De Dialectica van Johannes Caesarius (ca. 1468 – 1550)

3.4 De opzet van de Dialectica 39
vernieuwing en traditie. Hierbij werden ze onvermijdelijk meer geleid
door pragmatische overwegingen dan door filosofische vragen. Jardine
spreekt in deze context van ‘the fate of textbook writers’. 37 Risse neemt
in logicaleerboeken uit deze tijd een geworstel tussen traditiebewustzijn
en intellectuele zelfstandigheid waar. 38
Caesarius’ poging de controversiële ideeën van de retorische dialectiek
om te zetten in handboekvorm heeft als resultaat een werk opgeleverd
dat juist zeer Aristotelisch van opzet is. Omdat Caesarius, aansluitend
bij de behoefte van de universiteiten, een traditionele opzet als
uitgangspunt neemt, en hier, aansluitend bij de humanistische afkeer
van inhoudsloos gespeculeer, de typisch middeleeuwse onderwerpen uit
weg laat, is het resultaat dat zijn Dialectica Aristotelisch is, eigenlijk
Aristotelischer dan de werken van zijn scholastieke voorgangers. Door
het schipperen tussen traditie en vernieuwing slaagt Caesarius er niet
in de grondideeën van de retorische dialectiek daadwerkelijk op te nemen
in zijn handboek. Zo besteedt Caesarius omdat Agricola de topica
belangrijk achtte wel veel aandacht aan dit onderwerp, maar de rechtvaardiging
van deze onderwerpkeuze, het achterliggende idee waarom
dit onderwerp belangrijk is, gaat bij Caesarius geheel verloren. 39 Het
resultaat is een inleiding in de dialectica die mijlenver verschilt van wat
Valla en Agricola voor ogen hadden.
Niet ten onrechte krijgt Caesarius’ Dialectica in moderne studies
dan ook het etiket ‘eclectisch’ of ‘hybride’ opgeplakt. 40 Risse spreekt
zelfs van een ‘principeloos eclecticisme’. 41 Twee voorbeelden: Agricola
en Valla waren alleen geïnteresseerd geweest in het redeneren met waarschijnlijke
argumenten (omdat die doeltreffend zijn bij het overtuigen)
en niet in demonstratie of te wel ‘scientific reasoning’. Uit volledigheidsoverwegingen
bespreekt Caesarius dit traditionele onderdeel van
de logica wel, zich niet bewust dat aandacht voor demonstratie niet
past binnen de retorische dialectiek. 42 Volgens Jardine is het deze ‘diffusing
of focus’ die hybride leerboeken als dat van Caesarius uiteinde-
37
Jardine, ‘Humanistic Logic’, p. 187.
38
W. Risse, Die Logik der Neuzeut, Stuttgart-Bad Cannstadt: Friedrich Frommann
Verlag, 1964, p. 13.
39
Jardine, ‘Humanism’, p. 806.
40
Meuthen, ‘Köln’, p. 113 en Risse, Die Logik der Neuzeit pp. 26, 31 noemen het werk
‘eclectisch’. Jardine, ‘Humanistic Logic’, p. 192 gebruikt het woord ‘hybride’.
41
Risse, Die Logik der Neuzeit, p. 31.
42
Caesarius behandelt dit onderwerp niet uit een speciale interesse in een wetenschappelijk
bewijs, maar uit volledigheid. We moeten in Caesarius’ behandeling van demonstratie
dus geen invloed zien van de stroming met een grote interesse in bewijs en methode (2.3.2).
Deze stroming kwam pas tot bloei na Caesarius. We vinden hiervan dus geen elementen
terug in Caesarius’ Dialectica.