SCHUTTERSBRIEF

En, last but not least, in de elfde plaats. Nu de cirkel zich definitief gesloten heeft en we weer helemaal terug zijn
bij de aanvang van dit onderdeel van de hier voorliggende inleiding, wil ik graag een kort pleidooi houden voor het
vaker en algemener gebruikmaken van de term schutterij, ook in het Brabantse. Niet alleen omdat het de allerhoogste
tijd is, dat de Brabanders (evenals trouwens de Limburgers) de term schutterij weer correct gaan gebruiken.
Maar tevens omdat de term schutterij taalkundig iets unieks is gebleken, waarop óók de Brabanders en Limburgers
als rechtgeaarde Nederlandstaligen trots kunnen wezen. Het unieke zit ’m hierin, dat vandaag de dag nergens ter
wereld een andere taal te vinden is dan het Nederlands waarin met één enkel woord treffend wordt weergegeven
waar men elders een heleboel woorden nodig heeft om uit te drukken waar Nederlanders en Vlamingen slechts
kunnen volstaan met de term schutterij. Dus: koesteren dat woord!
- - -
Een vergelijkend studieonderzoek
Het tabellarische overzicht wordt gegeven aan de hand van de onderzoeksresultaten van Jolles 1933-1934
(kortweg: Jolles) 4 , Iven 1983 (kortweg Iven) 5 , Van Autenboer 1993-1994 (kortweg: VA) 6 en Jansen-Beij 2009
(kortweg: JJB) 7 enerzijds alsmede op basis van onderzoekingen die ikzelf verricht heb 8 , anderzijds. De lezer zal be-
merken, hoe groot - zowel in kwantitatief opzicht (dus wat betreft het aantal schuttersgezelschappen) als in
kwalitatief opzicht (waar het om de ouderdomsbepaling zelve gaat) - de verschillen zijn tussen de onderzoeksresultaten
van Jolles, Iven, VA en JJB aan de ene en van mij aan de andere kant.
Het eerste verschil is vooral te verklaren door het feit, dat ik niet alleen de Bataafse schutterijtypes [d.z.: de Gewapende
Burgerwacht, 1795-1797; de Gewapende Burgermacht (I) + (II), 1797-1799 resp. 1799-1803; de Schutterij, 1803-
1806], de Nationale Garde in het Koninkrijk Holland (1806-1810), de nóg latere 19 de -eeuwse weerbaarheidsschutterijen
(t.w. de Landstorm, de Dienstdoende Schutterij, de Rustende Schutterij en de Reserveschutterij)
alsmede de al dan niet folkloristische studentenweerbaarheden (17 de eeuw - heden; eveneens binnen Noord -
Brabant voorhanden?), de schutterlijke weerbaarheidsverenigingen (1866-1933) en weerkorpsen (1933-1940) consequent
meetel maar ook de (honderden) sportschutterijen en een (gering) aantal schutterijen van ‘verdronken’ of
anderszins verdwenen woonplaatsen 9 alsook - het ‘schutten’ was dus kennelijk niet alleen maar een zaak van
‘schieten’ (zie hierboven aandachtspunt acht) - een paar (post)middeleeuwse zwaardgilden. Merk op, dat
(uitsluitend?) in Noord-Brabant ook nog (onder het hoofdtype ‘folkloreschutterijen’ vallende) zoeavenschutterijen
voorkwamen. Ik sluit niet uit, dat eveneens mijn wat dieper graven in archieven en vakliteratuur nog wel wat extra
schuttersgilden uit het héél verre en meer recente verleden aan het licht heeft gebracht. De lezer moet nochtans niet
vergeten, dat het Jolles hoofdzakelijk te doen was om een inventaris te geven van wat in zijn tijd (omstreeks 1930)
nog van ‘schuttersgilden en schutterijen’ restte, dat het bij Van Autenboer ging om ‘de schutterijen’ met caerte in
het voormalige hertogdom Brabant (±1300 - ±1794) en dat zowel Iven als Janssen-Beij zich om ‘schuttersgilden’
bekommerden maar dan wél om die in het verleden én heden. Dát wat betreft de kwantiteit van het gebodene.
Het tweede grote verschil is, zoals gezegd, van kwalitatieve aard en heeft alleszins te maken met verschil van geschiedwetenschappelijk
inzicht, niet zozeer tussen Jolle Albertus Jolles, dr. Eugène van Autenboer en mij als wel tussen
Willem Iven, dr. Jette Janssen-Beij en ondergetekende. Een nadere uitleg lijkt mij hier gewenst en noodzakelijk.
Wat betreft journalist W. Iven, kan ik vrij kort zijn. Willem Iven heeft als ‘leek’ binnen het bewuste quintet van onderzoekers
voor zijn doen een bewonderingswaardige prestatie geleverd met zijn veeleer populaire dan populairwetenschappelijk
naslagwerk. Mijn enige écht belangrijke punten van kritiek zijn: a) dat Iven vaktermen (waaronder ook
schutterij en schuttersgilde zelf) niet altijd op hun juiste merites weet te beoordelen; b) dat hij te vaak niet eens het
schietwapen van een schuttersgilde vermeldt; en c) dat hij - waarschijnlijk bij gebrek aan nadere gegevens en het
zekere voor het onzekere nemende - te snel geneigd blijkt om menige parochiegilde i.c. kerkelijke broederschap en
menige St.-Ambrosius- of bijengilde op te nemen in zijn overzichtswerk.over schuttersgilden.
De afwijkende zienswijze van dr. Jette Janssen-Beij, historica, vraagt om meer uitleg. In mijn recensie van JJB’s
proefschrift heb ik mijn punten van kritiek m.b.t. de ouderdomsbepaling van Noord-Brabantse schuttersgilden
bereids opgesomd. 10 Kort samengevat komt het hierop neer.
1) Volgens JJB ontstonden de handbooggilden vóór de kruisbooggilden. Het tegendeel is echter waar. Als vuistregel
(zonder deze te willen verheffen tot een wet van Meden en Perzen) meen ik te mogen stellen dat eerst de
St.-Jorisgilden (Kruisboog) werden opgericht en daarna de St.-Sebastiaansgilden (Handboog). Pas in de loop
van de 16 de eeuw, met de grotere waardering voor vuurwapens, zien we een aantal St.-Joris- en St.-Sebastiaansgilden
en anders genaamde booggilden overschakelen op het geweer.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Schuttersbrief - nummer 95 15 april 2013 Blz. 2093
11