SCHUTTERSBRIEF

HET SCHUTTERIJWEZEN
IN
DE GEMEENTE EIJSDEN-MARGRATEN (LB),
VROEGER EN NU (1)
Voormalige schutterij van Eijsden véél ouder dan gedacht!
Aanleiding om wéér een nieuwe rubriek te wijden aan het voormalige en huidige schutterijwezen in een gemeente
is het volgende feit. Twee weken geleden (7 oktober) promoveerde Hans van Hall, archivaris te Maastricht, aan de
universiteit in die stad en wel op het onderwerp Eijsden, een vrijheid met Luikse stadsrechten. In zijn proefschrift 1
meldt de kersverse doctor een heleboel opmerkelijke en interessante gegevens die aannemelijk maken (zeg maar
gerust: die onomstotelijk aantonen), dat de Nederlands-Limburgse plaats Eijsden (niet te verwarren met het
Belgisch-Limburgse dorp Eisden!) eertijds een Minderstadt (= ‘landsheerlijk gebonden stad’ = ‘dwergstad’) 2 was en
dit sinds 1321. Niet minder opmerkelijk en interessant is wat Van Hall ons ook weet te melden over het schuttersgildewezen
van Eijsden.
Van ‘vrijheden’ spreekt vandaag de dag niemand meer, wél nog van ‘steden’, ‘dorpen’ en ‘gehuchten’. Maar vóór
1794 (= beginjaar van de Franse Tijd in de Lage Landen) had het begrip vrijheid nog in de praktijk van alledag een
heel concrete betekenis, zelfs binnen het schutterijwezen. Een voorbeeld daarvan is het gegeven, dat er speciaal
zowel voor schuttersgilden uit ‘vrijheden en dorpen’ als voor die uit ‘vrijheden en steden’ regionale schiettoernooien
gehouden werden; zie daarover o.a. Van Autenboer 1996 3 . Wat Van Hall over het schutterswezen in de
voormalige vrijheid Eijsden meldt, is evenwel van een andere orde. Maar laat ik eerst eens berichten over het bitter
weinige dat we tot voor kort wisten van het vroegste schutterswezen te Eijsden.
Het zou verbazingwekkend zijn, indien zelfs een dwergstad of zeer kleine stad zoals Eijsden (dus het Eijsden van
vóór 1794) géén schutterij blijkt gehad te hebben. En toch heeft men tot nog toe in het archief van de plaatselijke
parochie St.-Christina en in dat van Kasteel Eijsden - ondanks intensief speurwerk - helemaal niets ontdekt dat kan
wijzen op het bestaan van een lokale schutterij van vóór 1794 (Roebroeks 1998). 4 Voor gegevens over Eijsdens
eerste schutterij moeten we dan ook elders te rade gaan, met name bij de Maastrichtse classis van de Gereformeerde
Kerk 5 , de Raad van Brabant 6 , de Staten-Generaal 7 en de Raad van State 8 . Althans enkele aanwijzingen duiden erop dat
aanvang 18 de eeuw te Eijsden een schuttersgilde geweest is of op z’n minst pogingen zijn ondernomen om aldaar tot
de oprichting of heroprichting van een schutterij te komen. Anno 1716 werd namelijk van gereformeerde zijde erover
geklaagd, dat op een zondag - tijdens de protestantse eredienst - gedronken, gedanst en gespeeld was in de herbergen
rondom de simultaankerk bij gelegenheid van een vogelschieting. En twee jaar later (1718) wist de predikant van
Eijsden zowaar ‘de invoering van het vogelschieten aldaar te verhinderen’ (Crutzen 1994, blz. 75 en 77). 9 Trouwens,
er schijnt m.n. in 1778 wederom sprake geweest te zijn van een vogelschieting te Eijsden (evenals te Geulle), zij het
ditmaal overeenkomstig de daartoe van overheidswege verstrekte strikte bepalingen (Crutzen 1994, blz. 81).
Mochten we derhalve redelijkerwijs ervan uitgaan dat in elk geval het Eijsden van de 18 de eeuw de beschikking
gehad heeft over een eigen schuttersgezelschap, dankzij het promotieonderzoek van Van Hall kan - met een zeker
voorbehoud i.v.m. de continuïteit - het begin van bedoelde schutterij uit het Ancien Régime (1500-1794) verschoven
worden naar het tijdvak van de Late Middeleeuwen (1300-1500). Sleutelwoorden zijn in dezen: schietspel, (gezworen)
schut, Schuttengraeve en schuttenmeester. De patroonheilige en dus ook de officiële naam van de Eijsdense schutterij
zijn (nog) niet bekend. De gegevens waarop Van Hall zijn informatie baseert, heeft hij ontleend aan de archiefbescheiden
van de Landen van Overmaas. 10
De schuttenmeester en het schietspel. In 1459 daagde schuttenmeester Lieben van Caestert een aantal schutters
die hadden geschitterd door afwezigheid ‘als van des schietspelz wegen’, voor het gerecht i.c. voor de schepenbank
van Eijsden. De deelname aan het schietspel was kennelijk een verplichting (op de uitvoering waarvan de schuttenmeester,
vermoedelijk namens het lokale bestuur, moest toezien) en had (tevens) de bedoeling om de schutters te
bekwamen in vaardigheden ter bescherming van de plaatselijke gemeenschap. Drie jaar later was Gelis Vliegen
schuttenmeester. En hij is het die toen (1462) de schout in rechte aansprak op diens bijdrage aan het schietspel, maar
deze liet weten in de onderhavige aangelegenheid geen enkele toezegging of belofte gedaan te hebben. (Van Hall
2011, blz. 161).
De Schuttengraeve. Duidt mogelijkerwijze ook de vermelding van de Schuttengraeve op de aanwezigheid van een
schutterij te Eijsden, dus Schuttengraeve in de betekenis van Schuttersgracht (d.w.z. gracht in de onmiddellijke
nabijheid waarvan de lokale schutterij haar schietterrein had)? Dr. Hans van Hall meent evenwel onder de toponiem
Schuttengraeve veeleer Schutgracht te moeten verstaan, dus gracht ter beschutting (bescherming) van de bebouwde
kom van Eijsden (Van Hall 2011, t.a.p.). Wanneer (!) de ‘Schuttengraeve’ genoemd wordt, vermeldt Van Hall niet,
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Schuttersbrief - nummer 95 15 april 2013 Blz. 2133
51