SCHUTTERSBRIEF

en Willemstad (1586). Tien (dus bijna de helft) liggen in westelijk Noord-Brabant (d.i. grosso modo het
werkgebied van de NBFS-gildekring Baronie en Markiezaat), vijf in het Maasland, drie in het Kwartier van
Oirschot, eveneens drie in het Land van Cuyk en één zowel in het Kempenland als in het Peelland. Pas ná het
ontstaan van de eerste schutterijen in de steden volgen die op de dorpen, d.w.z. aanvankelijk de grotere en daarma
de kleinere dorpen. En ten slotte vinden we een schutterij (schuttersgilde) in menig gehucht of menige buurtschap.
b) Uit het tabellarische overzicht is een tweede algemene regel af te leiden. Als eerste ontstaan namelijk de kruisboogschutterijen
(vóór 1375). Na hen zien we de vroegste handboogschutterijen opduiken (eind 14 de eeuw, dus
1376-1400) en ten langen leste (eerste ‘helft’ 16 de eeuw = 1501 - ±1568) de oudste geweerschutterijen (één
enkele zelfs vlak vóór 1501). Voor de steden en grotere dorpen geldt deze regel in sterkere mate dan voor de
kleinere dorpen en de gehuchten. De oorsprong van de zeldzaam en alleen in sommige steden voorkomende
zwaardgilden ligt tussen het ontstaan van de handboog- en dat van de geweergilden in; die oorsprong moeten
we plaatsen in de loop van de tweede helft van de 15 de eeuw, dus tijdens de periode 1451-1500.
c) Een derde conclusie van algemene aard die we kunnen trekken, is deze: vóór 1568 (= het jaar waarin de
Tachtigjarige Oorlog uitbreekt) beschikken - in de regel - de steden over ten minste drie schutterijen (schuttersgilden)
van successievelijk het type Kruisboog, Handboog en Geweer; de oude kerkdorpen over minstens één.
d) De vierde algemene conclusie luidt: tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) zijn (bijna) nergens schutterijen
ontstaan. De belangrijkste uitzondering daarop vormt misschien een gering aantal St.-Ambrosiusgilden, in feite
bijengilden die (maar wanneer precies?) het schieten als nevenactiviteit gaan beoefenen.
e) De zo-even, onder conclusies b en c algemeen geformuleerde regels gaan niet op voor de door overstromingen
of anderszins verdwenen woonplaatsen. Door hun voortijdige verdwijning misten die woonplaatsen de aansluiting
bij de gebruikelijke ontwikkelingsgang ‘kruisbooggilde → handbooggilde → geweergilde’. Niervaart is
daarvan een voorbeeld: het stadje ging kort na 1436 door overstromingen teniet; een geweergilde (vroegste
ontstaan in Noord-Brabant ná ±1500) kan Niervaart dus nooit hebben gehad, hooguit wél een kruisboog- en
vervolgens een handboogschutterij.
f) Misten woonplaatsen als Niervaart de latere aansluiting, voor een tweetal groepen nederzettingen - de
‘geplande dorpen’ en de ‘dijkdorpen’ - geldt juist dat de eerdere of mogelijk zelfs de volledige aansluiting bij
de (post-) middeleeuwse evolutie ‘kruisbooggilde → handbooggilde → geweergilde’ aan hen voorbijgegaan is.
Onder geplande dorpen verstaan we de woonplaatsen die pas in de tweede helft 16 de eeuw of eerste helft 17 de
eeuw in het uiterste westen van Noord-Brabant volgens het schaakbordpatroon aangelegd worden onder
Hollandse en Zeeuwse (en dus protestantse!) leiding na drooglegging van het gebied. Onder dijkdorpen vallen de
woonoorden die min of meer tezelfdertijd in de vorm van lintbebouwing aan de binnen- en/of buitenzijde van
een dijk spontaan ontstaan. Tot de eerste groep behoren nederzettingen als Dinteloord, Fijnaart, Klundert (= de
iets latere stad van die naam), Standdaarbuiten en Willemstad (= kort tevoren nog het dorp Ruigenhil), die
samen met de omliggende polders de regio Westhoek vormen. Tot de tweede groep, de dijkdorpen, kunnen we
een aantal plaatsen rekenen die o.a. in dezelfde regio (Westhoek) te situeren zijn; zo bijv. Heijningen.
g) Op de algemene regel b vormt een nóg grotere groep woonplaatsen, t.w. grofweg de kleine dorpjes (zonder eigen
parochie) en verder de gehuchten of buurtschappen, eveneens een uitzondering. Per slot van rekening is de
aanschaf van een armborst of kruisboog (van welk type dan ook, zoals de voetboog met of zonder windas en de
bal-, bol- of kogelboog) een dure aangelegenheid in tegenstelling tot de aanzienlijk goedkopere handboog. En
uiteraard zullen in vele gevallen ook het geringe inwonersaantal en een te beperkte mate van organisatiegraad er
debet aan zijn, dat in de bedoelde plaatsjes zelfs helemaal géén handbooggilden ontstaan tijdens de beginperiode.
In bijna al die gevallen bestaat dan de mogelijkheid van aansluiting (op individuele basis) bij een bestaande
schuttersorganisatie in het naburige (hoofd)dorp of in een nabijgelegen stad, althans voor zover het hetzelfde
rechtsgebied betreft.
h) Er is uit het tabellarische overzicht nog een vijfde gevolgtrekking te distilleren en zelfs een zesde en zevende
wat de tijd aangaat vóór de komst der Fransen in 1794. De vijfde komt hierop neer: in de steden ontwikkelen de
schutterijen (schuttersgilden) zich uit een diversiteit van organisaties, zoals daar o.m. zijn: schaarwachten (=
gewapende kerspel- of wijkwachten), gewapende kooplieden- en ambachtsgilden en aanvankelijk ongewapende
parochiegilden. Maar wellicht mogen we onder hen de ambachtsgilden wel als de belangrijkste (f)actor voor het
doen ontstaan van het fenomeen schutterij (schuttersgilde) aanwijzen. Op het platteland (de dorpen) daarentegen
liggen vooral (maar zeker niet immer) parochiegilden ten grondslag aan de oorsprong van schutterijen.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Schuttersbrief - nummer 95 15 april 2013 Blz. 2095
13