Monumenten in Nederland. Overijssel - digitale bibliotheek voor de ...

Stijl en verschijningsvorm
Inleiding
18
Elk gebouw heeft een eigen vorm, indeling en decoratie en is op een bepaalde wijze
geconstrueerd met de beschikbare bouwmaterialen. Al die elementen zijn in de loop
der tijd aan verandering onderhevig. Als vingerafdrukken van hun tijd tonen ze
gezamenlijk een architectonische ontwikkeling, waarin smaak en functie, ofwel stijl
en verschijningsvorm bepalend zijn. In het navolgende wordt deze ontwikkeling
beknopt geschetst, om de belangrijkste in het boek gebruikte termen in een breder
kader te plaatsen.
Dateren en benoemen van een stijl is makkelijker dan het verklaren van de
achterliggende ontwikkeling. Over de naamgeving van de stijlen valt op details te
twisten. Wij hebben gekozen voor een consistente naamgeving conform Bouwstijlen
in Nederland (1040-1940). Twee van de drie daar genoemde begrippenparen verdienen
hier kort de aandacht: intentie en verwatering. Vormen zijn slechts zelden louter
decoratie. Niet altijd kan achteraf de juiste betekenis achterhaald worden, maar veel
vormcombinaties zijn bewust met een bepaalde betekenis toegepast.
Verwatering treedt op als het beoogde uitdrukkingsmiddel sleets wordt. Parallel
aan de rijkere bovenstroom met toparchitectuur bestaat een soberder onderstroom.
Het verschil wordt veelal bepaald door de financiële middelen die, indien ruim
voorhanden, tot stijlzuivere architectuur leiden en anders tot gebouwen met stilistische
invloeden of ontwerpen waarin slechts details in stijl aanwijsbaar zijn. De
trendsettende bovenstroom krijgt in dit boek ruime aandacht, maar de trendvolgende
onderstroom wordt niet vergeten. Immers, het gros van de gebouwde omgeving
behoort tot deze laatste categorie.
Romaans en gotiek
Uit het eerste millennium van onze jaartelling stammen nagenoeg geen zichtbare
resten. Het eerste en belangrijkste kerkgebouw in Overijssel in romaanse stijl werd
door de Utrechtse bisschop Bernold (1026-'56) gesticht: de Deventer St.-Lebuïnuskerk.
Deze kan met zijn driebeukige opbouw, hoogkoor en crypte, twee dwarsbeuken en
westpartij gezien worden als een grotere versie van de Utrechtse Janskerk en
Pieterskerk. Vooral de 11de-eeuwse crypte met zuilen en teerlingkapitelen is
kenmerkend romaans. Het ruimtelijke concept van de in de tweede helft van de 12de
eeuw gebouwde St.-Plechelmusbasiliek te Oldenzaal is beter bewaard gebleven. Het
romaanse, geheel overwelfde, schip en de noordelijke zijbeuk geven samen een goed
beeld van het gebonden stelsel waarbij één schiptravee wordt geflankeerd met twee
half zo diepe koortraveeën. Aan het eind van de 12de eeuw verrees de Bergkerk te
Deventer, waarvan vooral de twee romaanse westtorens opvallen.
Gaandeweg ontstond de romano-gotiek, waarvan de midden-13de-eeuwse toren
van de St.-Plechelmusbasiliek te Oldenzaal met zijn lisenen, boogfriezen en
gekoppelde spitsboognissen getuigt. Een zuiver voorbeeld van Westfaalse
romano-gotiek is de midden-13de-eeuwse pseudobasiliek van H.H. Simon en Judas
te Ootmarsum. Van de eenbeukige kerken is de midden-11de-eeuwse kerk te Wilsum
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel