Kruisgebouwen - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

K R U IS GEB OUW E N
die vanuit de overheid preventieve taken kregen. Daarnaast hadden zij veel
leden, hetgeen van het ziekenfonds niet gezegd kon worden. Het aantal
afdelingen van het Witte, Groene, en Wit-Gele Kruis bedroeg in 1920 samen
ongeveer 860 met tussen de 350.000 en de 400.000 leden.
Beide ontwerpwetten bleven in de voorbehandelingfasen steken, de zaak
bleef vele jaren slepende. Tenslotte werden ze in 1933 ingetrokken; de plaats
van het particulier initiatief in de gezondheidsorganisaties was hiermee
definitief bevestigd. 18 In 1931 verscheen een rapport waarin stond dat de
toezichthoudende, dirigerende en normatieve activiteiten zouden berusten bij
de centrale overheid en het uitvoerend orgaan de verschillende specifieke
verenigingen zou zijn, waaronder de kruisverenigingen.
De kruisverenigingen hadden allang hun dienst bewezen en bleken bovendien
goedkoop. Een belangrijke erkenning van het kruiswerk als uitvoerder
van de volksgezondheid was de verhoging van de financiële steun van het
rijk. 19
Rond 1938 omschreef de Hoofdinspecteur voor de volksgezondheid de
Nederlandse gezondheidszorg als ‘Lappendeken’, hetgeen hij ontleende aan
de verscheidenheid van de verzuilde plaatselijke verenigingen samen met de
specifieke verenigingen in de grote steden. 20
OMVANG EN VOORNAAMSTE WERKZAAMHEDEN VAN DE
KRUISVERENIGINGEN VAN 1910 TOT 1941
Het Wit-Gele Kruis liet in 1941 onderzoek doen door het Centraal Bureau
van de Statistiek (CBS) naar de omvang en de voornaamste werkzaamheden
van de kruisverenigingen. Jaarlijks verscheen van de Geneeskundige
Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid een intern verslag over de
kruisverenigingen. Deze publicatie had als doel deze gegevens aan iedereen
die belang stelde in de volksgezondheid ‘de groote beteekenis van het werk
der kruisverenigingen onder oogen te brengen.’ Aan deze publicatie werd
geen conclusie verbonden.
De publicatie sloot aan bij die over de ziekenfondsen (1936) en de verengingen
voor ziekenverpleging (1940). De gegevens werden verschaft door
plaatselijke afdelingen van de kruisverenigingen. In die tijd waren 1335
verenigingen werkzaam, die over het hele land verspreid waren. Het ledental
was in de loop der jaren sterk toegenomen, het aantal afdelingen had zich
sinds 1910 min of meer verdubbeld wat te zien is op onderstaande kaarten.
Voor een deel was dit te danken aan de oprichting van de rooms-katholieke
organisaties in het zuiden van het land.
In 1941 waren de belangrijkste taken van de kruisverenigingen:
• Wijkverpleging
• Tuberculosebestrijding
• Zorg voor moeder en kind
• Zedelijke volksgezondheid
18 Querido,1973, p. 36
19 Jamin, 1999, p. 57
20 Lieburg v, 2001, p. 26
15