Snelweven in Nederland vóór 1832 - Historisch Centrum Overijssel

Snelweven in Nederland vóór 1832
Als in 1733 in Engeland John Kay het snelweven met de "wheel shuttle"
of "flying shuttle" uitvindt, is dit de laatste grote verbetering in het oude
handweven. Geheel volmaakt is de uitvinding aanvankelijk niet. In de
volgende jaren brengt Kay er nog een aantal verbeteringen in aan. Geleidelijk
maken deze het snelweven bruikbaar voor de verschillende soorten
katoenen, zijden, wollen en linnen stoffen. Als tenslotte vooraf gesterkt
kettinggaren wordt gebruikt, brengt het snelweven bij de meeste goederen
een twee- tot drievoudige versnelling van het werk. Langzaam geschiedt
de invoering van het snelweven bij de zware weefsels, waar het spoedig
leeglopen van de spoel de tijdsbesparing verhoudingsgewijs het minst
maakt.
Kay's uitvinding vervangt het oude met de hand werpen van de weefspoel
door een stootbeweging, waarbij de wever de spoel zelf niet meer behoeft
aan te pakken. Het werk wordt iets meer mechanisch. De oude handlade
- waarin het riet rust dat de geweven inslagdraden moet aanslaan -
wordt aan de einden verlengd met spoelbakken, die dus uitsteken buiten
het deel dat de kettingdraden omvat. In elk van deze spoelbakken dient
een hard stuk hout (later vervangen door een hard stuk leer) op een ijzeren
pen als stootkussen. Een touw verbindt de twee stootkussens en de wever
houdt dit met zijn hand in het midden vast. In plaats van zelf de weefspoel
heen en weer door de kettingdraden te werpen, rukt de wever met zijn touw
beurtelings aan de stootkussens in de spoelbakken. Met elke stoot krijgt
de spoel voldoende snelheid om tussen de kettingdraden naar de . andere
spoelbak te glijden. Ten einde doorzakken van de kettingdraden onder het
gewicht van de spoel te voorkomen heeft de lade een gladde plank onmiddellijk
onder deze draden.
De oude vorm van hand- of smietspoel - met lichtelijk gebogen uiteinden
om gemakkelijk met de hand aan te vatten - blijkt voor de nieuwe weefwijze
onbruikbaar. De spoel wordt gestroomlijnd: recht en puntig aan de
einden. Tegelijk krijgt de nieuwe spoel vaak kleine houten rollen in het
loopvlak, wat het doorglijden verder bevordert. Vandaar de oorspronkelijk
veel gebruikte naam van "wheel shuttle" 1). Als de ervaring leert dat de
punten van de spoel bij het snelweven vrij veel te lijden hebben, worden
deze al spoedig van ijzer of staal gemaakt.
90

Kay's vinding met de daarop volgende verbeteringen brengen niet alleen
een versnelling van het weven, maar maken tegelijk ook het weven van
breed doek veel goedkoper. Bij het oude handweven had nl. de reikwijdte
van zijn armen de breedte beperkt, die een wever maken kon. Voor grotere
breedten waren dan twee wevers nodig: één aan elke zijkant. Bij het snelweven
kan een man het werk uitvoeren van de vroegere twee wevers.
Bij het nieuwe weven valt vooral de snelheid op, waarmee de weefspoel
door de kettingdraden heen en weer vliegt. Niet altijd zal een buitenstaander
echter inzien, dat de lade met spoelbakken tenminste even belangrijk
is als een goed-werkende snelspoel. Ook zijn aan het maken van een
behoorlijke lade veel meer kosten verbonden dan aan een spoel. In 1832
b.v. betaalt Charles de Maere voor een nieuwe lade met spoelbakken f 14,-,
terwijl de snelspoel f 2,25 kost. 2)
Het snelweven heeft zich van Engeland uit vrij spoedig naar het vasteland
van Europa verspreid. John Kay helpt daaraan zelf mee. In 1747
werkt hij maandenlang te Abbeville bij de lakenfabrikanten Scalongne, die
van Nederlandse afkomst heten. Hij brengt trouwens de rest van zijn
leven grotendeels in Frankrijk door en is daar betrokken bij de invoering
van verschillende vernieuwingen in de textiel. 3)
Het overige Europa kan het "nelweven dus zowel uit Engeland als uit
Frankrijk hebben overgenomen. Wat Nederland betreft vinden we het
eerste tot dusver bekende bericht in 1785/1786. Het komt tot ons naar aanleiding
van een prijsvraag van de Oeconomische Tak van de Hollandsche
Maatschappij van Wetenschappen. Één van de prijsvragen tot aanmoediging
van de nijverheid betreft het in Nederland maken van de "schietspoel",
waarmee de snelspoel bedoeld blijkt te zijn. Eigenaardig genoeg beperkt
de belangstelling van de Oeconomische Tak zich tot deze snelspoel en
wordt niets vermeld over de zeker even belangrijke aandrijving in de spoelbakken
van de weeflade. Het uitschrijven van de prijsvraag voor deze
nieuwe soort spoel toont, dat in deze jaren de nieuwe wijze van weven
hier bekend wordt.
Eind 1785 komt een antwoord in van een spoelenmaker, die beweert dat
houten spoelen met stalen punten te dik zijn voor sommige soorten weefsels.
Hij maakt daarom geheel stalen schietspoelen. 0) De naam en zelfs de
woonplaats van deze spoelenmaker weten we niet. Bij de Oeconomische
Tak is het nl. voorschrift om tot aan een mogelijke bekroning de namen en
de antwoorden van de inzenders afzonderlijk te houden en in dit geval is
de naam zelfs geheel verloren geraakt. Erg belangrijk is de naam trouwens
niet. Zoals de ervaring ook later uitwijst is een geheel stalen spoel te zwaar
en geeft bovendien last van roesten, iets wat in het begin van 1786 de afdeling
Amsterdam ook mededeelt.
Naar aanleiding van de stalen spoel is echter een brief bewaard van de
blijkbaar in Amsterdam werkende Engelsman Matthew Wilcock, "fabriqueur
van catoenen fluweelen" . Hij bericht in juni 1785 aan de Algemeen
0) Een dergelijke spoel bevindt zich in de collectie van het Textielmuseum te
Enschede (Red.).
91

of tweemaal per jaar hun afnemers in de grote handelsstad. Ook reizen ze
regelmatig door het hele land voor de afzet van hun weefsels. 8 ) De kans
is groot, dat ze gehoord hebben van de proefnemingen met snelweven,
zowel door hun eigen reizen als door de bekendheid die de Oeconomische
Tak aan zijn prijsvraag geeft. Terzijde zij hier opgemerkt, dat verschillende
Twentenaren belangstelling tonen in een soortgelijke prijsvraag voor stalen
weefrieten, die ongeveer tegelijkertijd uitgeloofd wordt. 9)
Bovendien gaan de reizen van sommige Twentenaren ook naar het buitenland.
Zo bezoekt de Enschedese ondernemer B. W. Blijdenstein in 1797
St. Omer in Noord-Frankrijk. In 1802 gaat de reis tezamen met Barend
Blijdenstein weer door Noord-Frankrijk en wordt tenslotte Parijs bereikt.
In 1823 trekt Dethard Elderink uit Enschede over Parijs en Lyon naar
Zwitserland. Deze en andere fabrikeurs zijn ondernemende zakenlieden,
die reizen door textielgebieden waar het snelweven al voorkomt. De kans
is dus groot, dat ze de vernieuwing opgemerkt hebben.
Verder vragen we ons bij elke Engelse naam in Twente af, of dit iets te
maken kan hebben met pogingen tot vernieuwing, hetzij in het weven of
op enig ander textielgebied. Bijvoorbeeld in 1795, wanneer de blijkbaar in
Almelo verblijvende C. W. Macdonald van de fa. Wed. Hendrik Bavink
& Zoon een voorschot van f 100 heeft ontvangen. 10) Wat snelweven betreft
blijft tot dusver een afdoend antwoord ons onthouden en we weten alleen
dat het tot in 1832 zal duren, voordat de nieuwe weefwijze tenslotte in
Twente ingevoerd raakt.
Onderhand toont het westen van het land een verder voorbeeld van snelweven
in 1809. In september van dat jaar wordt in Amsterdam gehouden
een "Tentoonstelling van Voortbrengselen van de Volksvlijt". Één van
de inzenders is David van Lennep Coster, een "fabrykant" van zijde en
fluwelen stoffen. Oorspronkelijk was hij in Naarden gevestigd I!), maar
wordt in 1809 vermeld als te Amsterdam. Dit laatste sluit niet uit, dat
het weven geheel of gedeeltelijk te Naarden gebeurt.
Van Lennep Coster zendt naar de tentoonstelling 22 stukken fluweel en
zijde en ook een "weeflade met vliegenden spoel". Tegelijk geeft hij een
verslag, dat belangrijk genoeg schijnt om vrijwel woordelijk over te nemen.
Hij schrijft: "Ik heb de eer .. . . te berigten, dat (ik) in mijne Fabriek, bestaande
in Zijden Stoffen en fluweelen, met veel moeite en onkosten alhier
overgebragt hebbe eene in Frankrijk nieuw uitgevondene weeflade met een
spoel, eene uitvinding voor alle soorten van weverijen van het hoogste
aanbelang; deeze weeflade heeft de volgende voordeel en boven de gewone,
tot nog toe in ons Land gebruikelijk:
1°. maakt de Wever met minder vermoeijing een derde op zijn werk meerder
in denzelfden Tijd als op de gewone Manier.
2°. kan een Man eene breedte van meer dan drie Ellen maken in minder
tijd als te voren dit door twee Menschen gedaan werd.
3°. is het werk, daar de scheut machinaal gaat, veel beter en gelijker, daar
de kanten niet in en uit kunnen loopen en ook zooveel draden niet
kunnen breken.
93

4°. kan door dezen spoel, daar de draad niet lijdt, het fijnste en onsterkste
Gatoen, Zijde of Garen (= linnen) beter als te voren daarin geslagen
worden.
5°. heeft 't de volgende voordeel en voor den Wever zelven:
A: dat hij zich minder vermoeit, op 't midden van zijn Getouw blijft
en in een minder gegeneerde positie, niet altoos leunt met zijn
Borst tegen 't getouwen door de mindere beweging van het lichaam
veel minder sujet aan Breuken is, thans zoo algemeen bij alle
Weevers.
B: behoeft Hij de draad van de Breedte, die Hij beschieten wil, niet
af te halen van de spoel; de schietspoel, die op Rollen loopt, heeft
die kracht te gelijker tijd met de scheut die men maakt. Dit wint
veel Tijd uit.
G: heeft een Wever eene oeffening van Twee à Drie Jaaren dikwijls
noodig om een genoegzame gaauwe scheut machtig te worden; over
deze Lade kan men zig dat in weinige weken magtig maken.
Zie daar .... de voordeelen, welke deze Weeflade het Fabriekwezen in de
Maatschappij aanbrengt. Ik heb dezelve van dat gewigt geoordeeld om
zulks .. mede te deelen, met verzoek de qualitijten daarvan te laten
onderzoeken en als eene middel op de .. tentoonstelling van volksvlijt te
willen laten plaatsen, ten welken einde ik de vrijheid neeme dezelve hier
bij te zenden, .. zijnde mijn doel daardoor uitbreiding en verbetering aan
het Fabriekswezen te geven en mijne medemenschen van nut te zijn, waar
ik hetzelve in mijn Fabriek met veel succes in werking gebragt hebbe"Y)
We zien hier dus alle voordelen van het snelweven vermeld. Van Lennep
Goster toont zowel de nieuwe weefspoel als de gehele weeflade. Deze laatste
bevat het eenvoudige maar doeltreffende mechanisme, dat het gebruik
van de snelspoel mogelijk maakt.
Eerst sinds kort schijnt Van Lennep Gos ter tot invoering van de nieuwe
weefwijze te zijn gekomen. Op de voorgaande tentoonstelling in april 1808
te Utrecht stalt hij wel zijn fluwelen en zijden stoffen uit, maar meldt nog
niets over toepassing van het snelweven. 13)
Zelfs al wekt Van Lennep Goster de indruk van volkomen op de hoogte
te zijn van de verbetering, hij heeft er zijn zijdebedrijf niet meer mee
kunnen redden. Al tientallen jaren vóór de genoemde tentoonstellingen
gaat de vroeger bloeiende zijdenijverheid te Amsterdam en ook te Naarden
achteruit. 14 ) In 1810 volgt de inlijving bij Frankrijk en dit brengt tegelijk
de versterkte mededinging van de Franse fluweel- en zijdefabrieken. Deze
laatste betrekken hun grondstoffen van dichtbij en ondervinden in dit opzicht
minder last van de oorlogstijd dan Amsterdam. Omdat ze de Franse
smaak of mode vertegenwoordigen hebben ze bovendien vaak de voorkeur
bij de afnemers. Of de Hollandse ondernemers verder in bekwaamheid te
kort geschoten zijn laat zich moeilijk bepalen.
Als de Franse tijd voorbij is, vermeldt de Amsterdamse statistiek het fluweel-
en zijdeweven in het geheel niet meer, terwijl ook in Naarden deze
nijverheid ten onder gegaan schijnt. 15) Dit moet dus ook het bedrijf van
Van Lennep Goster getroffen hebben. Het is een teleurstellend einde voor
94

een onderneming, die in het toen technisch achterlijke Nederland een verbetering
trachtte in te voeren.
We moeten met de mogelijkheid rekening houden, dat het snelweven bij
Van Lennep Coster toch nog meer beginmoeilijkheden heeft meegebracht
dan hij in 1809 schrijft. Dit is te meer waarschijnlijk, als hij pas tussen april
1808 en september 1809 tot invoering van het snelweven zou zijn gekomen.
Deze moeilijkheden kunnen een uitbreiding van het snelweven hebben
vertraagd. Zelfs al veronderstellen we dit - voorlopig zonder enige grond
- dan blijft toch het feit bestaan dat in 1809 alle bezoekers van de tentoonstelling
kunnen zien met welke eenvoudige middelen een versnelling in
het weven te bereiken is.
Belangstellenden uit Twente en de Achterhoek zullen de tentoonstelling
hebben bezocht, evenals die uit andere textielgebieden. Dit geldt zeker
voor de inzenders. Tussen de Twentse textiel-inzendingen vinden we die
van de Almelose firma's Abraham Cos ter en Lambert Coster & Co., en
Blijdenstein & Co. te Enschede. Verder treffen we de namen aan van W. H.
Voombergh (lakenfabrikant te Amsterdam), Westerkappel & Hooft (in linnen
en bontgeweven stoffen, te Haarlem), J. Wijnkamp (in weefsels met gouden
zilverdraad, te Haarlem), de Stads-Armenfabriek te Haarlem (met linnen
en "kraanoog" luiergoed), de Helmondse ondernemingen van Wed. F.
Bogaers & Zoon en Gebr. Prinzen, Ramaer, Van de Loo & Co., de wollenstoffenfabrikant
Evert Moulin te Kampen, zes lakenfabrikanten te Leiden,
de Tilburgse firma's Van Dooren & Dams en Van der Hoeven Vree de &
Co., en tenslotte een gezamenlijke inzending van 21 lakenfabrikanten te
Geldrop.
Het voorbeeld kan dus tot navolging hebben geleid. Tenslotte is de techniek
van het snelweven zo eenvoudig, dat in verschillende textielgebieden
van Engeland en Frankrijk in die tijd de dorpstimmerlieden en spoelenmakers
alles maken wat voor een snelweefgetouw nodig is.
In het voorgaande wezen we er reeds op, dat indien in de besproken tijd
in Twente proeven genomen zouden zijn, deze niettemin mislukken. Of
hetzelfde ook geldt voor b.v. Noord-Brabant is minder zeker. Wellicht zijn
er dan onder de talrijke Brabantse ondernemers enkelen, die meer technische
kennis hebben en daarmede hun proeven doen slagen. Hun textielgebied
grenst trouwens aan het Vlaamse land, waar het snelweven veel
vroeger ingevoerd moet zijn dan in de noordelijke gewesten. Verder onderzoek
kan hier zeker helpen.
In elk geval staat vast, dat in Nederland sinds de tentoonstelling van 1809
de uitvinding van het snelweven bij de toenmalige deskundigen zeker bekend
moet zijn, telwijl bovendien de eerste pogingen tot invoering van
deze verbetering hier te lande tenminste tot in de jaren 1785/1786 teruggaan.
Hobart. J. A. BOOT.
95

Aantekeningen
1) A. P. Wadsworth & J. de Lacy Mann, The cotton trade and in dus trial
Lancashire, 450 e.v.
2) J. A. Boot & A. Blonk, Van smiet- tot snelspoel, 92.
3) Wadsworth & de Lacy Mann, 449-465 .
• ) Archief Ned. Mij. v. Nijverheid, 1786 map 10 (Ned. Ec. Hist. Archief,
Den H aag). Vgl. de (gedrukte) prijsvragen van de Ec. Tak; ook Ec. Hist. Jb.,
1lI1925, LV.
5) Wadsworth & de Lacy Mann, 123-124, 176, 195 e.v., 416, 458 e.v., 504.
6) Tegenw. Staat der Ver. Ned., dl. 8, lste st. (1750), 108.
7) D e katoendrukkerij en wol- en zijdeververij in Holland gaan teniet zodra in
de 18de eeuw het buitenland de voorsprong van de betere vakkennis inhaalt.
8) C. Elderink in Feestbundel 1873-1933 voor J. H . van Heek, 90; ook het
volgende is hieraan gedeeltelijk ontleend; J. A. Boot, Fabrikeurs en textielzaken
omstreeks 1750 (Textielhist. Bijdr., 5/1964), 22, 24, 37.
D) Archief N. M. N., map 28/1781 (lI), 29-30/1782 (12), 31/1783 (lI), 32/1784
(12), 33-34/1785 (10) (Ned. Ec. Hist. Arch., Den Haag).
10) Z. W. Sneller, Boedelinventarissen van Twentsche entrepreneursgeslachten
(Bijdr. & Med. Hist. Gen. , 55/1934), 108.
11) J. Goldberg, Journaal der reize van den Agent van Nat. Oeconomie der Bat.
Republiek, 1800 (Tijdschr. v. Staath. en Statistiek, 9/1860), 193; Alg. Rijksarchief:
Verz. Goldberg, map 44°, blz. 142; Binn. Zaken voor 1813, map 386,
nr. 44. Naar de naam te oordelen is Van Lennep Coster uit Almelo afkomstig.
12) S. Sarphati in tijdschrift De Volksvlijt, 1861, 35l.
13) D e Volksvlijt, 1861, 208. Op blz. 206 en 212-214 berichten uit Twente, en
tegenover blz. 396 afbeelding van de gouden penning zoals Gebr. Schophaus
in 1808 ontvangen.
14) L. v. Nierop, De zijdenijverheid van Amsterdam (Tijdschr. v. Gesch., 45/1930,
46/1931); voor Naarden o.a.: Alg. Rijksarch., Goldberg map 44°, blz. 142, en
Binn. Zaken voor 1813, map 386 nr. 44.
15) I. J. Brugmans, Statistieken van de Ned. Nijverheid uit de eerste helft der
1ge eeuw, 1 (R.G.P. 98), blz. 174-187. Vgl. Antwoord Bedrijfsonderzoek 1808
(A.R.A., Binn. Zaken voor 1813, map 783).
96