Burgerlijke bewegingen in Steenwijk - Historisch Centrum Overijssel

H. Spreen
Burgerlijke bewegingen in Steenwijk:
1745-1750
Inleiding
Nadat in 1702 stadhouder Willem III na een val van zijn paard was overleden
en de Staten van Holland, Zeeland, Utrecht en Overijssel hadden besloten geen
nieuwe stadhouder aan te stellen, brak voor die gewesten een rumoerige
periode aan. Het door Willem III gehanteerde patronagestelsel had bij de burgerij
en vooral bij de niet-begunstigde regenten veel kwaad bloed gezet. Ook de
financiële lasten die vooral op de gewone consument drukten, en de wijze van
de belastinginning door middel van verpachting veroorzaakten veelonvrede. In
Gelderland kwam het op brede schaal zelfs tot onlusten en gewapende conflicten,
de zogenaamde Plooierijen. Ook in het Overijsselse Steenwijk ontlaadde
de felle kritiek op de oligarchische regenten zich in heftige beroering.
De Plooierijen in Steenwijk
Na de dood van Willem III en het instellen van een nieuw regeringsreglement
door de Staten van Overijssel in 1703 waren er in Steenwijk grote moeilijkheden
ontstaan. Daar hadden de gemeenslieden geprobeerd de regeling van het
stadsbestuur te veranderen. De gezworen gemeente en de mindere meenthe
verzochten onder andere dat er een vaste meenthe en mindere meenthe aangesteld
zouden worden 'voor het leven' in plaats van de jaarlijks terugkerende verkiezing.
Bovendien eisten zij 'dat de Keur van den Magistraetspersonen sal
geschieden jaarlijks en alle jaer naer older gewoonte, van de helfte van de
meenthe en mindermeenthe en de helfte van de Borgerie, dat is ses van de
meenthe en minnermeenthe en van ses gequalificeerde Burgeren'. De magistraat
stemde hiermee in, hoewel dit niet in overeenstemming was met de
oude gebruiken in Steenwijk.' Dit besluit pakte echter verkeerd uit: direct
daarop verscheen een aantal gecommitteerden uit de burgerij op het raadhuis,
dat de zittende leden van de meenthe en mindermeenthe voor afgezet verklaarde
en zelf een twaalftal anderen aanstelde. Bovendien dienden de burgergecommitteerden
een rekwest in, waarin zij onder andere eisten dat de gecommitteerden
naast de gemeenslieden het afhoren van de stadsrekeningen
mochten bijwonen. De gecommitteerden gingen zelfs zo ver dat zij de magistraat
afzetten."
Naar aanleiding van de gebeurtenissen in Steenwijk besloten de Staten van
"overijssel de drost van Vollenhove, Adolf Hendrik graafvan Rechteren en een
burgemeester van Kampen, Beeldsnijder Steenbergen, opdracht te geven om
'voortganek van onlust en seditie te weren'. Desnoods zou de Staten van Friesland
verzocht worden om militie naar Steenwijk te sturen 'tot dempinge van de
onlusten en herstel van rust en eendracht'. Toch dienden de Staten van Overijssel
terughoudend te zijn, aangezien de stad Steenwijk het recht van vrije keur
had. De Staten moesten daardoor voorzichtig handelen om te voorkomen dat
OHB 114e stuk 1999 Burgerlijke bewegingen in Steenwijk: '745-'75° S'

ze beschuldigd zouden worden van bemoeienissen met het bestuur. Kennelijk
beseften ze ook dat de afgezette gemeente de moeilijkheden aan zichzelf te wijten
had doordat ze zelf in april 1703 het initiatief hadden genomen tot wijziging
van het regeringsreglement binnen de stad, Ze wilden nu gaan bemiddelen,
waarbij noch de nieuwe, noch de oude, afgezette gemeente werd erkend.
'Voor dese reyse' wilden de Staten zelf een nieuwe gemeente aanstellen, maar
in de toekomst moest de regeringsbestelling blijven zoals zij was vóór het jaar
1672.3Toch lukte hetniet op deze wijze de gemoederen tot bedaren te brengen.
Een terugkeer naar de tijd van vóór 1672 betekende dat Steenwijk zelfhet recht
van keur mocht uitoefenen.
In mei berichtte de commissie aan de Provinciale Staten wat er zich had voorgedaan.
De Landdag besliste daarop onder andere dat de oude magistraat in ere
hersteld moest worden en dat degenen die zich met de opstand hadden beziggehouden,
mogelijk vervolgd zouden worden. Ter ondersteuning daarvan
stuurden de Staten vanuit Zwolle drie eenheden ruiters naar Steenwijk. De
zaken liepen hoog op toen de burgers weigerden deze binnen de stad te laten
en de poorten gesloten hielden. Ridderschap en Steden van Overijssel eisten
nu de stad op en wilden desnoods 'gewelt met gewelt' tegengaan. Degenen die
zich verzetten, zouden gestraft worden wegens 'gequetste majesteit'. Daarvoor
zwichtte de burgerij, waarop de troepen alsnog ingekwartierd konden worden.
Op 12 mei 17°3 werd de fiscaal Dr. Meier gelast een onderzoek in te stellen
naar degenen die als aanstichters van de ordeverstoringen konden worden
beschouwd en naar degenen die de opdracht hadden gegeven de poorten voor
de militairen te sluiten. Een paar personen werden gevangengenomen."
In de zomer van 17°3 besloten de Provinciale Staten Steenwijk te dwingen hun
beslissing te accepteren. Op 2 juni 17°3 was een verzoekschrift van 'bergers en
ingesetenen' bij hen ingediend, waarin zij te kennen gaven zich te veelap hun
stadsrechten en privileges te hebben beroepen. Ze zeiden toe zich naar de wil
van de Staten te schikken. Bovendien eisten zij dat hun rechten en vrijheden
werden gehandhaafd. Het leek erop dat deze brief was gedicteerd door de Staten,
hoewel hij ondertekend was door onder andere Dr. Camelis Dortman en
"''''-''~'''''''';i1'o'''''''''''",",' ·~~~~ffl'::._~.,w., .". __ . ,F;k"""i;r ;~:

Jan van de Velde, twee van de gecommitteerden uit de burgerij van Steenwijk,
die in april I703 in de nieuwe magistraat waren benoemd. De drost van Vollenhave
werd gelast om overeenkomstig het landrecht van Overijssel te procederen
tegen de voornaamste aanstichters van de onrust. Merkwaardig is 'dat
dewijl de Magistraet in deze 'suspect' (partijdig) is de Schout van Wanneperveen
sal worden geautoriseert in desen contschappen te beleggen' (getuigen te
horen). Verder moesten de drost van Vollenhave en griffier Lemker voorstellen
doen voor de samenstelling van een nieuwe gezworen gemeente. Daarin mochten
noch de leden van de oude gemeente noch de nieuwe leden worden opgenomen.
Toch lieten de ontevreden burgers het er niet bij zitten. Zij dienden op 23 juni
I703 bij de Staten een stuk in met 'grieven van bezwaar' tegen de magistraat.
Zij uitten klachten over het afbreken van stadsbruggen en poorten, over de tollen
en de onderhandse verpachting en verkoop van landerijen door de burgemeesters.
Ook leverden bepaalde gelden die niet door de magistraat werden
verantwoord, de nodige klachten op." In het slot van dit stuk wezen zij er nog
eens op dat het stadsbestuur buiten medeweten van de burgerij de gemeenslieden
op hun verzoek 'ad vitam' had aangesteld. Daarom hadden zij als burgers
de magistraat ontslagen.
Het is niet duidelijk wat de Ridderschap en Steden van Overijssel met de grieven
van de burgerij gedaan hebben. Mogelijk houdt dat verband met het feit dat
er al in oktober I703 in de nieuw gevormde meenthe drie 'nieuwe plooiers'
waren benoemd en dat in de jaren daarop andere 'plooiers' een zetel in het
stadsbestuur wisten te bemachtigen.
De rust leek dus terug te keren, maar in 1704 ontstonden nieuwe moeilijkheden
tussen de kerkenraad en de magistraat over de benoeming van een nieuwe
predikant. Deze problemen zouden in de jaren tussen I745 en I750 een ernstig
vervolg krijgen. In I7051eken echter ook deze spanningen in Steenwijk voorbij
te zijn. Alles met elkaar had de actie van de plooiers niet veel meer opgeleverd
dan dat de burgerij de kans had gekregen met haar klachten naar voren te
komen. Deze klachten hadden voor de indieners ervan maar weinig resultaten
opgeleverd en zouden in 1748 terugkeren. Het uiteindelijke resultaat was toen
een terechtstelling en een totale verandering in het stadsbestuur door het
ingrijpen van de erfstadhouder Willem IV. Voordien veranderde er niet veel,
daarvoor hadden de regenten zich te zeer tot een oligarchie ontwikkeld.
Intussen was het met de geldmiddelen treurig gesteld, wat niet alleen het
gevolg was van een algehele armoede, maar ook te wijten was aan het toenmalige
belastingstelsel. Van belasting naar het inkomen of naar het vermogen wilden
de regenten niets weten, omdat zij dan zelf het grootste aandeel van de
belastingen dienden te betalen. Zij gaven de voorkeur aan het heffen van
accijnzen op dagelijkse gebruiksartikelen, zoals zout, brood, suiker, vis, vlees
en bier. Op die manier kwamen de belastinggelden grotendeels uit de zakken
van de gewone man. Ook de wijze van belastinginning liet veel te wensen over.
Belastingpachters stortten onderhands een vast bedrag in de kas van hun provincie
of stad en alles wat zij meer ontvingen aan belasting, was voor hen zelf.
Daardoor kwam er te weinig geld binnen en verdiende de pachter naar verhou-
Burgerlijke bewegingen in Steenwijk: '745"'75° 53

54 1_ H. Spreen
ding te veel. Geen wonder dat, mede vanwege de zwakke defensie tegen de
inval van Franse troepen in 1747-1748, de gemoederen zodanig hoog opliepen
dat er op veel plaatsen in het land rellen uitbraken tegen de belastingpachters.
De regenten traden met kracht op tegen deze woelingen, daarbij gesteund door
de inmiddels herstelde erfstadhouder Willem IV. Invloed op de regering was
een andere eis, vooral in Amsterdam, waar in 1748 het Doelistenoproer uitbrak.
Daar wenste men een einde te maken aan de regentenoligarchie. Hoewel
deze bewegingen alom in den lande een vrij gematigd karakter vertoonden,
zouden soortgelijke bewegingen in Steenwijk tussen 1747 en 1750 ontaarden in
een reeks van onverkwikkelijke gebeurtenissen, mede veroorzaakt door en ten
nauwste verweven met een kerkelijk conflict tussen de kerkenraad en de magistraat.
De aanleiding was de beroeping van een predikant om de vacature te vervullen
welke was ontstaan na het vertrek van de later zo bekende Oranjeklant Petrus
Hofstede op 30 mei 1745 naar Oostzaandam. Een naar het zich liet aanzien vrij
onschuldig meningsverschil leidde tot verstrekkende gevolgen. De zittende
kerkenraad ging namelijk niet meteen over tot het beroepen van een nieuwe
predikant. Het stadsbestuur echter wilde uit bezuinigingsoverwegingen het
ambt van tweede predikant door een proponent (kandidaat) laten waarnemen.
Daarom probeerde het, toen de kerkenraad op de gebruikelijke manier een predikant
wilde benoemen, deze beroeping zo lang mogelijk te dwarsbomen. De
kerkenraad meende aan zijn verplichtingen te hebben voldaan op grond van
een op 31 mei 1650 tussen beide partijen gesloten conventie, door de magistraat
te kennen te geven tot een nominatie te willen overgaan. Dit betekende
het begin van een ernstig conflict tussen de kerkenraad en de magistraat. De
laatste was van mening dat de kerkenraad eerst om toestemming daartoe
moest verzoeken. De kerkenraad ging tenslotte na veel tegenwerking door de
magistraat op 24 februari 1746 over tot de beroeping van Joan Gerhardus Hillers,
predikant te Anloo in Drenthe. Meteen daarop werd dit beroep door de
magistraat onwettig verklaard.
Dit conflict sleepte zich voort tot 1748. In dat jaar verscheen namelijk op 26
juni het uit dertig artikelen bestaande 'Burgerrekwest', waarvan een der eerste
een felle aanklacht inhield tegen het optreden van het stadsbestuur in het conflict
met de kerkenraad." Tot op dat moment was de vacature nog steeds niet
vervuld. In het rekwest werden nog tal van andere bezwaren geuit, waarover
later.
Samenstelling en positie van het stadsbestuur
Vóór 1795 vormden schepenen, raden en meenslieden samen het bestuur van
de stad. Schepenen en raden werden aangeduid als de magistraat. Ze werden
gekozen voor een periode van een jaar, maar waren herkiesbaar. Van de zes
schepenen bekleedden beurtelings, iedere maand twee, het ambt van burgemeester.
De verkiezing van de magistraat had plaats op zondag na St. Paulsbekering
(25 januari). Daags tevoren, op zaterdag, werden door het stadsbestuur
acht, na 1597, twaalf burgers op het raadhuis ontboden, voor de helft uit de
Oosterkluft en voor de andere helft uit de Westerkluft voortkomend. Meenslie-

den en gewone burgers waren daarbij gelijkelijk vertegenwoordigd. Zij allen
moesten op zondagmorgen op het raadhuis verschijnen. Door loting viel de
helft af en werden de overige vier, later zes, als keurmeesters beëdigd. Zij verkozen
de magistraat voor het komende jaar. Zowel de wetgevende, uitvoerende
als de rechterlijke macht berustte bij de magistraat. Het nieuwe bestuur trad
direct na zijn verkiezing in functie.
Ieder jaar, daags voor St. Peter ad Cathedram (21 februari) benoemde het de
stadsdienaren, gezworenen, kerkmeesters, rentmeesters en andere officianten,
alsmede acht burgers tot meenslieden, namelijk vier in de gezworen en vier in
de zogenaamde minnermeenthe, welke viertallen in 1597 tot twee zestallen
werden uitgebreid. De ene helft van deze burgers woonde in de Oosterkluft, de
andere helft in de Westerkluft van de stad. Indien schepenen en raden geen
geschikte kandidaten konden vinden, dan mochten zij de oude meenslieden in
die functie bevestigen.' Van vergaderingen der meenthen buiten de magistraat
om was nimmer sprake. Dat er bijna alleen bij overlijden een nieuwe man in
het college werd opgenomen, hoeft nauwelijks betoog en blijkt ook wel duidelijk
uit de lijsten van kiezers en gekozenen. Zoals gezegd is er in 1703 een mislukte
poging gedaan om de meenslieden niet jaarlijks te verkiezen, maar voor
het leven aan te stellen."
Een belangrijke functie in het stadsbestuur was die van de stadssecretaris, de
enige bestuurder die voor het leven werd benoemd. Door zijn kennis van zaken
kon hij een belangrijke rol spelen binnen het stadsbestuur. Hij was vaak verwant
aan een of meer schepenen.
Steenwijk was voor wat de inrichting van het bestuur betreft in hoge mate
autonoom, doch hogere instanties, konden er invloed op uitoefenen, zoals
bleek uit het regeringsreglement van 1675. Daarbij moest de verkiezing van
magistraat en meenslieden zelf door de stadhouder worden geapprobeerd."
Omdat de stadsregering na 1703 de benoeming van de meenslieden weer zelf
mocht regelen, ligt het voor de hand aan te nemen dat de zittende magistraat
op grond van zijn positie aldus de weg gesloten hield voor degenen die veranderingen
voorstonden. Evenals elders was ook in Steenwijk een strijd om de
macht gaande, waarbij de onderliggende factie probeerde de bakens te verzetten
om vervolgens zelf op het kussen te geraken. Door tussenkomst van de erfstadhouder
Willem IV zou dit in 1751 gelukken.
De families die in Steenwijk de lakens uitdeelden, waren: Teltink, Ten Broeke
en Ram. Zo zien wij gedurende de periode 174°-1751 steeds dezelfde namen
van de regerende schepenen opduiken. Die schepenen waren:
Arnold Croeven - sinds 1718 Fredrik Ram - sinds 1746
Harmen ten Broeke - sinds 1735 Jacob Bernars - sinds 1743
De stadsssecretaris Borchard ten Broeke was reeds sinds 17I8 in functie, waarvoor
zijn vader Barthold ten Broeke en eveneens stadssecretaris, reeds voor zijn
dood in 1714 gezorgd had. Borchard ten Broeke studeerde toen nog in Franeker.
Tot 17I8 werd het secretariaat van de stad waargenomen door de burgemeesters
Hendrik Otterbeek en Dirk Anneus ten Broeke." De onderlinge verbondenheid
van deze families blijkt overduidelijk uit de familierelaties die er
Burgerlijke bewegingen in Steenwijk: '745"75° SS

tussen deze burgemeesters en de stadssecretaris bestonden. Zo was Albertus
Teltink getrouwd met Gezina ten Broeke, de zuster van Borchard ten Broeke.
Jacob Bernars was gehuwd met Hildegonda Teltink. Aldus waren de burgemeesters
Teltink en Bernars elkaars zwagers. Bovendien was Hildegonda Teltink
de nicht van Borchard ten Broeke. Borchard ten Broeke zelf was ongehuwd,
maar omdat hij de neef was van Hildegonda Teltink en de broer van
Gezina ten Broeke was hij zowel verwant aan Albertus Teltink als aan Jacob
Bernars. Harmen ten Broeke en Borchard ten Broeke waren bovendien zwagers
van elkaar. Arnold Croeven en Arnold Vedder waren ongetrouwd, evenals
Fredrik Ram, maar waren wel de kleinzonen van twee burgemeesters die al
voor 1702 regeerden, respectievelijk Joan Muijs en Fredrik Ram. Op grond van
deze gegevens en het bestaan van een vrij vaste kern van meenslieden en keurmeesters
kan gèrust vastgesteld worden dat de zittende magistraat in deze
periode vast in het zadel zat en gevormd werd door een wel erg klein oligarchisch
familiekliekje.
Het burgerlijk conflict
Hoewel de problemen in Steenwijk begonnen waren met een conflict tussen de
kerkenraad en de magistraat, waren er ook de nodige problemen gerezen tussen
een deel van de burgerij en diezelfde magistraat. Deze burgers waren
behoorlijk ontevreden over het beheer en verval van de stedelijke eigendommen
en inkomsten. Gedurende een reeks van jaren hadden ze gezien hoe de
stedelijke eigendommen en landerijen naar willekeur door de stadsregering
werden verkocht en verhuurd. Er waren pachters die hun eerder gepachte landerijen
doorverhuurden en vaak een veel groter bedrag aan geld incasseerden
dan waarvoor zij zelf de landerijen hadden gepacht. Daarnaast werden de
inkomsten van de stad verspild aan allerlei nutteloze zaken. Bovendien waren
de invloedhebbende leden van het stadsbestuur zozeer aan elkaar verwant, dat
geen van hun tegenstanders tot enig ambt werd toegelaten. Dit ging zelfs
zover, dat, toen in 1742 een der burgemeesters, Peter Stuifzand, was overleden,
men reeds op de volgende keurdag, 24 januari 1743, tegen de wettige bepalingen
in een man verkoos die pas drie weken tevoren uit Vollenhave in Steenwijk
was komen wonen. Het stadsrecht bepaalde dat degene die geen drie jaar voorheen
burger was geweest, niet tot burgemeester kon worden verkozen. Eigenmachtig
werd nu door de magistraat aan Jacob Bernars hiervan dispensatie verleend.
Dit wekte de nodige wrevel op bij velen uit de burgerij, die niet wilden dat een
pas ingekomen vreemdeling, van alle stadszaken onkundig, over hen de scepter
kwam zwaaien. Verandering was volgens velen daarom wel nodig. Men zou
echter weinig kans maken, omdat de stad zijn eigen magistraatsverkiezing
kende, zonder dat anderen daar controle op konden uitoefenen; de keurmeesters
waren immers door de magistraat benoemd. Maar dat werd anders toen de
verheffing van Willem IV tot erfstadhouder in 1747 nieuwe hoop op verandering
wekte, aangezien de magistraatsbestelling van Steenwijk nu weer tot diens
approbatie stond. De oppositie vatte moed uit het feit dat de Prins de verkiezing
van 24 maart 1748 nog niet had goedgekeurd.
56 H. Spreen

Steeds vaker kwamen er klachten over de manier waarop het stadsbestuur de
kerkenraad behandelde. Dit was een slepend conflict, dat uiteindelijk van een
kerkelijk conflict omsloeg in een burgerlijk conflict. Hoewel de tweede predikantsplaats
inmiddels al drie jaar vacant was, was de kerkelijke gemeente ervan
overtuigd dat de kerkenraad zich alle moeite had getroost om een goede predikant
te benoemen. Maar alles werd door de magistraat gedwarsboomd, zoals
men kort tevoren nog had ervaren. Het uitstel van de goedkeuring versehafte
een gunstig klimaat om allerlei andere grieven aan het stadsbestuur kenbaar te
maken. Men werd hiertoe gestimuleerd door berichten uit Groningen en Friesland,
die verhaalden over allerlei succesvolle verzoeken van de kant van de burgers
aan de regeringen aldaar.
Ook was er in het nabij gelegen Kuinre onrust ontstaan. Een bergplaats van
sterke dranken en tabak, toebehorend aan Harmen Coops Fledderus, pachter
der accijnzen en kelderhouder van sterke dranken uit Steenwijk, was compleet
geplunderd en vernield. Ook in Steenwijk schenen sommige heethoofden iets
dergelijks in de zin te hebben.
Begin juni 1748 verschenen een paar Friese smokkelaars bij de klokluider van
de St.- Clemenskerk en vroegen hem om de sleutels, omdat zij de klok wilden
luiden. De klokluider weigerde echter de sleutels af te geven waarop de smokkelaars
afdropen.
Op 9 juni 1748 begaf zich een stel dronken mannen, die naar alle waarschijnlijkheid
opstandig waren vanwege de verpachting van de accijnzen, naar het
huis van H.C. Fledderus. Een van hen bemerkte dat het gezin nog op was en
zei tot zijn maten dat hij wel een aardige gelegenheid wist om aan meer sterke
drank te komen. Kennelijk maakten zij daarbij nogal wat herrie, want Fledderus
kwam naar buiten om te zien wat er aan de hand was. Hij wilde een oogje
in het zeil houden, aangezien hij als pachter van de impost en kelderhouder
van sterke dranken kon verwachten dat de agressie zich het eerst tegen hem
zou richten. Dit gesprek van Fledderus met de herrieschoppers zou later vooral
breed uitgemeten worden alsof er een ernstig oproer had plaatsgevonden. Op
grond daarvan werd Fledderus er door de magistraat later zelf van beschuldigd
de aanstichter van de onrust te zijn geweest. Kennelijk werd het optreden van
Fledderus opgevat als een provocatie.
Vanwege de gebeurtenissen in Kuinre had de stadhouder op 8 juni 1748 een
publicatie uitgevaardigd, die ook in Steenwijk was aangeplakt. Daarin werden
de herrieschoppers aangemaand zich van alle vormen van geweld te onthouden.
Indien zij bezwaren hadden tegen de pachten konden zij zich door middel
van een rekwest tot de Provinciale Staten wenden. Tevens hadden de Gedeputeerde
Staten van Overijssel vanwege het gebeurde in Kuinre uit het garnizoen
van Kampen detachementen naar Kuinre, Oldemarkt en Steenwijk gezonden.
Er bestond namelijk de angst dat, omdat die plaatsen dicht bij Friesland lagen,
de onlusten welke in Friesland gaande waren, naar Overijssel zouden overslaan.
Op 10 juni 1748 verscheen in Steenwijk een detachement van 200 soldaten uit
het Zwitserse regiment van Graffenried in Steenwijk. Deze moesten bij de
tegenstanders van de magistraat worden ingekwartierd, waardoor de gemoede-
Burgerlijke bewegingen j,nSteenwijk: '745-'75° 57

58 H.5preen
ren behoorlijk verhit raakten. Maar dat kwam ook door allerlei belachelijk
krijgsvertoon, plagerijen en misplaatste vrees voor de Friezen. Die vrees voor
inkwartiering deed de burgerij besluiten haar grieven die zij allange tijd koesterde,
in een rekwest aan het stadsbestuur kenbaar te maken.
Dit rekwest, bestaande uit 30 artikelen, werd aanvankelijk op 26 juni I748 getekend
ten huize van Harmen Coops Fledderus, door hemzelf, door Jan Thomasz,
Jan Meesters, Dr. Hilbrand Tuttel en een vijftigtal andere ingezetenen.
Samengevat bevatte het rekwest de volgende grieven:
I het stadskapittel en andere publieke gebouwen werden slecht onderhouden,
2 leveranties aan de colleges, zoals dat van het gasthuis, werden slecht
betaald,
3 predikanten moesten reeds jaren bedelen om hun wedde, hoewel de stad
en de godsdienstige instellingen - volgens de klagers - altijd rijkelijk voorzien
waren geweest van inkomsten,
4 de wijze van invorderen van de landsmiddelen.
5 het traineren van het beroepen van een tweede predikant,
6 er was geen redres van misbruiken mogelijk, omdat de burgemeesters en
de secretaris zodanig aan elkaar verwant waren dat buiten deze familiegroep
niemand in de stadsregering werd toegelaten.
Aangezien de rekwestranten vermoedden dat een gewoon verzoek aan het
stadsbestuur weinig kans van slagen zou hebben en de behandeling ervan
jarenlang zou kunnen duren, gaven zij te kennen de stadhouder hiervan op de
hoogte te stellen.
Diezelfde avond nog werd het rekwest ter ondertekening neergelegd bij de herbergier
Peter Wyben ten Wolde. Nadrukkelijk werd erbij gezegd dat men geen
geweld voorstond en zich niet met provinciale zaken wilde bemoeien. Gezien
echter de ernst van de gebeurtenissen in Friesland had een aantal burgers de
zaken zelf ter hand genomen, omdat zij bang waren dat die onlusten ook naar
Steenwijk zouden overslaan. Zij handelden dus uit voorzorg.
Binnen korte tijd waren er I64 handtekeningen onder het rekwest geplaatst. Er
werden acht gecommitteerden benoemd om de eisen van het rekwest kracht bij
te zetten en de inwilliging daarvan te bespoedigen. Deze acht gecommitteerden
waren: Harmen Coops Fledderus, Dr. Hilbrand Tuttel. Jacobus Dijxhoorn,
Gerbrand Vogelsangh, Pieter van der Licht, Jan Thomasz, Jan Meesters en
Hendrik de Boer. Aan hen werd een lastbrief meegegeven, waarin werd gesteld
dat, indien de magistraat niet binnen drie dagen de gestelde eisen wenste te
accepteren, er direct uit hun midden twee of meer aangewezen zouden worden
die, hetzij mondeling, hetzij schriftelijk, de Prins zouden verzoeken de burgers
en ingezeten van Steenwijk te hulp te komen.
De burgergecommitteerden verzochtens vervolgens 'Raad en Meenthe' bijeen
te laten komen, doch toen ze bemerkten dat het stadsbestuur allerlei uitvluchten
verzon om zich ervan af te maken, lieten ze op 30 juni 1748 het rekwest
door de gerechtsbode Dirk Busingh bij de burgemeesters indienen. Die beloofden
het rekwest te onderzoeken en lieten kort daarop weten dat het hun onmogelijk
was en ook niet gelegen kwam diezelfde dag nog 'Raad en Meenthe' bijeen
te roepen. Maar reeds de volgende dag al liet de magistraat de

gecommitteerden door gerechtsbode Jan Santink aanzeggen dat twee van hen
op I juli 1748, dat wil zeggen de dag daarop al, zich ter vergadering van de
Gedeputeerde Staten in Kampen moesten vervoegen. De gecommitteerden
vermoedden echter dat dit een list was om hen naar Kampen te lokken.
Daarom eisten zij een schriftelijke uitnodiging en gaven zij de Staten te kennen
dat zij, vanwege het twijfelachtige karakter van die aanzegging van de
magistraat, niemand van hen konden afvaardigen. Maar ondertussen reisden
burgemeester Fredrik Ram en stadssecretaris Borchard ten Broeke wel naar
Kampen. Zij deden daar een uitvoerig verslag over hetgeen er vanuit hun
standpunt gezien was voorgevallen. Zij wisten te bereiken dat daarover door de
Staten een resolutie werd aangenomen, waarin de gecommitteerden opgedragen
werd zich rustig te houden. Bovendien mochten zij de magistraat niet
meer lastig vallen tot de buitengewone vergadering van Ridderschap en Steden
op IQ juli 1748.
Nadat het rekwest reeds aan de magistraat was overhandigd meldde zich nog
een groot aantal burgers om het rekwest te ondertekenen. Daarom lieten
andere burgers onder de naam van 'nadere verteikinge' een tweede geschrift
rondgaan tot het moment waarop de resolutie van Ridderschap en Steden
bekend gemaakt werd (2 juli 1748). Aangezien het antwoord van de magistraat
uitbleef, maakten de gecommitteerden zich op om de stadhouder van het
gebeurde op de hoogte te stellen. H.C. Fledderus en Dr. H. Tuttel werden met
deze taak belast. Om bij de stadhouder toegelaten te worden dienden zij over
een gerechtelijke procuratie (toestemming) te beschikken. Aangezien zij die
van de magistraat niet konden verwachten, wendden zij zich op 8 juli 1748 tot
de Verwalter Scholtus J. Kuper te Zuidveen. Maar daardoor raakte alles in rep
en roer. Kuper was op dat moment in een proces verwikkeld met een zekere
Rauke Wybes, een veehandelaar uit Heerenveen, die op datzelfde moment in
Steenwijk was. Spoedig werden er ten onrechte geruchten rondgestrooid dat de
gecommitteerden partij hadden getrokken voor deze koopman en daarom naar
Kupers woning waren gegaan. Zij hadden echter al eerder met hem afgesproken
dat zij de bedoelde procuratie te zijnen huize van hem zouden kunnen verkrijgen.
Om deze vermeende 'aanslag' af te weren stuurden de burgemeesters
daarop een troep Zwitserse soldaten naar Kupers huis, terwijl in Steenwijk zelf
de Markt, de straten, poorten en bolwerken met schildwachten bezet werden.
Er was echter helemaal geen aanleiding voor de gewapende macht om in te
grijpen.
Ondanks deze problemen wisten de gecommitteerden de procuratie toch te
verkrijgen. Op 10 juli 1748 vertrokken de beide aangewezen gecommitteerden
naar 's-Gravenhage, waar zij bij de stadhouder werden toegelaten en hem het
rekwest en de justificatie daarvan overhandigden. De Prins beloofde ten aanzien
van het rekwest te zijner tijd een besluit te nemen, waarop Tuttel en Fledderus
begonnen aan de terugreis. Er werd gereisd via Amsterdam om van daar
op 20 juli 1748 met het schip van beurtschipper en gecommitteerde Jan Thomasz
naar Steenwijk te gaan. Toen ze op 21 juli 1748 in Blokzijl in alle vroegte
aankwamen, kwam de pander (deurwaarder) G.F. Paarte vragen of Fledderus
zich aan boord bevond. Nietsvermoedend begaf die zich met de pander naar
BLI ..gedUke bewegingen in SteemvUk: '745.'75° 59

60 H. Spreen
een herberg. Daar werd hem een arrest aangezegd namens een tabakshandelaar
uit Hattem, die nog een vordering op hem had uitstaan wegens geleverde
tabak. Deze had hem een schip met tabak gezonden. Aangezien het schip op de
IJssel was lek geraakt en er bij het overladen in een ander schip een paar manden
te water waren geraakt, had Fledderus geweigerd deze te betalen. Hij was
van mening dat degene die de opdracht had gegeven voor het overladen, ook
aansprakelijk was voor de opgelopen schade.
Toen Fledderus het arrest had aangehoord bood hij aan twee borgen te stellen
en als men daar niet mee kon instemmen, daar zo nodig schipper Thomasz en
Dr. Tuttel aan toe te voegen. Hij beloofde zelfs om binnen drie uren het geld te
bezorgen. De pander gaf echter te kennen dat zijn opdracht luidde hem te
arresteren, terwijl de eigenlijke zaak niet hem maar procureur Kramer te
Zwolle aanging. Die zou nog diezelfde avond of de volgende morgen verwacht
kunnen worden. Vermoedelijk is dit alles het werk geweest van een of enkele
relatie(s) van de magistraat van Steenwijk, die bevriend was (waren) met de
koopman te Hattem en hem tot die maatregel had (den) weten over te halen.
Diezelfde koopman stemde later namelijk wel toe in een flinke korting op de
leverantie van de tabak.
In de tijd dat Fledderus met de pander onderhandelde, maakte schipper
Thomasz aanstalten om te vertrekken. Ondanks het aangezegde arrest begaf
Fledderus zich naar het schip, waarop de pander de hulp inriep van de bierdragers
(in Blokzijl de helpers van de justitie) om de arrestatie kracht bij te zetten.
Dezen gingen samen aan boord, maar op datzelfde moment zette de schipper
het schip in beweging. Onmiddellijk sprongen de pander en de bierdragers van
boord. Nu lag er echter een voetbrug welke gepasseerd moest worden. Deze
was eerder in opdracht van de pander met touwen afgesloten. De bemanning
sneed evenwel de touwen door en zette koers richting Steenwijk, waar het
gezelschap's middags aankwam. Vreugdebetoon bleef uit, omdat de predikant
E. Meteierkamp erop gewezen had dat de zondagsrust niet verstoord mocht
worden.
Tijdens de afwezigheid van Fledderus en Tuttel waren de gemoederen in
Steenwijk danig in beroering geraakt. Op 12 juli 1748 was het detachement
Zwitserse troepen afgelost door 200 soldaten uit hetzelfde regiment. De magistraat
had voor deze manschappen inkwartieringsbiljetten afgegeven, doch uitsluitend
voor de woningen van diegenen die het rekwest hadden ondertekend.
Deze partijdigheid wekte zo'n wrevel op dat veel burgers weigerden de manschappen
huisvesting te geven. De officieren beklaagden zich hierover bij de
magistraat. Die gaf toen de opdracht aangewezen huizen te betrekken, te
beginnen bij de huizen van Fledderus en Vogelsangh. De beide huizen werden
meteen door schildwachten bezet en verschillende mensen, onder wie Vogelsangh,
werden met de bajonet op de borst gedwongen zich van hun gezin en
eigendommen te verwijderen. De gecommitteerden die het gevaar beseften,
stelden meteen een rekwest op. Daarin maakten zij aan de Staten van Overijssel
het partijdige gedrag van de magistraat bekend. Tegelijkertijd lieten zij een
biljet onder de burgerij rondgaan waarin zij melding maakten van het rekwest
aan de Staten. Zij verzochten daarin de manschappen tenminste voor een

nacht onderdak te verlenen. Hoewel daarmee voorlopig de rust weerkeerde,
zou de magistraat zich evenwel niet ontzien de gecommitteerden G. Vogelsangh
er ernstig van te beschuldigen de aanstichter te zijn van de weigering tot
inkwartiering van een detachement Zwitserse soldaten.
Het volgende bedrijfbestond hierin dat, toen op 3 augustus I748 het garnizoen
van Steenwijk samen met alle andere troepen in de omtrek naar Friesland was
vertrokken, er in de herfst van dat jaar een Oranje-Vrij-Compagnie werd opgericht.
Gedurende lange tijd was er geen schutterij geweest en nu hadden er ter
gelegenheid van de verheffing van de Prins tot stadhouder in alle gewesten in
1747 al meermalen samenkomsten van jongeren plaatsgevonden om hun
openlijke vreugde daarover te tonen.
In de zomer van I748 waren er zo'n twintig tot dertig jongelui blijven oefenen
in het gebruik van wapens. Zij wilden zich aaneensluiten tot een compagnie
om meer geregeld bijeen te kunnen komen en te exerceren. Wat er aan ontbrak
waren de officieren. De ene groep wilde zijn officieren verkiezen uit de gecommitteerden,
de andere uit de burgemeesters. Beide partijen bleven op hun
standpunt staan, waardoor er een tweespalt optrad. De meesten schaarden zich
achter de gecommitteerden. Deze groep benoemde op I3 oktober 1748 zijn offieieren,
te weten H.C. Fledderus tot majoor, Dr. H. Tuttel tot kapitein, Pieter
van der Licht tot kapitein-luitenant, Hendrik de Boer tot luitenant, Dr. Stephanus
de Bock tot sous-luitenant, Gerbrand Vogelsangh tot vaandrig en Jan
Thomasz tot kwartiermeester. De tegenpartij zat ook niet stil en stelde een rekwest
op, gericht aan de magistraat, om op de dag bestemd voor de feestviering
naar aanleiding van de te Aken gesloten vrede, onder de wapens te komen
onder bevel van burgemeester Fredrik Ram. Deze liet het rekwest daarop door
de stad rondgaan om iedereen uit te nodigen aan de gewapende optocht deel te
nemen. Dit alles gebeurde zonder toestemming van de magistraat. Om een
zeker tegenwicht te kunnen vormen meende men van de kant der gecommitteerden
ook een werving te moeten doen. Daartoe gingen de tamboers op I2
november I748 met slaande trom door de stad, terwijl een van hen een algemene
uitnodiging voorlas om te dienen onder de Compagnie van Oranje.
's Avonds zou er getracteerd worden op een half vat bier.
Wie hiertoe de opdracht heeft gegeven is niet bekend, maar nog maar nauwelijks
had de magistraat hiervan kennis genomen of hij liet de tamboers met
hun trom door gerechtsdienaar Jan Santink naar het raadhuis brengen. Aangezien
geen van hen kon zeggen op wiens gezag deze uitnodiging was verricht,
liet de magistraat de tamboers weer gaan, maar behield hij de trom en het biljet.
Toevallig bevonden Fledderus, Dr. de Bock en Vogelsangh zich op dat
moment in de stadsherberg naast het stadhuis. Zij zagen wat er gebeurde, vervoegden
zich meteen op het raadhuis en gaven de magistraat te kennen dat het
de bedoeling was geweest om ter ere van Zijne Hoogheid bij voorkomende
gelegenheden te kunnen uitrukken. Daarom eisten zij de trom op. De magistraat
wees deze eis van de hand met de mededeling dat het zonder zijn toestemming
verboden was de trom te roeren en volk te werven. Hierop antwoordden
de gecommitteerden dat de burgemeesters nog nooit iets hadden
willen doen ter ere van Zijne Hoogheid, met als bewijs het feit dat ze naar aan-
Bu'-gerlijke bewegingen in Steenwijk: '745"75° 6r

62 H.Spreen
leiding van de geboorte van de Graaf van Buren (de latere stadhouder Willem
V) op 8 maalt 1748 alles in het werk hadden gesteld om dit feest te dwarsbomen.
Drie dagen later - IS november 1748 - kwam de Compagnie van burgemeester
Ram bijeen voor het huis van president-burgemeester Arnold Croeven. Ram
leidde de troep met getrokken degen naar het raadhuis, waar een publicatie
werd voorgelezen naar aanleiding van het feit dat een paar avonden tevoren
diverse ruiten waren ingeslagen . Er werd in aangegeven dat ter handhaving
van de algemene veiligheid iedereen zich beschikbaar diende te houden voor
het betrekken van de wacht. De schutters van de Oranje-Vrij-Compagnie maakten
daar bezwaar tegen en gaven in de vorm van een memorie aan naast de
Compagnie van burgemeester Ram de wacht te zullen houden onder bevel van
hun eigen officieren. De president-burgemeester Croeven weigerde deze
memorie aan te nemen, onder het voorwendsel dat die aan de voltallige raad
moest worden aangeboden. De officieren van de Oranje-Vrij-Compagnie besloten
nu hun manschappen om beurten eens te trakteren. Fledderus, als majoor
de eerste in rang en dus het eerst aan de beurt, liet op 16 november 1748 het
volk uitnodigen op een half vat bier ten huize van zijn zwager, kastelein Peter
Wyben ten Wolde. Telwijl de mannen zich vrolijk maakten, liet burgemeester
Ram patrouilles rondgaan. Om moeilijkheden te voorkomen hielden de
gecommitteerden hun schutters voorlopig bij Peter Wyben binnen. Fledderus
vertrok als een van de laatsten samen met zijn schoonvader Wybe ten Wolde.
Toen zij op weg naar huis voorbij het raadhuis wilden gaan, werden zij staande
gehouden door Jurriaen Ariaensz. de Vos, een handlanger van burgemeester
Ram, die vooral Fledderus bedreigde en uitdaagde. Op het moment dat Fledderus
zich daarop bij het gezelschap wilde voegen, dat even eerder uit de herberg
was vertrokken en waartoe ook zijn stiefdochter Hendrina en Dr. H. Tuttel behoorden,
klonk gelijk de roep 'Wacht heraus' en stormde burgemeester Ram
met de blanke degen naar voren. Hij vroeg meteen waar Fledderus was en voegde
deze toe dat hij de opdracht had gegeven niemand te laten passeren. Fledderus
merkte toen op dat hem dat niet bekend was. Ram, hierdoor in verlegenheid
gebracht, wist niet anders te doen dan het bevel te geven Fledderus te arresteren.
Na een vrij korte maar hevige worsteling, waarbij Fledderus en de zijnen
behoorlijk mishandeld werden, gelukte het hem te vluchten. Direct daarop gaf
Ram bevel met scherp op de weerloze burgers te schieten. Daarbij werd een
aantal, onder wie Fledderus en zijn dochter Hendrina, meer of minder gewond.
Toen het bericht van de schietpartij in de herberg van Peter Wyben bekend
werd, dreigde de zaak uit de hand te lopen. Een aantal personen ging toen naar
de Markt om verhaal te halen. Fledderus die onderweg naar zijn huis was, wist
de opwinding echter te bedaren. De gezamenlijke.gecommitteerden verklaarden
daarop bij monde van Dr. H. Tuttel nog dat het in beslag nemen van een
trom hen niet kon tegenhouden. Zij hadden er nog een en lieten die direct
halen. Om te voorkomen dat ook deze trom in beslag werd genomen, werd
besloten daar in eigen persoon bij te assisteren, gewapend met spontons (een
soort pieken), die men uit Holland had gehaald en slechts diendenals onderdeel
van het tenue van de officieren. Fledderus, De Bock en De Boer gingen

daarbij voorop. Tijdens de rondgang door de stad kwamen wederom de
gerechtsdienaren Busingh en Santink meedelen dat dat verboden was.
Toen de Oranje-Vrij-Compagnie de volgende dag - I7 november I748 - 's avonds
vergaderde, sprak een deel van de leden de vrees uit dat de in beslag genomen
trom als object van overwinning en spot door Ram en zijn aanhangers gebruikt
kon gaan worden. Daarom wilden zij de trom of de acht carolus guldens terug
die zij voor reparaties aan de trom hadden betaald. Twee van hen, J. Christoffels
en C Groen, vervoegden zich daartoe bij president-burgemeester A Croeven.
Deze gaf te kennen dat hij dat de volgende dag op het raadhuis met de
andere leden van de magistraat zou bespreken. Om verdere moeilijkheden te
voorkomen gingen de gecommitteerden zelf naar de president-burgemeester.
Zij kregen het na veel moeite voor elkaar dat nog diezelfde avond de dienstbode
van A Croeven hun de verlangde acht guldens kwam brengen.
De wapens waarvan Ram en de zijnen zich hadden bediend, bleken afkomstig
te zijn van het regiment van Holstein-Cottorf dat zijn overtollige munitie aan
de magistraat in bewaring had gegeven en die daarvan behoorlijk misbruik had
gemaakt, Schutters uit de Compagnie van Ram ontzagen zich niet voor allerlei
onbenullige zaken uit te rukken en vooral 's nachts vandalisme te bedrijven aan
de huizen van de tegenpartij. De gecommitteerden, die vreesden dat het van
kwaad tot erger zou worden, droegen opnieuw Dr. Tuttel en Fledderus op naar
Den Haag te reizen om de stadhouder op de hoogte te stellen van wat er zich in
Steenwijk had afgespeeld. Zij vertrokken op 20 november 1748 en boden op 27
november daaropvolgend de stadhouder een verzoekschrift aan waarin zij verzochten
een gunstig besluit te nemen inzake het eerder op 17 juli 1748 aangeboden
burgerrekwest. Verder verlangden zij dat hij maatregelen nam om de
burgerij te beschermen tegen de ondervonden intimidatie en geweldspleging.
Dit rekwest werd de magistraat van Steenwijk toegezonden om daarover aan de
Prins te berichten.
Op 29 november I748 kwamen Fledderus en Tuttel in Steenwijk terug. Meteen
diezelfde dag al meldden zich enige soldaten uit het stadsgarnizoen van generaal
baron van Aylva bij het huis van Fledderus. Door middel van een smoes
probeerden zij hem naar buiten te lokken en gevangen te nemen. Wie hier achter
zaten is niet meer te achterhalen, evenmin als waarom hij niet meteen gearresteerd
werd. Fledderus liet zich daar echter niet toe verleiden.
Diezelfde dag was ook de Compagnie van burgemeester Ram actief. 's Avonds
werd na het nodige drankmisbruik door Ram en de zijnen de smidsknecht en
aanhanger van de gecommitteerden Arent Jans uit pure intimidatie onverwacht
gevangengenomen, nadat hij eerst danig was mishandeld. Hij werd
opgesloten in een kelderhok onder het raadhuis. Hij zat daar zestien dagen
zonder verpleging en op een laag rantsoen, waarna besloten werd hem zonder
dat er een proces had plaatsgevonden of zonder dat hij iets tot zijn verdediging
had kunnen bijdragen, uit Overijssel te verbannen. Dit gebeurde op last van de
magistraat en advocaat J. Kuper in zijn hoedanigheid als fiscaal van de drost
van Vollenhove, Hendrik van Isselmuden tot Zwollingerkamp.
Toen op 2 december I748 Fledderus een bezoek wilde brengen aan zijn overbuurman
Berend Bruining, werd hem door twee vaandrigs uit het garnizoen
Burgerlijke bewegingen in Steenwijk: '745"75° 63

van Aylva arrest aangezegd. Volkomen onverwacht werd hij in de boeien geslagen
en gevangengezet. De burgemeesters deden hiervan geen melding aan de
drost van Vollenhove, die samen met hen de criminele jurisdictie uitoefende.
Uiteraard waren de verbazing en de verslagenheid groot onder de overige
gecommitteerden. Deze laatsten wisten ook niet precies wat zij er mee aan
moesten, omdat zij de ware bedoelingen van de magistraat op dat moment nog
niet kenden. Fledderus werd meteen 'apart' gehouden. Niemand mocht contact
met hem hebben; ook zijn vrouwen kinderen niet. In gevangenschap
moest hij vele beledigingen aanhoren, die hem toegevoegd werden door de
'roode roede' afbiesjager Joost Harmen Duppe.
Tevergeefs probeerde de familie met Fledderus in contact te komen. Zelfs bood
een twaalftal burgers zich aan als borg voor zijn vrijlating. Het mocht niet
baten. Daarop besloten de gecommitteerden een delegatie naar Leeuwarden te
sturen om de kwestie persoonlijk aan de erfstadhouder voor te leggen. De
afvaardiging, bestaande uit Fledderus' vrouw Wyts ten Walde, Dr. H. Tuttel.
G. Vogelsangh en H. de Boer, vertrok op 20 december 1748 naar Leeuwarden.
Fledderus' vrouw diende daar een rekwest in waarin zij haar beklag deed over
het zonder opgaaf van redenen gevangennemen van haar man. Verder verzocht
zij de instelling van een onpartijdig gerecht, dat de getuigen zoals zij in
het rekwest genoemd werden, zou verhoren. Willem IV stelde op zijn beurt dit
verzoekschrift in handen van de Gedeputeerde Staten van Overijssel om hem
over het gebeurde te berichten.
Tegelijkertijd bevond de stadssecretaris Borchard ten Broeke zich eveneens in
Leeuwarden om de erfstadhouder een bericht te overhandigen naar aanleiding
van het rekwest dat Tuttel en Fledderus op 27 november 1748 in 's-Gravenhage
hadden aangeboden. De magistraat schroomde niet om daar de gecommitteerden,
maar vooral Fledderus af te schilderen als de veroorzaker van de problemen
te Steenwijk en zichzelf te presenteren als de onschuld zelve. Na een
lange opsomming van zaken, voorgevallen in Steenwijk, merkte de stadsregering
in dit verslag op dat de Staten van Overijssel niet alleen haar houding in de
onderhavige kwestie hadden goedgekeurd, maar ook dat H.C. Fledderus als
belangrijkste aanstichter van het oproer moest worden gearresteerd.
Ondertussen nam de overmoed van hen die het stadsbestuur steunden, toe. Zij
ontzagen zich daarbij niet om regelmatig de huizen van Fledderus en de
andere gecommitteerden te doorzoeken. Op 6 januari 1749 werden er twee
burgers zonder de geringste aanleiding gevangengenomen. Deze twee waren
Camelis Groen en Christiaan Rolfs, de stiefzoon van Jan Thomasz, een der
gecommitteerden. Door dergelijke intimidatie werd hun positie er niet beter
op. Daarop besloten zij zich nogmaals tot de erfstadhouder te richten. Op 28
januari 1749 boden Jan Thomasz en Wybe ten Walde, de zwagervan Fledderus
in 's-Gravenhage een nieuw verzoekschrift aan. Daarin werd het optreden van
het stadsbestuur uit de doeken gedaan, zoals dat sinds de indiening van het
rekwest op 20 december 1748 had plaatsgevonden.
Op 3 februari 1749 ontving Fledderus' echtgenote een afwijzend bericht van de
Prins op haar rekwest van 20 december 1748. Hij gaf te kennen dat hij de zaak
overliet aan de ordinaris justitie. Voor de oppositie volgde nog een tweede
64 H.Spreen

teleurstelling: de verkiezing van de burgemeesters, schepenen en raden was
namelijk door de stadhouder goedgekeurd. Dit bericht kwam binnen op
II februari 1749, hetgeen de magistraat het gevoel gaf dat hij sterk stond. Ram
maakte met zijn Compagnie alvast een zegetocht door de stad.
Op 17 februari 1749 werd een deel van deze Compagnie in een herberg onthaald
op een stevige borrel. Het gezelschap bestond uit een aantal ruwe klanten,
dat er een behagen in schiep voorbijgangers te molesteren, zoals onder
anderen Jan Meesters, een der gecommitteerden overkwam. Deze laatste werd
door Jurriaen Ariaensz. de Vos aangevallen, dezelfde die zich ook al eerder aan
Fledderus had vergrepen. Nadat Jan Meesters eerst kans gezien had te vluchten,
kwam De Vos terug met een scherp geslepen sabel, waarmee hij Jan Meesters
de schedel kliefde. De volgende dag - 18 februari - stelde men de magistraat
van het gebeurde op de hoogte. Ook de bejaarde vader van de
zwaargewonde kwam zijn beklag doen bij het stadsbestuur, maar hij werd
onverrichterzake weggestuurd. Jan Meesters overleed drie dagen later. Jurriaen
Ariaensz. de Vos bleef zich gewoon in het openbaar vertonen. Pas nadat de burgemeesters
het bericht hadden ontvangen van het overlijden van Jan Meesters,
wekten zij de schijn een onderzoek te zullen instellen. De Vos wist zich echter
door naar Amsterdam te vluchten aan de naspeuringen van de justitie te onttrekken,
waarschijnlijk doordat hij getipt was.
Ondertussen nam het proces voor Fledderus bedenkelijke vormen aan. Hij
werd opnieuw verhoord nu de zaak aan de gewone justitie was overgelaten. Bij
het verhoor was wel de advocaat Kuper namens de drost van Vollenhave aanwezig,
maar geen advocaat voor de verdediging. Voortdurend spanden zowel Fledderus'
vrouwals zijn medestanders zich in om van de magistraat gedaan te
krijgen dat hij een advocaat kreeg toegewezen. Het mocht niet baten. Spoedig
werd bekend dat het requisitoir inmiddels al was opgemaakt en aan een advocaat
gezonden om advies ten aanzien van het te vellen vonnis. Zijn familie en
vrienden probeerden nog wel door middel van een smeekschrift, op de Landdag
aan de Staten overhandigd, een gunstige wending aan de zaak te geven.
Maar omdat het advies al was binnengekomen en reeds was veranderd in een
terdoodveroordeling van Fledderus, moesten zij wel in de zaak berusten.
De magistraat voelde zich kennelijk sterk, want op zondag 20 april 1749 werd
bij het uitgaan van de kerk Dr. H. Tuttel, die algemeen door de burgemeesters
werd gezien als de opsteller van het burgerrekwest opgewacht en gearresteerd.
Hij zou ook mede verantwoordelijk zijn tot het opzetten van een volksoproer op
IQ juni 1748. G. Vogelsangh, die naast zijn weigering om het biljet van de
inkwartiering te ondertekenen er bovendien van werd verdacht met het roeren
van de trom eveneens een volksopstand te hebben willen ontketenen, onderging
hetzelfde lot. Diezelfde dag nog volgde ook nog de arrestatie van Jan Thomasz
te BlokzijL Hij was de eerste ondertekenaar van het burgerrekwest
geweest. Bovendien waren er in zijn schip enkele oude srraphanen gevonden
die overigens toebehoorden aan de geweermaker Lucas Otterbos. Thomasz
werd meteen overgebracht naar het kasteel te Vollenhove. Ook Tuttel en
Vogelsangh werden de volgende dag daarheen gebracht. De moeder van Tuttel
en Vogelsanghs echtgenote begaven zich daarop naar burgemeester A. Vedder
B'

66 H. Spreen
om te horen waarom hun zoon en echtgenoot gearresteerd waren. Aangezien
hij daags tevoren zijn burgemeestersambt had neergelegd omdat hij het met
een aantal door zijn collega-burgemeesters voorgestelde maatregelen tegen
Fledderus en de andere gecommitteerden niet eens was, kon hij hun dat niet
zeggen. Bij de andere burgemeesters kregen zij helemaal geen gehoor. Daarop
besloten de beide dames zich rechtstreeks te wenden tot de drost van Vollenhave
zelf. Zij werden aanvankelijk vergezeld door P. van der Licht, een der
gecommitteerden. Ter hoogte van St. Jansklooster wisten de dames hem ervan
te overtuigen niet verder te gaan, omdat ook zijn arrestatie verwacht kon worden.
Via Hasselt, Nijeveen, Havelte, Oldeberkoop en Lemmer wist hij naar
Holland te ontkomen. De dames Tuttel en Vogelsangh reisden door naar Vollenhove,
doch bemerkten daar dat de drost in Zwolle was. Van daar begaven zij
zich meteen naar Zwolle. Daar hoorden zij dat de Landdag nog in vergadering
bijeen was. Zij dienden toen een drietal rekwesten van dezelfde inhoud in bij
Ridderschap en Steden, bij de drost van Vollenhave en bij de magistraat van
Steenwijk. Zij vroegen daarin vrijlating van hun zoon en echtgenoot overeenkomstig
het Overijsselse Landrecht, doch zonder resultaat.
Intussen werden reeds de voorbereidingen getroffen voor de executie van Fledderus.
Op 21 april 1749 werd hij overgebracht naar een kelderhok onder het
raadhuis, terwijl hem pas op 23 april het doodvonnis werd meegedeeld. Ds. E.
Meteierkamp werd opdracht gegeven Fledderus geestelijke bijstand te verlenen.
Een van Fledderus' vrienden, die zich met moeite een acte van beroep had
verworven en zich daarmee bij de burgemeesters vervoegde, werd meteen de
deur gewezen. Om te verwachten moeilijkheden te voorkomen liet de magistraat
op 24 april 1749 een detachement ruiterij van het regiment Schultz van
Hagen uit Zwolle overkomen. Op diezelfde dag kwam ook de drost van Vollenhave
naar Steenwijk en plaatste meteen zijn handtekening onder het doodvonnis.
De volgende dag - 25 april 1749 - werd het vonnis op het galgenveld buiten
de stad door ophanging voltrokken. Het lichaam van Fledderus moest als
'afschrikwekkend exempel' blijven hangen. Nadat zijn familie eerst vijftig carolusguldens
aan de beul, Jacob Snijder uit Kampen, betaald had, werd het
lichaam 's avonds van de galg gehaald en daar onder begraven.
De gebeurtenissen in Steenwijk hadden steeds meer burgers de schrik om het
hart doen slaan. In het in Drenthe gelegen Doldersum hield een aantal van hen
een bijeenkomst op een buitengoed van Fledderus. Toen hen het bericht
bereikte dat Fledderus ter dood was gebracht, vluchtten velen naar Friesland,
Drenthe en Amsterdam. Daar voegden zich onder anderen de dames Tuttel,
Vogelsangh, Dr. de Bock en ook de gecommitteerden Pieter van der Licht en
Hendrik de Boer bij hen. In Amsterdam kaartten zij de kwestie aan bij de vrouw
van Daniel Raap, die in contact stond met Anna van Hannover, de vrouw van de
stadhouder. Wederom dienden de dames Tuttel, Vogelsangh en nu ook de
vrouw van Jan Thomasz een rekwest in bij de stadhouder, waarin zij geen
genade maar recht verlangden en aandrongen op een onderzoek. Daartoe werden
twee rekwesten ingediend bij de stadhouder, een voor de gevangen Tuttel,
Vogelsangh en Thomasz en een voor de gevluchte burgers. Hierop kregen zij op
30 april 1749 de volgende beschikking: 'Zijne Hoogheid: zij deze gesteld in han-

De markt te Steenwijk met het raadhuis. In grijs gewassen pentekening door Jacobus
Verstegen uit 1780. (Stedelijk Museum Zwolle)
den van den Drossaerd van Vollenhove en den Magistraet van Steenwijk, om
zijne Hoogheid daerop te dienen van Bericht, houdende middelerwijl alles in
statu. Gegeven in 's-Gravenhage den 30 April 1749'." Willen IV handhaafde dus
zijn eerdere standpunt om zich persoonlijk niet met de problemen in Steenwijk
bezig te houden. Dit was overigens geheel volgens zijn gewoonte om zich alleen
als het echt niet anders kon met de klachten van de burgerij te bemoeien. Met
deze beschikking reisden de drie dames terug naar Overijssel, waar zij haar in
handen stelden van zowel de drost van Vollenhove als de magistraat van Steenwijk.
Intussen bleven de gevluchte burgers nog in 's-Gravenhage. Ook zij leverden
een rekwest in, waarin zij de stadhouder vroegen commissarissen naar
Steenwijk te zenden om het voorgevallene te onderzoeken en bescherming voor
henzelf te verlenen. Het antwoord van de stadhouder luidde dat de burgers zich
weer ongehinderd in en door de stad Steenwijk mochten begeven.
De Commissie van Onderzoek
Gelet op het inmiddels reeds voorgevallene en de executie van Fledderus werd
het nu de hoogste tijd dat de stadhouder zich persoonlijk met de gang van zaken
ging bemoeien. Op 29 april 1749 waren H. Tuttel en J. Thomasz onder militaire
escorte van Vollenhove naar Steenwijk overgebracht en daar opgesloten in het
raadhuis. Jan Thomasz 'verhuisde' later naar een van de kelders onder het raadhuis.
Zij bleven voorlopig onkundig van wat Fledderus was overkomen. Gedurende
hun gevangenschap van 17weken mochten zij niemand ontvangen.
Intussen werd het advies van de drost van Vollenhove naast dat van de magistraat
van Steenwijk op de twee laatste rekwesten bij de stadhouder ingediend.
BurgedUke beweginge" ,rI St.eenwUk: '745-'75° 67

68 H. Spreen
De stadhouder liet zich nogmaals door hen om de tuin leiden en gaf, ondanks
een toenemende reeks van klachten toestemming om met het proces tegen
Tuttel en Thomasz verder te gaan. Hij behield zich echter wel het recht voor
om het vonnis te bekrachtigen of te wijzigen, hetgeen een niet onbelangrijke
koerswijziging in de houding van de Prins betekende. Dat verhinderde het
stadsbestuur echter niet een nieuwe reeks van beschuldigingen te uiten aan het
adres van de tegenstanders. Onder andere werden de gecommitteerden ervan
beschuldigd wapens en 'glazen granaten' (flessen gevuld met buspoeder) verborgen
te houden, hetgeen de zaak van de gevangenen er niet beter op maakte.
Tenslotte besloten de moeder van Tuttel en de vrouwen van de andere gevangenen
nogmaals een rekwest in te dienen bij de stadhouder om hun zoon en hun
mannen op borgtocht vrij te laten. In juni 1749 vertrokken de dames in het
gezelschap van Pieter van der Licht naar de stadhouder. Nu bleek deze wel
bereid te zijn aan hun verzoek gehoor te geven. In een missive gafhij de stadsregering
de opdracht de rechtsvervolging op te schorten. Hij liet nu zelf een
onderzoek instellen. Die taak werd opgedragen aan Willem van Haersolte, lid
van de ridderschap van de Veluwe en van de Staten van Gelderland, en aan Mr.
Frederik Robbert van Lathum, burgemeester van Zutphen en raadsecretaris
van het Graafschap. Als secretarissen traden op Mr. Herman Albert Toewater
en Mr. Burchard Johan Daendels, secretaris van de stad Hattem.
Op 16 augustus 1749 kwam deze commissie met haar gevolg in Steenwijk aan.
Ondanks de teleurstelling over de instelling van deze commissie werd zij door
de stadsregering en haar aanhangers met de grootst mogelijke honneurs ontvangen,
en verder ook door enige burgers van de tegenpartij, door de predikanten
en enige officieren van de Compagnie van burgemeester Ram in hun paradekleren.
Diezelfde middag al werden H. Tuttel en J. Thomasz vrijgelaten. Op
I7 augustus 1749 kwamen de moeder van H. Tuttel, G. Vogelsanghs vrouwen
P. van der Licht in Steenwijk terug. Op diezelfde dag kwam ook G. Vogelsangh
op borgtocht vrij, die meteen naar Steenwijk terugkeerde.
Op 29 juli had de stadhouder een afschrift van het burgerrekwest aan de magistraat
gestuurd en daarop ten spoedigste bericht gevorderd. Op 19 augustus
1749 werd het bericht van het stadsbestuur, waarin een rechtvaardiging van
zijn eigen optreden was vervat, aan de erfstadhouder gezonden. Dit bericht
werd door de stadhouder doorgegeven aan de commissie, zodat deze direct met
haar werkzaamheden kon gaan beginnen. Toen dit stuk aan de burgergecommitteerden
ter lezing werd aangeboden, merkten dezen op dat eerst maar eens
aangetoond moest worden of zij zich wel schuldig hadden gemaakt aan oproerige
activiteiten, zoals de magistraat beweerde. Zij voegden er aan toe dat uit
een nadere bestudering van de stadsarchieven, waaronder rekeningen, kwitanties
en opdrachten tot betalingen, wel zou blijken of zij gelijk hadden met hun
kritische opstelling.
Inderdaad eisten de commissarissen de rekeningen, kwitanties, resolutieboeken
en andere stukken op. Een en ander werd zelfs ter inzage gegeven aan
enkele burgergecommitteerden. Alles werd scherp gecontroleerd en er werd
een groot aantal onregelmatigheden ontdekt, waarvoor de magistraat zich
diende te verantwoorden. Landerijen bleken vaak en veel te goedkoop, zonder

openbare verpachting te zijn verhuurd. Buitensporige drank- en feestgelagen
op het raadhuis bleken gehouden te zijn op kosten van de stad. De meerdere
opbrengst van het schoorsteengeld, van de verponding en andere inkomsten
waren onder de leden van de magistraat en de stadssecretaris verdeeld.
Opdrachten tot betalingen - 'voor dit en dat' - waren in vele gevallen door een
enkellid van de stadsregering gegeven, zonder te vermelden aan wie en waarvoor.
Toen de commissarissen aldus een lange reeks van misstanden hadden
geconstateerd, gaven zij hun bevindingen daarover door aan de stadhouder.
Die stemde erin toe dat er een Reglement of Politieke Ordonnantie voor Steenwijk
werd opgesteld. Dit werd op 12 november 1749 vastgesteld en op 25
november daaropvolgend in het bijzijn van de magistraat door secretaris Daendels
vanaf de pui van het raadhuis afgekondigd. Op diezelfde dag - 25 november
1749 - werden ook de beide burgercompagnieën ontbonden.
Op 28 november 1749 vertrok de commissie na een onderzoek van vijftien
weken. De ontbinding van de beide compagnieën was bedoeld geweest om
eventuele botsingen tussen de oppositie en de magistraatspartij te voorkomen.
Aanvankelijk waren beide partijen daarover nogalontevreden, welke ontevredenheid
door de partijdigheid van de magistraat sterk werd aangewakkerd. Dat
bleek overduidelijk bij de doortocht door Steenwijk van de stadhouder op zijn
reis van Leeuwarden naar 's-Gravenhage. Aangezien daarbij de Compagnie van
Ram niet onder de wapenen kon komen, had de magistraat de Prins, die toen
nog in Leeuwarden was, toestemming gevraagd bij diens doortocht de gehele
burgerij onder de wapenen te laten komen. De Prins had daarin toegestemd.
Daarop werd de avond tevoren - II december 1749 - de gehele burgerij, onder
wie de gecommitteerden, de eerdere gevangenen incluis, aangezegd om de volgende
dag met ongeladen geweren en degens voor het raadhuis te verschijnen.
De burgergecommitteerden vervoegden zich daarop op het raadhuis om te vernemen
hoe zij zich in dezen dienden op te stellen. De magistraat gaf te kennen
dat zij dat zelf maar moesten uitmaken, maar dat de gecommitteerden niet zelf
als een zelfstandige eenheid konden optreden.
Dat betekende dat alleen de Compagnie van Ram, maar nu in de hoedanigheid
van burgerwacht, onder de wapens kon komen tegenover wie niet dezelfde
voorzorgsmaatregelen waren getroffen als tegenover de vroegere Oranjecompagnie.
Op deze manier dacht Ram de Oranjecompagnie schaakmat te kunnen
zetten. Hij en zijn manschappen verschenen volledig uitgedost en voorzien
van wapens op straat. De partij der gecommitteerden wilde niet aan zo'n
schertsvertoning deelnemen en verliet de stad om de Prins buiten de vestingwallen
in te halen. Toen de Prins op de Markt stilhield, kon hij meteen getuige
zijn van de wijze waarop de Steenwijkers elkaar bejegenden. Toen Dr. S. de
Bock volgens een wachtmeester wat al te dicht bij de koets van de Prins kwam,
'streek' deze hem met een bajonet over het voorhoofd. Omdat de dokter
behoorlijk gewond was geraakt, wilde hij ogenblikkelijk naar huis gaan. Hij
werd echter tegengehouden en meteen door omstanders als een martelaar
vooraan geplaatst. Zo kon de Prins zelf zien hoe het in Steenwijk toeging. Dit
voorval bracht de magistraat in grote verlegenheid: Dr. S. de Bock was een van
de gevluchte Steenwijkers uit de Oranjepartij geweest aan wie een vrijgeleide
Burgerlijke bewegingen i.n Steenwijk: '745.175° 69

was verleend, hetgeen de Prins bekend moest zijn. De Oranjepartij verzuimde
uiteraard niet hem erop te wijzen hoe het in de stad zou toegaan indien hij er
niet aanwezig was. De Prins vervolgde daarop zijn weg.
De afloop van het conflict
Nog tijdens hun aanwezigheid in Steenwijk ontvingen de leden van de cornmissie
van onderzoek van de gecommitteerden H. Tuttel. M. Tuttel, [broers],
A. van Lubek, P. van der Licht, G. Vogelsangh, J. Thomasz, H. de Boer, A. Pieterson
en Arent van Lubek een justificatie, ter verantwoording van hun gedrag.
Zij waren namelijk beschuldigd door de drost van Vollenhave en de magistraat
inzake hun houding gedurende de troebelen. De weduwe van Fledderus, Wyts
ten Walde, voegde daar een rekwest aan de Prins bij. Zij vermeldde daarin nogmaals
hoe en onder welke omstandigheden er gehandeld was in de zaak van
haar man, zonder een eerlijk proces en zonder rechtskundige bijstand. Zij
wilde eerherstel voor haar man.
Op 6 januari 1750 leed de magistraat een zeer gevoelig verlies door het overlijden
van stadssecretaris Borchard ten Broeke. Omdat de zaken in Steenwijk
nogal precair waren en velen op de hoogte waren van het besluit van Ridderschap
en Steden van I2 november 1749, waarbij de erfstadhouder gemachtigd
was tot herstel van zaken en een nieuwe aanstelling niet alleen van burgemeesters
en meenthe, maar ook van de overige ambtenaren, draalde de magistraat
niet lang met de begeving van het ambt van stadssecretaris. Het resultaat was
dat de zittende burgemeester Herman ten Broeke daartoe werd benoemd. Hij
aanvaardde de benoeming meteen. Aldus werd hij dienaar van het college,
waarvan hij zelf al veertien jaren deel uit gemaakt had. Uiteraard accepteerde
hij de aanstelling wegens de voordelen die aan dat ambt verbonden waren,
zoals de benoeming voor het leven." Dit betekende dat er nu twee burgemeestersposten
vacant waren; eerder immmers had A. Vedder in april I749 zijn burgemeesterspost
vrijwillig opgegeven.
Op 25 januari 1750 werd de verkiezing gehouden voor de nieuwe magistraat.
Zij die gehoopt hadden dat A. Vedder, de oud-burgemeester, opnieuw gekozen
zou worden kwamen bedrogen uit. De nieuwe magistraat bestond uit A. Croeven,
A. Teltink, J. Bernars. F. Ram, G.B. van Randen en Nic. A. van Benthem.
De twee laatsten waren beiden oud-officier geweest van de Compagnie van burgemeester
Ram.
Op St. Peter ad Cathedram (= 22 februari I750) vond als vanouds de begeving
der ambten en diensten plaats, evenals de verkiezing der gemeenslieden. De
uitslag van de verkiezing werd ingevolge het regeringsreglement van I675 ter
goedkeuring gezonden aan de stadhouder.
Begin april 1750 stelden de commissarissen de Prins door middel van een door
hen opgesteld rapport op de hoogte van de criminele procedures die in de stad
hadden plaatsgevonden. H. Tuttel en P. van der Licht hadden intussen gehoor
gevonden bij Willem IV om de standpunten van de burgerij toe te lichten en
hadden nogmaals om bescherming gevraagd. Tezelfdertijd hadden zij ook een
willig oor gevonden bij Anna van Hannover, 's Prinsen echtgenote, aan wie zij
een kopie overhandigden van het rekwest van Wyts ten Walde inzake het eer-
70 H. Spreen

herstel van haar terechtgestelde man Harmen Coops Fledderus. De magistraat
dacht nog veilig te zijn, omdat de Prins nog steeds aarzelde, het werk van de
commissie was afgerond, Fledderus onder de galg begraven en veel zaken zouden
zonder gevolgen blijven ... Maar ondertussen leed de magistraat een tweede
gevoelig verlies door de dood van president-burgemeester Arnold Croeven op
13 april 1750.
Uiteindelijk besloot de erfstadhouder gebruik te maken van de macht die hem
verleend was door Ridderschap en Steden van Overijssel om alle personeel in
de stedelijke ambten en bedieningen te Steenwijk naar eigen goeddunken aan
te stellen.Volkomen onverwacht kwam de commissie op 28 juli 1750 weer naar
Steenwijk. Zij beval de magistraat bijeen te komen om haar in de vergadering
te ontvangen. Daarop begaf de commissie zich naar het raadhuis en ontsloeg
de gehele magistraat, inclusief de pas benoemde stadssecretaris. Meteen werd
de raadhuisklok geluid en werd door de secretaris van de commissie, Mr. H. A.
Toewater, vanaf de pui van het raadhuis een plakkaat van de erfstadhouder,
gedateerd 24 juli 1750 voorgelezen, waarbij de gevonniste en in hechtenis
genomen burgers in hun goede naam en faam werden hersteld. Voorts werden
door een stadsbode gedagvaard: Arnold Vedder, de oud-burgemeester, Jacobus
Dijxhoorn, Bernardus Egbertus Lubeley, Jan Nessink, Egbert Lampe en Volkert
ter Swege, alsook Dr. Hilbrand Tuttel. De eerste zes werden aangesteld tot burgemeesters,
schepenen en raden over het lopende jaar, tot de eerste keurdag in
1751. H. Tuttel werd door de Prins aangesteld tot stadssecretaris. Ook zouden er
veranderingen volgen in de samenstelling der gemeenslieden en in de ambten
en bedieningen. Ram en een deel van zijn aanhang trokken hun conclusies en
verlieten de stad."
Al was dan door middel van het plakkaat van 24 juli 1750 Fledderus in zijn
goede naam en eer hersteld, zijn weduwe Wyts ten Walde rustte niet eerder
dan nadat zijn lichaam van onder de galg was opgegraven en op een andere
plaats werd herbegraven. Zij richtte daartoe een verzoek tot de commissie en
verkreeg daarop toestemming op 30 juli 1750. Een dag later - 31 juli 1750 -
werd het lichaam van Fledderus opgegraven en herbegraven in het zuiderkoor
van de St.- Clemenskerk, ironisch genoeg in een familiegraf van MI. Joan
Zeger Ram, de eerste overleden man van Wyts ten Walde.
Nadat nog enkele zaken met de nieuwe magistraat waren geregeld, vertrok de
commissie op 6 augustus 1750. Als dank voor de door haar verrichte werkzaamheden
en de rehabilitatie van de burgers verkregen Willem baron van
Haersolte en MI. Frederik Robbert van Lathum met toestemming van de erfstadhouder
het groot-burgerschap van Steenwijk. Enkele dagen later vertrok er
een deputatie naar de stadhouder in 's-Gravenhage, maar nu met de bedoeling
om hem uit naam van de burgerij te bedanken. De galg waaraan Harmen
Coops Fledderus zijn leven had moeten beëindigen, werd door onbekenden in
brand gestoken ...
Nabeschouwing
Toen in 1702 stadhouder Willem III was overleden besloot een aantal gewesten
geen nieuwe stadhouder te benoemen. In de jaren 1702-1747 was er nauwelijks
BI,trgerlijke bewegingen i" Stemwijk: '745'175° 7'

sprake van politieke Oranjebewegingen, maar in 1747-1748 des te meer. De
situatie leek op die van 1672, toen de Republiek eveneens door Frankrijk werd
bedreigd. In sommige plaatsen vonden betogingen plaats voor een stadhouder,
Hoewel in vele steden de benoeming van Willem IV met veel feestvertoon was
gevierd, was een dergelijk feest in Steenwijk achterwege gebleven. Daar had
men het vreemd genoeg aangedurfd de doodsklok te laten luiden bij het vernemen
van de geboorte van de latere stadhouder Willem V. Kennelijk voelde de
magistraat zich sterk.
In Steenwijk had een deel van de burgerij tijdens de Plooierijen zonder succes
geprobeerd een grotere invloed op de stadsregering te krijgen. Pas in de jaren
1748 en 1749 kwamen velen tot het besef dat een volledige ommekeer in de
machtsverhoudingen binnen de stad tot de mogelijkheden behoorde. De
onderliggende factie probeerde, aangevoerd door de burgergecommitteerden,
aan de macht te komen. Uiteindelijk slaagde zij daar door tussenkomst van
stadhouder Willem IV, die na een gehouden onderzoek in de stad een politiek
reglement had uitgevaardigd op 12 november 1749, in. De moeilijkheden in
Steenwijk kunnen ook niet los gezien worden van de meedogenloos harde
opstelling van het stadsbestuur; deelnemers aan de redresbewegingen wilden
immers invloed uitoefenen op het handelen van de overheid. In Steenwijk,
evenals elders, baseerden de gecommitteerden zich op oude rechten en ijverden
zij voor het herstel daarvan, maar tegelijkertijd probeerden zij via de
machtswisseling en de herstelde rechten meer welvaart te bereiken. Wellicht
deden zij in de eerste plaats een beroep op de stadhouder om dit herstel van
oude rechten te bewerkstelligen, maar was hun werkelijke oranje-gezindheid
minder groot.
Een reactie van de zijde der magistraat kon niet uitblijven, omdat in een kritieke
situatie de overheid vaak gedwongen wordt toe te geven aan de eisen.
Naast de direct inzetbare middelen ter handhaving van de reehtsorde -
gerechtsdienaren en soldaten - had oorspronkelijk de schutterij bestaan. De
officiersplaatsen waren bekleed door regenten, terwijl de burgemeesters de
hoogste autoriteit vormden. In reactie op het spontane ontstaan van de Oranje-
Vrij-Compagnie stichtte burgemeester Ram zijn eigen Compagnie. Oorspronkelijk
werd de schutterij gevormd uit de middenklasse en moesten de schutters
hun eigen uitrusting vaak zelf betalen. Door de achteruitgang in welvaalt
waren velen daartoe niet meer in staat en was de schutterij tot een naam zonder
inhoud geworden. Ram schermde met 'voornaemste burgers' en dergelijke,
maar reeruteerde zijn manschappen vooral uit de laagste volksklassen. Hij
beschuldigde zijn tegenstanders ervan dat ook Katholieken en zelfs Joden het
burgerrekwest hadden ondertekend, maar vergat gemakshalve te vertellen dat
een deel van zijn eigen manschappen geworven was onder diezelfde groeperingen.
De komst van soldaten ter handhaving van de orde riep bij de burgerij een
afwijzende reactie op. Velen weigerden de soldaten in te kwartieren; ze wisten
dan ook niet wat voor klanten ze binnen de muren kregen.
De berechting van overtreders van de wet vond plaats door de drost van Vollenhave
samen met de magistraat van Steenwijk. Die handelden snel, zonder scrupules
en zonder een diepgaand onderzoek in te stellen. Een snelle berechting
72 H.Spreen

in het onderhavige conflict, waarbij Fledderus' terechtstelling als een 'afschrikwekkend
exempel' werd voorgesteld, gold kennelijk als een axioma.
Ook in Steenwijk vormden de regenten een politieke elite binnen de hogere
burgerij. We kunnen gezien de familierelaties zelfs van een familieclan spreken.
Tot de hogere middenklasse behoorden de winkeliers, de ambachtslieden
en de schippers. De lagere klasse werd gevormd door het dienstpersoneel,
arbeiders en soldaten. Tenslotte waren er nog de ongeschoolde arbeiders die
steeds moeilijker van de armen te onderscheiden waren. Over het algemeen
zijn de motieven voor de moeilijkheden in het jaar I747-I748 elders af te leiden
uit het doelwit dat door de relschoppers was uitgekozen, bijvoorbeeld een
belastingpachter. Maar in Steenwijk lag dit anders. Van vaedsel- of belastingoproer
was geen sprake. Hier ging het aanvankelijk om een conflict tussen de
kerkenraad en de magistraat dat uitgroeide tot een algemeen politiek verzet.
Wel vormden belastingproblemen er de eerste aanzet toe, getuige de aanslag
op Fledderus' opslag in Kuinre. De actievoerders richtten zich vooral tegen hen
met wie ze te maken hadden, te weten de belastingpachters, de collecteurs en
hun personeel.
In Steenwijk was het evenwel uitgerekend een belastingpachter die zich vervolgens
aan het hoofd stelde van de beweging. Het is niet uitgesloten dat hij dat
deed uit zelfbehoud. Volgens C.H.E. de Wit's 'complottheorie' is achter elk
oproer leiding van bovenaf te herkennen. De aanstichters zouden slechts handen
spandiensten verrichten voor diegenen die via volksbewegingen door tussenfiguren
uit de lagere klassen gerecruteerd worden. Bier was meestal voldoende
om deze amorele paupers in actie te krijgen." Ook in Steenwijk leek
het daar verdacht veelop, getuige de beschuldiging van de zijde der magistraat
dat men was uitgenodigd en getracteerd op bier bij de plaatselijke herbergier.
Bovendien kon de onderliggende factie dan de Oranje-Vrij-Compagnie gebruiken
voor het zogenaamde eerbetoon.
D.J. Roorda wees er al op dat wij vaak zijn aangewezen op de onthullingen van
de tegenstanders." Ook in Steenwijk blijkt dat op te gaan, gelet op de gebeurtenissen
op de avond van 9 juni 1748 toen volgens de burgemeesters in opdracht
van de gecommitteerden bij van te voren aangewezen huizen de ruiten ingeslagen
dienden te worden. Bovendien zou Fledderus porselein voor zijn eigen
ramen hebben laten plaatsen om dat vervolgens kapot te laten gooien. Overigens
valt de eerder genoemde complottheorie hier moeilijk te bewijzen gezien
de wijze waarop de burgemeesters in Steenwijk het met het vermelden van de
juiste toedracht der gebeurtenissen niet altijd even nauw namen: de facties in
Steenwijk streden vooralom de macht ter plaatse. De inzet was vaak de begeving
der ambten. Een aantal burgers liet zich gebruiken om in tijden van crisis
contacten te leggen tussen de burgerij en de regenten. Onder de burgers leefde
een oerconservatief verlangen naar redres, dat wil zeggen herstel van het oude.
Waren de hoogste ambten voor de middenklasse onbereikbaar, voor de lagere
ambten gold dat niet. In Steenwijk konden de regenten vele ambten vergeven
en daarmee konden zij een grote aanhang vormen.
Volgens P.c.A. Geyl waren in Gelderland en Overijssel de gemeenslieden al
half op weg om zelf een nieuwe oligarchie te gaan vormen." De gilden, de
Burgerlijke beweging"" in Steenwijk: '745-'75° 73

schutterijen, de wijkvergaderingen waar de hervormers naar omzagen, waren
alle kleinburgerlijke groeperingen; regentenvrienden wilden bijvoorbeeld wel
officier van een schuttersvendel zijn.
In Steenwijk zien wij een ander beeld bij de oprichting van de Oranje-Vrij-
Compagnie. Wanneer wij er van uit gaan dat de magistraat het niet op prijs
stelde dat anderen in zijn keuken keken, valt het wellicht te verklaren waarom
de regenten probeerden snel te handelen. Zij waren bang dat er teveel bekend
zou worden over hun activiteiten. In dat licht bezien is het des te interessanter
de positie van H.C. Fledderus te bekijken. Hij was getrouwd met Wyts ten
Wolde, eerder weduwe van Joan Zeger Ram en dus ooit de schoonzuster van
burgemeester Fredrik Ram. Het ligt dus voor de hand te veronderstellen dat
Fledderus via zijn vrouw op de hoogte kon zijn van de onoirbare praktijken van
de burgemeesters van Steenwijk. Daarom is het aan te nemen dat vooral Fredrik
Ram de felste tegenstander werd van Fledderus toen die de kwaliteit van
burgergecommitteerde aannam. Dat werd vermoedelijk als verraad beschouwd.
Het lijkt er alleszins op dat ook ordinaire familieruzies aan het conflict ten
grondslag liggen. Ter illustratie: het stiefdochtertje van H.C. Fledderus heette ...
Hendrina Ram, het nichtje van burgemeester Fredrik Ram! Het lijkt er sterk op
dat de magistraat er alles aangelegen is geweest om deze zo belangrijke getuige
zo snel mogelijk te elimineren, maar daarmee bereikte hij wel dat diezelfde
Fledderus een martelaarsfiguur werd.
In de periode 17°4-1745 waren er in Steenwijk nauwelijks grote problemen,
maar in 1745 deden die zich wel voor. Begonnen met een kerkelijk conflict,
deden zij sterk denken aan de woelingen gedurende de Plooierijen (1703-1704).
Evenals in 1745 was de benoeming van een nieuwe predikant in 1703 de aanleiding
geweest tot felle tegenstellingen, die niet alleen de kerkenraad, maar ook
grote delen van de burgerij in conflict met de magistraat brachten. In 1704
werd het conflict nog bijgelegd door middel van een conventie, doch in 1745
bleven de magistraat en de kerkenraad elkaars rechten inzake de benoemingsprocedure
voor een nieuwe predikant bestrijden. Evenals in 1703 koos in 1745
een deel van de burgerij voor de magistraat en een ander deel voor de kerkenraad.
Doch in de periode 1745-1748 werden de problemen omvangrijker, omdat een
deel van de burgerij zich niet alleen achter de kerkenraad schaarde inzake het
benoemingsrecht van een nieuwe predikant, maar ook met een burgerrekwest
kwam waarin de praktijken van de magistraat werden gehekeld. Opvallend is
niet alleen de grote gelijkenis van dit burgerrekwest met de 'brieven van beswaer'
van 1703, maar ook de grote gelijkenis van de familienamen welke
onder beide stukken worden aangetroffen. Daaruit kan de conclusie getrokken
worden dat de ondertekenaars van het burgerrekwest van 1748 in verband zijn
te brengen met de Nieuwe Plooiers van 1703- Alles duidt er op dat net als in
1703 ook in de periode 1745-1748 de onderliggende factie van de moeilijke
omstandigheden waarin het stadsbestuur was komen te verkeren, gebruik probeerde
te maken door een poging te wagen zich van de macht meester te
maken. Het grote verschil is echter dat daar waar men in 1703 probeerde de
bakens te verzetten bij afwezigheid van de stadhouder, men zich juist in 1748
74 H.Spreen

ichtte tot de in zijn waardigheid herstelde stadhouder Willem IV. Via hem verwachtte
de oppositie de zittende magistraat opzij te kunnen schuiven. Zij
slaagde daar na veel vruchteloze pogingen tenslotte in dankzij het persoonlijke
ingrijpen van Willem IV.
De gebeurtenissen in de jaren 1748-I749 wierpen hun schaduw vooruit op de
Patriottentijd (I780-1787). Na I750 had de onderliggende factie onder het vaandel
van Oranje de politieke macht overgenomen van de factie die tientallen
jaren de politieke macht had uitgeoefend. Die was door de afloop van de crisis
in 1750 uit de stad vertrokken of had zich aan de zijlijn moeten opstellen. Aan
regeringshervormingen in democratische zin werd door het nieuwe bewind
echter nauwelijks gedacht. Hoogstens was de herinnering aan de oude privileges
waarvan men zich had voorgesteld dat zij de rechten van de burgerij tegenover
de nieuwe magistraat waarborgde, weer tot leven gewekt. In die zin verviel
de Oranjegezinde factie in dezelfde fouten als die waarvan zij de magistraat
voor 175I beschuldigde, namelijk bevoorrechting van zichzelf. De nieuwe stadhouder
Willem V zou de gevolgen daarvan later ondervinden. De regeringsreglementen
vormden de basis van zijn macht, maar diens weinig doortastende
houding deed bij velen de hoop op ingrijpende verbeteringen vervagen. Toen
het verzet tegen hem zich tijdens de Patriottenbeweging manifesteerde, bleek
de onderliggende factie in Steenwijk nog wel in staat een klein deel van de burgerij
in actie te brengen tegen de Oranjegezinde magistraat. De Patriottenbeweging
in Steenwijk was echter uitermate zwak en daarom leverde dat voor
haar niets op.
Zo zijn er opmerkelijke lijnen te trekken vanaf de Plooierijen in 1703 - I704
toen de onderliggende factie niet in haar opzet slaagde de macht over te
nemen. In de periode 1745 - 1750 slaagde zij daar tenslotte wel in. Zij nam de
macht volledig over en hun tegenstanders werden eruit gewerkt. Het nieuwe
bewind kwam zo stevig in het zadel te zitten dat de in 1750 afgezette factie er
voorlopig niet in zou slagen het verloren terrein te herwinnen.
Anonieme tekening van Steenwijk rond 1800. (Universiteitsbibliotheek Leiden)
B'lrgerlijke bewegingen ill Steenwijk: '745.'75° 75

Noten
1 Wertheim, W.F., en Wertheim - Gijse Weenink, A.H., Burgers in verzet tegen regentenheerschappij.
Onrust in Sticht en Over-sticht 1703-1706, Amsterdam, 1976, p. 62.
2 N.N., Kronijk van Steenwijk, Steenwijk, s.a., folio 433-435.
3 Wertheim, Burgers in verzet, p. 76.
4 Kronijk, bijlage 17.
5 Kronijk, bijlagen 18-21.
6 Berends, P., Het oud-archief der stad Steenwijk, 's-Gravenhage, 1918, p.S.
7 Postema, J.P.J., Tussen graaf en maire. Bijdragen tot de geschiedenis van Steenwijk en omstreken
voornamelijk in de 16e en 17e eeuw, Kampen, 1987, p. 29.
8 Postema, Graaf en maire, p. 42.
9 Kronijk, folio 416.
10 De feitelijke gebeurtenissen in Steenwijk gedurende de jaren 1747-1748 zijn grotendeels ontleend
aan Houttuyn, F., Steenwijk beroerd en weer tot rust gebragt, Amsterdam, 1755.
11 Houttuyn, Steenwijk beroerd, p.371.
12 Kronijk, folio 416. OAS, inv. 10, d.d. 6 januari 1750.
13 Houttuyn, Steenwijk beroerd, p. 741-744.
14 Wit de, CH.E., De Nederlandse Revolutie van de Achttiende eeuw, 1780-1787. Oligarchie en
Patriciaat, Oirsbeek, 1974. Opm.: Twijfels aan de complottheorie zijn geuit door M. van Os in zijn
recensie over De Wit's 'Revolutiedagen' in het Tijdschrift voor Geschiedenis, 89, (1976), p. 262.
15 Roorda, D.J., Partij en factie. De oproeren van 1672 in de steden van Holland en Zeeland, een
krachtmeting tussen partijen en facties, Groningen, 1978, p. 9.
16 Geyl, P.CA., Geschiedenis van de Nederlandse stam, IV, 1701-1751, Amsterdam/Antwerpen,
p.l009.
76 H. Spreen