Afgeschermde woondomeinen in Nederland - Verdieping ... - Rivm

Onzekerheid en desoriëntatie
Een van de veelgenoemde ontwikkelingen is de teloorgang van de zogeheten
grote verhalen en ideologieën. De belangrijke richtinggevende ideeën en
idealen zijn de afgelopen decennia voor een groot deel weggevallen. Burgers
laten zich minder leiden door de politieke ideologieën en kerkelijke tradities
van weleer. Zij maken meer dan voorheen individuele keuzen, die bovendien
vaak slechts een tijdelijke zeggingskracht hebben.
Deze ontwikkeling gaat gepaard met een pluralisering van de samenleving.
In de huidige maatschappij is een veelvormig (versplinterd, gefragmenteerd)
sociaal landschap ontstaan, bevolkt door de meest uiteenlopende groepen
mensen met elk eigen opvattingen en gewoonten. Van Kempen e.a. (2000:
15) stellen vast dat diversiteit, veelvormigheid, complexiteit en onvoorspelbaarheid
belangrijke kenmerken van de Nederlandse samenleving
zijn geworden.
Beide ontwikkelingen worden vaak in verband gebracht met het proces
van individualisering. Mensen leunen veel minder dan vroeger op traditionele
opvattingen en vooraf afgebakende sociale categorieën; ze geven zelf
vorm aan hun leven in plaats van een uitgestippelde route te volgen. Beck
(1994) spreekt in dit verband van de doe­het­zelfbiografie, Bauman (1997)
van een palimpsest: iedereen voegt zelf telkens nieuwe lagen toe. Individualisering
is overigens geen nieuw fenomeen. Volgens Schnabel (1999: 7)
is het proces al eeuwen aan de gang en het einde ervan is, ook in Nederland,
nog lang niet in zicht (vergelijk Felling e.a. 2000).
Op de woningmarkt spelen marktpartijen handig in op deze ontwikkeling.
Zij maken potentiële kopers duidelijk dat de woonomgeving helpt publiekelijk
uitdrukking te geven aan de eigen identiteit en leefstijl. 1 Een goed voorbeeld
is de promotietekst van kasteel Getsewoud in Nieuw­Vennep (Nijhuis
Bouw BV 2004: 3­4): ‘Kasteel Getsewoud is een karakteristiek gebouw door
zijn eigenwijze vormgeving en robuuste uitstraling, met de allure van een
kasteel, omringd door water. Een gebouw dat iets zegt over zijn bewoners,
over jou! (…) Je wilt een goede uitvalsbasis, een plek waar je tot rust komt,
omringd door luxe en gemak voor optimaal wooncomfort, in stijl. Jouw stijl.
(…) Je maakt je eigen keuzes, het is jouw leven. (…) Kasteel Getsewoud biedt
je deze mogelijkheden. De keuze is aan jou… .’
Hoewel er steeds meer waarde wordt gehecht aan individuele vrijheid
en autonomie en beide in het algemeen worden beschouwd als een ver­
worvenheid, is er ook veel aandacht voor de keerzijde van individualisering.
Als negatief effect wordt narcisme genoemd en een gebrek aan solidariteit
en maatschappelijke verantwoordelijkheid (Van Dam e.a. 2005; Schnabel
1999). Het aantal verbanden dat mensen onderling aangaan, stijgt, maar die
verbanden worden wel vluchtiger en oppervlakkiger. Relaties verzakelijken
en de anonimiteit neemt toe. In buurten zou sprake zijn van onthechting; een
teloorgang van sociale cohesie, verantwoordelijkheidsgevoel voor de
openbare ruimte en het gemeenschapsleven.
1. Op het belang van leefstijl­ leefstijl­
differentiatie op de woningmarkt
komen we in de laatste paragraaf
van dit hoofdstuk terug.
Tegelijkertijd valt het volgens verschillende studies wel mee met die keerzijde.
Een toename van keuzevrijheid en autonomie bedreigt niet automatisch
de samenhang in de samenleving, en individualisering staat niet
simpelweg recht tegenover sociale integratie (zie bijvoorbeeld Felling e.a.
2000; Schnabel 1999). Van der Stel (1999) formuleert het bondig: voor zelfontplooiing
hebben we anderen nodig. Individualisering staat sociale contacten
dus niet in de weg.
Wat voor effecten al deze maatschappelijke en sociale ontwikkelingen hebben
op de mens, is uiteraard moeilijk onder één noemer te brengen. Maar als
er één gevoel is dat in de talloze studies telkens terugkeert, dan is het onzekerheid.
Dat mensen in toenemende mate telkens opnieuw keuzen moeten
maken, gaat ten koste van gevoelens van zekerheid en continuïteit (zie bijvoorbeeld
Bauman 1999; Boutellier 2007).
Vertalen we deze onzekerheidsgevoelens in ruimtelijke termen, dan kunnen
we spreken van een zekere mate van des­ en heroriëntatie. Naarmate
de sociale, economische en ruimtelijke netwerken waarvan mensen deel uitmaken,
zich wijder vertakken, komt de traditionele betekenis van plekken
en gemeenschappen meer onder druk te staan. Deze verliezen hun relevantie
geenszins, maar hun rol in het dagelijks leven verandert wel degelijk. Zo stelt
Blokland­Potters (1998) dat de persoonlijke contacten van veel stedelingen
niet meer plaatshebben in de directe woonomgeving, maar in een netwerk
dat zich uitstrekt over een veel groter gebied. Op dit punt boet de directe
woonomgeving dus aan belang in. Volgens Van Engelsdorp Gastelaars (1996)
geldt iets dergelijks ook op het vlak van werk en recreatie: het lokale woonmilieu
verliest deze functies in toenemende mate aan gespecialiseerde plekken
elders, waardoor de betekenis van woongebieden als territoriale context
voor het leven van alledag van de bewoners vermindert.
Dit soort veranderingen betekent echter niet dat bewoners geen behoefte
meer zouden hebben aan plaatsgebonden gemeenschappen. Die behoefte
blijft bestaan. Zo zijn er aanwijzingen dat juist mensen met een druk ‘netwerkbestaan’
om pragmatische redenen nieuwe collectieven vormen. Reijndorp
(2006: 187) stelt vast dat de aanwezigheid van gelijkgestemden in de
directe omgeving het gemakkelijker maakt om allerlei dagelijkse dingen
te regelen. Denk aan de opvang van kinderen en praktische hulp in en om
het huis. Maar ook basalere behoeften zoals veiligheid en vertrouwdheid
worden genoemd (Forrest & Kearns 2001: 2129). Delanty (2003: 163­4;
vergelijk Beckers in Zonderop & Gualthérie van Weezel 2007) wijst op de
onverminderde behoefte aan gemeenschapsvorming, ook in een tijd waarin
vertrouwde sociale structuren uiteenvallen: mensen willen nog steeds
ergens bij horen. 2
Van Dam e.a. (2005: 22, 32) nemen een vergelijkbaar standpunt in: individuen
verkleinen hun onzekerheid door de eigen identiteit te verankeren in een
gemeenschap. De onderzoekers gaan bovendien een stap verder. Ze leggen
2. Daarbij hoeft overigens geen
sprake te zijn van hechte gemeen­
schappen. Zo laten Duyvendak &
Hurenkamp (2004) zien dat in
toenemende mate sprake is
van zogeheten lichte gemeen­
schappen.
a f g e s cher m d e wo o n d omeinen i n neder l a nd Achterliggende maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland
06 • 07