Over Unentse soldaten overzee - t schoor udenhout - biezenmortel

kwaadschiks. Portugese, Engelse en Spaanse schepen en handelsposten werden door de
VOC zwaar aangepakt en zo bouwde Nederland in het Verre Oosten een monopoliepositie
op. De VOC kreeg vaste grond onder de voeten en stelde een gouverneur-generaal aan, die
bijgestaan door de Raad van Indië de bezittingen moest besturen. De handel in specerijen
speelde zich vooral af op de Molukse eilanden. Het ging om producten als peper, kaneel,
nootmuskaat, foelie en kruidnagelen. Die specerijen werden gebruikt in de keuken, voor
geneesmiddelen en cosmetica. En de VOC verdiende kapitalen. Alles stond in het teken van
handel. Winst was het doel.
De eerste gouverneur-generaal vestigde zich om strategische reden niet op de Molukken
maar op Java, dicht bij de stad Jacatra, later Djakarta genoemd. Jan Pieterszoon Coen, die
zes jaar later al de vierde gouverneur-generaal was, veroverde en verwoestte in 1616
Djakarta en bouwde daar een nieuwe stad met de Nederlandse naam Batavia.
De tijd van Max Havelaar
Andere Europese landen namen geen genoegen met het monopolie van Nederland en
bleven in het gebied opereren. De VOC had slechts enkele gebieden en strategische punten
bezet en kon zich in de enorm omvangrijke eilandengroep amper verdedigen. De kosten om
de eigen positie te verdedigen waren erg hoog en daardoor was de handel minder
renderend. Rond 1750 startte de Nederlandse regering de “pacificatie van de
buitengebieden” met het doel vrede en rust in het gebied te krijgen. Dat was echter minder
eenvoudig dan gedacht. Pas begin 20 e eeuw bereikte Nederland dat doel na veel moeizame
strijd. Intussen was het al lang gedaan met de voorspoed van de VOC en er werden veel
verliezen geleden. In 1798 nam de Staat de failliete boedel van de VOC over, die tot dan toe
het alleenrecht had op Indische producten en die ook koffie-, thee- en rubberplantages had
opgezet. Tussen 1830 en 1870 voerde Nederland op Java een verplicht cultuurstelsel in.
Javaanse boeren verbouwden op last van de regering bepaalde gewassen, vooral koffie,
rietsuiker en indigo (plant waaruit een kleurstof werd gewonnen om weefsels te verven), die
zij tegen lage prijzen aan de regering moesten afstaan. Daarnaast hadden de boeren nog
verplichtingen tegenover hun eigen districtshoofden. De lasten voor de boeren waren
ondraaglijk zwaar. Maar het stelsel was voor de Nederlandse overheid een goudmijn. Andere
bronnen van inkomsten kwamen van de delfstoffen tin, zilver, goud (Banka en Billiton) en
aardolie (Borneo). Zo rond 1870 zorgden die Indische opbrengsten voor eenderde deel van
alle overheidsinkomsten in Nederland.
In 1860 schreef de toenmalige assistent-resident Eduard Douwes Dekker onder het
pseudoniem Multatuli een boek getiteld “Max Havelaar of de koffieveilingen der Nederlandse
Handelsmaatschappij”. Hij stelde daar allerlei zaken aan de kaak. Het ging hierbij om de
misstanden onder de Indische bevolking. Maar de bevolking zelf dacht eerder aan de zware
verplichtingen die Nederland aan de Indiërs oplegde.
Er waren in die tijd regelmatig conflicten op Sumatra in het gebied van Atjeh, die het
Koninklijk Nederlands Indisch Leger (het KNIL) in een bloedige strijd neersloeg. Het KNIL
organiseerde regelmatig expedities naar Celebes en Bali en enkele verkennende expedities
naar Borneo en Nieuw-Guinea.
In 1870 trad de overheid onder invloed van het liberalisme terug en vervielen de
gouvernementsculturen. Onder het liberalisme kwam het particuliere stelsel tot stand en
werden daar door Nederlanders en andere Europeanen veel particuliere ondernemingen
gesticht. De planters, mensen van allerlei pluimage, hielden zich op plantages vooral bezig
met het telen van rubber, koffie, thee, tabak, kina en rietsuiker en deels ook met de
fabrieksmatige verwerking daarvan. Al het lagere personeel bestond uit inlanders. Het aantal
Nederlanders en andere Europeanen was in vergelijking met de Indonesische bevolking
maar klein, in 1905 één op 370.
8