Musis mei 2011 nr. 5 - Gemeente Schiedam

tekst: hans van der sloot
foto's: geheugen van nederland
van de wereld. Zelfs de Poldervaart had – bescheidener
weliswaar – zo'n rij van molens die het water uit de achterliggende
polders afvoerde in het boezemwater van de vaart.
De techniek om windkracht om te zetten in een mechanische
beweging lag voor de hand en zou in de zestiende en begin
van de zeventiende eeuw nog extra bevestigd worden door
de droogmakerijen in Noord-Holland en schaalvergroting in
de waterhuishouding in de rest van het land. Molens werden
daarnaast op de grootst denkbare schaal gebruikt voor tal
van industriële toepassingen. Er waren klopmolens voor het
hameren van koper en ijzer, volmolens voor het bewerken
van wol, pers- en pelmolens, korenmolens in elke denkbare
uitvoering, papiermolens en molens voor het zagen van hout.
Molens waren en zijn werktuigen. Niet meer en niet minder.
Ondanks hun bepalende aanwezigheid in het Hollandse
land- en stedenschap en ondanks hun onmiskenbare
monumentaliteit en massa. Eenvoudige werktuigen ook
zoals elke mechanicus zal bevestigen. Desalniettemin zou
Nederland nooit in de ons bekende vorm hebben bestaan,
zonder de molens, zou de Republiek in de zeventiende eeuw
nooit dat aantal koopvaarders en oorlogsschepen in de vaart
hebben kunnen brengen waarmee ze tot de belangrijkste
mogendheden van dat moment verhief en zou Schiedam tot
in lengte van dagen een onbetekenende stad zijn geweest in
plaats van uit te groeien tot de jeneverstad van wereldfaam.
Maar misschien juist vanwege die aanwezigheid alom, de
verscheidenheid in uitvoering en gebruik, de eenvoud, doelmatigheid
en – met dat al – geringe bouw- en inrichtingskosten,
werd aan de molen in kunst en cultuur weinig waarde
toegekend. Natuurlijk zijn de molens in de Nederlandse
beeldende en toegepaste kunst door de eeuwen heen talloze
malen verbeeld. Vaak echter slechts als stoffering van het
landschap zonder verdere betekenis of symboliek anders dan
dat dat ding er nu eenmaal bij hoorde en geen Nederlander
zich een dichtgevoren en beschaatsbare vaart kon voorstellen
zonder een paar molens aan de kant.
Typerend is ook dat de molenvoorstelling in het Delftse en
Makkumse aardewerk in de loop der eeuwen nauwelijks
evolueert: een paar wieken, een zeilbootje, eventueel een brug
en enkele huisjes rondom de molen. En dat is het dan wel.
5 musis
ABC-boekje 1871, uitgegeven door H.A.M. Roelants, Schiedam
Zelfs het sieraardewerk onttrekt zich niet aan die regel en wie
de moeite neemt om in een hedendaagse souvenirwinkel de
molenstand van zaken op te nemen, zal moeten toegeven
dat de manier waarop de Nederlander kennelijk naar z'n
molens kijkt nog niet wezenlijk is veranderd. Daarom ook
werd er geen enkele opmerking gehoord en geen e-mail
verzonden waar het massaal bekeken TV-programma 'Ik hou
van Holland' vier achtkantige, met riet gedekte korenmolens
aan de oever van de vliet zet. Nu precies de plaats waar deze
molens nooit kunnen hebben gestaan.
Pas op het laatst van de negentiende en het begin van de
twintigste eeuw brak het besef door dat de molens een
kostbaar en onvervangbaar erfgoed zijn, al wordt dit laatste
in Schiedam enigszins tegengesproken door de vergaande
restauratie van de rond 1900 door brand verwoeste Palmboom
en herbouw nu van De Kameel op ongeveer de plaats waar
ooit de oorspronkelijke molen van die naam heeft gestaan.
De ontdekking van de Hollandse molen door Franse en in
hun voetspoor Nederlandse impressionisten had toen al
plaatsgevonden. De ontdekking bovendien van de molen als
bruikbaar toeristisch promotieartikel volgde al snel daarna.
Met name de Franse spoorwegen en het in Frankrijk actieve
Bureau Officiel de Tourisme Hollande lieten prachtige affiches
ABC-boekje door P.J. Geldorp, 1907 Molenplaats Bruynzeel 1964, rechtsonder verbeelding van Schiedamse molens