'Onderzoeksjournalistiek en dagbladen' - VVOJ

Masterscriptie
‘Onderzoeksjournalistiek en dagbladen’
Een verkennend onderzoek naar onderzoeksjournalistiek binnen
Student Kyra Senen
Studentnummer 5796571
de Nederlandse dagbladen
Afdeling Communicatiewetenschap
Specialisatie Media, Journalistiek en Publieke Opinie
Scriptiebegeleider Drs. Y. M. de Haan
Datum 8 maart 2010

Voorwoord
Na maanden van hard werken is het dan eindelijk zover: mijn masterscriptie is af! Bij het
schrijven van deze scriptie begin ik mij pas echt te realiseren dat dit het laatste, belangrijkste
maar vooral ook leukste onderzoek was dat ik voor de opleiding Communicatiewetenschap
aan de Universiteit van Amsterdam heb uitgevoerd. Als algemeen geïnteresseerde, maar
vooral onwetende, student ben ik aan deze opleiding begonnen. Gaandeweg bleek de
combinatie media en journalistiek hetgeen te zijn waarin ik echt geïnteresseerd ben. De
verontrustende geluiden die recentelijk worden geuit over de kwaliteitspers en de onzekere
toekomst van de dagbladen, zijn voor mij aanleiding geweest om me op dit gebied te
verdiepen en specialiseren. Voor u ligt het resultaat hiervan en ik kan achteraf zeggen dat ik
verheugd ben dat dit het eindresultaat is van mijn studieperiode aan de opleiding
Communicatiewetenschap.
Ik wil graag enkele mensen bedanken die mij hebben geholpen bij de totstandkoming van
deze scriptie. Om te beginnen wil ik de personen bij de Nederlandse dagbladen hartelijk
bedanken voor hun medewerking aan dit onderzoek en de openheid die ze hebben getoond
tijdens het interview. Zonder hun had ik mijn onderzoek niet kunnen uitvoeren. Daarnaast wil
ik graag alle mensen in mijn directe omgeving bedanken voor hun hulp en belangstelling. Tot
slot is een woord van dank op zijn plaats voor mijn begeleidster Yael de Haan. Zonder haar
begeleiding gedurende de afgelopen maanden en kritische inbreng aan het onderzoek zou
mijn scriptie niet zijn gelukt.

Samenvatting
In deze masterscriptie is onderzoek verricht naar de stand van onderzoeksjournalistiek binnen
de Nederlandse dagbladen. Recent is men in verontrustende termen komen te spreken over de
kwaliteit van de informatievoorziening door dagbladen. Tijdsdruk en onderbezetting leiden
ertoe dat feiten minder aan bod komen omdat dit veel tijd kost en duur is. Eigen journalistiek
werk, gericht op waarheidsbevinding, blijkt hierbij plaats te maken voor het verzamelen van
reacties op het nieuws en het geven van context. De Tijdelijke Commissie Innovatie en
Toekomst Pers (2009) spreekt over een ‘crisis’ binnen de dagbladenmarkt en willicht over een
crisis van de democratie. Deze verontrustende geluiden vormen de voornaamste aanleiding
voor dit onderzoek. Empirisch is er momenteel weinig bekend over onderzoeksjournalistiek
binnen Nederland en bestaat er binnen de literatuur onduidelijkheid over de definitie van dit
fenomeen. Om deze reden is, door middel van interpretatief kwalitatief onderzoek, op een
beschrijvende en explorerende wijze onderzoek verricht. Op basis van een oriënterende
literatuurstudie, een documentenanalyse, congresdeelname en semi-gestructureerde interviews
bij 5 landelijke en 10 regionale dagbladen, zijn de resultaten tot stand gekomen. Het
theoretische begrip onderzoeksjournalistiek is hierbij ontwikkelend tot een begrip zoals de
Nederlandse dagbladen dit interpreteren.
Op basis van dit onderzoek komt naar voren dat onderzoeksjournalistiek binnen de
Nederlandse dagbladen op diverse manieren redactioneel is georganiseerd. Hierbij blijkt het
permanent vrijstellen van verslaggevers voor onderzoeksjournalistiek uitzonderlijk te zijn.
Een beperkt budget, tijdsgebrek en onderbezetting vormen de voornaamste knelpunten bij het
realiseren van onderzoeksjournalistiek. Op diverse manieren komt dit tot uiting: op
organisatorisch niveau is onderzoeksjournalistiek niet structureel ingebed binnen de redactie,
het werken aan het onderzoek dient gecombineerd te gaan met het verslaan van de alledaagse
berichtgeving. Daarnaast speelt de onzekerheid van onderzoeksresultaat een rol bij de keuze
van onderwerpen die diepgravend worden onderzocht. Over het algemeen wordt
onderzoeksjournalistiek gerealiseerd op het moment dat men het nodig acht om een
onderwerp diepgaander te onderzoeken. Deze vorm van journalistiek kan dan ook worden
omschreven als ‘projectjournalistiek’, waarbij (incidenteel) een onderwerp diepgravend wordt
onderzocht.

Binnen de Nederlandse dagbladen blijkt er geen algemeen aanvaarde definitie te zijn van het
begrip onderzoeksjournalistiek. Door enkele dagbladen wordt dit begrip omschreven in
termen van onthullingjournalistiek, waarbij de notie van een misstand als essentieel wordt
gezien. Maar in meerdere mate wordt het begrip breder ingevuld, door verdieping te bieden in
een onderwerp. De wijze waarop Nederlandse dagbladen invulling geven aan
onderzoeksjournalistiek is kenmerkend voor de hedendaagse nieuwscultuur, waarbij de
nieuwsconsument steeds meer centraal staat. Op basis van deze resultaten is een verandering
geconstateerd in de invulling die wordt geven aan onderzoeksjournalistiek. Tot aan de jaren
negentig werd onderzoeksjournalistiek bedreven om misstanden in de samenleving te
onthullen. Onderzoeksjournalistiek lijkt echter veranderd te zijn naar een vorm van
journalistiek met een meer praktische invulling, die passend is bij het huidige
consumentgerichte medialandschap.
Op basis van dit onderzoek komt duidelijk naar voren dat, met een blik op de toekomst,
Nederlandse dagbladen onderzoeksjournalistiek zien als een middel om hun bestaansrecht te
verzekeren. Onderzoeksjournalistiek wordt bedreven omdat men zich met unieke, eigen
berichtgeving kan onderscheiden van voornamelijk gratis media. Opvallend hierbij is dat de
helft van de regionale dagbladen op korte termijn de interne organisatiestructuur gaat
veranderen om meer in te kunnen zetten op onderzoeksjournalistiek. Voor de beschreven
praktische problemen waar de dagbladen mee geconfronteerd worden blijken praktische
oplossingen te worden gezocht om onderscheidende berichtgeving mogelijk te maken. Dit
verkennende onderzoek besluit met mogelijkheden voor toekomstig onderzoek naar in- en
externe mogelijkheden voor dagbladen om meer in te kunnen zetten op
onderzoeksjournalistiek.

Inhoudsopgave
1. INLEIDING...................................................................................................................................................- 1 -
1.1 PROBLEEMSTELLING EN RELEVANTIE ONDERZOEK............................................................................... - 2 -
2. ONDERZOEKSJOURNALISTIEK............................................................................................................- 4 -
2.1 MUCKRAKING .......................................................................................................................................... - 4 -
2.2. ONTWIKKELINGEN ONDERZOEKSJOURNALISTIEK BINNEN NEDERLAND ............................................. - 6 -
2.2.1 1960-1980: Ontzuiling en kritische cultuur......................................................................................- 6 -
2.2.2 1981-2000: Concurrentie, commercialisering en concentratie........................................................- 8 -
2.2.3 2001 tot heden: onzekere toekomst dagbladen .................................................................................- 9 -
2.3 DEFINITIE EN ASPECTEN ONDERZOEKSJOURNALISTIEK ...................................................................... - 12 -
2.4 TOT STAND GEKOMEN SUBVRAGEN....................................................................................................... - 16 -
3. METHODOLOGISCHE VERANTWOORDING...................................................................................- 18 -
3.1 ONDERZOEKSSTRATEGIE ...................................................................................................................... - 18 -
3.2 EXPLORERENDE EN BESCHRIJVENDE FASE ........................................................................................... - 19 -
3.2.1 Documentenanalyse........................................................................................................................- 19 -
3.2.2 Congresdeelname ...........................................................................................................................- 20 -
3.3.1 Semi – gestructureerde interviews..................................................................................................- 20 -
3.3.2 Operationalisering..........................................................................................................................- 21 -
3.4 ANALYSEFASE ........................................................................................................................................ - 22 -
3.5 KWALITEITSCONTROLE ONDERZOEKSMATERIAAL.............................................................................. - 23 -
4. RESULTATEN............................................................................................................................................- 25 -
4.1 ORGANISATORISCHE INBEDDING ONDERZOEKSJOURNALISTIEK......................................................... - 25 -
4.1.1 Structureel onderzoeksjournalistiek ...............................................................................................- 25 -
4.1.2 Semi-structureel onderzoeksjournalistiek.......................................................................................- 27 -
4.1.3 Incidenteel onderzoeksjournalistiek ...............................................................................................- 29 -
4.2 BESCHRIJVING ONDERZOEKSJOURNALISTIEK NEDERLANDSE DAGBLADEN ....................................... - 30 -
4.2.1 Definitie en kenmerken ...................................................................................................................- 31 -
4.2.2 Soorten onderzoeksjournalistiek.....................................................................................................- 32 -
4.3 KNELPUNTEN REALISEREN ONDERZOEKSJOURNALISTIEK .................................................................. - 36 -
4.3.1 Capaciteit en tijd ............................................................................................................................- 36 -
4.3.2 Budget.............................................................................................................................................- 37 -
4.3.3 Zekerheid op resultaat....................................................................................................................- 38 -
4.4 MOTIVATIE REALISEREN ONDERZOEKSJOURNALISTIEK ..................................................................... - 39 -
4.4.1 Toekomstperspectief dagbladen......................................................................................................- 40 -
5. CONCLUSIE...............................................................................................................................................- 42 -
6. DISCUSSIE EN AANBEVELINGEN.......................................................................................................- 48 -
LITERATUURLIJST.....................................................................................................................................- 52 -
BIJLAGE 1 OVERZICHT ONDERZOCHTE NEDERLANDSE DAGBLADEN ...................................- 55 -
BIJLAGE 2 TOPICLIJST INTERVIEWS...................................................................................................- 56 -
BIJLAGE 3 OVERZICHTSSCHEMA KERNRESULTATEN..................................................................- 58 -

1. INLEIDING
De Britse onderzoeksjournalist Nick Davies luidt in zijn kritische boek ‘Flath Earth News’
(2008) de alarmbel over de toestand van de Engelse kwaliteitspers. Hierin schetst hij de vele
manieren waarop commercialiteit goede journalistiek ondermijnt. ‘De belangrijkste reden
waarom berichtgeving steeds meer draait om meningen, citaten en reacties, is dat ze gratis
zijn. Feiten zijn duur, omdat ze veel tijd vergen om uit te zoeken’, aldus Davies (Van der
Hoeven, 2009). Binnen deze nieuwscultuur constateren academici en journalisten
veranderingen in de nieuwsselectie en nieuwsrapportering door journalisten van de Engelse
kwaliteitspers. Binnenlandse berichtgeving is in toenemende mate gebaseerd op
‘voorverpakte informatie’, afkomstig van persbureaus of pr-materiaal (Lewis, Williams &
Franklin, 2008). Journalistiek werk, gericht op waarheidsbevinding, leidt hierbij onder de
trend waarbij berichtgeving wordt gezien als een ‘economisch product’ en winst wordt
nagestreefd (Lewis, Williams & Franklin, 2008).
Ook in Nederland klinken sombere geluiden over de kwaliteit van de informatievoorziening
door dagbladen. Momenteel worden Nederlandse dagbladen geconfronteerd met een
verschraling van de journalistieke infrastructuur. Er is minder journalistieke capaciteit in de
bedrijven beschikbaar voor het beoordelen van relevantie van nieuwsfeiten en het
onderzoeken van de achtergronden ervan (Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers
2009). Hierdoor is een vorm van berichtgeving ontstaan waarin journalisten in meerdere mate
persberichten over nemen (Prenger & Van Vree, 2004). Eigen journalistiek werk, gericht op
waarheidsbevinding, blijkt plaats te maken voor het verzamelen van reacties op het nieuws en
het geven van context (Hijmans, Buijs & Schafraad, 2009).
Naar aanleiding van deze recente ontwikkelingen lijkt onderzoeksjournalistiek, waarbij
kritisch en diepgravend journalistiekwerk centraal staat, in het geding te zijn. Kenmerkend
voor onderzoeksjournalistiek is haar arbeidsintensief en langdurig karakter. Daarnaast zijn
investeringen een vereiste, maar bieden geen garantie voor een verhaal. Tijdsdruk en
onderbezetting zouden echter mogelijke factoren zijn die het realiseren van
onderzoekjournalistiek bemoeilijken (Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers,
2009). In 2002 heeft de Vereniging van Onderzoeksjournalisten (Desmet, Ernst, Vermeer &
Van Vonderen, 2002) een studie gedaan naar onderzoeksjournalistiek binnen Nederland en
Vlaanderen. Hierin komt naar voren dat er opmerkelijk veel aan onderzoeksjournalistiek
- 1 -

wordt gedaan binnen Nederland en Vlaanderen. Bijna 350 journalisten bij de onderzochte
media voeren vaker een onderzoeksproject uit en daarvan zijn 89 journalisten vrijgesteld voor
het onderzoek. Meer recent is men echter in verontrustende termen komen te spreken over de
kwaliteit van de informatievoorziening, feiten komen minder aan bod omdat dit veel tijd kost
en duur is. De Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers (2009) spreekt over een
‘crisis’ binnen de dagbladenmarkt en willicht over een crisis van de democratie. Dit omdat de
journalistiek haar taak om de democratie te toetsen minder kan waarmaken. Deze
verontrustende geluiden vormen de voornaamste aanleiding om nader onderzoek te doen naar
de stand van onderzoeksjournalistiek binnen Nederlandse dagbladen.
1.1 Probleemstelling en relevantie onderzoek
Tegen de achtergrond van bovengenoemde ontwikkelingen richt deze studie zich op
onderzoeksjournalistiek binnen Nederlandse dagbladen. De volgende probleemstelling staat
binnen dit onderzoek centraal:
Wat is de stand van onderzoeksjournalistiek binnen de Nederlandse dagbladen?
Empirisch is er momenteel weinig bekend over onderzoeksjournalistiek binnen Nederlandse
dagbladen. Het minimale onderzoek dat is verricht heeft voornamelijk betrekking op
onderzoeksjournalistieke publicaties die in de jaren 1975-1985 zijn verschenen in
Nederlandse media (Bakker, Schreuders & Van Stegeren, 1991). Meer recent heeft in 2002 de
Vereniging van Onderzoeksjournalisten (Desmet, Ernst, Vermeer & Van Vonderen, 2002) een
onderzoek verricht waarbij een inventarisatie is gemaakt van de stand van
onderzoeksjournalistiek binnen Nederlandse en Vlaamse media. Deze studie is voornamelijk
praktisch van aard en diende als uitgangspunt voor de vereniging om haar doelen te realiseren.
De vereniging heeft zich tot doel gesteld de onderzoeksjournalistiek te stimuleren in het
Nederlandse taalgebied. Om deze reden is onduidelijk gebleven wat de stand van
onderzoeksjournalistiek is binnen Nederlandse dagbladen. Naast de minimale kennis met
betrekking tot onderzoeksjournalistiek binnen Nederland, met in het bijzonder Nederlandse
dagbladen, bestaat er geen duidelijke definitie van onderzoeksjournalistiek. Binnen de
literatuur gaat het eerder om een waaier aan visies, die voor het grootste gedeelte afkomstig
zijn uit de Verenigde Staten. Desmet et al. (2002) toonde in hun onderzoek aan dat er ook
binnen Nederland en Vlaanderen discussie bestaat over wat onderzoeksjournalistiek inhoudt.
Hierbij is echter niet duidelijk gemaakt hoe Nederlandse dagbladen dit begrip invullen.
- 2 -

Binnen dit onderzoek is getracht een bijdrage te leveren aan de bestaande wetenschappelijke
kennis door een toevoeging te bieden van nieuwe inzichten. Inzicht is verkregen in de
beschrijving van onderzoeksjournalistiek door Nederlandse dagbladen. Daarnaast geven
antwoorden op de probleemstelling zicht op veranderingen met betrekking tot
onderzoeksjournalistiek binnen Nederland.
Vanwege de verschraling van de journalistieke infrastructuur wordt de crisis van de krant
door de Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers (2009) omschreven als een crisis
van de journalistiek. Zij stellen hierbij dat dit wellicht ook een crisis is van de democratie,
inhoudelijk maar ook professioneel. Omdat redacties van kranten traditioneel belangrijke
productiecentra zijn van nieuws, achtergrond en opinie maakt men zich grote zorgen over de
toekomst van de krant. Onderzoeken waarin resultaat is gevonden dat tijdsdruk en
onderbezetting ertoe leiden dat journalisten berichten vanuit economisch oogpunt, hebben
voornamelijk betrekking op de dagelijkse reguliere journalistiek. De verwachting wordt geuit
dat tijdsdruk en onderbezetting knelpunten zijn bij dagbladen om onderzoeksjournalistiek te
realiseren. Vanwege een gebrek aan kennis op dit gebied impliceert deze studie tevens een
bijdrage te leveren aan het maatschappelijke debat over de waargenomen crisis van de krant
en journalistiek.
- 3 -

2. Onderzoeksjournalistiek
Vanwege het minimale onderzoek naar onderzoeksjournalistiek binnen Nederlandse
dagbladen, en om de huidige stand hiervan te kunnen onderzoeken, is het relevant inzicht te
hebben in de geschiedenis van onderzoeksjournalistiek en de definitie van dit begrip. Vele
definities van onderzoeksjournalistiek verwijzen naar de Amerikaanse
journalistiekgeschiedenis en de zogenoemde ‘muckraking journalistiek’. In paragraaf 2.1 zal
dan ook als startpunt van dit onderzoek de oorsprong van onderzoeksjournalistiek in kaart
worden gebracht, waarbij muckraking journalistiek centraal staat. In paragraaf 2.2 staat de
Nederlandse geschiedenis met betrekking tot onderzoeksjournalistiek centraal.
Ontwikkelingen met betrekking tot onderzoeksjournalistiek zullen worden beschreven in
relatie tot veranderingen binnen het medialandschap. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt
in drie tijdsperiodes, waarbij diverse sociaal – culturele ontwikkelingen, technologische
ontwikkelingen en de veranderende positie van de journalistiek gevolgen hebben voor
onderzoeksjournalistiek binnen Nederland. Vervolgens zal in paragraaf 2.3 inzicht worden
geboden in de definitie van onderzoeksjournalistiek. Dit begrip blijkt echter niet op een
eenduidige manier te beschrijven. Deze paragraaf zal dan ook een omschrijving geven van
verschillende kenmerken van onderzoeksjournalistiek waarna een voorlopige definitie van dit
fenomeen wordt gegeven. Tot slot zullen, op basis van de literatuurstudie, subvragen worden
opgesteld die dienen als uitgangspunt om de centrale probleemstelling van deze studie te
onderzoeken.
2.1 Muckraking
De traditie van muckraking heeft zijn oorsprong in het begin van de twintigste eeuw in
Amerika. Het jaar 1906 kan worden gekenmerkt als een topjaar voor de muckraking-
journalistiek waarin vele uitzonderlijke onderzoekspublicaties zijn geschreven. Op grond van
een morele component, vaak gebaseerd op een duidelijke politieke voorkeur, hadden
journalisten de doelstelling om systematisch wangedrag op een wezenlijke schaal te
onthullen. Hoewel hun motivatie moreel van aard was, verkozen ze zich te baseren op feiten
om wangedrag te onthullen. De Amerikaanse professor in journalistiek David Protess (1991,
p.36) ziet het ontstaan van muckraking als een min of meer convergerende gebeurtenis van
twee ontwikkelingen: de toenemende vraag naar informatie door een toenemend literair
publiek en de hevige concurrentie tussen de verschillende media.
- 4 -

De traditie van muckraking ging vaak gepaard met de progressieve of hervormingstraditie in
de politiek. Dick van Eijk (2005) stelt hierbij dat de hervormingen gedurende die tijd niet
gezien dienen te worden als een resultaat van publicaties van muckrakers. Muckraking en
hervormingen waren namelijk gevolgen van dezelfde ontwikkelingen in de samenleving. In
die tijd was er vraag naar kritische en feitelijke verhalen, niet alleen vanuit het publiek maar
ook vanuit de overheid.
De muckrakers retorische stijl en hun morele houding diende als voorbeeld voor recentere
generaties van onderzoeksjournalisten, zowel in de Verenigde Staten als daarbuiten. Ze
schreven over wangedrag en lieten de lezer overtuigen door feiten. Deze verhalen waren
intentioneel moreel van aard: verhalen onthulden vaak wangedrag of oneerlijke behandeling,
voornamelijk door grote ondernemingen.
In de jaren zestig stimuleerden de eerder twee genoemde factoren een nieuwe golf van
muckrakers (Protess, 1991). Een onderwerp waarop veel onderzoeksjournalistiek betrekking
had, was corruptie bij de overheid. Daar waar tijdens de eerste muckraking
onderzoeksjournalistiek voornamelijk gericht was op wangedrag van commerciële
organisaties, kwam de focus nu te liggen op ambtenaren en politici. De ‘Watergate’ affaire
gaf onderzoeksjournalistiek zijn naamsbekendheid in 1972. Door journalistiek speurwerk van
twee Washington Post-verslaggevers, Bob Woodward en Carl Bernstein, kwam een
Amerikaans politiek schandaal aan het licht. Ongeoorloofde methodes bleken te zijn gebruikt
tijdens de campagne voor de presidentsverkiezingen van 1972. Uiteindelijk leidde de
berichtgeving over het Watergate – schandaal tot het aftreden van de toenmalige president
Richard Nixon in 1974.
Zoals naar voren komt is het morele aspect kenmerkend voor de muckraking
onderzoeksjournalistiek. Journalisten hebben het doel om misstanden, zoals corruptie en
wangedrag, binnen de samenleving te onthullen. In hoeverre binnen Nederland ook sprake
was van een muckraking traditie, zoals in Amerika, zal in de volgende paragraaf inzichtelijk
worden gemaakt.
- 5 -

2.2 Ontwikkelingen onderzoeksjournalistiek binnen Nederland
Om ontwikkelingen binnen de onderzoeksjournalistiek in Nederland te beschrijven, is het
relevant deze te begrijpen in relatie tot veranderingen die binnen het gehele medialandschap
hebben plaatsgevonden. Vanaf de jaren zestig hebben zich grote veranderingen voorgedaan bij
de dagbladenpers. Er heeft zich een ontwikkeling voorgedaan naar een meer zakelijke aanpak
van de actualiteit, waarbij ideologisch geëngageerde keuzes plaats maakten voor commerciële
of professioneel-zakelijke motieven. In hoeverre deze ontwikkelingen binnen het
medialandschap gepaard gingen met veranderingen binnen de onderzoeksjournalistiek zal in
deze paragraaf duidelijk worden gemaakt. Aan de hand van drie tijdsperiodes zal de
ontwikkeling van onderzoeksjournalistiek binnen Nederland worden beschreven
2.2.1 1960-1980: Ontzuiling en kritische cultuur
Een onderzoekstraditie, zoals in de Verenigde Staten, kent Nederland niet. De belangrijkste
oorzaak daarvan was het verzuilde, min of meer gesloten politieke communicatiesysteem, dat
tot op zekere hoogte impliceerde dat politieke conflicten moesten worden toegedekt, terwijl de
noodzaak verantwoordelijkheid af te leggen werd ontkend (Brants, 2002, p. 89). De verzuiling
die de Nederlandse samenleving tot het midden van de jaren zestig heeft gekenmerkt, kwam
ook in de media tot uitdrukking. De partijelite bepaalde tot op zekere hoogte de media –
agenda. De volgzame rol van de journalistiek, als doorgever van de boodschap van de
verzuilde elite aan de achterban, moet in sommige gevallen haast letterlijk worden opgevat.
Achteraf is voor deze journalistieke rol de metafoor van ‘schoothond’ gebruikt.
De ontzuiling binnen de Nederlandse samenleving, welke vanaf het midden van de jaren zestig
tot stand kwam, kenmerkt zich door een vernieuwing in politiek, maatschappij en cultuur.
Vernieuwingen werden ook geconstateerd bij de media die doorgaans gezien worden als
belangrijkste dragers van het vernieuwingsproces tussen de jaren 1960 en 1980 (Wijfjes, 2004,
p. 312-313). Dagbladen fungeerden niet langer instrumenteel als spreekbuis van zuilen, maar
zelfbewustzijn en autonomie werden de belangrijkste kenmerken (p.313). Doordat dagbladen
autonomer gingen opereren konden zij meer ruimte geven aan kritiek en ongenoegen met
betrekking tot de machthebbers, waardoor de journalistieke professie emancipeerde (Brants,
2002, p. 90).
Sinds de ontzuiling is er tevens veel veranderd in het medialandschap door interne
ontwikkelingen. Nieuwere druktechnologieën maakten torenhoge investeringen noodzakelijk.
- 6 -

Deze konden alleen via hogere oplages, productdiversificatie of enorme efficiencyoperaties
worden terugverdiend. Als gevolg van de ontzuiling konden kranten echter niet meer
vanzelfsprekend rekenen op de relatief stabiele afzetmarkt, maar was er sprake van
publieksconcentratie (het samensmelten van publiek). Deze publieksconcentratie leidde ertoe
dat kranten ineens moesten gaan concurreren met andere kranten en een sterk groeiend aanbod
aan omroepprogramma’s. In de zoektocht naar lezers heeft zich binnen de kranten een interne
ontwikkeling voorgedaan, waarbij uitgevers in een grotere kwantiteit en kwaliteit binnen de
dagbladen gingen investeren. In de periode tussen 1960 en 1970 heeft zich ten gevolge van
deze investeringen een concentratiegolf voorgedaan. Dat leidde tot een afname in redactioneel
zelfstandige dagbladen.
Er ontstond een ‘kritische cultuur’ in de jaren zeventig, waarin niet grote cultuuridealen over
opvoeding en beschaving maar het mondige individu centraal kwam te staan. Deze cultuur
kenmerkt zich vooral in een verval van het publieke vertrouwen in gevestigde instituties en de
daar gecultiveerde waarden en normen (Wijfjes, 2004). Deze kritische cultuur bracht
maatschappijkritische, onafhankelijke journalistiek voort, waaronder onderzoeksjournalistiek
in de tweede helft van de jaren zeventig. Kritiek op en verzet tegen het bestaande, het
conventionele en het vanzelfsprekende was het gemeenschappelijke kenmerk. Journalisten
werkten niet meer aan het in stand houden van ‘de gevestigde orde’, maar aan wat de
socioloog Den Hollander in 1976 noemde ‘het demasqué van de samenleving’. Journalistiek
leverde geen prettig opgepoetste spiegel van de werkelijkheid, maar was ‘journalistiek van de
anti-schijn. (Wijfjes, 2004, p. 341). Hierbij omschreef Den Hollander onderzoeksjournalistiek
als ‘onthullingjournalistiek’ die erop uit is de sociale, politieke, economische werkelijkheid in
haar ware gedaante te tonen (Bakker, Schreuders & Van Stegeren, 1991, p. 14). Door hun werk
dragen de onthullingjournalisten bij aan het tot stand brengen van een wijdverbreid
wantrouwen (p. 15). Vooral de jaren 1975-1985 kunnen worden gekenmerkt als de gouden
jaren van de Nederlandse onderzoeksjournalistiek. De toename van onderzoeksjournalistiek
kan aldus worden gekenmerkt door de kritische geest van de journalisten en de
onafhankelijkheid van de pers. Een van de grote affaires die in deze periode aan het licht
kwam was de zogenoemde ‘Lockheed-affaire’ in 1976, over een mogelijke betrokkenheid van
Prins Bernhard bij de bemiddeling tussen de vliegtuigindustrie en de Nederlandse overheid.
De metafoor van de journalist als ‘schoothond’ in het kader van de maatschappelijke
verzuiling veranderde naar ‘waakhond’ van de democratie. De journalistiek heeft zich in deze
- 7 -

periode geprofessionaliseerd en nam ideologische standpunten in over ontwikkelingen in de
maatschappij.
2.2.2 1981-2000: Concurrentie, commercialisering en concentratie
In de jaren tachtig en negentig heeft zich een enorme groei van de mediamarkt voorgedaan,
welke mogelijk werd door de toenemende welvaart en de voortschrijdende technologie. Met de
introductie van commerciële televisie in 1989 heeft zich een fundamentele verschuiving
voorgedaan in de verhoudingen tussen de verschillende media. Terwijl de oplages van
dagbladen geleidelijk afnamen, ontplooide de omroep zich op een ongekende manier. Een
tweede fundamentele ontwikkeling die zich heeft voorgedaan is de introductie van het internet.
Deze technologische innovatie schept nieuwe mogelijkheden voor communicatie,
nieuwsproductie– en consultatie, die concurrerend is voor het al enorme aanbod van media
(Bardoel, 2002). Het veelzijdige aanbod van informatie zorgt er voor dat nieuwsconsumenten
meer keuzemogelijkheden krijgen en de focus steeds meer komt te liggen aan de
ontvangerskant.
Naar aanleiding van de introductie van nieuwe mediavormen kan gesteld worden dat een
medialandschap is ontstaan, waarbij in plaats van enkele, naast elkaar bestaande media, alle
aanbieders bezig zijn met het veroveren van de aandacht van dezelfde individuele
consumenten. Dit heeft een toename in de concurrentie tussen journalisten om ‘nieuws’ tot
gevolg. In tegenstelling tot de tijd van de zuilen, waar dagbladen verzekerd waren van hun
trouwe verzuilde lezersgroep, heeft de ontzuiling een sociaal-culturele overgang tot stand
gebracht naar een postmoderne cultuur. Een karakteristiek van deze cultuur is
individualisering, waarbij nieuwsconsumenten op basis van individuele keuzes hun informatie
vergaren.
Dankzij de toenemende concurrentie en de individualisering van de samenleving is het
marktmechanisme en commercieel denken centraal komen te staan. Dit heeft ertoe bijgedragen
dat in de jaren tachtig, en met name in de jaren negentig, een tweede golf dagbladfusies heeft
voorgedaan. Deze concentratiegolf heeft het dagbladlandschap op een ingrijpendere manier
veranderd dan de fusiegolf van de jaren zestig. Persconcentratie is in Nederland altijd
onderwerp van discussie geweest. Vaak wordt er gesteld dat een kleiner aantal zelfstandige
uitgevers en/of minder zelfstandige redacties ertoe leidt dat in dagbladen minder verschillende
stemmen en stromingen aan bod komen. Het is echter gebleken dat concentratie tot grote
- 8 -

dagbladconcerns niet per definitie negatieve gevolgen heeft voor de pluriformiteit. De afname
in externe pluriformiteit op basis van afzonderlijke dagbladtitels werd gecompenseerd door een
aanzienlijke toename in de interne pluriformiteit. De grotere redacties hebben ertoe geleid dat
verdergaande professionalisering en specialisering mogelijk werden gemaakt en boden de
mogelijkheid onderzoeksjournalistiek verder tot ontwikkeling te brengen (Wijfjes, 2004,
p. 421).
Veranderingen hebben zich ook voltrokken binnen de journalistieke professie. De
maatschappelijke oriëntatie, die kenmerkend is voor de kritische stroming die de ontzuiling
met zich mee heeft gebracht, is bij de jongste generatie vervangen door een meer
individualistische en pragmatische instelling. Mede vanuit de journalistieke opleidingen zijn
journalisten beter getraind in de praktische vaardigheden van het vak dan in het vermogen om
de maatschappelijke regiefunctie te behartigen (Bardoel, 2003). Het commercieel denken en
het geloof in het markmechanisme hebben ertoe geleid dat in de jaren tachtig een verandering
heeft plaatsgevonden, waarbij onderzoeksjournalistiek steeds meer het gevolg was van media
die proberen primeurs te halen. Bakker en De Jongh (1991) stellen hierbij dat de pers in deze
periode steeds meer optreedt als een verzameling concurrenten met één zelfde belang: nieuws
brengen. (p. 51).
2.2.3 2001 tot heden: onzekere toekomst dagbladen
De bovengenoemde sociaal – culturele ontwikkelingen, technologische ontwikkelingen en
toegenomen concurrentie en commercialisering hebben ertoe geleid dat de lezer meer centraal
kwam te staan. In de zoektocht naar lezers zijn kranten steeds meer nieuws gaan brengen dat
relevant wordt geacht vanuit het oogpunt van de lezer. Hierbij wordt gesteld dat
onderzoeksjournalistiek niet langer in de eerste plaats een democratische plicht is, behorend bij
de waakhondfunctie van de journalistiek, maar ook en vooral een middel ter overleving in een
competitieve markt. Onderzoeksjournalistiek zou in dit opzicht in een scherp concurrerende
mediamarkt het succes van een medium dienen (Wijfjes, 2004, p. 438). In hoeverre
onderzoeksjournalistiek als een democratische plicht of als concurrentiemiddel wordt gezien
bij de dagbladen zal uit dit onderzoek blijken.
Zoals eerder naar voren is gekomen heeft de Vereniging van Onderzoeksjournalisten (Desmet,
Ernst, Vermeer & Van Vonderen, 2002) in 2002 een studie gedaan naar de stand van
onderzoeksjournalistiek binnen Nederland en Vlaanderen. Uit dit onderzoek is gebleken dat
- 9 -

innen de 77 redacties die zijn geïnterviewd, 343 journalisten geregeld aan
onderzoeksjournalistiek doen. 87 van deze journalisten zijn grotendeels, of volledig
vrijgesteld, voor dit werk. De Nederlandse dagbladen hadden, met uitzondering van De
Volkskrant, geen vaste onderzoeksteams binnen de organisatie.
Uit het onderzoek kwam naar voren dat de thema’s van de onderzoeksprojecten bij de
verschillende media divers waren. Het aantal plekken waar onthullingjournalistiek wordt
gedaan blijkt binnen dit onderzoek terug te lopen. Als reden wordt het onplanmatig karakter
aangegeven, waardoor het een riskante onderneming is voor dagbladen. Onthullingprojecten
zijn bij een aantal dag- en weekbladen daarom ingeruild voor het intensief volgen van
maatschappelijke trends of voor meer kwantitatief onderzoek. Onderzoeksjournalistiek wordt
daardoor minder risicovol. Deze verandering brengt ook een verschuiving in motivatie bij de
journalisten met zich mee. Journalisten die onthullingjournalistiek verrichten, werden gedreven
door termen als ‘misstanden aan de kaak stellen’, ‘centrum van de macht’, ‘de zaak
veranderen’. (p. 19). Bij de redacties waar maatschappelijke trends worden gevolgd en waar
kwantitatief onderzoek wordt verricht, was de motivatie gelegen in ‘kleur van de
krant’,’onderscheid voor de lezer’, ‘de lezer kan dit nieuws gebruiken’, ‘de lezer heeft het
recht om dit te weten’. Naar aanleiding hiervan concludeerden de onderzoekers dat
onderzoeksjournalistiek niet alleen wordt bedreven vanuit de motivatie het centrum van de
macht te controleren, maar ook vanuit de relevantie voor de lezer. Daar waar in de jaren
zeventig en tachtig journalisten gemotiveerd waren vanuit een maatschappijkritisch oogpunt,
lijken journalisten in 2002 meer gemotiveerd te worden door de relevantie voor de lezer. Deze
verandering komt overeen met de eerder beschreven ontwikkeling die zich binnen de
journalistieke professie heeft voltrokken als gevolg van een toenemende concurrentie en een
veranderende relatie met het publiek.
De afgelopen jaren is het treurig gesteld bij de Nederlandse dagbladen. Verder dalende
oplagecijfers, afnemende advertentie-inkomsten en een toenemende concurrentie zijn allemaal
aspecten waar dagbladen mee geconfronteerd worden. Dit maakt hun voortbestaan steeds
onzekerder (Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers, 2009). Financieel gezien staan
dagbladen niet meer sterk en worden bezuinigingen verdergaand uitgevoerd. Onderzoek heeft
uitgewezen dat, door tijdsdruk en onderbezetting, journalisten in meerdere mate persberichten
over nemen (Prenger & Van Vree, 2004). Eigen journalistiek werk, gericht op
waarheidsbevinding, blijkt plaats te maken voor het verzamelen van reacties op het nieuws en
- 10 -

het geven van context (Hijmans, Buijs & Schafraad, 2009). Ook de Tijdelijke Commissie
Innovatie en Toekomst Pers (2009) stelt vast dat er in het algemeen sprake is van verschraling
van de journalistieke infrastructuur binnen de dagbladen. Diverse bezuinigingen hebben tot
gevolg dat minder journalistieke capaciteit beschikbaar is om de relevantie van nieuwsfeiten te
beoordelen en de achtergronden daarvan te onderzoeken. De zorgelijke trend die zich
manifesteert laat zich binnen de regionale dagbladen versterkt gelden. Omdat de afzetmarkt
waarop regionale dagbladen opereren beperkter is dan de landelijke afzetmarkt, wegen de
dalende oplages en advertentie- inkomsten zwaarder. De commissie constateert dat de afname
van journalistieke capaciteit ertoe leidt dat minder breed en diep op de regionale actualiteiten
en achtergronden wordt ingegaan. Binnen de genoemde ontwikkeling zou men kunnen
verwachten dat het realiseren van onderzoeksjournalistiek wordt bemoeilijkt.
Vanwege de verschraling van de journalistieke infrastructuur wordt de crisis van de krant
omschreven als een crisis van de journalistiek en wellicht ook de crisis van de democratie,
inhoudelijk maar ook professioneel (Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers, 2009).
De media vervullen in een democratie drie verschillende functies (Bardoel & Van Cuilenburg,
2003), te weten: media dienen als doorgeefluik en of poortwachter te functioneren
(informatiefunctie), zij dienen een platform te bieden voor publieke discussies
(expressiefunctie) en tot slot dienen zij zich als waakhond te gedragen door machthebbers te
controleren en bekritiseren (kritiekfunctie). Onderzoeksjournalistiek valt hierbij in te delen als
een typisch voorbeeld van de waakhondfunctie. Omdat de commissie de crisis van de krant
wellicht omschrijft als een crisis van de democratie wordt verondersteld dat media hun
democratische taken niet meer naar behoren kunnen vervullen. Het realiseren van
onderzoeksjournalistiek lijkt hierbij in het geding te zijn.
De beschreven onderzoeken naar de hedendaagse nieuwsselectie en nieuwsgaring, waarbij
verondersteld wordt dat tijdsdruk en onderbezetting ertoe leiden dat journalisten berichten
vanuit economisch oogpunt, hebben voornamelijk betrekking op de dagelijkse reguliere
journalistiek. Zoals eerder is gesteld is onderzoeksjournalistiek arbeidsintensief, tijdrovend en
risicovol. In hoeverre onderzoeksjournalistiek in het geding is binnen de productiedruk en
onderbezetting zal middels dit onderzoek in kaart worden gebracht.
- 11 -

2.3 Definitie en aspecten onderzoeksjournalistiek
Een vaak gehanteerde definitie, met betrekking tot onderzoeksjournalistiek, is die van
Investigative Reporters and Editors (IRE). Dit is een vereniging van Amerikaanse
onderzoeksjournalisten en honderden leden buiten de VS, waaronder ook Nederland. Binnen
deze definitie wordt een link gelegd tussen de techniek en de inhoud van
onderzoeksjournalistiek. Hierdoor wordt de nadruk gelegd op het soort informatie dat door
middel van een diepgravend proces kan worden geopenbaard:
‘It is the reporting, through one’s own work product and initiative, matters of
importance which some persons or organizations wish to keep secret. The three basic
elements are that the investigation be the work of the reporter, not a report of an
investigation made by someone else; that the subject of the story involves something of
reasonable importance to the reader or viewer; and that others are attempting to hide
these matters from the public.’(Ullmann, J. & Colbert, J., 1991, p. 7).
Hoewel bovengenoemde definitie vaak wordt geciteerd wordt hij op twee aspecten ook
bekritiseerd: het morele aspect en de voorwaarde dat iemand informatie geheim wil houden.
Protess (1991) stelt bijvoorbeeld dat het morele aspect essentieel is in
onderzoeksjournalistiek. Hij stelt: ‘These definitions, although accurate, fail to capture the
full flavour of investigative reporting. Investigative reporting is ‘the journalism of outrage’.
More than a news-gathering process, the journalism of outrage is a form of storytelling that
probes the boundaries of America’s civic conscience. They seek to improve the American
system by pinpointing out its shortcomings.’ (p. 5). Protess legt de nadruk op de onthulling
van wangedrag en de daarbij behorende gevolgen. Hij stelt dat onderzoeksjournalisten
gemotiveerd zijn om veranderingen in de samenleving in werking te stellen. Ettema en
Glasser (1998) omschrijven het werk van onderzoeksjournalisten als volgt: ‘Their stories call
attention to the breakdown of social systems and the disorder within public institutions that
cause injury and injustice; in turn, their stories implicitly demand the response of public
officials – and the public itself- to that breakdown and disorder.’(p. 3).
Daar waar Protess en Ettema en Glasser het morele aspect van onderzoeksjournalistiek
benadrukken, zijn er enkele vooraanstaande journalisten die het hier geheel niet mee eens zijn.
Zo geeft Eugene Roberts, redacteur bij The Philadelphia Inquirer, de voorkeur aan het
vermijden van de term vanwege zijn connotatie met schandalen:’To many people,
- 12 -

investigative reporting means nailing a crook or catching a politician with his pants down.
[…] At the Inquirer, investigative reporting means freeing a reporter from the normal
constraints of time and space and letting the reporter really inform the public about a
situation of vital importance. It means coming to grips with a society grown far too complex
to be covered merely with news briefs or a snappy colour graphic.’ (1988, p. 12),
De beschrijving van Roberts laat zien dat onderzoeksjournalistiek mogelijk niet alleen
betrekking heeft op het onthullen van wangedrag, maar dat het ook betrekking heeft op
verdieping in de complexiteit van een situatie.
In de literatuur blijkt tevens een kwalitatief verschil te zijn in de nieuwsgaring en selectie
tussen onderzoeksjournalisten en reguliere journalisten. De Burgh (2000) omschrijft dit
verschil als volgt: ‘Whereas news deals very rapidly with received information, usually
accepting what is defined for it by authority (ministeries, police, fire service, university,
established spokesmen) as events appropriate for transformation into news, investigative
journalism selects its own information and priorities it in a different way.’ (p. 14). Paul
Williams (1978), één van de oprichters van Investigative Reporters and Editors (IRE),
benoemt het proces van informatieverzameling een ‘intellectueel proces’ en zegt: ‘It is a
business of gathering and sorting ideas and facts, building patterns, analysing options and
making decisions based on logic rather than emotion’. (p. 12) Hij omschrijft het verschil
tussen een journalist en een onderzoeksjournalist als volgt:’The beat reporter’s job is to
report that something happened. The investigator’s challenge is to find out why, and tell why
it may happen again. His job is to pull things togther.’ (p. 12). Ook Bakker, Schreuders en
Van Stegeren (1991) beschrijven in hun bundeling van Nederlandse praktijkverhalen met
betrekking tot onderzoeksjournalistiek dat dit een afzonderlijke discipline is binnen de
verslaggeverij. Het onderscheidt zich door het stelselmatige karakter van het onderzoek
(onderzoeksplan) en de doelgerichtheid. Het verschil in kwantitatief opzicht is gelegen in het
arbeidsintensieve en langdurige karakter en in het feit dat de bronnen talrijk en divers zijn.
Hierbij beschrijven ze dat onderzoeken niet opzoeken is (naslaan, checken), maar dat dit
uitzoeken tot op de bodem betekent. Zij introduceren hierbij het woord
‘projectjournalistiek’:’het gedurende vrij lange tijd ‘vrijmaken’ van (een team) journalisten
voor een enkel onderwerp. Het aanvatten van een dergelijk project vergt doorgaans een
redactionele beleidsbeslissing.’ (p. 17).
- 13 -

Het mag duidelijk zijn dat er berichtgeving bestaat waarbij uitgebreid onderzoek nodig is,
maar die geen betrekking heeft op het onthullen van schandalen of ander soort onthullende
informatie die iemand probeert te verbergen. Sommige schrijvers noemen dit soort
journalistiekwerk als nog onderzoeksjournalistiek (oftewel ‘investigative journalism), anderen
hebben dit soort journalistiekwerk nieuwe termen gegeven, zoals: ‘analytical reporting’ en
‘interpretive reporting’.
Hugo Burgh (2000) onderscheidt nieuwsverslaggeving van analytische berichtgeving:’News
reporting is descriptive and news reporters are admired when they describe in a manner that
is accurate, explanatory, vivid or moving, regardless of the medium. Analytical journalism, on
the other hand, seeks to take the data available and reconfigure it, helping us to ask questions
about the situation or statement or see it in a different way.’ (p. 13). ‘Interpretive reporting’ is
een term die Ettema en Glasser (1998) gebruiken voor berichtgeving die betrekking heeft op
het ontdekken van grootschalige patronen, waardoor verhalen ontstaan die aanvankelijk
onbekend of niet expliciet waren. Journalistiek werk heeft niet betrekking op individuele
gevallen maar op sociale patronen, waarbij het verrichten van enige statische analyses van
toepassing zijn.
Naar aanleiding van de verschillende beschrijvingen van onderzoeksjournalistiek kan gesteld
worden dat onderzoeksjournalistiek beschreven kan worden met betrekking tot morele en
politieke aspecten, aspecten met betrekking tot de bronnen of het onderwerp van het
onderzoek en met betrekking tot het daadwerkelijk verrichte werk van de journalist. Van Eijk
(2005) stelt hierbij dat onderzoeksjournalistiek op drie verschillende manieren kan worden
gedefinieerd: met betrekking tot de input, de output en de rol van onderzoeksjournalistiek
binnen de samenleving. De input refereert naar het proces van nieuwsproductie. Hierbij staan
de activiteiten van de journalist centraal, waaronder het nieuwsgaringproces. De output
verwijst naar de publicatie van het onderzoeksproces en de samenhang met een medium
(dagblad, televisie, internet etc.). De rol gaat over het (gewenste) gevolg van
onderzoeksjournalistiek en de motivatie van de journalist. Omdat er empirisch weinig bekend
is over onderzoeksjournalistiek binnen Nederlandse dagbladen zal binnen dit onderzoek de
nadruk liggen op onderzoeksjournalistiek met betrekking tot de input.
Er blijkt een waaier aan visies te bestaan met betrekking tot onderzoeksjournalistiek. De
verschillende beschrijvingen zijn voornamelijk afkomstig uit Amerikaanse literatuur.
- 14 -

Verwacht kan worden dat de Nederlandse dagbladen een eigen invulling geven aan
onderzoeksjournalistiek. Vandaar dat als vertrekpunt en als leidraad tijdens het onderzoek een
brede definitie is gekozen. Binnen deze invalshoek is gekozen voor de definitie van de
Vereniging van Onderzoeksjournalisten (geciteerd in: Desmet, Ernst, Vermeer & Van
Vonderen, 2002): ‘Onderzoeksjournalistiek is kritische en diepgravende journalistiek’:
Kritisch staat voor journalistiek die niet slechts fungeert als doorgeefluik van ‘nieuws’ dat er
al was, maar voor nieuws dat er zonder journalistiek ingrijpen niet zou zijn geweest. Dit kan
gebeuren door het creëren van nieuwe feiten, maar ook door reeds bestaande feiten op een
nieuwe manier te interpreteren of met elkaar in verband te brengen. Analytische berichtgeving
zoals Hugo Burgh het omschrijft valt hieronder in te delen en wordt aldus gekenmerkt als
onderzoeksjournalistiek.
Diepgravend wil zeggen dat substantiële eigen journalistieke inspanning is verricht, hetzij in
kwantitatieve zin - veel tijd gestoken in het onderzoek, veel bronnen geraadpleegd, enzovoort
- hetzij in kwalitatieve zin - scherpe vragen geformuleerd, nieuwe benaderingen opgepakt,
hetzij een combinatie daarvan.’
Op basis van deze definitie onderscheidt de VVOJ drie soorten onderzoeksjournalistiek,
welke elkaar kunnen overlappen:
1. Schandalen blootleggen: Journalistiekwerk is gericht op het opsporen van
overtredingen van wetten, regels of fatsoensnormen, door organisaties of personen.
2. Toetsing van beleid of functioneren van overheid, bedrijven en andere organisaties.
3. Signaleren van sociale, economische, politieke en culturele trend: journalistiek werk is
hierbij gericht op het opsporen van veranderingen in de samenleving. Interpretatieve
berichtgeving, zoals Ettema en Glasser het hebben gekenmerkt, wordt tevens gezien
als onderzoeksjournalistiek.
Op basis van deze literatuurstudie kan gesteld worden dat de meningen verdeeld zijn over
welke kenmerken tot onderzoeksjournalistiek gerekend kunnen worden. Tevens worden
nieuwe termen gegeven aan journalistiekwerk dat overeenkomsten toont met wat anderen als
onderzoeksjournalistiek bestempelen. De volgende aspectenlijst zal een overzicht bieden van
kenmerken welke binnen dit onderzoek tot onderzoeksjournalistiek worden gerekend.
Onderzoeksjournalistiek is:
! eigen nieuwsgaring met een doelmatig karakter waardoor verhalen ontstaan welke
onbekend of niet expliciet waren
- 15 -

! verdieping in de complexiteit van de situatie
! analyses en interpretaties bieden
! onthullingen blootleggen
! ontdekken van grootschalige patronen
Deze karakteristieken zijn arbeidsintensief en langdurig van aard waardoor ze
organisatorische steun vergen. Daar komt bij dat investeringen een vereiste zijn, maar geen
garantie bieden voor een verhaal. Onderzoeksjournalistiek kan aldus worden gekenmerkt als
een onzekere investering.
2.4 Tot stand gekomen subvragen
Zowel in kwalitatief als kwantitatief opzicht verschilt onderzoeksjournalistiek van de
reguliere journalistiek. In tegenstelling tot alledaagse berichtgeving door de reguliere
journalist werkt de onderzoeksjournalist langdurig aan een onderzoek, welk arbeidsintensief
van aard is. Dit vergt de nodige organisatorische eisen. In de studie van de Vereniging van
Onderzoeksjournalisten (VVOJ) is naar voren gekomen dat de Volkskrant de enige krant is
die een vast onderzoeksteam heeft aangesteld. Verondersteld kan worden dat de overige
onderzochte dagbladen incidenteel journalisten vrij maken voor onderzoeksjournalistiek. Om
uitspraken te kunnen doen over eventuele verschillen tussen de dagbladen zal dan ook in kaart
worden gebracht hoe onderzoeksjournalistiek organisatorisch is ingebed binnen de
verschillende dagbladen. De volgende subvraag is hierdoor tot stand gekomen:
1. Hoe is onderzoeksjournalistiek organisatorisch ingebed?
Middels dit onderzoek wordt getracht in kaart te brengen wat de stand van zaken is van
onderzoeksjournalistiek binnen de Nederlandse dagbladen. Naar voren is gekomen dat het
fenomeen onderzoeksjournalistiek zich binnen de literatuur niet als een eenduidig begrip laat
omschrijven. Op basis van de verschillende kenmerken, die worden gegeven om
onderzoeksjournalistiek te beschrijven, is als voorlopig leidraad de algemene definitie van de
VVOJ gekozen. Om uiteindelijk uitspraken te kunnen doen over de beschrijving van
onderzoeksjournalistiek door Nederlandse dagbladen luidt de tweede subvraag als volgt:
2. Hoe wordt onderzoeksjournalistiek door de onderzochte dagbladen beschreven?
- 16 -

De afgelopen decennia hebben zich diverse ontwikkelingen binnen de dagbladsector
voltrokken, welke ertoe hebben geleid dat de dagbladmarkt in een onzekere positie terecht is
gekomen. De problematiek is veelzijdig en beslaat onder meer dalende oplages, toenemende
concurrentie van nieuwe spelers en een veranderende rol van het publiek. Een van de
kenmerken van onderzoeksjournalistiek is, dat het arbeidsintensief en langdurig van aard is.
Vanwege bezuinigingen worden dagbladen geconfronteerd met minder journalisten, die
dagelijks de enorme oplages van dagbladen dienen te vullen. Men zou kunnen verwachten dat
de huidige tijdsgeest het realiseren van onderzoeksjournalistiek bemoeilijkt. In hoeverre deze
verwachting daadwerkelijk uitkomst heeft en van welke aard eventuele knelpunten zijn zal
door middel van de volgende vraag worden onderzocht:
3. Welke knelpunten zijn er bij het realiseren van onderzoeksjournalistiek?
Vanaf de jaren zestig hebben zich grote ontwikkelingen voorgedaan bij de dagbladpers. Er
heeft zich een ontwikkeling voorgedaan naar een meer zakelijke aanpak van de actualiteit,
waarbij ideologisch geëngageerde keuzes plaats maakten voor commerciële of professioneel-
zakelijke motieven. In hoeverre de motivatie voor onderzoeksjournalistiek een democratische
plicht is, behorende bij de waakhondfunctie van de journalistiek, of als concurrentiemiddel
wordt gezien bij de dagbladen zal door de volgende subvraag in kaart worden gebracht:
4. Wat is de motivatie voor de dagbladen om onderzoeksjournalistiek te realiseren?
- 17 -

3. Methodologische verantwoording
In het voorgaande hoofdstuk is de theoretische achtergrond beschreven voor het uitvoeren van
dit onderzoek naar onderzoeksjournalistiek binnen de Nederlandse dagbladen. Binnen dit
hoofdstuk zal de afbakening en verantwoording van de onderzoeksopzet worden besproken.
Allereerst zal in paragraaf 3.1 toegelicht worden waarom de interpretatieve vorm van
kwalitatief onderzoek als onderzoekstrategie is gekozen. Zoals verdergaand duidelijk zal
worden, kenmerkt deze vorm van onderzoek zich door haar gefaseerde onderzoeksopzet.
Hierbij is het begin van het onderzoek explorerend van aard en naarmate het onderzoek
vordert staat de interpretatie van deze bevindingen centraal. In paragraaf 3.2 zal inzicht
worden geboden in de explorerende en beschrijvende fase waarin een documentenanalyse is
uitgevoerd en een congresdeelname heeft plaatsgevonden. Paragraaf 3.3 is beschrijvend en
interpreterend van aard, waarbij de interviewmethode centraal staat. In pagraaf 3.4 zal worden
beschreven hoe het analyseproces is verlopen. Tot slot zal in paragraaf 3.5 inzicht worden
geboden in de wijze waarop de kwaliteit van dit onderzoek is gewaarborgd.
3.1 Onderzoeksstrategie
Dit onderzoek heeft als doel inzicht te verkrijgen in de stand van onderzoeksjournalistiek
binnen de Nederlandse dagbladen. De sombere geluiden die in Nederland klinken over de
kwaliteit van de informatievoorziening en de ‘crisis’ binnen de dagbladenmarkt, vormen de
voornaamste aanleiding voor dit onderzoek. Vanwege deze constatering is ervoor gekozen,
binnen dit onderzoek, de focus te leggen op de dagbladenmarkt en zal niet de stand van
onderzoeksjournalistiek binnen het gehele medialandschap in kaart worden gebracht. De stand
van onderzoeksjournalistiek kan zowel vanuit de inputfase (proces van nieuwsproductie) als
vanuit de outputfase (publicatie) worden onderzocht. In dit onderzoek biedt de inputfase de
inzichten waarmee de probleemstelling en de subvragen beantwoord kunnen worden.
Omdat er empirisch weinig bekend is over de inputfase van onderzoeksjournalistiek heeft dit
onderzoek een explorerend en beschrijvend doel. Uitgangspunt binnen dit onderzoek is dan
ook om onderzoeksjournalistiek met begrippen te beschrijven die passend zijn op het
onderzoeksveld en te begrijpen hoe dit vorm krijgt binnen de Nederlandse dagbladen.
Genoemd uitgangspunt binnen dit onderzoek vormt de reden om te kiezen voor een
interpretatief kwalitatief onderzoek (Maso & Smaling, 1998). Dit betekent dat verschijnselen
en beschrijvingen worden geïnterpreteerd vanuit de betekenis die mensen zelf aan die
- 18 -

verschijnselen geven (Boeije, 2005, p. 26). Via exploratie en beschrijving wordt getracht te
komen tot een ontwikkeling van het begrip onderzoeksjournalistiek. Deze vorm van
onderzoek wordt ook wel de gefundeerde theoriebenadering (grounded theory) genoemd.
Binnen deze benadering wordt op een stapsgewijze manier een theorie ontwikkeld op basis
van systematisch verkregen en geanalyseerde onderzoeksgegevens (Strauss & Corbin, 1998,
p. 12). Dataverzameling en analyse gebeuren aldus tegelijk en verwijzen elke keer weer naar
elkaar. Als uitgangspunt binnen dit onderzoek, dient het globaal theoretisch gedefinieerde
begrip onderzoeksjournalistiek als een ‘sensitizing concept’. Dit begrip zal op een
systematische manier nader ontwikkeld worden tot een begrip dat inhoudelijk passend is voor
het empirische veld waarop onderzoeksjournalistiek betrekking heeft (Wester, Renckstorf &
Scheepers, 2006, p. 509). Dit betekent dat het begrip onderzoeksjournalistiek in het begin
bestaat uit een ruime en algemene omschrijving, die tijdens de analyse verder zal worden
gekristalliseerd tot een begrip zoals de Nederlandse dagbladen dit invullen. Om deze reden
heeft dit onderzoek een open karakter. De onderzoeksmethode binnen een interpretatief
kwalitatief onderzoek kenmerkt zich door haar gefaseerde onderzoeksopzet, waarbij data –
verzameling en data – analyse elkaar afwisselen. Hierbij is het begin van het onderzoek
explorerend van aard en naarmate het onderzoek vordert, worden de waarnemingen gericht
uitgevoerd om eerdere bevindingen in het onderzoek te verifiëren (Boeije, 2005, p. 22).
Vanuit deze fasegewijze opbouw zal verdergaand inzicht worden geboden in de
onderzoeksmethodes, die centraal hebben gestaan in de verschillende fases.
3.2 Explorerende en beschrijvende fase
Binnen deze fase staan activiteiten centraal die gericht zijn op een eerste verkenning van het
onderzoeksveld.
3.2.1 Documentenanalyse
Als eerste verkenning is een documentenanalyse uitgevoerd van de jaarverslagen die de
Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ) publiceert. De jaarverslagen van de VVOJ
bestaan uit een geselecteerd aantal onderzoeksartikelen die in het betreffende jaar verschenen
zijn in Nederlandstalige media (ook Vlaamse media). Deze artikelen worden in de
jaarverslagen begeleid door een toelichting van de betreffende journalist(en) over het gehele
journalistieke proces van het onderzoek. Omdat dit onderzoek zich richt op de inputfase van
onderzoeksjournalistiek en niet op de output in de vorm van het gepubliceerde artikel, zijn de
toelichtingen van de journalisten geanalyseerd. Als tweede selectiecriterium zijn alleen
- 19 -

publicaties geanalyseerd van Nederlandse landelijke of regionale dagbladen. Alle jaarboeken,
die door de VVOJ zijn uitgebracht vanaf het begin dat zij is opgericht en verschenen zijn
gedurende de loop van dit onderzoek, zijn geanalyseerd. Dit komt neer op de jaarboeken van
2003 tot en met 2008. Uiteindelijk heeft dit geresulteerd in 29 artikelen die zijn geanalyseerd.
De jaarboeken zijn niet openbaar toegankelijk, maar zijn verkregen als lid van de Vereniging
van Onderzoeksjournalisten.
Een documentenanalyse is een vorm van een inhoudsanalyse. Kenmerkend is dat
waarnemingen niet aan de hand van een uitgewerkt codeerschema worden uitgevoerd; het is
de onderzoeker zelf die de documenten leest (Wester, Renckstorf & Scheepers, 2006). De
jaarboeken zijn gelezen vanuit het perspectief van de probleemstelling van dit onderzoek.
Door het materiaal continu te vergelijken met bevindingen van de literatuurstudie en de
opgestelde subvragen, zijn bijbehorende aspecten van het begrip onderzoeksjournalistiek tot
stand gekomen.
3.2.2 Congresdeelname
Met de kennis van de oriënterende literatuurstudie en de documentenanalyse is vervolgens het
onderzoeksveld benaderd. Door middel van een deelname aan de Nederlands Vlaamse VVOJ-
conferentie over onderzoeksjournalistiek heeft een eerste verkenning van het onderzoeksveld
plaatsgevonden. Tijdens deze conferentie hebben diverse informele gesprekken
plaatsgevonden met journalisten die werkzaam zijn (waren) binnen onderzoeksjournalistiek,
reguliere journalisten (zowel in loondienst als freelancers), een docent journalistiek aan de
Hogeschool te Utrecht en studenten aan deze opleiding.
3.3 Beschrijvende en interpreterende fase
Met de opgedane kennis uit de voorgaande fase is vervolgens het onderzoeksveld benaderd,
waarbij gericht onderzoek is verricht om eerdere bevindingen in het onderzoek te verifiëren.
3.3.1 Semi – gestructureerde interviews
Om uiteindelijk inzicht te krijgen in de stand van onderzoeksjournalistiek binnen Nederlandse
dagbladen zijn semi – gestructureerde interviews afgenomen bij Nederlandse dagbladen.
Kenmerkend voor het kwalitatieve interview is dat tijdens het interview het perspectief van de
geïnterviewde centraal staat (Wester, Renckstorf & Scheepers, 2006). Op deze manier is
inzicht verkregen in de wijze waarop Nederlandse dagbladen onderzoeksjournalistiek
- 20 -

eschrijven en invullen. Alvorens de interviews bij de dagbladen werden afgenomen heeft een
expertinterview plaatsgevonden met de directeur van de Vereniging van
Onderzoeksjournalisten (VVOJ). Het doel van dit interview was de tot dan toe opgedane
inzichten voor te leggen aan een expert van het onderzoeksveld. Daarnaast fungeerde dit
interview ter uitbreiding van de opgedane kennis waarbij nieuwe inzichten in kaart zijn
gebracht.
Bij het selecteren van onderzoekseenheden is gericht gezocht naar dagbladen waarbij
onderzoeksjournalistiek wordt gerealiseerd. Door middel van een vooronderzoek, waarbij alle
8 landelijke en 13 regionale dagbladen binnen Nederland per e-mail zijn benaderd, is
geïnventariseerd of dagbladen onderzoeksjournalistiek bedrijven en hoe dat georganiseerd is
binnen de krant. Hierbij is naar voren gekomen dat onderzoeksjournalistiek op verschillende
manieren georganiseerd is binnen de Nederlandse dagbladen. Om een zo volledig mogelijk
beeld te krijgen van de stand van onderzoeksjournalistiek heeft er geen nadere selectie van
onderzoekseenheden plaatsgevonden en is het gehele onderzoeksveld benaderd voor een
interview. Hierbij zijn dagbladen buiten beschouwing gelaten die, op basis van het
vooronderzoek, geen onderzoeksjournalistiek verrichten. Vanwege non-response van enkele
dagbladen heeft dit ertoe geleid dat onderzoek is verricht bij 5 landelijke en bij 10 regionale
dagbladen. Bij 7 dagbladen, waar journalisten structureel onderzoeksjournalistiek realiseren,
zijn de journalisten zelf geïnterviewd en bij de overige 8 dagbladen, waar journalisten
incidenteel onderzoekprojecten verrichten, is ervoor gekozen de chefs te interviewen. Over
het algemeen zijn dit de chefs van de nieuwsdienst of regioredactie en bij één dagblad de
adjunct – hoofdredacteur (zie bijlage 1 voor overzicht onderzochte dagbladen). Aangezien
63% van de landelijke dagbladen en 76% van de regionale dagbladen vertegenwoordigd zijn
binnen dit onderzoek en de variatie in de organisatorische inbedding aanwezig is, kan een
redelijk gedegen beeld worden geschetst met betrekking tot de stand van
onderzoeksjournalistiek binnen de Nederlandse dagbladen.
3.3.2 Operationalisering
De interviews zijn verricht in de periode december 2009-januari 2010. Alle interviews bij de
dagbladen hebben plaatsgevonden op de redactie. Gemiddeld genomen duurden de interviews
iets korter dan 1,5 uur. Voorafgaand aan de interviews heeft er een korte introductie
plaatsgevonden waarbij het doel van het interview is toegelicht. Tevens is hierbij toegezegd
dat de respondent geanonimiseerd is in het onderzoeksrapport. Voor de vergelijkbaarheid van
- 21 -

de gesprekken is gebruik gemaakt van een interviewhandleiding waarin gesprekstopics staan
aangegeven (zie bijlage 2). De topiclijst diende ertoe het attenderende begrip
onderzoeksjournalistiek te vertalen naar concrete gespreksonderwerpen, die aansluiten bij het
referentiekader van de respondenten (Wester, Renckstorf & Scheepers, 2006, p. 514). Hierbij
zijn systematisch aspecten opgesomd, die bij elk onderwerp aan de orde dienden te komen
(zie bijlage 2). De tot stand gekomen subvragen zijn, samen met de inzichten uit de vorige
fase, geconcretiseerd in de topiclijst. Op basis hiervan bestaat het interviewinstrument uit de
volgende vier thematische blokken: beschrijving onderzoeksjournalistiek en motivatie
realiseren onderzoeksjournalistiek(1), soorten onderzoeksjournalistiek(2), organisatorische
inbedding(3), knelpunten realiseren onderzoeksjournalistiek(4). Ter controle van de juiste
vastlegging van het datamateriaal werd het interview, met toestemming van de respondent,
opgenomen op een memorecorder.
Het ruwe onderzoeksmateriaal, bestaande uit de opnamebestanden, was niet direct geschikt
voor analyse maar diende toegankelijk en manipuleerbaar gemaakt te worden in een
analyseerbaar bestand. Dit proces wordt ook wel voorbewerking van gegevens genoemd
(Boeije, 2005). De voorbewerking van het ruwe onderzoeksmateriaal is gerealiseerd door de
gespreksprotocollen uit te typen in een transcript, waardoor een papieren en een digitale
versie van het gesprek tot stand is gekomen.
3.4 Analysefase
Binnen de analysefase heeft de methode van constante vergelijking van segmenten en
voorbeelden uit het onderzoeksmateriaal centraal gestaan (Wester, Renckstorf & Scheepers,
2006). Hierbij was sprake van een gefaseerde analyse, hetgeen betekent dat deze van globaal
naar gericht ging. De hoofdactiviteit in de analyse was het coderen, waarbij thema’s of
categorieën zijn onderscheiden in het onderzoeksmateriaal en voorzien van een code. Gesteld
kan worden dat de analysefase gekenmerkt kan worden als een groeiproces, waarin de
onderzoeker gaandeweg leert welke termen, begrippen en categorieën passend zijn, welke
overeenkomsten en verschillen relevant zijn en in welk zinnig verband zij tot elkaar staan
(Wester, Renckstorf & Scheepers, 2006, p. 522). Om dit arbeidsintensieve proces enigszins
systematisch te laten verlopen, is gebruik gemaakt van het computerprogramma MAXQDA
(versie 2007). Dit programma biedt een goede ondersteuning als administratief hulpmiddel
voor het archiveren, verkennen, structureren en ordenen van het materiaal.
- 22 -

Zoals aangegeven heeft de uitwerking van het analytisch kader in een aantal opeenvolgende
fases (Wester, Renckstorf & Scheepers, 2006, p. 509) plaatsgevonden, te weten:
! Exploratiefase: In de eerste fase vond er handmatig een open en ongestructureerde
codering plaats. Op deze manier zijn de transcripten opgedeeld in segmenten waarin, via de
codes, centrale thema’s zijn geregistreerd. Het doel van deze open codering was om een
overzichtelijk en hanteerbaar bestand te maken, waarbij een verkennende theoretisering van
de data tot stand is gekomen. Deze codes zijn vervolgens verwerkt in het MAXQDA bestand
welke bij het verdere verloop van de analyse als ondersteunend middel is gebruikt.
! Specificatiefase: In tegenstelling tot de vorige fase, waarbij sprake was van open codering,
is binnen deze fase sprake van gericht coderen (ook wel axiaal coderen genoemd). Het
materiaal is hierbij zoveel mogelijk gecodeerd vanuit de centrale thema’s om dimensies en
variabelen hierbinnen uit te werken. Trefwoorden met dezelfde betekenis zijn hierbij
gereduceerd tot één overkoepeld trefwoord. In de constante vergelijking zijn vervolgens de
segmenten met dezelfde trefwoorden geselecteerd en met elkaar vergeleken. Deze
vergelijking leidde tot een verdere structurering van trefwoorden in begrippen. Het segment
‘soorten onderzoeken’ bleek bijvoorbeeld verder uitgewerkt te kunnen worden in 4
verschillende dimensies. Tevens is binnen deze fase een ordening aangebracht tussen de
trefwoorden, waarbij begrippen hiërarchisch tot elkaar in relatie kwamen te staan in een
zogeheten codeboom. De codes ‘mate van tijdsinvestering’ en ‘arbeidsintensief’ zijn
bijvoorbeeld als subcodes onder de hoofdcode ‘aspecten onderzoeksjournalistiek’ geordend
! Reductiefase: In deze fase staat een selectieve codering centraal, waarbij belangrijke
categorieën (organisatorische inbedding, knelpunten en motieven) zijn bepaald en het
complexe onderzoeksveld is gereduceerd tot het kernthema onderzoeksjournalistiek. Door te
zoeken naar verschillen en overeenkomsten zijn onderliggende begrippen uitgewerkt.
! Integratiefase: De laatste fase heeft betrekking op interpretatie van de resultaten waardoor
de subvragen beantwoord kunnen worden. In deze fase is een analytisch kader tot stand
gekomen dat betrekking heeft op algemene inzichten in onderzoeksjournalistiek. Op dit
bestand zijn de conclusies en de uiteindelijke bevindingen van het onderzoek gebaseerd. In
het concluderende hoofdstuk zal hier verder op worden ingegaan.
3.5 Kwaliteitscontrole onderzoeksmateriaal
Twee belangrijke indicatoren voor de kwaliteit van het onderzoek zijn validiteit (geldigheid)
en betrouwbaarheid. Validiteit heeft betrekking op de beïnvloeding van het onderzoek door
- 23 -

systematische fouten en heeft betrekking op de geldigheid van de conclusies (Boeije, 2005, p.
145). Hierbij gaat het om de mate waarin data correct is geïnterpreteerd door de onderzoeker.
Betrouwbaarheid heeft over het algemeen betrekking op beïnvloeding van de waarnemingen
door toevallige of systematische fouten en wordt vaak afgemeten aan de nauwkeurigheid van
dataverzameling of het meetinstrument (p. 145). De betrouwbaarheidsvraag heeft in
kwalitatief onderzoek betrekking op de navolgbaarheid van het onderzoek en de
methodologische verantwoording door de onderzoeker (Wester, Renckstorf & Scheepers,
2006, p. 530). Om te komen tot geldige en betrouwbare resultaten zijn enkele controle
procedures gehanteerd. Controle op de betrouwbaarheid en geldigheid van de data heeft
plaatsgevonden door gebruik te maken van het principe triangulatie, ‘het verrichten van meer
metingen vanuit verschillende invalshoeken’ (Boeije, 2005, p. 152). Hieraan is tegemoet
gekomen door met verschillende onderzoeksmethode (documentenanalyse, congresdeelname
en interviews) de stand van onderzoeksjournalistiek binnen Nederlandse dagbladen te
onderzoeken. In het analyseproces is de kwaliteit van de gevonden samenhang gewaarborgd
door het proces in opeenvolgende fasen uit te voeren. Via het principe van replicatie,
’herhaling van observaties van belangrijk geachte verschijnselen’ (Wester, Renckstorf &
Scheepers, 2006, p. 530), heeft een controle plaatsgevonden op de geldigheid (validiteit) van
de interpretaties en de vastgestelde samenhang. Door replicatie (betrouwbaarheid) in
meerdere interviews kunnen de bevindingen beter worden onderbouwd. Om de validiteit van
het onderzoek te vergroten heeft er ter bevestiging van de gevonden onderzoeksresultaten een
informatieterugkoppeling (member validation, Bryman, 2001) plaatsgevonden naar de
geïnterviewde directeur van het VVOJ.
Omdat binnen dit onderzoek werkwijzen zijn gehanteerd die moeilijk te formaliseren zijn,
heeft de persoon en de subjectiviteit van de onderzoeker een grote rol gespeeld in het
onderzoeksproces. Om zoveel mogelijk te voorkomen dat de validiteit van het onderzoek in
het gedrang komt door de onderzoeker als persoon, heeft de onderzoeker tijdens de interviews
een rol ingenomen die gezien kan worden als ‘rol taking.’ Hierbij verplaatst de onderzoeker
zich zoveel mogelijk in de respondent waarbij geen waardeoordelen worden gegeven en de
eigen mening en houding ten aanzien van het onderwerp irrelevant zijn (Boeije, 2005, p. 151).
Daarnaast is de subjectiviteit van de onderzoeker zoveel mogelijk gereguleerd door de interne
systematiek van dit onderzoek, de fasegewijze opbouw van de gefundeerde
theoriebenadering, in combinatie met aandacht voor kwaliteitscontroles (Wester, Renckstorf
& Scheepers, 2006, p. 530).
- 24 -

4. Resultaten
In dit hoofdstuk komen de resultaten aan bod die tot stand zijn gekomen op basis van
systematisch verkregen en geanalyseerde onderzoeksgegevens. Ter ondersteuning van de
bevindingen zijn er in de tekst relevante interviewcitaten opgenomen. Aan de hand van de
opgestelde subvragen worden de resultaten besproken. In paragraaf 5.1 zal beschreven
worden hoe onderzoeksjournalistiek redactioneel is georganiseerd bij de onderzochte
dagbladen. Paragraaf 5.2 geeft inzicht in de omschrijving die wordt gegeven aan
onderzoeksjournalistiek, waarbij in kaart wordt gebracht welke aspecten kenmerkend zijn
voor onderzoeksjournalistiek en de soorten onderzoeken die worden bedreven. Op basis van
de literatuurstudie is naar voren gekomen dat dagbladen momenteel in een turbulente en
onzekere dagbladenmarkt verkeren. Naar aanleiding hiervan zal in paragraaf 5.3 worden
beschreven met welke knelpunten dagbladen geconfronteerd worden bij het realiseren van
onderzoeksjournalistiek. Tot slot zal in paragraaf 5.4 in kaart worden gebracht welke
motieven binnen de Nederlandse dagbladen ten grondslag liggen om onderzoeksjournalistiek
te bedrijven en hoe het toekomstperspectief met betrekking tot dit onderwerp uitziet bij de
dagbladen.
4.1 Organisatorische inbedding onderzoeksjournalistiek
Op basis van het vooronderzoek, waarbij landelijke en regionale Nederlandse dagbladen per
e-mail zijn benaderd, is naar voren gekomen dat deze dagbladen nagenoeg allemaal
onderzoeksjournalistiek bedrijven. Hierop vormt het regionale dagblad de Barneveldse krant
een uitzondering. Binnen dit dagblad wordt onderzoeksjournalistiek niet gerealiseerd. Tijdens
het expertinterview en de interviews bij de 15 andere Nederlandse dagbladen is inzicht
verkregen in de wijze waarop Nederlandse dagbladen onderzoeksjournalistiek redactioneel
hebben georganiseerd. Hierbij kan een onderverdeling worden gemaakt in drie verschillende
manieren, te weten: structureel, semi-structureel en incidenteel. Op basis van deze indeling
zullen de resultaten worden besproken.
4.1.1 Structureel onderzoeksjournalistiek
Binnen de Volkskrant, het Brabants Dagblad en Dagblad de Limburger/Limburgs Dagblad
zijn momenteel verslaggevers werkzaam als onderzoeksjournalisten. Dit betekent dat deze
journalisten permanent zijn vrijgesteld om onderzoeksjournalistiek te bedrijven en
onderzoeken te verrichten met betrekking tot verschillende onderwerpen. De Volkskrant is het
- 25 -

enige Nederlandse dagblad, zowel landelijk als regionaal, waarbij een onderzoeksredactie is
ingesteld bestaande uit 6 onderzoeksjournalisten. Bij de twee regionale dagbladen is één
persoon werkzaam met deze functie.
De keuze voor deze redactionele inbedding van onderzoeksjournalistiek blijkt bij alle drie de
dagbladen verschillend te zijn. Bij de Volkskrant is men sinds 10 jaar aan het experimenteren
hoe onderzoeksjournalistiek ingebed dient te worden binnen de organisatie. Dat waren
pogingen waarbij één of twee mensen fulltime werden vrijgesteld ten behoeve van
onderzoeksjournalistiek. Volgens de geïnterviewde onderzoeksjournalist leverde dit niet de
gewenste resultaten op vanwege de beperkte schaalgrootte. Om deze reden heeft de
hoofdredactie, naar de mening van de geïnterviewde, in 2006 besloten dat er een
onderzoeksredactie diende te komen van 6 onderzoeksjournalisten.
In tegenstelling tot de Volkskrant, waar men al een decennium met de redactionele inbedding
van onderzoeksjournalistiek is aan het experimenteren, heeft de hoofdredactie van het
Brabants Dagblad in 2007 besloten één vaste onderzoeksjournalist aan te stellen. Volgens de
geïnterviewde is hiervoor gekozen omdat de hoofdredactie, met een blik op de toekomst, het
belangrijk vindt om meer te investeren in onderzoeksjournalistiek. Om meer ervaring op te
doen hoe onderzoeksjournalistiek redactioneel georganiseerd dient te worden, is in eerste
instantie één journalist vrijgesteld. Bij Dagblad de Limburger/Limburgs Dagblad is sinds
2009 één journalist vrijgesteld voor het verrichten van onderzoeksjournalistiek. In
tegenstelling tot de vorige twee dagbladen is deze journalist voor onbepaalde tijd, tijdelijk,
vrijgesteld ten behoeve van onderzoeken. De geïnterviewde onderzoeksjournalist geeft hierbij
aan dat de hoofdredactie in eerste instantie deze keuze heeft gemaakt om de verslaggever
tijdelijk vrij te stellen om één onderwerp te onderzoeken. Vervolgens hebben zich echter twee
grote affaires voorgedaan waar de onderzoeksjournalist voor vrij is gehouden om ook deze te
onderzoeken. Vooralsnog blijft dit een tijdelijke beslissing. Omdat deze journalist
daadwerkelijk als onderzoeksjournalist is aangesteld is ervoor gekozen dit dagblad in te delen
bij de dagbladen waar structureel onderzoeksjournalistiek wordt gerealiseerd.
Naast de vaste onderzoeksjournalisten worden binnen deze drie dagbladen ook onderzoeken
verricht vanuit deelredacties. Afhankelijk van de onderzoeksprojecten worden andere
verslaggevers vrijgesteld van hun dagelijkse werkzaamheden om aan het onderzoek te
werken. Bij de regionale dagbladen worden onderzoeken over het algemeen verricht vanuit de
- 26 -

nieuwsdienst. Binnen de nieuwsdienst is er formeel de meeste ruimte om te onderzoeken
omdat er binnen deze afdeling geen dagelijkse berichten geschreven hoeven te worden voor
de krant. Om deze reden worden onderzoeken in mindere mate verricht bij de regioredacties.
Bij deze redacties is wel een productieplicht aanwezig voor de dagelijkse krant.
Alle drie de geïnterviewde onderzoeksjournalisten geven aan dat het vast aanstellen van
onderzoeksjournalisten in het voordeel werkt an de kwaliteit van het onderzoek. Dit vanwege
de focus die aan het onderzoek kan worden gegeven. Daarnaast geeft het
onderzoeksjournalistiek bestaansrecht binnen de organisatie omdat er continu één of meerdere
personen bezig zijn met het verrichten van onderzoeken. Het permanent vrijstellen van
onderzoeksjournalisten vergt echter een redactionele beslissing waardoor gesteld kan worden
dat de hoofdredactie een belangrijke rol heeft bij het realiseren van onderzoeksjournalistiek.
4.1.2 Semi-structureel onderzoeksjournalistiek
Bij 3 landelijke dagbladen (Nederlands Dagblad, NRC Handelsblad en Trouw) en 2 regionale
dagbladen (De Stentor en Eindhovens Dagblad) zijn journalisten werkzaam, die het grootste
gedeelte van hun tijd besteden aan onderzoeksjournalistiek. Dit betekent dat zij, naast het
onderzoek, ook artikelen schrijven voor de dagelijkse krant en om deze reden verdergaand
semi-onderzoeksjournalisten worden genoemd. Binnen NRC Handelsblad en het Nederlands
Dagblad blijkt de meeste ruimte te worden geboden om onderzoeksjournalistiek te realiseren.
Bij NRC Handelsblad zijn op de nieuwsdienst 4 algemene verslaggevers werkzaam, die
ongeveer 80% van hun werktijd vrijgesteld worden voor het verrichten van
onderzoeksjournalistiek. Algemene verslaggevers zijn journalisten die artikelen schrijven over
verschillende onderwerpen en kunnen ingezet worden voor onderzoeksprojecten met een
variëteit aan onderwerpen. Naast deze 4 algemene verslaggevers worden incidenteel
onderzoeksprojecten verricht door journalisten vanuit deelredacties. Bij het Nederlands
Dagblad wordt onderzoeksjournalistiek niet semi-structureel door dezelfde verslaggevers
gerealiseerd. De geïnterviewde chef geeft aan dat semi-structureel onderzoeken worden
verricht door wisselende verslaggevers. Tijdens het werken aan deze onderzoeken worden
verslaggevers zoveel mogelijk vrijgesteld van de dagkrant. Bij het regionale dagblad De
Stentor blijkt er minder ruimte te worden geboden om onderzoeksjournalistiek te realiseren.
Binnen dit dagblad zijn 2 algemene verslaggevers werkzaam die zich voor ongeveer 50% van
hun werktijd bezighouden met onderzoeken.
- 27 -

In tegenstelling tot de vorige 3 dagbladen, waar verslaggevers onderzoek verrichten met
betrekking tot verschillende onderwerpen, worden onderzoeken bij Trouw en het Eindhovens
Dagblad over het algemeen verricht door verslaggevers die zijn gespecialiseerd in bepaalde
onderwerpen. Bij Trouw is één algemene verslaggever werkzaam die ongeveer 60% van zijn
werktijd onderwerpen onderzoekt die degene chronisch volgt. Binnen het Eindhovens
Dagblad daarentegen worden onderzoeken over het algemeen niet door algemene
verslaggevers verricht maar door specialisten. Specialisten zijn verslaggevers, die voor de
dagelijkse krant berichten schrijven op het gebied van hun specialisme, zoals politie, politiek
of economie. Omdat onderzoeken worden verricht vanuit de specialisatie ligt de berichtgeving
voor de dagkrant en het werken aan onderzoeken in het verlengde van elkaar.
Naast de beschreven verslaggevers die semi-structureel onderzoeksjournalistiek verrichten
worden daarnaast bij alle 4 dagbladen (NRC Handelsblad, Trouw, De Stentor en Eindhovens
Dagblad) incidenteel onderzoeken verricht door verslaggevers vanuit andere redacties. Bij de
landelijke dagbladen worden deze verslaggevers over het algemeen vrijgesteld voor het
onderzoek. Bij de regionale dagbladen is het onderzoeken gecombineerd met het werken voor
de alledaagse berichtgeving, met uitzondering van grote projecten waarbij journalisten geheel
worden vrijgesteld.
De geïnterviewde journalisten van beide regionale dagbladen en het landelijke dagblad Trouw
beschrijven de huidige redactionele inbedding van onderzoeksjournalistiek niet als de meest
gewenste situatie. De voornaamste reden hiervoor is dat het werken aan onderzoeken
momenteel incidenteel op ad hoc basis wordt gerealiseerd en dat het onderzoeken vaak
gecombineerd dient te worden met de alledaagse berichtgeving. Zij geven er daarom allen de
voorkeur aan om onderzoeksjournalistiek permanent in te bedden binnen de redactie.
Momenteel blijkt het praktisch lastig te zijn om er mensen fulltime voor vrij te stellen
vanwege de productiedruk en de beperkte middelen binnen de krant. De geïnterviewde
personen van NRC Handelsblad en het Nederlands Dagblad achten het niet nodig om vaste
onderzoeksjournalisten aan te stellen. Beiden zien de gecombineerde werkwijze als voordelig
omdat men snel ‘in het spoor van nieuws kan opereren’ en niet het risico loopt dat je ‘te ver
van de krant afdrijft’. De chef van het Nederlands Dagblad ziet het vast aanstellen van
onderzoeksjournalisten zelfs als een ‘verschraling’ van onderzoeksjournalistiek en ziet de
brede betrokkenheid van de redactie als een ‘wezenlijk ding’ van de krant.
- 28 -

4.1.3 Incidenteel onderzoeksjournalistiek
Bij de overige dagbladen, 1 landelijk dagblad (Algemeen Dagblad) en 6 regionale dagbladen
(Bn/DeStem, Dagblad van het Noorden, Leeuwarder Courant, Parool, PZC, en TC Tubantia),
is onderzoeksjournalistiek niet (semi-)structureel ingebed binnen de organisatie. Binnen deze
dagbladen worden incidenteel onderzoeken verricht, afhankelijk van de onderwerpen die men
nodig acht diepgaander te onderzoeken. Interviews bij deze dagbladen zijn dan ook gehouden
met leidinggevende personen.
In overeenstemming met de voorgaande dagbladen worden ook binnen deze 7 dagbladen
onderzoeken over het algemeen verricht door algemene verslaggevers van de nieuwsdienst en
journalisten met een specialisme. Opvallend is dat bij 4 regionale dagbladen (Dagblad van het
Noorden, Leeuwarder Courant, Parool en PZC) onderzoeksjournalistiek voornamelijk wordt
verricht door specialisten. De geïnterviewde chefs geven aan dat hiervoor wordt gekozen
vanwege de kennis en expertise van de verslaggevers met betrekking tot het
onderzoeksproject. Bij de overige regionale dagbladen en het Algemeen Dagblad worden
onderzoeken door zowel algemene verslaggevers als specialisten verricht. Vanwege de
productieplicht van de regio- en stadsredactie blijkt het ook binnen deze dagbladen moeilijk te
zijn op deze redacties onderzoeksjournalistiek te realiseren. Het realiseren van
onderzoeksjournalistiek lijkt dan ook afhankelijk te zijn van de ruimte die hiervoor geboden
kan worden binnen de organisatie. Bij alle 6 genoemde regionale dagbladen gaat het werken
aan onderzoeken in combinatie met de dagelijkse berichtgeving. Vanwege de productiedruk
en de beperkte capaciteit bij deze dagbladen is het momenteel niet mogelijk om verslaggevers
vrij te stellen voor het onderzoek. Bij het Algemeen Dagblad worden verslaggevers
daarentegen wel vrijgesteld voor het onderzoek.
Het merendeel van deze geïnterviewde personen geeft aan geen vaste onderzoeksjournalisten
te wensen. Zij willen verslaggevers vrij kunnen stellen voor onderzoeksjournalistiek op het
moment dat een onderwerp diepgaander uitgezocht dient te worden. Enkele geïnterviewde
chefs geven echter wel de voorkeur aan één (of meerdere) permanente
onderzoeksjournalist(en). Als grootste voordeel wordt hierbij genoemd dat het effectief werkt
omdat het niet gecombineerd hoeft te worden met de alledaagse berichtgeving.
De productiedruk en beperkte redactiecapaciteit komen wederom als voornaamste knelpunten
naar voren bij het realiseren van onderzoeksjournalistiek. Hoewel niet direct wordt
- 29 -

aangegeven dat de geïnterviewde chefs onderzoeksjournalistiek redactioneel wensen in te
bedden, wordt aangegeven dat zij journalisten wensen vrij te stellen voor onderzoeken
wanneer dit nodig is. Dit duidt erop dat op organisatorisch niveau structuur wordt gewenst om
onderzoeksjournalistiek te kunnen realiseren.
Naar aanleiding van de beschreven resultaten in deze paragraaf komt naar voren dat
onderzoeksjournalistiek wordt bedreven door verslaggevers met een vrije opdracht én door
verslaggevers die een specialisme hebben. Daarnaast blijkt het merendeel van de
geïnterviewde personen niet tevreden te zijn met de huidige redactionele inbedding van
onderzoeksjournalistiek. Echter blijken de meningen verdeeld te zijn over de wijze waarop zij
onderzoeksjournalistiek wensen in te bedden binnen de organisatie. Gesteld kan worden dat
het vrijstellen van de verslaggever(s) om aan het onderzoek te werken als een belangrijk
criterium wordt gezien bij de redactionele organisatie. Om dit mogelijk te maken zijn
redactionele beslissingen nodig. Alle geïnterviewde personen zijn dan ook van mening dat de
hoofdredactie de belangrijkste rol heeft bij het realiseren van onderzoeksjournalistiek. Het
merendeel van de geïnterviewde personen, zowel onderzoeksjournalisten, chefs als de adjunct
– hoofdredacteur, geven aan dat de hoofdredactie het belang van onderzoeksjournalistiek
erkent. Zij creëert echter, volgens de geïnterviewden, momenteel onvoldoende ruimte om
onderzoek te kunnen verrichten. In het volgende interviewfragment wordt dit verduidelijkt:
‘Het heeft niet alleen te maken met de grootte van de krant maar ook hoe belangrijk vindt je het.
Als de hoofdredactie onderzoeksjournalistiek heel erg belangrijk vindt, dan moeten ze ook
accepteren dat je 2-3 man gewoon volledig vrij moet maken voor een x aantal maanden. En ook
dat je moet accepteren dat die mensen gewoon een paar maanden bezig kunnen zijn zonder dat
dat tot een verhaal leidt.’
In hoeverre de organisatorische inbedding invloed heeft op de stand van
onderzoeksjournalistiek zal in de verdergaande paragrafen duidelijk worden gemaakt.
4.2 Beschrijving onderzoeksjournalistiek Nederlandse dagbladen
Binnen deze paragraaf zal inzicht worden verkregen in wat Nederlandse dagbladen verstaan
onder het begrip onderzoeksjournalistiek. Aan de orde zullen komen: aspecten die
kenmerkend zijn voor onderzoeksjournalistiek en verschillende soorten onderzoeken die
worden verricht bij de Nederlandse dagbladen.
- 30 -

4.2.1 Definitie en kenmerken
Het begrip onderzoeksjournalistiek blijkt niet door alle geïnterviewde personen in één
omvattende definitie te worden beschreven. In de interviews wordt in algemene zin
beschreven wat onderzoeksjournalistiek is aan de hand van het geven van voorbeelden en
situatiebeschrijvingen uit de dagelijkse praktijk. Veel voorkomende woorden die worden
gebruikt om onderzoeksjournalistiek te beschrijven zijn ‘diepgravend’, ‘graven en spitten’,
‘onderdompelen in een onderwerp’, waarbij wordt aangegeven dat vaak feiten bekend worden
gemaakt die verborgen dreigen te blijven. In de interviews komen steeds vier kenmerken
terug die kunnen worden beschouwd als belangrijke criteria met betrekking tot de
beschrijving van onderzoeksjournalistiek: Onderzoeksjournalistiek is diepgravende
journalistiek (1), waarbij door eigen journalistieke inspanning (2) verhalen tot stand komen
die anders onbekend dreigen te blijven (3) en maatschappelijk relevant zijn om bekend te
worden gemaakt (4). Aan deze criteria wordt door de geïnterviewde personen op 2
verschillende manieren invulling gegeven. 8 van de 15 geïnterviewden (zie bijlage 3 welke
dagbladen) ziet onderzoeksjournalistiek als een vorm van journalistiek, waarbij informatie
publiekelijk wordt gemaakt die niet publiekelijk zou mogen zijn óf waarbij wordt vernomen
dat er ergens iets mis is. Het woord onthullen en onthullingjournalistiek komt hierbij
meerdere malen ter sprake. Deze omschrijving wordt door het merendeel van de
geïnterviewde personen gegeven die werkzaam zijn bij een krant waar
onderzoeksjournalistiek structureel of semi-structureel is ingebed binnen de redactie.
Daarnaast beschrijven 10 van de 15 (zie bijlage 3) geïnterviewde personen
onderzoeksjournalistiek in bredere termen, waarbij verdieping wordt geboden in een
onderwerp en informatie tot stand komt die iets toevoegt. Deze toevoeging kan worden
gerealiseerd door vanuit een andere invalshoek of visie naar bestaande feiten te kijken. Of
door verdieping te bieden in een complexe situatie of door de onderliggende patronen achter
het nieuws te onderzoeken.
Onderzoeksjournalistiek blijkt op een aantal punten te verschillen van de reguliere
journalistiek. Als eerste geven alle geïnterviewde personen aan dat er verschil is tussen de
berichtgeving die door onderzoeksjournalistiek tot stand komt en de reguliere berichtgeving.
Hierbij wordt aangegeven dat de alledaagse berichtgeving gericht is op het signaleren en
melden van nieuws, waardoor de berichtgeving sneller en beperkter van aard is. De
hoofdfunctie van onderzoeksjournalistiek wordt daarentegen omschreven als ‘uitdiepen’,
- 31 -

‘uitleggen’ en is gericht op volledigheid. Hierbij gaat het vaak om informatie die niet direct
voorhanden is en waarvoor meer tijd nodig is om het te krijgen. Tussen de
onderzoeksjournalist en de journalist die de alledaagse berichtgeving verslaat is een verschil
gelegen in de systematische werkwijze van het onderzoek en de tijdsinvestering die daarmee
gepaard gaat. Gesteld kan worden dat de tijdsinvestering en de arbeidsintensiviteit 2
belangrijke kenmerken zijn van onderzoeksjournalistiek. Een derde kenmerk van
onderzoeksjournalistiek die naar voren komt, is het risico dat het diep graven in een
onderwerp geen resultaat tot stand brengt.
Hoewel de werkwijze van de onderzoeksjournalist verschilt van de reguliere journalistiek,
wordt onderzoeksjournalistiek door het merendeel van de geïnterviewde personen gezien als
onderdeel van het takenpakket van iedere journalist. In de praktijk blijkt dit echter niet door
iedereen gerealiseerd te (kunnen) worden. Door alle geïnterviewde personen wordt
aangegeven dat er een karakterologisch verschil is tussen de journalist die voor de dagelijkse
krant werkt en de onderzoeksjournalist. Tevens wordt aangegeven dat voor het bedrijven van
onderzoeksjournalistiek bepaalde (analytische) competenties en vaardigheden vereist zijn.
Naar aanleiding van deze gegevens kan gesteld worden dat er een paradox zit in de
beschrijving die wordt gegeven aan onderzoeksjournalistiek in vergelijking met de reguliere
vorm van journalistiek. Aan de ene kant wordt het gezien als een tautologie voor journalistiek,
het is een onderdeel van het reguliere werk van iedere journalist, maar aan de andere kant
vergt het een werkwijze die verschilt van de werkwijze van de reguliere journalist.
4.2.2 Soorten onderzoeksjournalistiek
Zoals naar voren is gekomen wordt onderzoeksjournalistiek beschreven in termen van
onthullingjournalistiek, maar in meerdere mate wordt dit begrip ingevuld door verdieping te
bieden in een onderwerp. Hierbij blijken 4 soorten van onderzoeksjournalistiek onderscheiden
te kunnen worden, waarbij 3 soorten overeen komen met de indeling die de VVOJ hanteert en
in de literatuurstudie naar voren zijn gekomen. Op basis van dit onderzoek blijkt daarnaast
nog een vierde soort te kunnen worden onderscheiden, namelijk de service– en
voorlichtingsonderzoeken. Deze 4 soorten onderzoeksjournalistiek zullen binnen deze
subparagraaf worden beschreven.
- 32 -

1. Blootleggen van schandalen
Alle Nederlandse dagbladen verrichten onderzoek waarbij misstanden in de samenleving
worden blootgelegd. Echter verschillen zij in de mate waarin deze vorm van
onderzoeksjournalistiek wordt bedreven. Voornamelijk regionale dagbladen verrichten in
mindere mate onderzoek naar mogelijke misstanden in de samenleving. De voornaamste
reden hiervoor is de beperkte mankracht binnen de krant, waardoor er minder ruimte is om te
investeren in het netwerk van verslaggevers. Aangegeven wordt dat het signaleren van
misstanden voor een groot gedeelte afhankelijk is van het opgebouwde netwerk van
verslaggevers en hun expertise. Ook op basis van de documentenanalyse over de jaarboeken
van de Vereniging van Onderzoeksjournalisten is naar voren gekomen dat het belang van
goede bronnen en een gedegen netwerk vaak samenhangt met ‘cruciale’ informatie om
schandalen bloot te leggen. Daarnaast blijkt deze vorm van onderzoeksjournalistiek een
risicovollere vorm te zijn dan de overige soorten onderzoeksjournalistiek. Een
onderzoeksjournalist geeft dit als volgt aan ‘je moet op eieren lopen, juridische risico’s zijn veel
groter.’ Een chef nieuwsdienst van een ander regionaal dagblad stelt hierbij ‘je loopt het risico dat je
maanden bezig bent en uiteindelijk tot de conclusie moet komen dat er niks valt te onthullen’.
2. Toetsing van beleid of functioneren
Alle onderzochte Nederlandse dagbladen verrichten onderzoek waarbij het beleid en het
functioneren van machthebbers worden getoetst. Deze vorm van onderzoeksjournalistiek
heeft bij de regionale dagbladen de meeste nadruk. Alle dagbladen verrichten deze
onderzoeken vanuit de motivatie het centrum van de macht te controleren, maar in meerdere
mate om burgers een bepaalde situatie te laten begrijpen. Dit wordt gedaan door aan te tonen
waar het beleid of het functioneren van machthebbers faalt, door in kaart te brengen wie
machtige en invloedrijke personen zijn in de samenleving en door reconstructies te publiceren
om een situatie inzichtelijk en begrijpelijk te maken voor de lezer.
Opvallend binnen deze vorm van onderzoeksjournalistiek is dat 3 regionale dagbladen
(Eindhovens Dagblad, Dagblad van het Noorden en Bn/DeStem) deze onderzoeken als middel
gebruiken om een bijdrage te leveren aan het vinden van oplossingen voor problemen binnen
de samenleving. Binnen het Eindhovens Dagblad gaat men een stap verder door zelf actie te
ondernemen met de onderzoeksresultaten. Op basis van deze resultaten komt duidelijk naar
voren dat deze regionale dagbladen meer willen bieden dan alleen het berichten van nieuws
en de lezer willen betrekken bij het in kaart brengen van problemen. De directeur van de
- 33 -

VVOJ geeft hierbij aan dat zij een nieuwe stroming ziet ontstaan, waarbij journalisten niet
alleen een situatie in kaart brengen maar ook mee gaan helpen bij het vinden van oplossingen.
Hierbij wordt aangegeven ‘er is een klassieke stroming onderzoeksjournalisten die zeggen je draagt
het alleen aan en dan moet je stoppen want anders ga je het proces mee beïnvloeden. Terwijl aan de
andere kant de nieuwe stroming aangeeft we moeten het ook gaan aandragen en gaan meehelpen bij
het vinden van oplossingen.’
In de interviews is naar voren gekomen dat toetsing van het beleid en functioneren van
machthebbers de meest voorkomende onderzoeken zijn. Deze bevinding is niet in
overeenstemming met de resultaten uit de documentenanalyse, waarbij de jaarboeken van de
Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ) zijn geanalyseerd. De meest voorkomende
onderzoeken in de jaarboeken hadden betrekking op onthullende verhalen over misstanden
(52%) en in mindere mate betrekking op toetsing van het beleid en functioneren van
machthebbers (32%). De jaarboeken van de VVOJ worden gepubliceerd vanuit de intentie
kennis te verspreiden over journalistieke methoden en technieken bij onderzoeken. Zoals
eerder naar voren is gekomen blijkt onderzoek naar misstanden in de samenleving een
risicovollere vorm van onderzoeksjournalistiek te zijn, waarbij het verkrijgen van ‘cruciale’
informatie van groot belang is. Veronderstelt kan worden dat andere onderzoeksmethoden en
technieken gehanteerd dienen te worden dan bij de andere soorten onderzoeksjournalistiek.
Om deze reden zou het kunnen zijn dat de VVOJ kennis wil verspreiden over het
journalistieke proces bij onthullende verhalen zodat dagbladen hier meer inzicht in krijgen.
3. Trendanalyses
Een derde soort van onderzoeksjournalistiek, die onderscheiden kan worden, heeft betrekking
op het signaleren van sociale, economische, politieke en culturele veranderingen in de
samenleving. Op basis van de gehouden interviews blijken Nederlandse dagbladen in mindere
mate onderzoek te verrichten naar trends in de samenleving. 3 landelijke dagbladen (de
Volkskrant, NRC Handelsblad en Nederlands Dagblad) en 2 regionale dagbladen (Eindhovens
Dagblad en Het Parool) blijken trends te onderzoeken. 5 regionale dagbladen verrichten
dergelijke onderzoeken niet vanwege het arbeidsintensieve karakter of vanwege het ontbreken
van kennis op het gebied van data-analyses. Ook de directeur van de VVOJ geeft aan dat
dataonderbouwde onderzoeken over het algemeen niet worden gedaan binnen de Nederlandse
dagbladen, vanwege het gebrek aan kennis op dit gebied. Het lijkt er dan ook op dat binnen
het merendeel van de Nederlandse dagbladen, dataondersteunde onderzoeken nog geen
- 34 -

intrede hebben gevonden als een vorm van onderzoeksjournalistiek. Deze bevindingen zijn in
overeenstemming met de resultaten van de documentenanalyse.
Het is echter opvallend dat geïnterviewde personen van 2 landelijke dagbladen (Algemeen
Dagblad en Trouw) en 3 regionale dagbladen (Bn/DeStem, Dagblad de Limburger/Limburgs
Dagblad en Leeuwarder Courant) deze vorm van onderzoek niet als onderzoeksjournalistiek
zien. Naar hun mening is het signaleren van trends een gevolg van het structureel volgen van
een onderwerp en het ‘attent’ zijn van de reguliere journalist. Omdat de Vereniging van
Onderzoeksjournalisten trendanalyses als een vorm van onderzoeksjournalistiek onderscheidt
kan gesteld worden dat er een discrepantie lijkt te zijn tussen wat de VVOJ als
onderzoeksjournalistiek ziet en de invulling die deze 5 dagbladen aan onderzoeksjournalistiek
geven.
4. Voorlichting- en service onderzoeken
De laatste categorie, die tijdens de interviews naar voren is gekomen, zijn onderzoeken
waarbij de krant voorlichting geeft aan de lezer over de kwaliteit van consumentendiensten of
over de (on)veiligheid van Nederlandse gemeentes. Kenmerkend voor deze onderzoeken is
dat het zelf opgezette onderzoeken zijn door de krant, waarbij zelf normeringcriteria worden
bepaald en de krant eigen conclusies verbindt. Dergelijke onderzoeken worden bij 4
dagbladen uitgevoerd, te weten Algemeen Dagblad, Trouw, de Volkskrant en Dagblad van het
Noorden. Voorlichting- en service onderzoeken worden verricht vanwege het service-element
naar de lezer toe en vanwege de onduidelijkheid van de gegevens vanuit de instituten. Bij de
dagbladen waar deze vorm van onderzoeksjournalistiek niet wordt bedreven geven de
geïnterviewde personen aan dit niet te doen vanwege het arbeidsintensieve karakter en
vanwege de geldinvestering die hiervoor nodig is.
Naast kwaliteitsonderzoeken van consumentendiensten worden er bij het Algemeen Dagblad
en Dagblad van het Noorden onderzoeken verricht naar consumentenproducten. Onderzoeken
variëren hierbij van de kwaliteit van oliebollen, haring en drogeworsten tot bioscopen,
opticiens en parkeeraccommodaties. Bij het Algemeen Dagblad worden dergelijke
onderzoeken verricht ter kwaliteitscontrole van voedingsmiddelen bij de verkooppunten. Bij
het Dagblad van het Noorden wordt de motivatie voor deze vorm van onderzoek als volgt
omschreven:‘De krant is van oorsprong een nieuwsbrenger maar daar volstaat niet meer mee, de
adviesfunctie is steeds belangrijker geworden. Lezers vinden het heel erg leuk maar die vinden het ook
- 35 -

heel goed dat er enige controle is, enig zicht is als ze geld uitgeven of ze daar waar voor hun geld
krijgen.’
Op basis van de beschreven resultaten in deze paragraaf kan gesteld worden dat
onderzoeksjournalistiek een veelzijdig en complex fenomeen is. Een overeenstemming in de
beschrijving van wat onderzoeksjournalistiek is, dient eerder gezocht te moeten worden in
kenmerken die als belangrijke criteria kunnen worden beschouwd.
4.3 Knelpunten realiseren onderzoeksjournalistiek
Alle geïnterviewde personen geven aan dat de dagbladen momenteel zwaar onder druk staan
vanwege ongunstige marktomstandigheden. Meerdere keren wordt genoemd dat de krant haar
leidende positie als nieuwsvoorziening is kwijtgeraakt door de opkomst van het gratis nieuws.
In de interviews is naar voren gekomen dat de Nederlandse dagbladen geconfronteerd worden
met enkele knelpunten die het realiseren van onderzoeksjournalistiek beïnvloeden. Deze
knelpunten zullen binnen deze paragraaf worden besproken.
4.3.1 Capaciteit en tijd
Alle Nederlandse dagbladen hebben momenteel te maken met een gebrek aan
redactiecapaciteit, waardoor weinig tijd overblijft voor onderzoeksprojecten. Desondanks
wordt bij alle onderzochte Nederlandse dagbladen prioriteit gelegd bij
onderzoeksjournalistiek. Er blijkt echter een verschil te zijn in de mate waarin dagbladen
prioriteit leggen bij onderzoeksjournalistiek. De beperkte redactiecapaciteit en een gebrek aan
tijd worden bij het merendeel van de Nederlandse dagbladen (1 landelijk en 8 regionale)
gezien als knelpunten die invloed hebben op onderzoeksjournalistiek. Hieronder vallen ook
drie dagbladen waarbij onderzoeksjournalisten werkzaam zijn of semi-
onderzoeksjournalisten. Hoewel zij de ruimte krijgen binnen de organisatie voor
onderzoeksjournalistiek, blijkt binnen de gehele redactie de knelpunten van beperkte
capaciteit en tijd te worden ervaren. Deze 9 geïnterviewde personen geven aan dat de
dagbladen gedwongen worden keuzes te maken tussen het onderzoeksproject en de dagelijkse
berichtgeving. In termen van oplossingen wordt prioriteit gegeven aan
onderzoeksjournalistiek wanneer zich ‘grote, belangrijke’ onderwerpen voordoen die in de
actualiteit zijn en waarmee het grote lezerspubliek is gediend. Woorden als ‘prioriteit stellen’
en ‘keuzes maken’ worden hierbij veelvuldig genoemd. Het volgende interviewfragment met
een regionale chef verduidelijkt dit: ‘Er speelt natuurlijk veel meer in deze maatschappij dan wij
- 36 -

weten en wij zullen er ook nooit achterkomen als wij niet meer mensen hebben om dieper te kunnen
kijken dan de toplaag. Dus de consequenties is dat je veel minder kunt doen dan je zou willen.’
Bij de overige dagbladen (4 landelijke en 2 regionale) wordt aangegeven dat de beperkte
redactiecapaciteit en het gebrek aan tijd geen invloed hebben op onderzoeksjournalistiek.
Zodra er een casus is die men nodig acht om te onderzoeken wordt binnen deze dagbladen
prioriteit gelegd bij onderzoeksjournalistiek. De helft van deze dagbladen zijn dagbladen waar
onderzoeksjournalisten werkzaam zijn of semi-onderzoeksjournalisten. Deze journalisten
geven aan dat de hoofdredactie prioriteit legt bij onderzoeksjournalistiek. De
onderzoeksjournalist van de Volkskrant benadrukt dit in het volgende interviewfragment:
‘Eigenlijk zie je de afgelopen 3 jaar wat betreft onderzoeksjournalistiek een tegengestelde
ontwikkeling. De markt wordt slechter maar formeel heeft de Volkskrant meer tijd vrijgespeeld
voor onderzoeksjournalistiek. Dus kennelijk trekken wij de les uit de marktomstandigheden dat we
meer van dat soort unieke journalistiek moeten produceren.
4.3.2 Budget
Hoewel het beperkte budget een oorzaak is van de beperkte redactiecapaciteit, wordt dit niet
specifiek door alle geïnterviewde personen beschreven als een knelpunt. 7 geïnterviewde
personen, van voornamelijk regionale dagbladen waar incidenteel onderzoeksjournalistiek
wordt bedreven, benoemen een beperkt budget wel als een knelpunt. Aangegeven wordt dat
de voortdurende bezuinigingen en reorganisaties die bij de dagbladen plaatsvinden tot gevolg
hebben dat mensen niet ‘extra worden belast’ met onderzoeken. Daarnaast is er minder ruimte
om te investeren in onderzoeksjournalistiek. Een onderzoeksjournalist verwoordt dit als volgt:
‘dan is er voor dure, luxe geintjes zoals een onderzoeksproject dat drie maanden duurt en misschien 1
of 2 verhalen oplevert eigenlijk geen ruimte’. 3 geïnterviewde personen van regionale dagbladen
geven daarnaast aan dat het beperkte budget tot gevolg heeft dat geen deskundige hulp kan
worden ingeschakeld op gebieden waar de kennis ontbreekt. Deze kennis heeft voornamelijk
betrekking op onderzoeken waarbij data-analyses nodig zijn.
5 andere dagbladen, voornamelijk dagbladen waar (semi-) structureel onderzoeksjournalistiek
wordt gerealiseerd, benoemen budget als ‘klassiek’ knelpunt bij dagbladen in het algemeen.
Binnen hun eigen dagblad wordt het budget echter niet als een knelpunt ervaren. Dit zijn
overigens allen dagbladen die de beperkte redactiecapaciteit en een gebrek aan tijd ook niet
als knelpunten omschreven.
- 37 -

4.3.3 Zekerheid op resultaat
Bij het merendeel van de Nederlandse dagbladen speelt de zekerheid op onderzoeksresultaat
een rol in de overweging onderwerpen diepgaander te onderzoeken. Hierbij vormen het
Brabants Dagblad en PZC een uitzondering. De zekerheid op onderzoeksresultaat blijkt
binnen deze dagbladen geen rol te spelen. De geïnterviewde onderzoeksjournalist van het
Brabants Dagblad geeft hierbij aan dat hij vanuit zijn functie het kan permitteren om tijd te
investeren in onderzoeken zonder dat daar enig resultaat uitkomt. Dat de zekerheid op
resultaat bij PZC geen rol speelt, beargumenteer de geïnterviewde chef nieuwsdienst door de
vele onderzoekspogingen die het afgelopen jaar tot geen resultaat hebben geleid.
De geïnterviewde personen van dagbladen waar de zekerheid op onderzoeksresultaat wel een
rol speelt, geven aan dat er enige haalbaarheid in het onderzoek moet zitten. Er wordt geen
tijd gestoken in onderzoeken waarvan men van te voren weet dat de slagingskans klein is.
Ook binnen de dagbladen waar onderzoeksjournalisten werkzaam zijn of waar semi-
structureel onderzoeksjournalistiek wordt bedreven, speelt de zekerheid op resultaat een rol.
Bij het merendeel van deze dagbladen (NRC Handelsblad, de Volkskrant, Dagblad de
Limburger/Limburgs Dagblad en Dagblad van het Noorden) betekent dit dat men, zodra er
aanwijzingen liggen, in de gelegenheid wordt gesteld om het onderwerp diepgravend te
onderzoeken. Hierbij wordt de onzekerheid geaccepteerd dat het onderwerp mogelijk tot geen
resultaat kan leiden. Binnen Trouw, Het Parool en TC Tubantia blijkt er minder ruimte te zijn
voor de acceptatie van onzekerheden. Vanwege de beperkte tijd en capaciteit op de redactie
wordt hier nadrukkelijk gekeken naar de verhouding tussen de tijdsinvestering en het
onderzoeksresultaat. Een geïnterviewde chef nieuwsdienst zegt hierbij ‘Ik denk dat je gewoon
op safe moet spelen en op safe spelen doe je niet door heel veel uren te investeren in een mogelijk
onderwerp.’
De geïnterviewde personen van de overige dagbladen (Nederlands Dagblad, Eindhovens
Dagblad, Bn/DeStem en de Stentor) geven aan dat de zekerheid op resultaat in beperkte mate
een rol speelt. Onderzoeken die binnen deze dagbladen worden verricht mislukken bijna nooit
en leveren bijna altijd een resultaat op. Zoals eerder naar voren is gekomen dient het
merendeel van deze dagbladen prioriteit te stellen in wat wel en niet wordt onderzocht.
Verondersteld kan worden dat zij prioriteit leggen bij onderwerpen waarvan de kans op
resultaat groot is.
- 38 -

Hoewel de dagbladen met diverse knelpunten geconfronteerd worden, weerhoudt hen dat niet
ervan onderzoeksjournalistiek te realiseren. Het gebrek aan budget, redactiecapaciteit en tijd
dwingt de dagbladen tot het maken van keuzes. Binnen enkele dagbladen wordt gekozen voor
onderzoeksjournalistiek door mensen hiervoor fulltime vrij te stellen of door het structureel in
te bedden binnen de organisatie. Bij het merendeel van de Nederlandse dagbladen wordt
daarentegen incidenteel prioriteit gelegd bij onderzoeksjournalistiek. Welke motieven bij de
Nederlandse dagbladen ten grondslag liggen om voor deze arbeidsintensieve en tijdrovende
vorm van onderzoeksjournalistiek te kiezen, zal in de laatste paragraaf inzichtelijk worden
gemaakt.
4.4 Motivatie realiseren onderzoeksjournalistiek
Zoals eerder aan de orde is gekomen zijn dagbladen hun leidende positie als
nieuwsvoorziening kwijtgeraakt door de opkomst van diverse gratis nieuwsmedia. Binnen alle
Nederlandse dagbladen vormt dit de belangrijkste drijfveer om onderzoeksjournalistiek te
realiseren. Alle geïnterviewde personen geven aan dat een krant met eigen unieke
berichtgeving, zoals onderzoeksjournalistiek, zich kan onderscheiden ten opzichte van het
gratis nieuws. Daarnaast draagt het bij aan het behouden van het bestaansrecht van de krant.
Naast deze commerciële motieven wordt onderzoeksjournalistiek gerealiseerd vanuit de
maatschappelijke functie van de krant binnen de samenleving. ‘Met onderzoeksjournalistiek kun
je één van de ooit als eerste geformuleerde taken van de journalistiek goed uitvoeren, namelijk:
controle van de democratie’, is een veel gegeven antwoord door de geïnterviewde personen.
Naast deze motieven blijkt onderzoeksjournalistiek bij het merendeel van de landelijke
dagbladen en regionale dagbladen te worden gezien als een kwaliteitskenmerk van de krant,
waardoor het meebepalend is voor de identiteit en het imago van de krant. Het investeren in
onderzoeksjournalistiek zien zij als een noodzakelijk iets voor de toekomst. Geïnterviewde
onderzoeksjournalisten van de Volkskrant en Trouw verwachten in dit verband dat in de
toekomst dagbladen herontdekken dat het medium meer de diepte in moet. Zij verwachten dat
er andere organisatievormen gaan komen, waarbij onderzoeksprojecten in de vorm van
halffabricaten door dagbladen worden ingekocht, of door middel van het aantrekken van
externe financieringsmiddelen. Op deze manier zou onderzoeksjournalistiek binnen een krant
een volwassen plaats kunnen krijgen
- 39 -

Bij de regionale dagbladen wordt daarnaast meerdere malen genoemd dat door middel van
onderzoekspublicaties de krant haar leidende positie in de regio als nieuwsvoorziening uit kan
dragen. Op deze manier vormt onderzoeksjournalistiek een middel om je als medium op ‘de
kaart te zetten’ en te laten zien dat de krant ‘in de haarvaten van de maatschappij wil zitten.’
4.4.1 Toekomstperspectief dagbladen
Alle geïnterviewde personen zien onderzoeksjournalistiek als een middel waarmee de krant
zich kan onderscheiden en om het bestaansrecht van de krant te behouden. Vanwege deze
redenen heeft de hoofdredactie van 5 regionale dagbladen (Brabants Dagblad, De Stentor,
Eindhovens Dagblad, PZC en TC Tubantia) besloten om op korte termijn meer prioriteit te
gaan leggen bij onderzoeksjournalistiek. Een adjunct-hoofdredacteur van een regionaal
dagblad zegt hierbij:
‘Op een gegeven moment wordt je gedwongen tot het maken van keuzes en vanwege deze reden
zou het kunnen zijn dat wij onze krant behoorlijk op de kop gaan zetten dit jaar. Je zou best eens
kunnen zeggen dat de mindere budgetten misschien nog wel eens in het product, als je het hebt
over onderzoeksjournalistiek, voordelig zullen werken. Ik zie het op dat punt niet zo heel erg
negatief in. Dus we zullen steeds meer gaan werken met eigen producties, los van de waan van de
dag, en die prominent neerzetten’.
Het voornaamste motief dat ten grondslag ligt binnen deze vijf dagbladen om meer prioriteit
te leggen bij onderzoeksjournalistiek is de toekomst en het overleven van de regionale
dagbladen. Op verschillende manieren zal dit worden gerealiseerd. Binnen het ene dagblad
wordt ervoor gekozen om betere keuzes te maken en een betere agenda te voeren voor
onderzoeksjournalistiek (PZC en TC Tubantia) en binnen andere dagbladen wordt intern de
organisatiestructuur veranderd (Brabants Dagblad en De Stentor) waardoor meer ruimte wordt
gecreëerd voor het realiseren van onderzoeksjournalistiek. Daarnaast wordt binnen het
Eindhovens Dagblad ervoor gekozen om specifiek fte’s vrij te maken voor het bedrijven van
onderzoeksjournalistiek
Op basis van de interviews komt tevens naar voren dat enkele dagbladen niet alleen vanuit de
organisatie oplossingen creëren, maar ook dat ze externe mogelijkheden zien om
onderzoeksjournalistiek in de toekomst te kunnen blijven realiseren. Bij 3 landelijke
dagbladen worden voordelen gezien in internationale samenwerkingsverbanden met media.
- 40 -

Door samenwerking aan te gaan met andere media kan de voortgang in het onderzoek
bevorderd worden en staat men sterker tegenover weerstand. Hierbij wordt tevens aangegeven
dat internationale samenwerking geen concurrentieproblemen oplevert, ‘het bijt elkaar niet’,
hetgeen wel het geval is bij nationale samenwerking. Bij 2 regionale dagbladen ziet men
echter wel voordelen in samenwerking met concurrerende regionale media. Eén van de
geïnterviewde personen zegt hierbij ‘de regionale kranten en de regionale omroepen hebben in
Nederland een hele merkwaardige verhouding, echt heel merkwaardig. Regionale kranten zijn heel
erg afwachtend in samenwerking omdat je echt denkt hé ze zitten op mijn markt te graven. Daar is een
ommekeer ook in deze regio, want wij lagen echt met de rug naar elkaar toe.’ Deze regionale
dagbladen zijn beide dagbladen waar de hoofdredactie besloten heeft om op korte termijn
meer prioriteit te gaan leggen bij onderzoeksjournalistiek. Binnen 5 andere regionale
dagbladen wordt momenteel bewust afstand gehouden van samenwerking met concurrerende
media omdat ze eigen nieuws willen brengen. Door het merendeel van deze geïnterviewde
personen wordt aangegeven dat ze samenwerking in de toekomst niet uitsluiten, te meer
omdat het medialandschap verandert.
Naast samenwerkingsverbanden met andere media zien 4 geïnterviewden van regionale
dagbladen voordelen om een interactie aan te gaan met de lezer tijdens het onderzoek.
Mogelijk zou dit kunnen duiden op een veranderende vorm van het bedrijven van
onderzoeksjournalistiek, waarbij de lezer een steeds grotere rol krijgt. Een van deze
geïnterviewde personen omschrijft hierbij:‘Nog niet zo heel lang geleden zaten journalisten of
redacties in ivoren torens en dachten zij zelf de wereld volledig te beheersen en exact te weten wat er
speelde. We zijn er gaandeweg achter gekomen dat dat misschien toch niet helemaal de waarheid is.
Dus het besef daagt dat er bij lezers heel veel kennis, kunde en ervaring zit en die probeer je natuurlijk
te gebruiken.’
Op basis van dit onderzoek komt duidelijk naar voren dat dagbladen in beweging zijn naar het
produceren van (meer) unieke, eigen berichtgeving. Mogelijkheden worden gezocht om in de
toekomst meer aandacht te kunnen geven aan onderzoeksjournalistiek. Opvallend hierbij is
dat het merendeel van de landelijke dagbladen dit op internationaal niveau zoekt, terwijl de
regionale dagbladen deze mogelijkheden meer willen gaan zoeken in hun eigen
spreidingsgebied. In de bijlage is een overzichtsschema opgenomen waarin kernresultaten zijn
weergegeven behorende bij de subvragen. Dit overzichtsschema is geen samenvatting van de
resultaten maar is een weergave van de resultaten waarin dagbladen van elkaar verschillen.
- 41 -

5. Conclusie
In deze masterscriptie is onderzoek verricht naar de stand van onderzoeksjournalistiek binnen
de Nederlandse dagbladen. Omdat er empirisch weinig bekend is over de inputfase van
onderzoeksjournalistiek is dit onderzoek beschrijvend en explorerend van aard. Het
theoretische begrip onderzoeksjournalistiek is hierbij verder gekristalliseerd tot een begrip
zoals de Nederlandse dagbladen dit interpreteren. Teneinde inzicht te bieden in de stand van
onderzoeksjournalistiek zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld:
1. Hoe is onderzoeksjournalistiek organisatorisch ingebed?
2. Hoe wordt onderzoeksjournalistiek door de onderzochte dagbladen beschreven?
3. Welke soorten onderzoeken worden er bedreven?
4. Welke knelpunten zijn er bij het realiseren van onderzoeksjournalistiek?
5. Wat is de motivatie voor de dagbladen om onderzoeksjournalistiek te realiseren?
Onderzoeksjournalistiek blijkt binnen Nederlandse dagbladen op diverse manieren
redactioneel georganiseerd te zijn. Bij het merendeel van de landelijke dagbladen zijn enkele
verslaggevers werkzaam die semi-structureel onderzoek verrichten en bij het merendeel van
de regionale dagbladen worden onderzoeken incidenteel verricht. Het structureel vrijstellen
van verslaggevers voor onderzoeksjournalistiek blijkt uitzonderlijk te zijn binnen de
Nederlandse dagbladen. Onderzoeken worden over het algemeen verricht door algemene
verslaggevers van de nieuwsdienst of verslaggevers met een specialisme. Deze verslaggevers
blijken formeel de meeste ruimte te hebben om te onderzoeken omdat zij geen dagelijkse
berichten hoeven te schrijven voor de krant. Met uitzondering van de dagbladen waarbij
structureel onderzoeksjournalistiek wordt gerealiseerd, wordt de huidige organisatorische
inbedding van onderzoeksjournalistiek over het algemeen niet omschreven als de gewenste
situatie. De voornaamste knelpunten bij de huidige redactionele inbedding hebben betrekking
op de beperkte redactiecapaciteit en de dagelijkse productiedruk, waardoor weinig tijd is voor
het onderzoek. Hoewel de meningen verdeeld zijn over de gewenste redactionele inbedding,
kan als belangrijk criterium worden onderscheiden dat verslaggevers worden vrijgesteld om
aan onderzoeken te werken. Het (tijdelijk) vrijstellen van verslaggevers van de alledaagse
berichtgeving vergt doorgaans een redactionele beleidsbeslissing. Om deze reden wordt de rol
van de hoofdredactie als belangrijkste voorwaarde gezien voor het realiseren van
onderzoeksjournalistiek. Ook Bakker, Schreuders en Van Stegeren (1991) benoemen de rol
- 42 -

van de hoofdredactie. Zij stellen dat het verrichten van een onderzoeksjournalistiekproject
doorgaans een redactionele beleidsbeslissing vergt. Geconcludeerd kan worden dat binnen de
meeste Nederlandse dagbladen op organisatorisch niveau structuur wordt gewenst om
onderzoeksjournalistiek te kunnen realiseren. Mogelijk zou het semi-structureel inbedden van
onderzoeksjournalistiek hierbij een geschikte manier zijn om onderzoeksjournalistiek
redactioneel in te bedden. Door verslaggevers binnen de nieuwsdienst vrij te stellen om semi-
structureel onderzoeksjournalistiek te realiseren, kan dit worden gerealiseerd.
In overeenstemming met de literatuurstudie blijkt binnen Nederland geen algemeen aanvaarde
definitie te zijn van het begrip onderzoeksjournalistiek. Door enkele dagbladen wordt dit
begrip omschreven in termen van onthullingjournalistiek, waarbij de notie van een misstand
als essentieel wordt gezien, maar in meerdere mate wordt het begrip breder ingevuld door
verdieping te bieden in een onderwerp. In vergelijking met de globale definitie die de
Vereniging van Onderzoeksjournalisten hanteert, van kritische en diepgravende journalistiek,
lijken de Nederlandse dagbladen in concretere woorden te omschrijven wat
onderzoeksjournalistiek is. Tevens is voor enkele dagbladen het onthullen van een misstand
een essentieel aspect in de beschrijving wat onderzoeksjournalistiek is. Een verklaring voor
deze discrepantie kan gevonden worden in de doelstellingen van de vereniging. Zij heeft als
doel onderzoeksjournalistiek te promoten en te professionaliseren en kiest om deze reden
bewust voor een hele brede definiëring.
De invulling die de Nederlandse dagbladen aan onderzoeksjournalistiek geven, blijkt echter
veelzijdig te zijn, wat onderzoeksjournalistiek een complex en veelzijdig begrip maakt. Een
overeenstemming in de beschrijving van dit fenomeen dient eerder gezocht te worden in
kenmerken die kunnen worden beschouwd als belangrijke criteria van
onderzoeksjournalistiek. Kenmerkend voor onderzoeksjournalistiek is het diepgravende
karakter waardoor verhalen tot stand komen die zonder journalistieke inspanning onbekend of
niet expliciet aanwezig zouden zijn. Deze verhalen dienen tevens maatschappelijk relevant te
zijn om bekend te worden gemaakt. In overeenstemming met de literatuur verschilt
onderzoeksjournalistiek op een aantal aspecten van de reguliere journalistiek (o.a. Bakker,
Schreuders & Van Stegeren, 1991;Williams, 1978). In tegenstelling tot de reguliere
journalistiek, waar berichtgeving gericht is op het signaleren en melden, is het proces van
nieuwsgaring en selectie bij onderzoeksjournalistiek gericht op verdieping en volledigheid.
Williams (1978) noemt dit proces van informatieverzameling een ‘intellectueel proces’,
- 43 -

waarbij het de taak van de onderzoeksjournalist is om inzicht te bieden in een situatie gericht
op volledigheid. Naast het kwalitatieve verschil is er in kwantitatief opzicht een verschil in het
arbeidsintensieve karakter en de tijdsinvestering die voor het onderzoek nodig is. Op basis
van deze inzichten is de volgende voorlopige beschrijving tot stand gekomen:
‘Onderzoeksjournalistiek is berichtgeving gericht op verdieping en volledigheid. De drie
basiscriteria hierbij zijn dat door eigen journalistiek onderzoek verhalen tot stand komen die
zonder die inspanning onbekend of niet expliciet aanwezig zouden zijn; op basis van
systematisch onderzoek selecteert de journalist zijn eigen informatie en invalshoeken; en zijn
de verhalen in het belang van de maatschappij relevant om bekend te maken.’
De brede invulling die de Nederlandse dagbladen geven aan het begrip
onderzoeksjournalistiek, komt ook tot uiting in de verschillende onderzoeken die worden
verricht. Onderzoeken variëren van het onthullen van misstanden tot service – en
voorlichtingsonderzoeken. De grote variëteit in de onderzoeken blijkt zich voornamelijk voor
te doen bij landelijke dagbladen. Tijdgebrek en een beperkte redactiecapaciteit zijn wederom
de voornaamste redenen waarom bij de overige dagbladen, overwegend regionale, minder
verschillende soorten onderzoeken worden verricht. In vergelijking met de soorten
onderzoeksjournalistiek die de Vereniging van Onderzoeksjournalisten onderscheidt is er een
discrepantie. Voor enkele dagbladen is een trendanalyse geen vorm van
onderzoeksjournalistiek, dit in tegenstelling met de vereniging die dit wel als
onderzoeksjournalistiek benoemt. Aan de andere kant is er binnen dit onderzoek resultaat
gevonden voor een bredere invulling van onderzoeksjournalistiek door de Nederlandse
dagbladen dan door de vereniging. Voorlichting-en serviceonderzoeken blijken ook gezien te
worden als onderzoeksjournalistiek.
Onderzoeken die veelvoorkomend zijn binnen alle Nederlandse dagbladen, hebben
voornamelijk betrekking op toetsing van het beleid en het functioneren van machthebbers. De
journalistieke waakhondfunctie van de democratie vormt een reden voor dergelijke
onderzoeken, maar in meerdere mate staat het belang en de relevantie voor de lezer centraal.
Bij de helft van de regionale dagbladen komt het lezersbelang ook op een andere manier tot
uiting door een interactie met de lezer aan te (willen) gaan bij het realiseren van
onderzoeksjournalistiek. In dit verband zijn er enkele dagbladen die een stap verdergaan dan
enkel het berichten over een situatie door een bijdrage te leveren bij het vinden van
oplossingen. Het oplossingsgericht denken dat hier naar voren komt past binnen een recente
- 44 -

ontwikkeling, waarbij media meer sociale verantwoording zijn gaan afleggen in termen van
‘responsiveness’ (Brants & De Haan, 2010). Eén van de wijze waarop media dit realiseren,
wordt omschreven als ‘civic responsiveness’ dat duidelijk naar voren komt bij de helft van de
regionale dagbladen. Hierbij dient de sociale agenda van de burger als startpunt bij het
verrichten van onderzoeken en zijn media meer gericht op het aandragen van mogelijke
oplossingen voor de waargenomen burgerproblemen (Brants & De Haan, 2010).
Op basis van dit onderzoek kan een verandering worden geconstateerd in de invulling van
onderzoeksjournalistiek door de Nederlandse dagbladen. Hierbij dient de veranderende
invulling geplaatst te worden in de context van de veranderingen op sociaal-cultureel gebied
en binnen het medialandschap. Tot aan de jaren negentig werd onderzoeksjournalistiek binnen
de Nederlandse literatuur voornamelijk beschreven in termen van ‘onthullingjournalistiek’,
waarbij misstanden werden onthuld (Bakker, Schreuders & Van Stegeren, 1991). Deze
beschrijving is kenmerkend voor de ‘kritische cultuur’ in de jaren zeventig, waarbij de
journalistiek ideologische standpunten innam over ontwikkelingen die in de maatschappij
plaatsvonden. De afgelopen 2 decennia is er sprake van toegenomen concurrentie en
commercialisering en dagbladen worden geconfronteerd met een verschraling van de
journalistieke infrastructuur (Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers, 2009). Dit
alles heeft ertoe geleid dat de nieuwsconsument steeds meer centraal is komen te staan (RMO,
2003), maar ook dat de maatschappelijke oriëntatie bij de nieuwe generatie journalisten is
vervangen door een meer pragmatische instelling (Bardoel, 2003). In deze nieuwscultuur is
ook het begrip onderzoeksjournalistiek veranderd. Onderzoeksjournalistiek heeft eerder
betrekking op verdieping in een situatie, gericht op de consument, dan op het al dan niet
onthullen van een misstand. Mogelijk is het begrip onderzoeksjournalistiek veranderd van een
ideologisch geladen fenomeen naar een vorm van journalistiek met een meer praktische
invulling, die passend is bij het huidige consumentgerichte medialandschap.
Een belangrijke aanleiding voor dit onderzoek was om na te gaan in hoeverre de ongunstige
marktomstandigheden onderzoeksjournalistiek beïnvloeden. Onderzoek naar de dagelijkse
berichtgeving wijst uit dat journalisten, vanwege tijdsdruk en onderbezetting op de redactie,
in meerdere mate vanuit economisch oogpunt berichten (o.a Hijmans, Buijs & Schafraad,
2009). Ook binnen dit onderzoek is duidelijk naar voren gekomen dat de beperkte
redactiecapaciteit en een gebrek aan tijd bij het merendeel van de dagbladen de voornaamste
knelpunten vormen om onderzoeksjournalistiek te bedrijven. Dit heeft tot gevolg dat niet alles
- 45 -

kan worden onderzocht en onderzoeken over het algemeen worden verricht wanneer de
zekerheid op onderzoeksresultaat aanwezig is. De knelpunten laten zich versterkt gelden
binnen de regionale dagbladen. Door bezuinigingen en reorganisaties bij deze dagbladen is er
minder ruimte om te investeren in onderzoeksjournalistiek. Deze constatering is in
overeenstemming met de bevindingen van de Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst
Pers (2009). Hier tegenover staan enkele dagbladen, voornamelijk landelijk, waar de
praktische problemen (budget, capaciteit, tijd) geen invloed blijken te hebben op
onderzoeksjournalistiek. Op basis van deze resultaten kan geconcludeerd worden dat binnen
landelijke dagbladen de meeste ruimte is voor het realiseren van onderzoeksjournalistiek.
In de jacht naar lezers zijn dagbladen het afgelopen decennium steeds meer op elkaar gaan
lijken (o.a. RMO, 2003;Bardoel, 2003). Momenteel lijkt men hier echter verandering in te
willen brengen waarbij onderscheidende berichtgeving wordt gezien als oplossing. Dit vormt
dan ook de voornaamste motivatie binnen de Nederlandse dagbladen om
onderzoeksjournalistiek te bedrijven. Door middel van eigen unieke berichtgeving wil men
zich onderscheiden van diverse gratis nieuwsmedia. Het realiseren van
onderzoeksjournalistiek zou kunnen bijdragen aan het bestaansrecht van dagbladen in tijden
waarbij men spreekt over crisis binnen de dagbladen. In overeenstemming met bevindingen in
de literatuur (Wijfjes, 2004) wordt onderzoeksjournalistiek gezien als een middel ter
overleving in een concurrerende markt. Naast deze commerciële motieven wordt
onderzoeksjournalistiek gerealiseerd vanuit de maatschappelijke functie van de krant binnen
de samenleving.
Op basis van dit onderzoek kan geconcludeerd worden dat de stand van
onderzoeksjournalistiek binnen de Nederlandse dagbladen in meerdere mate omschreven kan
worden als ‘projectjournalistiek’ (Bakker, Schreuders & Van Stegeren, 1991), waarbij
(incidenteel) een onderwerp diepgravend wordt onderzocht. Met een blik op de toekomst zien
dagbladen deze vorm van journalistiek echter als een belangrijk middel om te overleven.
Binnen de helft van de regionale dagbladen wordt om deze reden op korte termijn de interne
organisatiestructuur veranderd om meer in te kunnen zetten op onderzoeksjournalistiek. Deze
bevindingen lijken echter strijdig te zijn met de crisistermen die momenteel worden geuit over
de kwaliteitspers. De Britse onderzoeksjournalist Nick Davies luidde in 2008 de alarmbel
over de toestand van de Engelse kwaliteitspers. Zijn onderzoek heeft navolging gekregen in
Nederland, waarbij geconcludeerd werd dat eigen journalistiek werk gericht op
- 46 -

waarheidsbevinding plaats maakt voor het verzamelen van reacties op dat nieuws en het
geven van context (Hijmans, Buijs & Schafraad, 2009). Op basis van dit onderzoek komt
daarentegen naar voren dat eigen journalistiek werk, gericht op waarheidsbevinding, iets is
waar dagbladen hun toekomst mee willen verzekeren. In hoeverre dit een reactie is op de
verontrustende geluiden komt op basis van dit onderzoek niet naar voren, wel is het een
ontwikkeling die voornamelijk bij regionale dagbladen op korte termijn zal plaatsvinden. De
Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers (2009) spreekt, vanwege de verschraling
van journalistieke infrastructuur, wellicht over een crisis van de democratie.
Onderzoeksjournalistiek is een middel waarmee de krant haar waakhondfunctie binnen de
democratie kan vervullen. Wellicht zou onderzoeksjournalistiek dan ook een middel van de
krant kunnen zijn om de mogelijke ‘crisis van de democratie’ te redden.
- 47 -

6. Discussie en aanbevelingen
Op basis van het empirische onderzoek, zoals in deze studie beschreven, zijn eerste
verkennende resultaten tot stand gekomen met betrekking tot de inputfase van
onderzoeksjournalistiek. De bevindingen laten een interessant beeld zien van de stand van
onderzoeksjournalistiek binnen de Nederlandse dagbladen. Binnen dit onderzoek zijn echter
niet alle Nederlandse dagbladen vertegenwoordigd binnen dit onderzoek. Om deze reden is
aan de resultaten de beperking verbonden dat ze in principe slechts gelden voor de
onderzochte situatie. Aangezien meer dan 60% van zowel de landelijke als de regionale
dagbladen gerepresenteerd zijn binnen dit onderzoek, is een redelijk gedegen beeld geschetst
met betrekking tot de stand van onderzoeksjournalistiek binnen de Nederlandse dagbladen.
Een tweede aandachtspunt met betrekking tot de resultaten is gebaseerd op de keuze van de
onderzoekseenheden. Omdat er empirisch weinig bekend is over de inputfase van
onderzoeksjournalistiek heeft dit onderzoek een explorerend en beschrijvend karakter. Hierbij
was het erom te doen het begrip onderzoeksjournalistiek te beschrijven vanuit de betekenis
die de dagbladen zelf aan onderzoeksjournalistiek geven. Dit brengt de beperking met zich
mee dat onderzoek niet specifiek betrekking had op het beleid van onderzoeksjournalistiek
binnen de dagbladen. De uitspraken die binnen dit onderzoek zijn gedaan met betrekking tot
het beleid, zoals de organisatorische inbedding en de motieven voor het realiseren van
onderzoeksjournalistiek, hebben als beperking dat ze verbonden zijn aan uitspraken van
anderen dan de hoofdredactie. Om deze reden wordt vervolgonderzoek aanbevolen om
uitspraken te kunnen doen over het interne onderzoeksbeleid binnen de dagbladen, waardoor
een compleet beeld geschetst kan worden van de stand van onderzoeksjournalistiek. Door
middel van interviews met de hoofdredacties en een analyse van de interne beleidsstukken
kan dit worden onderzocht.
Gesteld kan worden dat onderzoeksjournalistiek een grote rol heeft bij de controletaak van de
democratie media behoren te vervullen. Momenteel spreekt de Tijdelijke Commissie
Innovatie en Toekomst Pers van een crisis binnen de journalistiek en een mogelijke crisis van
de democratie, als gevolg van de verschraling van journalistieke infrastructuur bij de
dagbladen. Mede om deze reden is het dan ook van belang dat onderzoeksjournalistiek
gerealiseerd dient te blijven bij de dagbladen. Dit bewustzijn komt duidelijk naar voren bij de
Nederlandse dagbladen doordat zij de toekomst willen verzekeren met meer diepgravende,
unieke berichtgeving. Vanwege deze constatering is het gewenst verder onderzoek te doen
- 48 -

naar de wijze waarop de dagbladen, met de (interne en externe) middelen die hen ter
beschikking staan, dit kunnen realiseren. Op intern niveau blijken de meeste dagbladen
redactionele structuur te wensen voor onderzoeksjournalistiek zodat het werken aan het
onderzoek niet gecombineerd hoeft te gaan met het verslaan van de alledaagse berichtgeving.
Een suggestie hierbij is om onderzoeksjournalistiek semi-structureel in te bedden binnen
redacties. Op deze manier hoeft het onderzoeksdossier niet te concurreren met de waan van de
dag en krijgen verslaggevers formeel de ruimte om aan het onderzoek te werken. Omdat de
nieuwsdienst en de portefeuillehouders (formeel) de meeste ruimte hebben om te onderzoeken
zouden deze verslaggevers onderzoeksjournalistieke taken opgelegd kunnen krijgen. Verder
onderzoek dient uit te wijzen in hoeverre dit realiseerbaar is binnen de dagbladen.
Naast interne mogelijkheden binnen de krant kunnen enkele externe mogelijkheden
onderscheiden worden, die het realiseren van onderzoeksjournalistiek bij de dagbladen
kunnen bevorderen. Het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten verleent bijvoorbeeld
subsidies voor onderzoeksprojecten. Journalisten in loondienst, waarbij het onderzoek niet
vanuit het normale journalistieke budget van de krant kan worden betaald, maken aanspraak
op dit fonds. Op de website van dit fonds is te zien dat de publicaties, die door het fonds zijn
gesubsidieerd, voornamelijk boeken zijn en in mindere mate subsidies voor journalistieke
artikelen. Onderzoek is gewenst waarom in mindere mate subsidies zijn verleend voor
journalisten in loondienst. Komt dit omdat subsidieaanvragen niet voldeden aan de eisen van
het fonds, of biedt het fonds niet de mogelijkheden om journalisten van de krant aan
onderzoeken te laten werken? Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat, vanwege de
beperkte mankracht binnen de redactie, het niet mogelijk is om verslaggevers gedurende lange
tijd vrij te stellen voor hun onderzoek. Subsidieaanvraag zou dan geen optie zijn. Aan de
andere kant zou men, met de ontvangen subsidiegelden, tijdelijk een freelancer in dienst
kunnen nemen om de redactionele korting in personeel op te vangen. In hoeverre dit een optie
is voor de dagbladen kan door middel van vervolgonderzoek inzichtelijk worden gemaakt.
Ook in het buitenland is men bezorgd over de toekomst van de onderzoeksjournalistiek. Om
deze reden zijn er initiatieven ontwikkeld waarbij onderzoeksjournalisten (o.a. Nick Davies)
een fonds hebben opgericht dat geld gaat inzamelen om belangrijke journalistieke
onderzoeken mee te financieren (Fonds voor redding van diepgravende journalistiek, 2009).
Deze onderzoeken worden onafhankelijk van een medium verricht en onderzoeksresultaten
kunnen ingekocht worden door alle media. Ook in Nederland zijn dergelijke initiatieven in
- 49 -

ontwikkeling. Zo heeft publicist en hoofdredacteur Geschiedenis, Ad van Liempt, samen met
enkele andere journalisten plannen om een onderzoeksredactie op te zetten, waarbij
onderzoeksprojecten worden gerealiseerd en resultaten ter beschikking worden gesteld voor
andere mediaredacties (Talentenklas onderzoeksjournalistiek, 2009). Inzicht is gewenst in
hoeverre Nederlandse dagbladen invulling willen geven aan dergelijke initiatieven.
Middels dit onderzoek is het begrip onderzoeksjournalistiek verder gekristalliseerd tot een
begrip zoals dit door de dagbladen wordt omschreven. De jaarboeken van de Vereniging van
Onderzoeksjournalisten laten echter zien dat diverse andere media (o.a. weekbladen, (vak)
tijdschriften en televisie) eveneens onderzoeksjournalistiek bedrijven. Het zou voor
vervolgonderzoek interessant zijn in kaart te brengen hoe andere media, die
onderzoeksjournalistiek bedrijven, invulling geven aan dit veelzijdige en complexe fenomeen.
Op deze manier zouden uitspraken gedaan kunnen worden in hoeverre de beschrijving van
onderzoeksjournalistiek samenhangt met de mogelijkheden van een medium. In dit verband is
het tevens relevant inzicht te krijgen in de onderzoeken die onafhankelijk van een medium
worden verricht. Zoals eerder naar voren is gekomen zijn de publicaties, die door het Fonds
Bijzondere Journalistieke Projecten zijn gerealiseerd, voornamelijk journalistieke boeken.
Onderzoek dient uit te wijzen waarom dergelijke onderzoeken onafhankelijk van een medium
worden verricht.
Zoals binnen dit onderzoek naar voren is gekomen blijkt het begrip onderzoeksjournalistiek in
de loop der jaren veranderd te zijn van het afgebakende begrip onthullingjournalistiek, naar
een brede invulling van dit fenomeen. Binnen deze brede beschrijving wordt verdieping
eerder als essentieel doel gezien dan het al dan niet onthullen van een misstand. Er blijkt niet
één algemeen aanvaarde definitie te zijn van onderzoeksjournalistiek, waardoor het een
veelzijdig en complex begrip is. Dit heeft tot gevolg dat onderzoeken die voor sommigen
onder de noemer onderzoeksjournalistiek worden geplaatst, door anderen juist worden
omschreven als een vorm van reguliere journalistiek. Dit roept onherroepelijk de vraag op in
hoeverre een brede definiëring van onderzoeksjournalistiek wenselijk is, waardoor het een
begrip blijft waaraan iedereen een eigen invulling kan geven. Ook blijkt binnen de
meerderheid van de dagbladen onderzoeksjournalistiek te worden bedreven door
verslaggevers die gespecialiseerd zijn in het onderwerp dat wordt onderzocht. Omdat
specialisten zich verdiepen in een onderwerp en het bieden van verdieping in een onderwerp
een essentieel doel is van onderzoekjournalistiek, is het onduidelijk of er een verschil is tussen
- 50 -

een onderzoeksjournalist en een specialist. Of is er geen verschil en zijn specialisten per
definitie onderzoeksjournalisten omdat zij diepgraven in een onderwerp? Om meer
duidelijkheid te krijgen over wat als onderzoeksjournalistiek doorgaat is een afbakening van
dit begrip gewenst. Op deze manier wordt een heldere context geboden over wat
onderzoeksjournalistiek is en zou moeten zijn.
- 51 -

Literatuurlijst
Bakker, P., Schreuders, G. & Van Stegeren, T. (Eds.). (1991). Onthullingsjournalistiek: een
leidraad voor de speurende verslaggever. Groningen: Wolters-Noordhoff.
Bakker, P. & De Jongh, A. (1991). Onthullingsjournalistiek in Nederland. In P. Bakker, G.
Schreuders & T. Van Stegeren (Eds.), Onthullingsjournalistiek: een leidraad voor de
speurende verslaggever (pp. 25-54). Groningen: Wolters-Noordhoff.
Bardoel, J. (2002). Het einde van de journalistiek?Nieuwe verhoudingen tussen professie en
publiek. In J. Bardoel, C. Vos, F. van Vree & H. Wijfjes (Eds.), Journalistieke cultuur
in Nederland (pp. 357-371). Amsterdam: Amsterdam University Press.
Bardoel, J., Vos, C., van Vree, F. & Wijfjes, H. (Eds.). (2002). Journalistieke cultuur in
Nederland Amsterdam: Amsterdam University Press.
Bardoel, J. (2003). Macht zonder verantwoordelijkheid?Media, mediabeleid en de kwaliteit
van de openbare informatievoorziening. Inaugurele rede Katholieke Universiteit
Nijmegen.
Bardoel, J. & Van Cuilenburg, J. (2003). Communicatiebeleid en communicatiemarkt: over
beleid, economie en management voor de communicatiesector. Amsterdam: Otto
Cramwinckel.
Boeije, H. R. (2005). Analyseren in kwalitatief onderzoek: denken en doen.
Amsterdam: Boom.
Brants, K. (2002).Opgejaagd door Cerberus: moeizame mediatisering van de politieke
communicatie. In J. Bardoel, C. Vos, F. van Vree & H. Wijfjes (Eds.), Journalistieke
cultuur in Nederland (pp. 84-99). Amsterdam: Amsterdam University Press.
Brants, K. & De Haan, Y. (2010). Taking the public seriously: three models of responsiveness
in media and journalism. Media, Culture & Society, 32(3), 1-18.
- 52 -

Bryman, A. (2001). The nature of qualitative research. In Social research methods
(pp. 264-288). Oxford: Oxford University Press.
Davies, N. (2008). Flat Earth News. London: Chatto & Windus.
De Burgh, H. (2000). Investigative Journalism: context and practice. London: Routledge.
Desmet, L., Ernst, M., Vermeer, B. & Van Vonderen, J. (2002). Onderzoeksjournalistiek in
Nederland en Vlaanderen: een verkenning. Amsterdam: VVOJ.
Ettema, J.S. & Glasser, T. L. (1998). Custodians of Conscience: investigative journalism and
public virtue. New York: Columbia University Press.
Fonds voor redding van diepgravende journalistiek (2009, 24 juni). Opgehaald 22 februari,
2010, van http://nieuwereporter.nl/
Hijmans, E., Buijs, K. & Schafraad, P. (2009). Nieuwsbronnen en de kwaliteit van de
journalistiek: een verkennende analyse van binnenlandse nieuwsonderwerpen in vier
Nederlandse dagbladen. Radboud Universiteit Nijmegen.
http://www.kimforum.nl/pdf/krantenonderzoek.pdf.
Lewis, J., Williams, A. & Franklin, B. (2008). Four rumours and an explanation: a political
economic account of journalists’ changing newsgathering and reporting practices.
Journalism Practice, 2(1), 27-45.
Maso, I. & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie.
Amsterdam: Boom.
Prenger, M. & Van Vree, F. (2004). Schuivende grenzen: de vrijheid van de journalist in een
veranderend medialandschap. Amsterdam: NVJ.
Protess, D. L. (1991). The Journalism of Outrage: investigative reporting and agenda in
America. New York: Guildford Press.
RMO. (2003). Medialogica; over het krachtenveld tussen burgers, media en politiek.
Advies 26a. Den Haag: SDU uitgevers
- 53 -

Roberts, E. (1988). The finest reporting is always investigative. IRE Journal, 11(1), 12-14.
Strauss, A. & Corbin, J. (1998). Basics of Qualitative Research: techniques and procedures
for developing grounded theory. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
Talentenklas onderzoeksjournalistiek (2009, 22 september). Opgehaald 22 februari, 2010, van
http://www.villamedia.nl/nieuws/bericht/talentenklas-onderzoeksjournalistiek/40699/
Tijdelijke Commissie Innovatie en Toekomst Pers (2009). Adviesrapport Tijdelijke
Commissie Innovatie en Toekomst Pers: de volgende editie. Den Haag.
http://www.commissiebrinkman.nl/download/TCITP_rapport_23-06-09_LR.pdf
Ullmann, J. & Colbert, J. (1991). The Reporters’s Handbook: an investigator’s guide to
documents and techniques (second edition). New York: St. Martin’s Press.
Van der Hoeven, R. (2009, 20 maart). Roerjournalistiek: feiten zijn nu eenmaal duur. De
Groene Amsterdammer, pp. 20-21.
Van Eijk, D. (2005). Investigative Journalism in Europe. Amsterdam: VVOJ.
Wester, F., Renckstorf, K. & Scheepers, P. (2006). Onderzoekstypen in de
communicatiewetenschap. Alphen aan den Rijn: Kluwer.
Williams, P. (1978). Investigative Reporting and Editing. Englewood Cliffs: Prentice Hall.
Wijfjes, H. (2004). Journalistiek in Nederland 1850-2000; beroep, cultuur en organisatie.
Amsterdam: Boom.
- 54 -

Bijlage 1 Overzicht onderzochte Nederlandse dagbladen
Landelijke dagbladen
Algemeen Dagblad Chef redactie
De Volkskrant Onderzoeksjournalist
Nederlands dagblad Chef nieuwsdienst
NRC Handelsblad Algemeen verslaggever/semi-
onderzoeksjournalist
Trouw Algemeen verslaggever/semi-
Regionale dagbladen
onderzoeksjournalist
Bn/DeStem Chef redactie
Brabants Dagblad Onderzoeksjournalist
Dagblad de Limburger/Limburgs Dagblad Onderzoeksjournalist
Dagblad van het Noorden Chef nieuwsdienst
De Stentor Algemeen verslaggever/semi-
onderzoeksjournalist
Eindhovens Dagblad Specialist/semi-onderzoeksjournalist
Leeuwarder Courant Chef regioredactie
Parool Chef nieuwsdienst
PZC Chef nieuwsdienst
TC Tubantia Adjunct – hoofdredacteur
- 55 -

Bijlage 2 Topiclijst interviews
Individuele kenmerken respondenten: - Dagblad
- Huidige functie
- Werkervaring
Onderwerp 1. Beschrijving onderzoeksjournalistiek en motivatie
Wat verstaat u onder onderzoeksjournalistiek?
- Welke aspecten, factoren en werkzaamheden vallen daaronder?
- Hoe wordt binnen (…naam dagblad) invulling gegeven aan onderzoeksjournalistiek?
- Is onderzoeksjournalistiek onderdeel van het reguliere werk van journalisten of wordt
het gezien als een vak apart?Zo ja, in welk opzicht verschilt het van elkaar?
- Hoe onderscheidt onderzoeksjournalistiek zich van de alledaagse verslaggeverij?
Wat is de motivatie binnen (..naam dagblad) om onderzoeksjournalistiek te realiseren?
- Wat brengt onderzoeksjournalistiek voor een dagblad op?
Onderwerp 2. Onderwerpen onderzoeksjournalistiek.
Welke soorten onderzoeksjournalistiek worden bedreven en welke onderzoekstechnieken
horen hierbij?
- Welke onderwerpen zijn veel voorkomend? Waarom?
- Welke onderwerpen komen niet aan de orde/blijven liggen? Waarom?
- Wat zijn de motivaties voor de onderwerpen?
- Speelt zekerheid een rol bij de keuzes voor onderwerpen? In hoeverre is dit bepalend?
Onderwerp 3. Organisatorische inbedding.
Hoe wordt onderzoeksjournalistiek redactioneel georganiseerd binnen (…naam dagblad)?
- Wanneer er een vast onderzoeksteam is ingesteld vragen naar de voor – en nadelen
hiervan? Wanneer er geen aparte onderzoeksredactie is doorvragen of dit er voorheen
wel was, vragen naar ervaringen, en waarom dit er niet (meer) is?
- Wanneer onderzoeksjournalistiek incidenteel wordt gerealiseerd vragen welke
journalisten dergelijke onderzoeken verrichten?
- Inspelen op de plaats van de journalist binnen de redactie. Wanneer de journalist deel
uitmaakt van de reguliere redactie dan wel vanuit een specialisatie doorvragen of hier
bewust voor is gekozen?
- 56 -

- Wordt de journalist tijdens werktijd geheel vrijgesteld om aan een onderzoek te
werken of wordt degene ook ingezet voor de alledaagse verslaggeverij? Voor – en
nadelen?
- Bij wie ligt het initiatief om een onderzoeksproject te starten? Wat laat de praktijk
zien? Komt het initiatief ook vanuit externe kant?
- Heeft de lezer een rol bij het realiseren van onderzoeksjournalistiek? Waarom
wel/niet? Op welke manier?
- Hoe wordt de journalist begeleid tijdens het onderzoek?Vindt er regelmatig overleg
plaats of incidenteel?
- Wordt onderzoeksjournalistiek in koppels uitgevoerd of individueel? Voor – en
nadelen vragen.
- Wordt er samenwerking aangegaan met andere media? Waarom wel/niet? Wat zijn de
voor – en nadelen?
Onderwerp 4. Knelpunten voor het realiseren van onderzoeksjournalistiek.
Zijn er knelpunten bij het realiseren van onderzoeksjournalistiek binnen (…naam krant) ?Zo
ja, welke dan?
- Doorvragen op welke manier de genoemde knelpunten onderzoeksjournalistiek
beïnvloed. Wat zijn de oorzaken van deze knelpunten?
- Hoe wordt er binnen (..naam dagblad) daarmee omgegaan in termen van oplossingen?
- Welke voorwaardes kunnen er onderscheiden worden om onderzoeksjournalistiek te
-
Afronding
realiseren?
- Samenvatting geven en vragen naar correcties en eventuele opmerkingen, tips andere
relevante zaken.
- Bedanken en de verdere gang van zaken bespreken.
- 57 -

Bijlage 3 Overzichtsschema kernresultaten
Naam
dagblad
Landelijk
De
Volkskrant
Nederlands
Dagblad
NRC
Handelsblad
Organisatorische
inbedding
Structureel
! 6 Onderzoeks-
Journalisten
Semi – structureel
! Gehele redactie
Semi – structureel
! 4 Algemene
verslaggevers
Trouw Semi – structureel
Algemeen
Dagblad
Regionaal
Brabants
Dagblad
Dagblad de
Limburger/
Limburgs
Dagblad
! 1 Specialist
Incidenteel
! Algemene
verslaggevers
! specialisten
Structureel
! 1 Onderzoeks-
journalist
Structureel
! 1 Onderzoeks-
journalist
De Stentor Semi – structureel
! 2 Algemene
verslaggevers
Beschrijving
onderzoek-
journalistiek*
Vanuit andere
invalshoek naar feiten
kijken
Onthullingjournalistiek
Verdiepende
journalistiek
Soorten
onderzoeken**
Trendanalyse
Voorlichting-
service
Journalistieke
overweging
Trendanalyse Onderliggende
Motivatie
patronen nieuws
onthullen
Strategische
overweging
Onderscheiden
Identiteit krant
Onderscheiden
Onthullingjournalistiek Trendanalyse Waakhondfunctie Behouden
Onthullingjournalistiek Voorlichting-
Opzoek naar feiten
achter de feiten
Onthullingjournalistiek
Verdiepende
journalistiek
service
Voorlichting –
service
Maatschappelijke
functie
unieke positie
Creëren eigen
nieuws
Onderscheiden
Uitdragen
imago
Waakhondfunctie Onderscheiden
Behouden
bestaansrecht
Onthullingjournalistiek Waakhondfunctie Onderscheiden
Inzicht bieden in een
situatie
Uitdragen
imago
Onderscheiden
Uitdragen
imago
- 58 -

Naam
dagblad
Eindhovens
Dagblad
Organisatorische
inbedding
Semi – structureel
! Specialisten
Bn/DeStem Incidenteel
Dagblad van
het Noorden
Leeuwarder
Courant
! Algemene
verslaggevers
! Specialisten
Incidenteel
! Specialisten
Incidenteel
! Specialisten
Parool Incidenteel
! Specialisten
PZC Incidenteel
! Specialisten
TC Tubantia Incidenteel
! Algemene
verslaggevers
! Specialisten
Beschrijving
onderzoek-
journalistiek*
Vanuit andere
invalshoek naar
bestaande feiten kijken
Verdiepende
journalistiek
Onthullingjournalistiek
Verdiepende
journalistiek
Onthullingjournalistiek
Nieuwe verbanden
leggen
Soorten
Motivatie
onderzoeken** Journalistiek Strategisch
Oplossings-
gericht
Trendanalyse
Oplossings-
gericht
Oplossings-
gericht
Service –
voorlichting
Maatschappelijke
functie
Onderscheiden
Positioneren
Uitdragen
imago
Waakhondfunctie Onderscheiden
Maatschappelijke
functie
Trendanalyse Maatschappelijke
Positioneren
Onderscheiden
Meerwaarde
voor lezer
Waakhondfunctie Onderscheiden
functie
Positioneren
Uitdragen
imago
Onthullingjournalistiek Onderscheiden
Verdiepende
journalistiek
Maatschappelijke
functie
* 4 kenmerken kunnen worden beschouwd als belangrijke criteria met betrekking tot de beschrijving van
Positioneren
Positioneren
onderzoeksjournalistiek door alle Nederlandse dagbladen: Onderzoeksjournalistiek is diepgravende journalistiek
(1), waarbij door eigen journalistieke inspanning (2) verhalen tot stand komen die anders onbekend dreigen te
blijven (3). Deze verhalen zijn maatschappelijk relevant om bekend te worden gemaakt.
** Alle Nederlandse dagbladen verrichten onderzoeken met betrekking tot toetsing van het beleid en
functioneren van machthebbers en naar misstanden in de samenleving
- 59 -