Musis april 2009 nr. 4 - Gemeente Schiedam

april 2009 jaargang 15 no 4 cultureel magazine

Wij zijn
trots op
Schiedam
Na een jaar Impressionist
veel tevreden klanten!
Tempel Optiek heeft een jaar na de introductie van Impression glazen inmiddels meer dan 1000
zeer tevreden Impression dragers. Deze glazen worden speciaal voor u op maat gemaakt (voor
lezen en voor veraf) en bieden een zeer hoog comfort. Tempel Optiek biedt, naast het feit dat
dit wereldwijd inmiddels een groot succes is, ook een unieke Travelservice. Wanneer uw bril stuk
gaat of zoek raakt, ontvangt u binnen 48 uur 2 vervangende brillen, 1 voor veraf en 1 voor nabij.
Tevens bieden wij u 6 maanden gewenningsgarantie.
De Impressionist registreert precies:
• uw kijkgedrag • uw hoofdhouding • hoe uw bril ten opzichte van uw ogen staat
• de vorm van het montuur, etc. Dus kom langs en wij geven het juiste advies voor uw ogen!
Woonplus Schiedam
Valeriusstraat 3-5
3122 AM Schiedam
T (010) 20 45 100
Openingstijden
Maandag t/m vrijdag
08.30 uur tot 17.00 uur
Internet
www.woonplus.nl
www.woonstadschiedam.nl
Wij zijn trots op het mooie, historierijke
Schiedam. U ook? Om de
charme van Schiedam te behouden,
gaan we zorgvuldig te werk bij de
renovatie van oude panden. Ons
werk houdt echter niet op bij de
Let op!
Speciaal als Musis lezer ontvangt u nu tegen
inlevering van deze advertentie 10% KORTING
op de Impression glazen bij aanschaf van een
complete bril. Informeer naar de mogelijkheden.
Hoogstraat 2 • 3111 HH Schiedam Tel (010) 473 59 19 info@tempeloptiek.nl www.tempeloptiek.nl
voordeur. Zo besteden we bij renovatie,
nieuwbouw en ook bestaande
woningen zoveel mogelijk aandacht
aan de directe omgeving. Want
Woonplus wil dat ú prettig woont in
Schiedam.
Woonplus Schiedam is een maatschappelijk betrokken vastgoedonderneming.
Wij staan voor goed onderhouden woningen, een gevarieerd woningaanbod,
een prettige woon omgeving en een vitaal Schiedam.
MUSIS april 2009
jaargang 15
no 4
ISSN 1568.9751
Musis verschijnt 11 maal per jaar en
informeert en opinieert onafhankelijk
op het brede terrein van cultuur en
samenleving
Uitgever: Stichting Musis
Bestuur:
Dick Jansen,
Loe Koppejan - voorzitter,
Jos Poolman, Hans van der Sloot,
Karin Visser
Redactie en administratie: Broersvest
75-77
3111 ED Schiedam
telefoon 010-4735518
e-mail: redactie@musis.info
Hoofdredacteur: Hans van der Sloot
Redactie:
Jeroen ter Brugge, Jan Franken,
Theo van Giezen, Sjef Henderickx,
Jack Tsang,
Eindredactie: Laurens Priester
Abonnement: minimaal 32,50
(jaarabonnement 2009)
(een hogere bijdrage wordt zeer op
prijs gesteld) op rekeningnummer
81.33.79.555 Fortis.
Opzeggingen schriftelijk
2 maanden voor beëindiging
abonnementsperiode.
Advertentie-exploitatie:
DK media, Schieweg 93,
2627 AT Delft
telefoon: 015 256 60 10
mobiel: 06 285 993 70
Lithografie en druk: TDS printmaildata
3 Musis
Alle auteursrechten en datarecht
berusten bij Stichting Musis
en de auteurs
Omslag: Het Plantagepodium.
Foto: Cornelia Montfoort
Eindelijk
Alweer een jaar of vijf geleden pleitte Musis ervoor om het in
1953 opgerichte SG-podium toch niet te slopen zoals in de
bedoeling lag. Weliswaar is er wel wat voor nodig om onder de
vele – over elkaar gelegde lagen – graffiti te herkennen dat het
om een alleraardigst voorbeeld van wederopbouwarchitectuur
gaat, maar al met al gaat het om een bouwwerk dat net even
meer aandacht verdient dan het krijgt.
Dit onderkent ook de Historische Vereniging Schiedam die ervoor
pleit het Plantagepodium de status te verlenen van gemeentelijk
monument. Als het gemeentebestuur meegaat in dit voorstel (en
waarom niet) beschikt Schiedam straks over een monument dat
feitelijk nooit heeft gefunctioneerd, waarmee niemand ooit raad
geweten heeft, maar desalniettemin als ‘folly’ een karakteristiek
onderdeel vormt van dit schitterende en in toenemende mate als
waardevol ervaren stadspark. In deze Musis kort het verhaal over
het tot stand brengen van het Plantagepodium.
Musis biedt Saskia Mak excuus aan voor het plaatsen in het
maartnummer van de verkeerde versie van het artikel over de
clustering van scholen in Nieuwland. De directeur van De Wieken
distantieert zich van de inhoud.
Inhoudsopgave
p. 4 Jeremias van Vliet (1602–1663). Geld maakt niet gelukkig,
door Han van der Horst en Mathijs Gootjes
p. 7 De museumdirecteur en de ramen van Jan Roëde, door
Hans van der Sloot
p. 11 Dit feest mag worden gevierd, door Jan van Bergen en
Henegouwen
p. 14 Museumvondsten, door Jeroen ter Brugge
p. 17 Diet Wiegman en Mike Redman, vader en zoon,
kunstenaars in een energieke dialoog, door Froukje Holtrop
p. 21 Sober en doelmatig, Blik op de toekomst, oog voor het
verleden, door Jeroen ter Brugge
p. 25 Opkomst en ondergang van Benzo, een reusachtig merk
fietsen, door Peter de Lange
p. 29 Doekje voor het bloeden wordt monument,
door Hans van der Sloot

Jeremias van Vliet (1602–1663)
Geld maakt niet gelukkig
Han van der Horst
Toen hij in 1663 overleed, was Jeremias van Vliet een gerespecteerd man en
waarschijnlijk de rijkste burger van Schiedam. Maar geld maakt niet gelukkig. Hij liet
eenmaal te vaak berekening voor liefde gaan en daarom mocht hij zijn drie dochters nooit
meer terugzien. Daar heeft de Thaise koning Prasat-Thong persoonlijk voor gezorgd.
Eeuwout Huybrechtz en Maritge
Cornelisd. maakten zeker geen deel uit
van de smalle gemeente. Toch kon je
niet zeggen, dat hun zoon Jeremias met
een gouden lepel in de mond geboren
was. Jonge mensen van zijn slag bood
het vissersstadje Schiedam redelijke,
maar bescheiden vooruitzichten. Tenzij
ze het zeegat uitvoeren. In de naburige
steden Delft en Rotterdam bevond zich
een kamer (vestiging) van de Vereenigde
Oost-Indische Compagnie (VOC), die
altijd op zoek was naar energieke
mannen. De kamer van Rotterdam
stelde Jeremias aan tot schrijver, een
vooral administratieve functie met
uitzicht op commercieel gerichte
managementbanen, zoals onder- en
zelfs opperkoopman. Hij gaf openlijk toe,
dat rijk worden zijn enige motivatie was.
In 1628 ging hij scheep op het Wapen
van Rotterdam, bestemming Batavia.
Wanneer Jeremias terug zou keren, was
ongewis, maar dat kon in principe vele
jaren duren.
Particuliere handel
In opdracht van de Heren XVII, de Raad
van Bestuur van de VOC, smeekten
alle schepelingen dagelijks bij God
Almachtig de kracht af om zich verre te
houden van de particuliere handel. In het
oprichtingsjaar 1602 had de VOC van de
overheid het monopolie gekregen van
alle handel op Azië. Ze wilden niet dat
het eigen personeel onder haar duiven
schoot. Dat moest zich tevreden stellen
met vaste gages en van bonussen had
nog nooit iemand gehoord. Zo verdiende
een opperkoopman zestig gulden
per maand. Dat was een behoorlijk
inkomen, maar rijk werd je er niet van.
De grote winst zat in die doodzonde, de
particuliere handel.
Vrijwel zonder uitzondering gaf het
commercieel personeel van de VOC
op de schepen goederen mee die
voor eigen rekening werden verkocht.
Daarvoor bestonden uitgebreide
netwerken met “voor wat, hoort wat” als
Jeremias pakte het
drastisch aan. Hij
huurde een echtgenote
met de juiste ingangen.
Dat was de beste en
de snelste manier om
gebruik te kunnen
maken van Thaise
netwerken.
het leidend beginsel. Regelmatig liepen
particuliere handelaars tegen de lamp.
Zij werden dan overladen met smaad
de Compagnie uitgegooid. Dat had niets
met integere collega’s te maken. Daar
zat onveranderlijk een bedrijfsintrige
achter, want binnen het VOC-personeel
waren vele netwerken die elkaar de
lucratiefste posities betwistten. Jeremias
wist dit, toen hij in Rotterdam aan boord
stapte. Hij was lang niet de eerste of de
enige Schiedammer die zijn heil in Indië
zocht. Zo bracht ene Willem Jansz. het
tot kapitein van het Wapen van Delft.
En sinds 1620 maakte het fluitschip
Schiedam (350 ton) deel uit van de VOCvloot.
In 1633 verging het jammerlijk.
Daarna vernoemde het bedrijf nog
tweemaal een schip naar onze stad, die
ook allebei te gronde gingen.
Een reis naar Batavia duurde in
Jeremias’ tijd zes tot acht maanden.
Steevast ontstond tijdens de overtocht
gebrek aan water en vitaminerijk
voedsel, zodat tal van (tropische) ziektes
greep kregen op de bemanning, die bij
vertrek – met passagiers – zo’n twee-
tot driehonderd personen telde en bij
aankomst vaak genoeg was gehalveerd.
Het Wapen van Delft maakte een
standaardovertocht en bereikte de rede
van Batavia in februari 1629.
De VOC was oorspronkelijk gesticht om
uit de Oost-Indische archipel specerijen
te halen. In de praktijk had het zakelijk
model zich verbreed. De Compagnie
bezat factorijen (handelskantoren) van
Perzië tot en met Japan. Ze had zich
met haar efficiënte fluitschepen – een
Zaans ontwerp – een belangrijke positie
verworven binnen de interaziatische
handel. Daarmee werden zelfs de grote
winsten gemaakt die de aandeelhouders
in de Republiek tevreden hielden, veel
meer dan met de import van specerijen.
Jeremias werd onmiddellijk ingezet
voor die handel binnen Azië. Hij moest
doorreizen naar de handelspost Firado
in Japan, waar hij zich binnen vier jaar
opwerkte tot onderkoopman. Dat was
op zo’n buitenplaats een behoorlijk hoge
functie. Jeremias raakte er bovendien
bevriend met Joost Schouten die al
langer voor de VOC werkte en hem
min of meer aan de hand nam. In 1633
werden ze allebei overgeplaatst naar de
factorij bij Ayutthia, de hoofdstad van
Siam, zoals Thailand toen nog heette,
waar Schouten de leiding overnam.
Musis 4 5 Musis
Dat was niet verwonderlijk, want er
bestonden veel handelscontacten tussen
Thailand en Japan. De koning hield
er zelfs een contingent vervaarlijke
samoerai op na, die als lijfwacht
fungeerden.
Huurhuwelijk
De factorij of loge stond vlak buiten
de muren van de Thaise hoofdstad
aan de Chao Phraya-rivier. De VOC
kocht er tal van producten, waaronder
hout, ivoor en buffelhuiden, maar
vooral rijst voor de voedselvoorziening
in Batavia. De almachtige Prasat-
Thong had een feitelijk monopolie
op bijna alle buitenlandse handel,
zodat goede contacten met het hof
een eerste vereiste waren. Jeremias
pakte het drastisch aan. Hij huurde een
echtgenote met de juiste ingangen.
Dat was de beste en de snelste manier
om gebruik te kunnen maken van
Thaise netwerken. Jeremias koos
voor de gewiekste zakenvrouw Osoet
Pegua uit het Burmese Mon-volk, dat
een belangrijke positie innam op de
markten van Ayutthaya. Osoet Pegua
had al enkele relaties achter de rug
met VOC-prominenten uit de factorij,
waaruit verschillende kinderen waren
voortgekomen. Met Jeremias kreeg zij
nog drie dochters, van wie hun vader
hartstochtelijk veel hield. Zijn baas
Schouten ondertussen bleek meer
geïnteresseerd in jonge mannen.
In zo’n huurhuwelijk vond een
ontmoeting plaats tussen de zakelijke
benadering en persoonlijke genegenheid.
De nadruk lag daarbij op het eerste.
Het viel, als het moest, gemakkelijk te
ontbinden. Rechten en plichten van de
echtelieden waren duidelijk evenals de
materiële beloning voor de echtgenote.
Het kon makkelijk worden ontbonden.
Het was, kortom, ideaal voor twee
migranten, die er allebei op uit waren
in den vreemde rijk te worden. Osoet
Perua en Jeremias van Vliet hebben veel
plezier van elkaar gehad. Zij kreeg een
sleutelpositie in de tussenhandel met de
VOC, hij verdiende in zijn Thaise periode
30.000 gulden. In hedendaagse termen:
hij werd multimiljonair.
Osoet Pegua speelde bovendien een
cruciale rol in de gevaarlijkste crisis uit
Jeremias’ loopbaan. In 1636 drongen
twaalf personeelsleden van de VOC
tijdens een uitje een boeddhistisch
klooster binnen, waar ze zich met hun
dronken koppen zo misdroegen, dat
zij opgepakt werden door het gevolg
van een prins. Dit kwam koning Prasat
Thong, één van de krachtfiguren uit
de Thaise geschiedenis, ter ore. Hij
ontstak in toorn en liet de inmiddels
ontnuchterde Hollanders naakt naar
een executieplaats slepen, waar zij in
de brandende zon aan palen werden
geketend. Een eindje verder stonden de
olifanten al klaar om ze dood te trappen.
Schouten was toevallig op dienstreis
naar Batavia, zodat Jeremias van Vliet
als tweede man op de ambassade deze
affaire moest oplossen. Dat is hem
dankzij de bemiddeling van Osoet Pegua
en het geven van geschenken op het
juiste moment aan de juiste personen
ook gebeurd. Prasath-Tong streek zijn
hand over zijn hart en begenadigde
de slachtoffers, maar Jeremias moest
zich wel vernederen. Het hele hof
kwam bijeen in de troonzaal, waar de
koning een speciale audiëntie hield.
Jeremias moest door de hele zaal over
de grond naar de koning toekruipen.
Hij had een schaaltje bij zich met
daarin een mengsel van gebakken
rijst en bloemblaadjes. De koning
sprak hem streng toe en daarop bood
Jeremias nederig zijn excuses aan.
Toen keerde hij de schaal boven zijn
hoofd om. Prasat-Thong sprak nu wat
vriendelijker woorden en daarmee
Jeremias moest door
de hele zaal over de
grond naar de koning
toekruipen. Hij had een
schaaltje bij zich met
daarin een mengsel
van gebakken rijst en
bloemblaadjes. De
koning sprak hem
streng toe en daarop
bood Jeremias nederig
zijn excuses aan. Toen
keerde hij de schaal
boven zijn hoofd om.
had Jeremias zijn positie en het leven
van zijn personeel gered. Hij moest
wel een document ondertekenen van
de volgende inhoud: “Ik beloof voor
zover het in mijn vermogen ligt om
gehoorzaam in overeenstemming
met de wetten de gebruiken van het
koninkrijk op te volgen alle orders
en aanbevelingen met betrekking tot
de Hollanders die in het koninkrijk
verblijven, welke afkomstig zijn van de
berckelang (hoge functionaris HvdH),
de tolk et cetera, en ik stem er mee
in dat ik als opperhoofd persoonlijk
aansprakelijk gehouden word voor alle
overtreders”. Uiteraard bracht Jeremias
over dit alles uitvoerig verslag uit bij de
gouverneur generaal in Batavia Antonio
van Diemen. Die reageerde met een
geweldige schrobbering: Jeremias had de
VOC belachelijk gemaakt met zijn laffe
optreden. Daarop reisde hij naar Batavia
om zich persoonlijk te verdedigen. In
dat kader schreef hij een uitgebreide
studie over de Thaise samenleving voor
de ogen van de gouverneur-generaal,
die – overtuigd door de kracht van het
verhaal – omdraaide als een blad aan
een boom. Van Diemen bevorderde
Jeremias tot opperkoopman en hoofd
van de loge in Ayutthaya, terwijl zijn
vriend Schouten een mooie functie
kreeg in Batavia. Jeremias’ rapport is
later uitgegeven als Beschrijving van
het Koningrijk Siam mitsgaders het
verhael van den oorsprong, onderscheid,
politieke regering, d’ecclésiatique en
costuymelijcke huyshouding van d’
edelen en burgerlijke lieden, alsmede
den loop der negotie en andere
remarquabele saeken des Koningrijks
Siam”. De Engelse vertaling is nog
steeds overal in Thailand te koop.
In 1642 vond Jeremias het tijd voor
een volgende carrièrestap. Hij zette
Osoet Pegua aan de kant door de
huwelijksovereenkomst te verbreken om
vervolgens te trouwen met Catharina
Sweers, zuster van Salomon Sweers,
extra-ordinaris Raad van Indië. Deze
bekleedde een positie direct onder de
gouverneur-generaal. Een en ander
wierp zijn vruchten af, want Jeremias
werd benoemd tot gouverneur van de
stad Malakka, die net op de Portugezen
veroverd was, een veel lucratievere
positie dan die aan het Thaise hof. Osoet
Pegua was woedend. Ze zorgde ervoor,
dat Jeremias zijn drie dochters nooit
meer zag. Ze gebruikte haar contacten
aan het hof om ervoor te zorgen, dat
koning Prasat-Thong aan háár kant
bleef staan. De rest van zijn leven heeft
Jeremias met een stroom brieven en
verzoeken geprobeerd om zijn dochters
naar Schiedam te krijgen, waar hij
inmiddels was teruggekeerd, maar dat
is hem niet gelukt. Osoet Pegua gaf de
gouverneur-generaal in Batavia zelfs

een keer een olifant cadeau in de hoop,
dat hij dan zijn steun aan Jeremias zou
intrekken.
Vuurdood
Mede dankzij de steun van zijn
zwager kon Jeremias in Malakka de
dertigduizend gulden verveelvoudigen.
Hij verkreeg zelf de rang van extraordinaris
Raad van Indië, maar op den
duur kwam hij toch in de problemen.
Zijn oude beschermheer Joost Schouten
zette zijn homoseksuele praktijken
in het calvinistische Batavia voort
en werd deswege tot de brandstapel
veroordeeld. Vanwege zijn vele
verdiensten voor de VOC is hij bij wijze
van genade eerst gewurgd. Hieruit
bleek, dat het netwerk van Jeremias
aan invloed verloor. In 1646 kregen
zijn vijanden eindelijk vat op hem zelf.
Jeremias werd wegens particuliere
handel in al zijn functies geschorst.
Hij moest naar Batavia terugkeren om
daar rehabilitatie te regelen. Dat lukte
gedeeltelijk. De VOC droeg hem het
commando op over een retourvloot van
negen schepen naar Nederland. Dat
was heel eervol, maar het moest wel
een enkele reis vaderland zijn.
Jeremias van Vliet keerde met zijn
Catharina naar Schiedam terug, waar
hij op den duur werd opgenomen in
de regentenstand. Hij trad toe tot de
vroedschap en bekleedde de ambten
van schepen en burgemeester. Ook
na het overlijden van Osoet Pegua in
Zo lag er altijd een
schaduw over al het
goud, dat Jeremias
van Vliet tijdens zijn
avontuurlijk leven
verzamelde.
1659 bleven zijn dochters in Thailand,
al kreeg de oudste, Maria van Vliet,
toestemming om te huwen met een
onderkoopman van de VOC. Zo lag er
altijd een schaduw over al het goud,
dat Jeremias van Vliet tijdens zijn
avontuurlijk leven verzamelde.
In Thailand zijn de namen van Jeremias
van Vliet en Osoet Pegua nog steeds
bekend. Osoet Pegua geldt daar als
voorbeeld van een onafhankelijke
vrouw die niet over zich liet lopen.
Mathijs Gootjes, Tekeningen in balpen van
een 17de eeuwse man. Gemeentearchief
Schiedam, THA nr. 62192
Musis 6 7 Musis
De museumdirecteur en de ramen
van Jan Roëde
Hans van der Sloot
Foto’s: Jan van Kampenhout
Nadat de kunstcollecties van het
voormalige Holy ziekenhuis in Vlaardingen
en het Schiedamse Schieland ziekenhuis
goeddeels een plaats hebben gekregen in
en rondom het nieuwe Vlietlandziekenhuis
is de beurt aan de kunstwerken die aard- en
nagelvast aan de gebouwen zijn verbonden.
Indien mogelijk natuurlijk. En indien
gewenst, hetgeen lang niet altijd het geval
is. Ook in Vlaardingen en Schiedam valt een
hele lijst samen te stellen van decoratieve
en monumentale kunst die uiteindelijk door
de slopershamer is geveld.
Zo niet de glasapplicatie van Jan Roëde die in 1970 in het
toenmalig Gemeenteziekenhuis werd aangebracht. Over dat
kunstwerk was heel wat te doen. De opdracht werd verleend in
het kader van de toen geldende éénprocentsregeling. Volgens
deze regeling moest bij de uitvoering van openbare gebouwen
één procent van de netto bouwsom aan kunst worden besteed.
Hoe en wat liet de regeling in het midden. Ook in de keuze
van kunstenaars werd de opdrachtgever vrij gelaten. Maar in
de druk bediscussieerde doch onbeschreven opvattingen van
de toen door flower-power en alternatief bestuur maakbaar
geachte samenleving, werd het een goed gebruik geacht om
hierin de lokale kunstenaars te betrekken.
Vandaar de kop in het Rotterdams Nieuwsblad van 20 februari
1969: ‘Drie ton beschikbaar voor kunstwerken bij Gemeente-
Ziekenhuis’ met daaronder ‘Nog geen contact met Schiedamse
kunstenaars’. Met die drie ton sloeg de krant de plank mis. Die
som deed de ronde in het geruchtencircuit. In werkelijkheid
stond circa honderdduizend gulden ter beschikking. Nog een
flink bedrag en alleszins aanleiding om – zoals de krant deed
– te schrijven: ‘Er is nog geen beslissing over de besteding
genomen, zodat men in kunstenaarskringen in spanning
verkeert over de te verlenen opdrachten. Met geen enkele
Schiedamse kunstenaar is tot nu toe contact opgenomen over
het leveren van een kunstwerk’.
Gewoon niet waar
Dat laatste klopte wel. Dit betekende echter niet dat er geen
beslissingen waren genomen of in ieder geval al enige tijd in
de maak waren.
Een dag na het verschijnen van het artikel in het Rotterdams
Dagblad lag er bij burgemeester Harm Roelfsema een brief op
de mat van C.H.A. Etman die zich afvroeg waarom niet meteen
bij de aanbesteding van het ziekenhuis contact was gelegd met
Schiedamse kunstenaars, terwijl hij in één adem door stelde
dat het geld – nu besteed aan het Stedelijk Museum – beter ten
goede kon komen aan de stadsverfraaiing.
Op 24 februari werd Etman bericht dat de gemeente dan wel de
Commissie Gemeenteziekenhuis zich over de kunstaankopen
zou buigen en daarover binnen niet al te lange tijd een
uitspraak zou doen. Op 17 april was er echter nog niet bekend
waarom Etman aandrong op haast en daarop als antwoord
kreeg: ‘Deze Commissie heeft Uw brief om advies toegezonden
gekregen maar is nog niet met de studie omtrent de door U
aangesneden problemen gereed gekomen’. Dit laatste was
gewoon niet waar. Al in 1968 zal museumdirecteur Hans
Paalman over het maken van de glasappliques contact hebben
gehad met Jan Roëde, die hij al vanuit zijn vorige werkkring
bij de Dienst voor ’s Rijks Verspreide Kunstvoorwerpen goed

kende en Roëde als directeur van het Stedelijk Museum
Schiedam een grote tentoonstelling geboden had.
In een op 29 mei 1969 gedateerde brief van één van de
architecten van het ziekenhuis E. Smid schrijft deze aan
de voorzitter van de bouwcommissie J.Jansen: ‘Zoals wij U
reeds eerder mededeelden hebben wij contact gehad met de
kunstenaar de heer J. Roëde te ’s-Gravenhage op 15 en 16
april 1969 voor het maken van een ontwerp voor de ramen
van de Aula van het Mortuarium. Het advies hiertoe was van
Hans Paalman die de architecten op 27 mei 1969 trouwens een
opsomming deed toekomen voor de – per ruimte – benodigde
kunstwerken zoals, onder andere, een wandkleed plus
schilderij plus sculptuur voor de bibliotheek, een wandkleed
of schilderij voor de directiekamer, grafische werken voor een
aantal dagverblijven en zusterstations, een schilderij voor
de kantine en een wandkleed voor de wachtruimte van het
mortuarium.
Zoals uit de verschillende correspondenties blijkt, stond de
opdracht aan Jan Roëde al vanaf de allereerste aanbeveling
door Hans Paalman vast en waren de briefwisselingen feitelijk
formaliteiten evenals het honorarium waarvoor een bedrag
Maar, die commissie was helemaal
niet bezig. Integendeel, de zaak
was zo goed als beklonken. Op 2
mei 1969 hadden Paalman en de
architecten reeds een rondgang door
het gebouw gemaakt en besproken
waar welke kunstwerken zouden
moeten komen.
tussen 17.500,- (door Jan Roëde gevraagd) en 20.000,- gulden
(door Paalman en de architecten geschat) werd gereserveerd.
Behoefte aan rituelen
Ondertussen lag er op 2 juni 1969 wederom een brief van C.
Etman aan de Edelachtbare Mijnheer de burgemeester waarin
hij zich afvraagt: ‘Moet ik op het uitblijven van het antwoord
concluderen dat de burger laag geschat wordt en dat hij maar
liever z’n neus niet moet steken in zaken die men liever
verborgen houdt’. Natuurlijk was dit niet het geval, bezwoer
burgemeester Roelfsema in een op 6 juni 1969 gedateerd
briefje, alleen was de commissie nog steeds bezig zich te
beraden over Etmans allereerste brief, die van 21 februari.
Maar, die commissie was helemaal niet bezig. Integendeel,
de zaak was zo goed als beklonken. Op 2 mei 1969 hadden
Paalman en de architecten reeds een rondgang door het
gebouw gemaakt en besproken waar welke kunstwerken
zouden moeten komen. Op 27 mei 1969 stuurde Paalman
hierover een advies aan de architecten, die op 29 mei aan
de bouwcommissie lieten weten volledig achter het voorstel
van Hans Paalman te staan. Bovendien was Jan Roëde bijna
klaar met zijn ontwerp. Op 11 juni presenteerde de laatste
het ontwerp van een glasapplicatie voor het mortuarium aan
de leden van de museumcommissie alsmede de directeur,
de architecten en de bouwcommissie. De dag daarna zond
hij een schriftelijke toelichting op het ontwerp, bestemd voor
burgemeester en wethouders.
Jan Roëde merkte daarin op geen onbekende te zijn
in Schiedam. Enkele jaren daarvoor had hij een grote
tentoonstelling in het Stedelijk Museum gehad en nog
recent had hij geëxposeerd in Galerie Punt 4. Het museum
had bovendien enkele schilderijen van hem gekocht en
ook in de collecties van Schiedamse verzamelaars was hij
vertegenwoordigd.
Roëdes toelichting zaagde overigens van dik hout planken.
Beginnend met de opmerking dat hij een opdracht als deze
alleen aanvaardde wanneer het werk zou worden geplaatst in
een bouwwerk van zeer goede architectuur(!) sprak hij van een
zeer lange en diepgaande mentale voorbereiding en van zijn
opvatting dat ‘het phenomeen dood is de voornaamste drijfveer
voor het scheppen van religies geweest, meer nog dan voor
het scheppen van filosofische systemen’. En als het college
van deze eenvoudige stad door dit argument nog niet was
overtuigd had Roëde nog het volgende: ‘Om velerlei redenen
waaronder respekt voor datgene wat de overledene was en
waaronder zeker ook zelfrespekt omdat we zelf vallen in deze
categorie, begeleiden we de dood met ceremonie. Ceremonie
is ook een psychologische methode voor het scheppen van of
herstellen van zekerheid. In de grote open ruimte waarmee de
dood ons confronteert, voor zover we niet onvoorwaardelijk
geloven in een vast patroon van wat er na de dood met
ons gebeurt, hebben we behoefte aan rituelen waarmee we
afgeleid worden van onze angst. We hechten aan duidelijke
vormen waarmee we aan onze geruststellende abstracties
tegen de dood meer waarde verlenen’. Geen wonder dus dat
het gemeentebestuur meteen overstag ging bij het begeleidend
verzoek van de architecten aan Jan Roëde de opdracht te
willen verstrekken voor het maken van zes glasappliques. En
passant vroegen ze ook nog even een aanvullend krediet van
80.000 gulden te verlenen voor kunstaankopen voor de rest
van het gebouw.
In de opdracht aan Roëde was de voorwaarde opgenomen
dat hij de Schiedamse glazeniers André en Frits Henderickx
in de uitvoering zou betrekken. Hans Paalman zag daar niets
in, maar een uitgangspunt was toch dat bij de versiering van
het nieuwe ziekenhuis ook Schiedamse kunstenaars zouden
worden betrokken. Inderdaad legde Jan Roëde contact met
de beide broers, maar zonder succes. Jan Roëde in een
brief aan de architecten van 30 juni 1969; ‘Ik kreeg sterk de
indruk dat zelfs als ik erin zou slagen hen over te halen om
in de uitvoering te participeren, de samenwerking, gezien de
autoritaire plaats van iedere ontwerper, niet ideaal zou zijn en
niet in het belang van het resultaat waar ik verantwoordelijk
voor ben’. Een begrijpelijke conclusie na een al even
begrijpelijk de boot afhouden door André en Frits Henderickx.
Kunstenaarsprotest
Met het verkrijgen en verlenen van de opdracht voor het
maken van de aard- en nagelvaste glasappliques van Jan
Roëde die nu voorzichtig moeten worden uitgenomen waren
slechts een dikke drie maanden gemoeid.
Het kon niet uitblijven dat de Schiedamse kunstenaars
protesteerden tegen de snelheid waarmee de opdracht aan Jan
Roëde erdoorheen werd gejast, terwijl naar de Schiedammers
niet werd omgekeken. In maart noemde Paalman in een brief
weliswaar de namen van Diet Wiegman, Cees Bouw en Piet
van Stuijvenberg als Schiedamse kunstenaars waarvan werk
kon worden aangekocht. In de afrekening van het Stedelijk
Museum aan de administrateur van het Gemeenteziekenhuis
Musis 8 9 Musis
over het jaar 1969 blijkt het gegaan te zijn om een compositie
van Cees Bouw. Hiervoor had Paalman duizend gulden
neergeteld, naast een wandkleed voor 2.500,- gulden en een
schilderij voor 1.500,- gulden. Dat was alles.
Paalman, die er overigens nooit een geheim van maakte dat
hij de Schiedamse kunstscene eigenlijk maar niks vond, kwam
door zijn optreden uiteindelijk onder vuur te liggen. Ook in de
Schiedamse gemeenteraad werd de vraag gesteld: ‘Worden
kunstenaars uit deze gemeente uitgenodigd mede te werken
aan de artistieke verfraaiing van het Gemeente-Ziekenhuis? Zo
ja, welke opdrachten zijn dan terzake reeds verstrekt en welke
opdrachten kunnen er nog volgen?
Paalman moest het antwoord hierop schuldig blijven. Buiten
de opdracht aan Jan Roëde was er geen enkel ander initiatief
geweest, al komt hij in een brief van 23 september plots op
de proppen met een - nergens in de briefwisselingen met de
architecten terug te vinden - advies om prijsopgave te vragen
bij Frits Henderickx en Cees Bouw. Met gespeelde onschuld
berichtte hij in deze brief aan burgemeester en wethouders:
‘Aangezien ik heb vernomen dat door uw College een bedrag
van f. 100.000,- op de begroting hiervoor is opgenomen,
Het stadsbestuur nam het enige
besluit dat gezien de situatie
wenselijk en zelfs mogelijk was.
Het stelde een ‘Adviescommissie
voor stadsverfraaiing in- en aan
gebouwen’ in onder voorzitterschap
van de door iedereen gerespecteerde
en deskundige Goos Verweij.
hetgeen 1% van de ruwe bouwsom is, zou ik het op prijs
stellen indien voor de verdere besteding van deze gelden
adviezen gevraagd zouden worden aan een breder gevormd
advieslichaam. Mede gelet op de grieven van beeldende
kunstenaars dat in deze zaken één persoon een bindend
advies geeft zou ik u willen verzoeken het in die banen te
leiden dat een zo breed mogelijk gevormde commissie zich
verder over deze aangelegenheid buigt’.
Het stadsbestuur nam het enige besluit dat gezien de
situatie wenselijk en zelfs mogelijk was. Het stelde een
‘Adviescommissie voor stadsverfraaiing in- en aan gebouwen’ in
onder voorzitterschap van de door iedereen gerespecteerde en
deskundige Goos Verweij. Diens sturende hand is onmiddellijk
zichtbaar. In de uitwerking van de éénprocentsregeling wordt
verder een duidelijke lijn gevolgd. Naast Jan Roëde die tevens
werd gevraagd de ramen te ontwerpen die de polikliniek
moesten sieren, werden kunstenaars als onder andere
Bouke Ylstra, Hannie Bal (vanwege de prettige ervaringen
die de geneesheer-directeur met deze kunstenaar heeft,
zoals het advies aan B. en W trouwhartig meldt) en Cees
Bouw uitgenodigd. De laatste nu voor het maken van een
driedimensionaal werk, bestemd voor de koffiekamer.
Met zijn brief van 23 september sloop Hans Paalman stilletjes
weg van de brandhaard die hijzelf had aangestoken.
Hij wist immers donders goed dat een bedrag van
honderdduizend gulden voor kunstaankopen en opdrachten
ter beschikking stond. In vrijwel elke brief tussen
museumdirecteur, architecten en stadsbestuur wordt dit bedrag
expliciet genoemd. Terugkijkend lijkt hem in de kunstaankopen
voor het Schiedamse ziekenhuis slechts één onderdeel echt te
hebben geïnteresseerd: de glasappliques van Jan Roëde. Dat
had hij de kunstenaar en de architecten beloofd, zo spreekt uit
alle brieven. De rest mocht door anderen worden uitgezocht.

DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:
ACCOUNTANTSKANTOOR BASTIAANS, SCHIEDAM
BOKX VASTGOED ONTWIKKELING B.V., ROTTERDAM
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
FONTIJNE BEHEER B.V., VLAARDINGEN
VRIJ NATUURVOEDING, SCHIEDAM
HATENBOER WATER - DRINKWATERBEHANDELING, SCHIEDAM
LINDE GAS BENELUX, SCHIEDAM
IRADO, AFVAL, REINIGING EN DIENSTVERLENING, SCHIEDAM
NICOVERKEN HOLLAND B.V., SCHIEDAM
WOONPLUS, SCHIEDAM
Dit feest mag worden gevierd
Jan van Bergen en Henegouwen
Foto's: Fun-Key events
Boek & Bal, de derde editie en nu al niet meer weg te denken. In het thema Tjielp, Tjielp
hoor je het voorjaar. ‘k Had dit jaar graag aan de arm van Minoes over de rode loper
gelopen, maar die heeft het te hoog in haar bol sinds haar laatste bezoek aan Schiedam.
Mijn eigen oude kater Poes leefde helemaal op, toen ik hem meevroeg. Bij het horen van
het thema liep het water hem in de mond. Aldus toog ik, Pet sounds op mijn Ipod en in
het gezelschap van mijn kat, zaterdagavond 21 maart naar het Stadserf.
Poes neemt van meet af aan parmantig het voortouw. Hij zal
mij vanavond door het tjokvolle programma gidsen, dat is wel
duidelijk. Huppelend gaat hij voor me uit op zoek naar Kees
van Kooten. De gewezen lijstduwer van de P.v.d.D. heeft een
onweerstaanbare aantrekkingskracht op hem. Als ik plaats
neem in Kees’ gehoor springt Poes meteen bij mij op schoot
en begint te spinnen. Humor en om te lachen daar houdt Poes
van en dat is wat Van Kooten brengt. Poes kijkt even eigenwijs
naar me op wanneer Kees het verhaal van het kattenluikje
voorleest. Ook hij weigerde het luikje dat ik met bloed, zweet
en tranen in de tuindeur had gespijkerd te gebruiken. Het gaf
ongenode gasten overigens wel de kans zijn bakje leeg te
eten. Terug naar Kees. Die pakt de zaal volledig in met zijn
charmante optreden. Hij heeft het zichtbaar naar zijn zin,
geniet van de reacties van het publiek en roemt Boek & Bal:
“veel leuker dan het officiële Amsterdamse bal”.
11 Musis
En passant noemt hij het interview met Joop Schafthuizen
van die ochtend in Volkskrant magazine. Liefdevol citeert hij:
“Ik heette matroos Vos omdat ik uit Schiedam kwam, dat ligt
tegen de havenstad Rotterdam”. Deze, in de woorden van
Van Kooten “schattige” toevoeging, lijkt vanavond volstrekt
overbodig. Schiedam staat op de kaart.
Poes is niet bang, maar een tikkie ‘de kat uit de boom kijkerig’,
sinds zijn staart door een hond is afgebeten. Dat is wellicht de
reden waarom hij hondenman Koos van Zomeren nuffig links
laat liggen. Bovendien was Koos al eerder in Schiedam en hij
was erbij. Jong en met staart toen nog. Van Zomeren beschrijft
die bewuste schrijversavond in Het Filmhuis in zijn dagboek:
Een jaar aan scherven. “Zaterdag de domper. Literaire avond in
Schiedam. Kil zaaltje met pakweg vijftien mensen, (…). Dit is
evident tweederangs.”

Liefdevol citeert hij: “Ik heette
matroos Vos omdat ik uit Schiedam
kwam, dat ligt tegen de havenstad
Rotterdam”. Deze, in de woorden
van Van Kooten “schattige”
toevoeging, lijkt vanavond volstrekt
overbodig. Schiedam staat op de
kaart.
Of Schiedam zich vanavond in zijn ogen revancheert is de
vraag. Gelukkig is de eerste rang bezet.
Poes is gek op biologen. Dus als het optreden van Kees
Moeliker wordt aangekondigd, haast hij zich naar boven.
Moeliker, conservator van het Natuurhistorisch Museum
Rotterdam, kreeg enige bekendheid toen hij een aantal jaren
geleden opriep schaamluizen naar hem op te sturen. Deze
bedreigde diersoort ontbrak nog aan de collectie van zijn
museum. Echt beroemd werd hij door zijn boek De eendenman.
Voor zijn beschrijving van een geval van homoseksuele
necrofilie bij eenden dat zich onder zijn ogen afspeelde,
ontving hij de Ig Nobelprijs voor onderzoek ‘dat je eerst aan het
lachen maakt en daarna aan het denken zet’.
Hij gaf de gevleugelde uitdrukking fuck a duck een nieuwe
dimensie. Op straat hoorde ik al roepen, maar ik heb het
vast niet goed verstaan: fuck a dead gay duck. Dat Moeliker
op hetzelfde podium staat als Van Kooten is geen toeval en
als dat het wel is, is het mooi meegenomen. Moeliker is wat
Van Kooten ‘natuurleuk’ noemt. Met zijn droogkomische
voordracht met lichtbeelden ter lering ende vermaak weet hij
het publiek uitstekend te amuseren.
Wegens succes geprolongeerd: Hard Gras. Voor Poes hoeft het
niet per se. Hij houdt niet van voetbal en al helemaal niet van
Nico Dijkshoorn. “Dat ’s net of ik naar mezelf zit te kijken”,
zie ik hem denken. Toch weet ik hem over te halen. Op het
eerste Boek & Bal was de uitgelaten baldadige show van Hard
Gras een hoogtepunt. Nu in de grote zaal van het Theater
aan de Schie ontbreekt die hilarische dynamiek. Komt het
door de afwezigheid van Matthijs van Nieuwkerk of door de
zaal? Ik durf het niet te zeggen. Bovendien blijkt ook de meer
ingetogen kant van Hard Gras de moeite waard. Anna Enquist
–voor wie het nog niet wist: haar honorarium van vanavond
maakt zij over aan het noodlijdende Feyenoord- draagt vijf
prachtige gedichten voor. Zij dicht bij wijze van spreken over
vers gemaaid gras als Kopland over jonge sla. Frans Thomése
leest droog een hilarisch verhaal voor uit zijn nieuwe boek J.
Kessels: the novel. Dat moet je kunnen en hij kan het. Hugo
Borst is duidelijk een liefhebber van Boek & Bal. Dit is zijn
derde. Hij laat er zelfs een wedstrijd van Sparta voor schieten,
maar volgt de wedstrijd op afstand en houdt de zaal op de
hoogte van de stand. Als laatste leest Herman Koch twee
verhalen voor. Om het verhaal waarin hij de computerweduwe
vergelijkt met de voetbalweduwe moet zelfs Poes –die niet van
voetbal houdt, ik vertelde het al- af en toe glimlachen. Ook hij
krijgt weinig aandacht als er op de televisie wordt gevoetbald.
Als het applaus is verstomd, merk ik dat Poes de benen heeft
genomen. Bij Wilfried de Jong met Ocobar vind ik hem terug.
Hij ligt aan de rand van het podium en kijkt nauwelijks op,
maar ik zie dat hij me opmerkt. Ik laat het maar zo, want dit
feestje laat ik me niet ontgaan. Na het officiële programma
De opheffing van Bob gaan de stoelen aan de kant en kan de
afterparty beginnen. Ocobar is een prima bandje, dat alles
kan spelen. Toehoorders worden uitgedaagd de microfoon te
pakken en mee te zingen. De zaal is één swingende massa,
vraagt om meer en krijgt meer. Zo vier je feest.
Poes is moe, wil naar huis, maar neemt nog even een kijkje
in de foyer waar we het staartje van het optreden van Young
Sinatras meepikken. Het is vol op de dansvloer. Die blijft vol als
de DJ het overneemt. Dat is anders dan voorgaande jaren.
“Zaterdag de domper. Literaire
avond in Schiedam. Kil zaaltje
met pakweg vijftien mensen, (…).
Dit is evident tweederangs.” Of
Schiedam zich vanavond in zijn ogen
revancheert is de vraag.
Gelukkig is de eerste rang bezet.
Kees van Kooten
Musis 12
13 Musis
Hij gaf de gevleugelde uitdrukking
fuck a duck een nieuwe dimensie.
Op straat hoorde ik al roepen, maar
ik heb het vast niet goed verstaan:
fuck a dead gay duck.
Nu bloedt het bal niet dood, maar blijft tot het einde toe
bruisend.
Door de nacht loop ik naar huis. Poes huppelt voor me uit.
Moe maar voldaan. Deze week stonden boeken en beesten
centraal. Menselijke en dierlijke eigenschappen werden nogal
eens vergeleken. Mijmerend denk ik aan
een kop in de krant deze week: CDA wil snel actie tegen
aalscholvers. En vraag me af waarom juist het CDA zich zo
ergert aan die vogels.
Er zijn mensen die vonden het te druk en te warm op Boek &
Bal. Die mensen vraag ik: waar maak je druk om en waar loop
je warm voor? Dit feest mag worden gevierd. Volgend jaar
weer en nog de jaren daarna.
Links: Wilfried de Jong
Onder: Hard Gras

Jeroen ter Brugge
Paulus Kikkert, foto: Marten de Leeuw
© Collectie Groninger Museum
Anno 2009 heeft Vlaardingen een oud-wethouder uit
Groningen als burgemeester. Niet dat er van een ruil sprake
is, burgervader Bruinsma is netjes door de bevolking gekozen,
maar andersom bevindt een ‘Vlaardinger’ zich in Groningen.
Sinds 1974 bezit het Groninger Museum de portretten van het
echtpaar Paulus Kikkert (1839-1909) en Agatha Geertruida
Kikkert-Ensing (1845-1912). De reden voor de aanwezigheid
van dit Vlaardingse echtpaar in het depot van dit museum ligt
in het feit dat de schilder zowel Groninger was als vader van
de geportretteerde vrouw. Hij heette Jan Ensing (1819-1894) en
was als schilder heel zijn leven in zijn geboortestad Groningen
actief. Hij specialiseerde zich in stadsgezichten en was geen
onverdienstelijk portretschilder, terwijl hij ook als lithograaf
optrad. In diverse collecties bevinden zich werken van zijn
hand, vooral veel tekeningen en schetsen van straatfiguren.
In zijn onderhoud voorzag hij echter vooral als leraar aan de
Groningse HBS. Op het einde van zijn leven voegde hij zich bij
zijn dochter in Vlaardingen, waar hij in 1894 stierf.
Paulus Kikkert stamt uit een bekende Vlaardingse familie,
Museumvondsten
Agatha Kikkert-Ensing, foto: Piet Boonstra
Een Vlaardinger in Groningen
die zijn wortels op Texel had liggen. Zijn vader en grootvader
waren stedelijk ontvanger (van belastingen) in respectievelijk
Vlaardingen en Leiden, maar daarnaast waren zij ook actief als
koopman en zijn vader als reder. Paulus zelf was ook koopman
(in met name haring) en lid van de gemeenteraad. Het
huwelijk in 1864 met de toen 19-jarige Agatha Ensing werd in
Groningen gesloten, waarna het echtpaar zich in Vlaardingen
vestigde. In 1871 liet Paulus een fraai woonhuis aan de
Oosthavenkade (38) bouwen, later bewoond door de directeur
van de Hollandia-melkfabriek M.G. Wagenaar Hummelinck.
Even verder aan de Oosthavenkade had hij samen met zijn
broer Pieter, samen vennoten in de firma H. Kikkert, een ook
uit 1871 stammend dubbel pakhuis voor hun haringhandel
dat tot op de dag van vandaag bekend staat als ‘Kikkerts
Tweeling’. De portretten tonen de zelfbewuste Paulus en zijn
aanstaande bruid in 1863. Omdat het portret van Agatha thans
onvindbaar is, moet volstaan worden met een oude zwartwitafbeelding.
Musis 14 15 Musis
Panorama Schiedam, © Albertina Wenen.
Met enig inlevingsvermogen hoor je de kieviten en grutto's
tjilpen en kwetteren. De weidse aanblik van de stad Schiedam,
temidden van het poldergebied en met de Maas verbonden
door de (Buiten) Haven valt haast niet te rijmen met wat het
ruim 350 jaar later zou worden. De kunstenaar, Bonaventura
Peeters II (1614-1652), zal dichtbij de Maaskant gezeten de
toenmalige haringstad hebben getekend. De bocht in de haven
versterkt de ruimtelijke werking, terwijl een aantal schepen
zo de aquarel uit lijken te gaan varen. Peeters, als Zuid-
Nederlander actief als schilder van landschappen en marines,
moet zijn positie bewust hebben gekozen. De belangrijkste
gebouwen zijn vereeuwigd. Binnen de vesten vinden we de
Grote of Sint-Janskerk, het stadhuis, de West- en Zuidmolen,
de Hoofd- en Rotterdamse poort en (vermoedelijk) het
Panorama Schiedam
Gasthuis, terwijl aan de oostzijde van de stad de ruïne van
het Huis te Riviere ligt. In zuidelijke richting, rivierwaarts,
vaart met bollende zeilen een schip van de stad af. Met zijn
razeilen zal het een buis zijn, op weg naar de Noordzee en de
haringgronden. Tot ver in de 18e eeuw was de haringvisserij
een hoofdnering van wat zich nu ‘jeneverstad’ noemt. Het
panorama, te dateren ergens tussen 1640 en 1650, kent
een navolger in de afbeelding van Schiedam op de bekende
‘Postkaart’ van Jacob Quack uit 1665. Deze gravure geeft een
vergelijkbaar beeld, vanuit een iets westelijker standpunt. In
essentie is het beeld hetzelfde, maar dan in zwart-wit. Peeters
aquarel, uit de collectie van het Albertina in Wenen staat
hiermee aan het begin van een reeks panorama’s die tot in de
20ste eeuw van Schiedam gemaakt werden.

kies voor kwaliteit
Williams peren 2 00 /kg
koopzondag
open
Broersveld 159b, Schiedam | 010 473 09 86 | info@vrij-online.nl
di, wo 9 30 -17 30 | do 9 30 -21 00 | vr 9 00 -17 30 | za 9 00 -17 00
Schiedam
Lange Haven 54-56
Tel. 010-4732751
www.dykstal.nl
•
Rotterdam-Centrum
Delftsevaart 26
Tel. 010-2132993
Rotterdam-H’berg
Schiedam-Centrum •
Bergse Dorpsstraat 25
135
Tel. 010-2180067
www.debontekoe.nl Broersvest
Musis 16 17 Musis
Foto: Daniël Baggerman
Diet Wiegman en Mike Redman,
vader en zoon, kunstenaars in een
energieke dialoog
Froukje Holtrop
Kggt, kggt, kggt, plok, …., kggt, kggt, kggt, plok, …., kggt, kggt, kggt, plok, TIK, …., kggt,
kggt, kggt, plok, TIK. Het is het geluid van het heen en weer gaan van de zaag in een
houten tafelblad, het vallen van een gezaagd blokje op de grond en de beat van het
instrument dat zich geleidelijk in het ritme voegt. Het beeld in het filmfragment gaat
vervolgens zijn eigen weg, de tafel wordt helemaal opgezaagd en de wijnfles er op valt
in stukken. Iemand veegt de blokjes en de scherven bij elkaar, nu alleen nog maar hout
en glas, om vervolgens te zien dat ze zich op de grond weer ordenen tot de woorden
‘tafel’ en ‘glas’. Het geluid gaat ook zijn eigen weg, het ritme van het zagen en het
vallen gaat op in een muzikale compositie. Geluid en beeld gaan in dit filmfragment als
gelijkwaardige partners een energieke dialoog met elkaar aan.
Het blijkt een cruciaal fragment uit
de film Anagram, waarmee filmer
en geluidskunstenaar Mike Redman
een portret schetst van zijn vader, de
beeldend kunstenaar Diet Wiegman.
Maar Anagram is ook een zelfportret.
Natuurlijk, omdat je met het vertellen
van het verhaal van je vader ook je
eigen verhaal vertelt, daar waar je
vandaan komt. Maar daarnaast is het
Redman die regisseert, de camera
hanteert en de muziek maakte bij de
film, waar Wiegman in beeld is. De film,
onlangs op het 38e International Film
Festival Rotterdam vertoond, is een
ongesproken tweegesprek tussen vader
en zoon en tussen twee kunstenaars.
Fascinatie en bewondering gaan
hand in hand met zelfbewustzijn en
wederzijds respect. Dat maakt het tot
een ontroerend document.

Tafel 2003, Foto: Diet Wiegman Archive
Anagram toont biografische
documenten, zoals foto’s van Wiegman
als kind, als volwassene, als vader
met baby’tje Mike in zijn armen en
als kunstenaar. We zien foto’s en
bewegende beelden van Diets werk,
maar ook een tafel vol krantenknipsels
en catalogi, dingen die horen bij het
leven van een kunstenaar. Redman
maakt een rondgang door het atelier en
filmt zijn vader schetsend in een stoel,
maar ook lopend langs de kade, turend
in de verte aan de Maasoever. We zien
een man in gedachten, tegelijkertijd met
het komen en gaan van het water, het
getij. Een onrustige meeuw, maar ook
een elegante zelfbeheerste zwaan, als
ware het verschillende hoedanigheden
van de kunstenaar. Na een moment
van bezinning en stilstaan is het
weer tijd voor actie voor de energieke
kunstenaars. Wiegman pakt schelpen op
en het volgende shot is de kunstenaar
die er een beeld van maakt.
Het beeldje is op zichzelf niet
bijzonder. Maar het gaat ook niet om
het beeldje zelf, maar om de projectie
ervan op de muur, dat de contouren
toont van het beroemde beeld David
van Michelangelo. En om duidelijk
te maken dat het bij beeldvorming
vaak gaat om het juiste perspectief
projecteerde Wiegman het object
eveneens vanuit een andere hoek, dat
een verder onbetekenend beeld oplevert.
Redman illustreert Wiegmans idee van
perspectief en projectie door hem een
etnografisch beeldje in het licht van
een lamp te laten draaien, waarmee
telkens andere gedaantes op de muur
verschijnen.
Kunstenaars gebruiken het perspectief
om het ruimtelijke vlak realistisch
te vertalen naar het platte vlak. De
menselijke hersenen hebben het
vermogen om die vertaling te lezen.
Wiegman gebruikt en misbruikt het
perspectief om dat vermogen te op de
proef te stellen. In een nageschilderd
schilderij van Vermeer ‘plakt’ hij een
deel van de compositie af, waardoor
het schilderij perspectivisch helemaal
niet meer ‘klopt’ en het vlak dat eerst
‘achter’ in de compositie was, zich
opeens hinderlijk en betekenisloos
op de voorgrond bevindt. Hetzelfde
doet Wiegman door delen van zijn
atelierraam af te plakken, waarmee
hij het uitzicht beïnvloedt. In het groot
deed hij dat als kunstopdracht, met
een laag budget, bij de bouw van
de wolkenkrabbers van het Weena
in Rotterdam. Het uitzicht op de
wolkenkrabbers, gezien van een bepaald
punt, maakte hij met het afplakken
en uitlichten van bepaalde vlakken
tot een compositie van Mondriaan. In
zijn tekeningen van menselijke figuren
combineert Wiegman, net als Picasso,
twee perspectieven, vooraanzicht en
zijaanzicht, hij klapt de figuren daarmee
als het ware uit. Wiegman misbruikt niet
alleen het vermogen van het menselijk
brein om genoegen nemen met een
suggestie. Ook kan het een oplossing
zijn. Zo maakte hij voor een school een
beeld dat op de gevel moest hangen. In
zijn geheel zou het beeld te zwaar zijn
en bovendien moest Wiegman rekening
houden met een regenpijp. Wiegman
volstond met het bevestigen van slechts
een aantal delen van het beeld op zo’n
manier dat het leek dat het beeld door
het gebouw heen ging.
Het is niet alleen een artistiek gegeven
dat Wiegman mensen op het verkeerde
been wil zetten en hen daarmee
waarschuwt voor vooroordelen of
vaststaande verwachtingspatronen. Hij
is betrokken bij de wereld om hem heen.
Redman filmt een etende Wiegman
in het donker met het oog gericht op
een monitor, die nieuwsbeelden uit
het heden en het verleden laten zien,
zoals het neerhalen van het gigantische
standbeeld van Saddam Hoessein. Het
filmfragment van het neerhalen brengt
Redman direct in verband met een
Diet leerde dat je
niet op mensen neer
moet kijken, maar
ook niet tegen ze op
te kijken, hij genoot
een grote vrijheid en
alles kon, als je er een
ander maar geen last
mee bezorgde. Deze
waarden gaf Diet ook
aan Mike mee en
dat maakt dat beiden
zijn opgegroeid tot
vrije, maar wel sociaal
bewogen kunstenaars.
kunstwerk, waarin Wiegman beelden
weer opricht. Het gaat niet alleen
letterlijk om het neerhalen en oprichten
van het beeld zelf, maar waar het beeld
voor staat, voor een tijdperk in de
geschiedenis en de betekenis voor de
mensen. Wiegman maakte voor Nagele,
een stad waar 50 jaar niets veranderd
mocht worden, een beeldengroep van
personen, die in die tijd de wereld
veranderd hadden. In het gras groef
hij mallen voor de beelden en stortte
er beton in. Toen het beton droog
was, richtte hij de beelden weer op en
daarmee bracht Wiegman Nagele weer
in de tegenwoordige tijd.
Ook Mike Redman brengt geschiedenis
in kaart. In 2002 maakte hij de film
Walkmen. Het plan was een bundeling
te maken van de videobeelden,
die gemaakt zijn van feesten en
evenementen die Redman organiseerde.
Het moest de sfeer van de hiphop
subcultuur in Rotterdam weergeven.
Maar bij onderzoek bleek dat er
helemaal niks was, geen archief,
geen geschreven geschiedenis en
geen documentatie. Redman deed het
onderzoek zelf en maakte de film met
Regarded from two sides 1984
Musis 18 Foto: 19 Musis Diet Wiegman Archive

weinig geld. Het werd een eerbetoon
aan de Rotterdamse hiphoppers van
het eerste uur en het was de eerste film
over hiphop in Nederland überhaupt.
Sindsdien wordt Redman beschouwd
als de godfather van de Rotterdamse
hiphop. Niet alleen door de film, maar
ook als organisator van feesten, het
maken van muziek, het rappen en het
uitgeven van platen, daarmee zit hij
midden in de scene.
Maar net als Wiegman is ook
Redman van vele markten thuis. Hij is
geluidskunstenaar en met zijn muziek
treedt hij op in Moskou, Tel Aviv, New
York en Barcelona. Hij speelt niet zozeer
een muziekinstrument, maar maakt
vooral muziek door fragmenten te
samplen. Zo heeft hij met zijn Drum-
’n-bassproject ‘Deformer’, onlangs
een nummer opgenomen met de
Amerikaanse Rapiconen Public Enemy.
Hij is dus filmer, maar ook regisseerde
hij het programma Villa Achterbuurt
van de VPRO, waarin kinderen met
eenvoudige middelen leuke dingen
kunnen maken en doen. De filmwereld
sprak hem als kind al tot de verbeelding.
Op zijn elfde wilde hij al special effectmaker
worden. In Nederland is daar
geen opleiding voor, maar bij zijn vader
in het atelier waren zoveel materialen
en gereedschap voor handen dat hij
zelf leerde om nepwonden te maken.
Later werkte hij jarenlang bij het special
effects-bedrijf Atelier Sjoerd Didden
en droeg bij aan een groot aantal
producties, zoals Jezus is een Palestijn,
The Delivery en Who am I.
Mike Redman
Foto: Maud van Velthoven
Redman maakt een
rondgang door het
atelier en filmt zijn vader
schetsend in een stoel,
maar ook lopend langs
de kade, turend in de
verte aan de Maasoever.
We zien een man in
gedachten, tegelijkertijd
met het komen en gaan
van het water, het getij.
Een onrustige meeuw,
maar ook een elegante
zelfbeheerste zwaan, als
ware het verschillende
hoedanigheden van de
kunstenaar.
Hij nam maskers af van beroemde
acteurs als Jackie Chan en Halina
Reijn om ze te voorzien van een
gewond gezicht. Redman maakte ook
ontwerpen zoals de driedimensionale
poppetjes Whizzy en Whoppy voor een
animatiefilm en levensechte beelden
voor het Maritiem Museum in Rotterdam
en het Openluchtmuseum in Arnhem.
De nazaten van de snoepfabrikant Cor
Jamin hebben het artistieke van de
andere kant gekregen. De grootvader
van Diet, Gerard Wiegman was de eerste
schilder in de familie en ook vader
Theo (Doop) was schilder. Diet groeide
op in een groot en niet zo bemiddeld
kunstenaarsgezin, waar zelfredzaamheid
en gastvrijheid het motto was. Diet
leerde dat je niet op mensen neer moet
kijken, maar ook niet tegen ze op te
kijken, hij genoot een grote vrijheid en
alles kon, als je er een ander maar geen
last mee bezorgde. Deze waarden gaf
Diet ook aan Mike mee en dat maakt
Contradicts The Logic 1979
Foto: Harr
dat beiden zijn opgegroeid tot vrije,
maar wel sociaal bewogen kunstenaars.
Het gaat gepaard met een tomeloze
energie en daarmee weten we zeker dat
Anagram niet het einde vormt van Diet
Wiegmans carrière, die dit jaar 65 werd,
maar, zoals hij het zelf ook ziet, weer
een nieuw beginpunt. En ook zal dit niet
Mike Redmans laatste film zijn, sterker
nog, hij is al weer bezig met een nieuwe.
Musis 20 21 Musis
Sober en doelmatig, Blik op de
toekomst, oog voor het verleden.
Jeroen ter Brugge
Twee ogen blijven je aankijken. Waar in het nog niet eens zo verre verleden verdachten
en veroordeelden een balkje over de ogen kregen, zijn hier juist twee helblauwe kijkers
te zien, terwijl het meeste van het gezicht is weggelaten. Twee ogen die je daarmee
nieuwsgierig maken.
Als er één verschil tussen de recente beleidsnota’s archeologie van de beide Maassteden
is, dan wel de boodschap van deze. Daar waar de Vlaardingse ‘Krabbeplasman’ uit de
bronstijd je indringend aankijkend uitnodigt kennis te nemen van de vruchten van het
haringstedelijk bodemarchief, biedt de Schiedamse nota een voor de leek weinigzeggend
blootgelegd fundament. Maar is het Schiedamse beleid daarmee van mindere kwaliteit?
Regelmatig bericht Musis over de
resultaten van het archeologisch
onderzoek in zowel Vlaardingen als
Schiedam. De cijferaars zullen hebben
opgemerkt dat het aandeel Vlaardingen
daarbij steevast groter is dan het
Schiedamse. Of dat een afspiegeling
is van de archeologische potentie van
de beide gemeenten is maar zeer de
vraag. Natuurlijk heeft Vlaardingen zijn
‘Vlaardingen Cultuur’, de aanduiding
voor een archeologische periode in de
Nederlandse archeologie vernoemd
naar de type-site Vlaardingen, maar
evenzogoed had er een ‘Schiedam
Cultuur’ geweest. Bijvoorbeeld als er
begin jaren vijftig, tijdens het graven
van een bouwput voor een nieuw dok
van Wilton-Fijenoord, gelegenheid
was geweest de spaarzame maar zeer
bijzondere vondsten zorgvuldig op
te graven. Het aardewerk dat werd
verzameld, is ouder dan het later
ontdekte Vlaardingse materiaal en had
bij een gecontroleerde opgraving tot
spectaculaire resultaten kunnen leiden.
Maar zo ging het in de jaren vijftig lang
niet altijd, of beter gezegd, meestal niet.
De scherven werden bijeengeraapt,
summier beschreven en leiden nu een
anoniem bestaan in het depot van het
Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.
Dat het nog geen tien jaar later in
Vlaardingen anders liep, had niet te
maken met een beter beleid; dat bestond
er sowieso nog niet. Frappant genoeg
speelde wat nu het verschil tussen de
beide steden uitmaakt, ook toen al een
rol: publiciteit en uitstraling. Niet dat
het graven van het Wiltondok makkelijk
te combineren viel met archeologisch
onderzoek, maar Vlaardingen pakte de
kans wel.
Oer-Vlaardinger Eduard Zuiderent. Foto: Heleen Verdonk
Beide vondsten haalden kort na
ontdekking het nieuws. In Schiedam
bleef het bij de vermelding in enkele
kranten, in Vlaardingen greep het
dynamische college van burgemeester
en wethouders de vondsten aan om
zich op de kaart te zetten. Ondanks
dat één van Nederlands grootste
nieuwbouwwijken uit de grond gestampt
moest worden, werd geld, tijd en
gelegenheid gecreëerd om Vlaardingen
ook de uitstraling van een stad met
een verleden te geven. Zonder deze,
misschien opportunistische, aanpak,
die wettelijk absoluut niet afgedwongen
kon worden, was er nooit een
Vlaardingen Cultuur gekomen en was
het waarschijnlijk toch de ‘Hekelingen
Cultuur’ geworden waar een paar jaar
eerder vergelijkbare vondsten waren
gedaan.
Terug naar 2009. De archeologische
potentie van Schiedam en Vlaardingen
verschilt, vanuit een helikopter
bekeken, niet wezenlijk. De geologische
en de daarmee in belangrijke mate
samenhangende historisch-geografische
omstandigheden zijn vergelijkbaar.
Onder het aardoppervlak van de beide
gemeenten bevinden zich donken
(rivierduinen uit het einde van de
laatste ijstijd en de periode die daarop
volgde) waarop de steentijdmens
zich bij voorkeur en hoog en droog
vestigde. Beide gemeenten hebben
een prehistorisch kreeklandschap en
kenden perioden waarin veenkussens
de geliefde vestigingsplaatsen waren.
De Romeinse Tijd heeft in die zin
absoluut geen voorkeur voor de ene
of de andere plaats, waarvan toen
overigens nog geen enkele sprake was.

Verschillen treden op in de vroege en
volle middeleeuwen. Vlaardingen heeft
daarin een, ook historisch aantoonbaar,
streepje voor. De recente ontdekkingen
van een grafelijke hof en het grafveld
aan de Markt, geven de in historisch
stedenschoon zo beperkte stad een
unieke positie. Maar waar Vlaardingen
door omstandigheden na de 12e eeuw
een veel lagere toon moet zingen, zien
we Schiedam juist in belang stijgen.
Vanaf de 13e eeuw is het Schiedam dat
zich een steeds profiel aanmeet, terwijl
Vlaardingen tot in de 17e eeuw meer
een dorp blijft. Kloosters, een kasteel,
stadswallen en –poorten, stedelijke
instellingen; Vlaardingen komt niet
verder dan een armzalig kloostertje aan
de Waal, waarvan een eerste lichting
zusters in de 15e eeuw uit armoede naar
elders vertrok. Op zich kan juist ook
zo’n bescheiden instelling interessant
zijn te bestuderen en daar komt met
de nieuwbouw van het stadhuis alle
gelegenheid voor. Maar Schiedam is
in de late middeleeuwen veel meer
allroundstad dan Vlaardingen, met de
archeologische relicten die deze daarvan
heeft achtergelaten. En wat voor de late
middeleeuwen geldt, doet zeker ook
opgeld voor de vroegmoderne tijd.
Al met al valt de balans redelijk
gelijk uit.
Werd begin jaren 1990
wel eens schamper
gelachen als in
Vlaardingen de vondst
van de ‘oudste haring,
luis of boemerang’
werd verkondigd,
inmiddels weten we
dat die aanpak een
enorm draagvlak bij
publiek en politiek heeft
opgeleverd.
Archeologische potentie dus, in beide
gevallen.
Maar wat betekent die? Voer voor
archeologen natuurlijk, maar dat
zal geen doel op zich zijn. Sinds de
amateurarcheologen van de afdeling
‘Helinium’ van de Archeolgische
Werkgemeenschap voor Nederland
(AWN) eind jaren vijftig actief zijn in
het Maasmondgebied is het streven er
steeds naar geweest het enthousiasme
over het (archeologisch) verleden
met de medeburgers te delen. En zo
hoort het natuurlijk ook; de sporen
van het verleden zijn niet van iemand
of groepen specifiek en gevoelsmatig
al helemaal niet van de toevallige
grondeigenaar. Ze zijn van ons allemaal
en de (gemeentelijke) overheid zorgt
ervoor dat deze of beschermd worden
of zorgvuldig opgegraven. In die zin
zetten de beide gemeenten hun beste
beentje voor. De nota ‘Archeologische
Monumentenzorg gemeente Schiedam
(2008-2011)’ en die van Vlaardingen
‘Blik op de toekomst, oog voor het
verleden; een nieuw archeologisch
beleid (Beleidsnota Archeologie
2009-2012)’ zijn voor een belangrijk
(niet letterlijk) deel gelijkluidend. Ze
kennen eenzelfde opbouw, afgeleid
van het ‘Voorbeeldbeleidsplan
Gemeentelijke Archeologische
Musis 22
Monumentenzorg‘ van het ‘Convent
van Gemeentelijk Archeologen’. Het
wettelijk kader wordt netjes, zoals dat
hoort, geschetst en dat is maar goed
ook want de Wet op de Archeologische
Monumentenzorg 2007 (WAMZ) is
nog maar net een feit, na jarenlang
getouwtrek tussen politici in de Tweede
en Eerste Kamer en een regiment
belanghebbenden onder bouwers,
projectontwikkelaars, archeologisch
ondernemers, universiteiten, provincies
en gemeenten. Kern van de nieuwe wet,
een gevolg van het ondertekenen van
het Verdrag inzake de Archeologische
Monumentenzorg door de Europese
cultuurministers in 1992 (het
Verdrag van Valetta/Malta) is dat de
gemeente veel meer bevoegdheden
en verantwoordelijkheden op het
gebied van de bescherming van het
archeologisch erfgoed heeft gekregen,
er een wettelijk streven bestaat zoveel
mogelijk erfgoed in de bodem (in
situ) te beschermen en in navolging
van de milieuwetgeving, de ‘vervuiler
(bodemverstoorder) betaalt’. De
provincie en een rijksinspectie zien er
op toe dat lagere overheden dit beleid
uitvoeren. De beleidsnota’s, voor
Schiedam op gebied van de archeologie
de eerste, voor Vlaardingen de tweede,
bieden daarmee op formeel gebied
niet iets wezenlijks verschillends, los
van het feit dat het goed is dat ze er
zijn. Vlaardingen had met een eigen
gemeentelijke archeologische dienst
(sinds 1993) een kleine voorsprong,
hoewel Schiedam weer langer onder de
hoede van een professionele en goed
bekendstaande dienst van de gemeente
Rotterdam (Bureau Oudheidkundig
Onderzoek van Gemeentewerken
Rotterdam/BOOR) zijn eigen
archeologische bezemploeg had. Ik zal
hier nu niet ingaan op welke formule
nu de beste is; een eigen gemeentelijke
dienst of het inhuren van de expertise
bij de grotere broer Rotterdam. In
beide gevallen lijkt de archeologische
monumentenzorg, nu en in de toekomst,
in beide steden goed geborgd. Wel is
het goed de verschillen in benadering
te signaleren. Schiedam heeft duidelijk
gekozen voor een nuchter en haast
bescheiden aanpak; voldoen aan
wettelijke verplichtingen, gebruikmaken
van de diensten van het BOOR dat
dat al decennia lang uitstekend doet
en het borgen van het beleid in de
gemeentelijke organisatie. Of, om met
de woorden van de beleidsnota zelf
te spreken, ‘een sober en doelmatig
archeologisch beleid, waarbij aan de
wet- en regelgeving op het terrein van
de archeologische monumentenzorg
23 Musis
En zo hoort het
natuurlijk ook; de
sporen van het verleden
zijn niet van iemand
of groepen specifiek
en gevoelsmatig
al helemaal niet
van de toevallige
grondeigenaar. Ze zijn
van ons allemaal en
de (gemeentelijke)
overheid zorgt ervoor
dat deze of beschermd
worden of zorgvuldig
opgegraven.
wordt voldaan’. Prima, een flinke stap
vooruit, daar waar in het verleden
ook het BOOR verbaasd moet hebben
opgekeken als er onaangekondigd weer
een belangwekkend perceel op de schop
ging. Vlaardingen pakt het, in weerwil
van het vermeende calvinistische
verleden, veel bourgondischer aan.
Werd begin jaren 1990 wel eens
Heropvoering Slag bij Vlaardingen 15 juni 2008. Foto: Ellen Groen
schamper gelachen als in Vlaardingen
de vondst van de ‘oudste haring, luis of
boemerang’ werd verkondigd, inmiddels
weten we dat die aanpak een enorm
draagvlak bij publiek en politiek heeft
opgeleverd. Archeologie kan ‘hot’ zijn en
het heeft de afgelopen jaren Vlaardingen
in heel Nederland op de kaart gezet. De
stad met het bekende imagoprobleem
(ook al zullen B&W ontkennen dat daar
sprake van is) heeft met de archeologie
een tegenwicht gevonden en niet ten
onrechte. En het blijft maar doorgaan;
het wachten is nu op nieuw DNAbewijsmateriaal
uit de opgegraven
skeletten en de breed uitgezette
publieksparticipatie. Ook de nagespeelde
‘Slag bij Vlaardingen 1018’ in 2008, die
in Musis nog onlangs aanleiding gaf
tot een ‘Historikerstreit’, mocht zich in
zeer brede belangstelling verheugen.
Dat momenteel aan de planvorming
voor een archeologisch themapark in
de Broekpolder wordt gewerkt mag dan
geen verbazing meer wekken. Het vizier
van Vlaardingen reikt dus verder dan
alleen de (afgedwongen) archeologische
monumentenzorg. Vlaardingen wil
archeologiestad zijn en ontplooit in de
beleidsnota daartoe zijn veelbelovende
plannen. Publieksparticipatie en
–voorlichting is daarbij het belangrijkste
speerpunt. Een virtueel archeologisch
museum is het nieuwste doel, aangezien
het Vlaardings Museum nog maar
steeds niet van de grond lijkt te komen.
Schiedam kiest duidelijk voor het
conservatieve scenario. Niets mis mee,
maar het doet haast vrezen wat te doen
als er per ongeluk eens iets werkelijks
spectaculairs gevonden wordt. Lezen we
dat vijf jaar na dato in BOOR-Balans, de
publicatiereeks van het BOOR over de
voorliggende jaren?

Prijzen kunstenaarsduo SAGE voor winnaars
schrijfwedstrijd Piet Paaltjens
De Bibliotheek Waterweg organiseert dit jaar voor de vijfde
maal alweer de jaarlijkse schrijfwedstrijd Piet Paaltjens.
Iedereen kan tot 1 augustus 2009 een verhaal insturen.
Het proza wordt beoordeeld door een deskundige jury.
De twintig beste verhalen verschijnen in boekvorm.
De drie allerbeste inzenders ontvangen een prijs, gemaakt
door het Schiedamse kunstenaarsduo SAGE.
Bovendien is er een wisseltrofee.
Voorwaarden
De inzendingen voor ‘Piet Paaltjens’ moeten aan een aantal voorwaarden voldoen.
Alleen verhalend proza kan worden ingezonden. Het thema is naar eigen keuze.
Per deelnemer mogen maximaal twee verhalen van maximaal 1500 woorden
worden ingestuurd. Langere verhalen worden om praktische redenen geweigerd. De
condities om mee te doen staan vermeld op de website www.bibliotheekwaterweg.
nl. De verhalen moeten voor 1 augustus worden gestuurd naar pietpaaltjens@
schiedam.nl. De prijsuitreiking is op zondag 15 november in Bibliotheek Noord
Musis 24 25 Musis
Het personeel voor het in 1930 geopende pand in de Hoogstraat. Foto: Stadsarchief Vlaardingen.
Opkomst en ondergang van Benzo,
een reusachtig merk fietsen
Peter de Lange
Op Marktplaats kom je er nog wel eens
een tegen. ,,Klassieke Benzo herenfiets,
zeer degelijk model, onverwoestbaar.’’
Maar in een fietsenwinkel hoef je niet
meer te vragen om een rijwiel van
Bakker en Zonen uit Vlaardingen en
in het straatbeeld is het merk een
zeldzaamheid geworden. Terwijl er toch
honderdduizenden zijn geproduceerd;
tussen 1918 en 1985 verzond Benzo
per trein en bodedienst vrijwel dagelijks
fonkelnieuwe fietsen naar alle uithoeken
van Nederland. Ook in de winkel bij
de fabriek in Vlaardingen en in de
filialen in Delft, Den Haag, Dordrecht,
Rotterdam, Ridderkerk en Breda
werden aan de lopende band fietsen
verkocht. Drie generaties Bakker en
een stoet werknemers, filiaalhouders en
franchisenemers verdienden jarenlang
een goede boterham aan de vermaarde
rijwielenfabriek, waar op topdagen
honderd exemplaren per dag werden
geassembleerd.
Benzo was door zijn betrekkelijk lage
prijzen een geduchte concurrent van
grote merken als Union en Gazelle.
Vooral in Vlaardingen en omstreken
genoot Benzo grote faam. Chauvinisme
droeg zeker bij aan het imago van dit
‘onverwoestbare’ product, dat bewees
dat de haringstad meer voortbracht dan
vis alleen.
Branchegenoten daarentegen hadden
het niet zo op Bakker, die weigerde zich
aan te sluiten bij de vakorganisatie, het
Centraal Bureau voor den Rijwielhandel.
,,Wanneer ik mij onderwerp aan hare
voorschriften ben ik verplicht naar
hare pijpen te dansen. Dat wil ik niet!’’
verklaarde de fietsenfabrikant keer op
keer in advertenties.
Als lid van het CBR had Bakker zich
aan prijsafspraken moeten houden,
en de kracht van Benzo was nu juist
gelegen in het eigen prijsbeleid. De
fietsen werden rechtstreeks vanuit de
fabriek aan de particulier verkocht,
tussenhandel kwam er niet aan te
pas. Die uitzonderlijke positie bood
de fabrikant financiële voordelen,
maar zadelde de klant op met het
nadeel dat hij zijn rijwiel alleen in de
fabriek zelf kon laten repareren, omdat
fietsenhandelaren het Vlaardingse
merk boycotten. Daarom verliep de
inkoop van onderdelen altijd min of
meer clandestien. Niemand uit de
branche durfde openlijk zaken te doen
met het ‘besmette’ Benzo. ,,Goederen
werden altijd afgeleverd in neutrale
verpakkingen en door vrachtauto’s
zonder opschriften,’’ herinnert Wim
Bakker (1936) zich. Hij behoort tot de
derde generatie van de Benzo-dynastie
en runde samen met zijn broer Hans
(1937) het familiebedrijf tot de sluiting
in 1985.
De firma werd in 1918 gesticht door
Wim en Hans’ grootvader J. Bakker
(Hans, Joop, Johannes), een los
werkman die vanuit Overschie naar
Vlaardinger-Ambacht was verhuisd en
daar aanvankelijk aan de kost kwam
als rijwielhersteller en verhuurder van
fietsen aan onder andere de politie.
Om te voldoen aan de vraag naar
nieuwe fietsen, begon Bakker aan het
Emaus ook zelf rijwielen te bouwen van
onderdelen die hij van verschillende
fabrieken betrok. Dit werd al snel een
succesvolle bezigheid. De vraag naar
rijwielen was zo groot, dat Bakker zijn
zonen Hubertus (geboren 1905) en
Willem Hubertus (1910) bij zijn zaak
betrok. Het assortiment bevatte later

ook stofzuigers, wasmachines, wringers
en centrifuges, maar fietsen waren de
core business. De fiets was in die jaren
het belangrijkste vervoermiddel van
praktisch iedere Nederlander.
Het bedrijf liep uitstekend. Als getuige
staat nog steeds de twee onder een
kap woning die Bakker liet bouwen
aan de Kethelweg, al is het opschrift
Benzo Home uit de daklijst reeds lang
verdwenen. In 1930 betrok de firma
een ruim pand aan de Hoogstraat 55 in
Vlaardingen, ongeveer op de plaats waar
nu Grand Café Vlaardingen is gevestigd.
Daar kwam de fietsenproductie tot
grote bloei. De Bakkers hadden een
goed gevoel voor publiciteit en wisten
voortdurend de aandacht op hun
bedrijf en hun product te vestigen.
Een publicitair hoogtepunt was de reis
van vier jonge werkloze Vlaardingers
in 1934 op Benzofietsen naar het WK
voetbal in Italië. Bakker zorgde er
voor dat hun vertrek en de terugkomst
enkele maanden later in de pers breed
werd uitgemeten. Uit de reconstructie
die Jan Anderson van het gelijknamige
Streekmuseum in Vlaardingen van
deze reis heeft gemaakt, blijkt dat het
viertal niet alleen voornemens was de
verrichtingen van het Oranje elftal te
volgen. ,,In de bagage werd ook een
maatje haring meegevoerd dat was
bedoeld voor koning Victor Emanuel
III en de fascistische leider Mussolini,’’
vertelt Anderson.
De gigantische reclame die de
onderneming van de vier jongens
Benzo opleverde kostte de firma bijna
niets. Volgens Anderson deed de
fietsenfabrikant als dank voor bewezen
diensten het viertal een primus cadeau
ter vervanging van het exemplaar dat
onderweg was gesneuveld. Van enige
honorering was geen sprake.
Een andere opvallende publiciteitsstunt
was de schenking van een fiets aan Rijn
Rijnhout alias de Reus van Rotterdam
in 1951. De boodschap was zonneklaar:
een fiets die een man van 2.37 meter
lang en 230 kilo zwaar kon dragen, dan
moest wel een kwaliteitsproduct zijn!
Een oud-werknemer van Benzo vertelde
in 2005 aan de amateurhistoricus Peter
de Jong bij de onthulling van de Benzoreclameschildering
in de Zomerstraat dat
de Reus een ‘Katwijker’ cadeau kreeg.
,,Dat was al een versterkte fiets met een
dubbele herenstang, maar die kreeg
dan nog meer versteviging, en extra
dikke spaken.’’ Als tegenprestatie moest
de Reus in de straten van Vlaardingen
met een sandwichbord reclame
maken voor Benzo. Maar ook zonder
dergelijke stunts wist de fabriek zich
verzekerd van een goede afzetmarkt.
De Watersnoodramp in 1953 gaf de
vraag naar rijwielen in het Westen des
lands een enorme impuls. Want, zo
vertelt Wim Bakker, in die desastreuze
februarinacht werden veel fietsen door
onderdompeling in het zoute water
voorgoed onbruikbaar.
Was een Benzo werkelijk niet kapot
te krijgen, zoals de legende beweert?
Zeker niet alle rijwielen van deze
firma verdienden dat imago. De
kwaliteit stond door de fabricage
,,Opa Benzo deed
wekelijks het salaris
voor het personeel in -
gebruikte - enveloppen.
Meneer Bakker vulde
het bedrag dan later
op de dag stiekem
aan, want opa mocht
niet weten wat wij
werkelijk verdienden.’’
van verschillende modellen en het
voortdurend wisselen van leveranciers
niet op een constant niveau. Frames
bijvoorbeeld kwamen nu eens van
Hulsmann uit Schiedam, dan weer
van Van der Wilde uit Volendam, van
Primarius uit Meppel of van Empeo uit
Vorden. Oud-werknemer Martin Verweij,
tussen 1964 en 1969 werkzaam in de
laatste Benzo-fabriek aan de Gedempte
Biersloot: ,,De ene fiets was sterker dan
de andere. De degelijkste serie die we
ooit hebben gemaakt, was een oersterk
model, herkenbaar aan een rood-gouden
striping en het plaatje met de afbeelding
van Opa Bakker op de stuurkolom. Dat
model was werkelijk onverslijtbaar.’’
Er waren ook minder sterke exemplaren.
Peter de Jong smakte ooit tegen de
straatkeien nadat de stang van zijn
Benzo spontaan in tweeën brak. De
commentaren van gebruikers lopen
dan ook uiteen. De een rijdt nog dik
tevreden rond op zijn karretje van
zestig jaar oud, de ander doet nogal
smalend over het Vlaardingse product.
Zo schrijft een Brabantse blogger in zijn
jeugdherinneringen: ,,Eén keer in de
zomervakantie gingen we op reis.
Soms was dat naar Rotterdam,
omdat vader in Schiedam een nieuwe
Benzofiets moest gaan kopen. Waarom
hij zo aan Benzo hechtte weet ik niet,
want iets bijzonders was het niet.
Hooguit goedkoper.’’ Veelbetekenend is
de uitleg die sommige kwaadwillenden
aan de naam Benzo gaven: Brengt Enkel
Narigheid Zonder Ophouden.
Een Benzofiets was niet altijd bij
Benzo geassembleerd. Martin Verweij:
,,Kinderfietsen werden helemaal kanten-klaar
ingekocht bij Trio in Rotterdam.
Er werd alleen een sticker met ons
merk opgeplakt.’’ Wim Bakker bevestigt
dat. ,,De laatste tien jaar kochten we
complete fietsen in met onze naam erop.
Er werd niets meer gemonteerd.’’
Maar in de bloeiperiode werkten er
volgens Bakker tussen zeven uur ’s
morgens en zes uur ’s avonds tien
man fulltime aan het opbouwen en
afmonteren van fietsen, naast twee
werknemers die zich exclusief met
reparaties bezighielden. Bakker en zijn
broer Hans (die om gezondheidsredenen
niet aan dit artikel kon meewerken)
draaiden zelf ook volop mee in de
montage. De productie bedroeg in
de hoogtijdagen van het bedrijf zo’n
honderd stuks per dag, zegt Wim.
Verweij schat dat de productie die
halverwege de jaren zestig werd
gedraaid al was gedaald tot circa 175
fietsen per week. Het aantal werknemers
bedroeg toen volgens hem acht, inclusief
de reparatieafdeling. Overigens kon de
dagproductie sterk variëren. Verweij:
,,’s Winters liep de verkoop sterk terug.
Dan deden we het wat kalmer aan en
bouwden we een voorraad op. Tenslotte
stonden er honderden fietsen op de
zolder, klaar voor de verkoop zodra die
in het voorjaar aantrok.’’
De administratie werd gedaan door
vrouwelijk personeel, onder wie de
vrouw van Wim Bakker, en door
boekhouder Bram Bongersma, die ook
voor een belangrijk deel de inkoop deed
en die in de herinnering van Wim Bakker
‘’een goede en zeer harde werker’’ was.
Maar dat gold voor iedereen binnen
het bedrijf, de twee zonen van de baas
niet uitgezonderd. Ook van hen werd
verwacht dat zij van ’s morgens vroeg
tot sluitingstijd de productie draaiende
hielden. Het was schoon, maar ook
zwaar werk, zegt Wim Bakker. Aan het
tillen van fietsen uit de werkplaats naar
de zolder hield hij een dubbele hernia
over. ,,Ja, dat werk was een beetje een
ruggenkraker,’’ zegt hij met een flauw
lachje. Maar daar viel weinig aan te
doen. ,,Opa zei: ‘Zo ging dat vroeger,
dus zo doen we het nu ook’.’’
Martin Verweij vertelt dat opa Bakker
Musis 26 27 Musis
door zijn regelmatige verschijning op
de zaak, waarvan de dagelijkse leiding
volledig in handen was gekomen
van Willem Hubertus (Wim, voor het
personeel Meneer Bakker) nadat diens
broer en medevennoot Hubertus in
1950 was overleden, bijdroeg aan de
‘’enigszins eigenaardige bedrijfscultuur’’.
,,Opa Benzo deed wekelijks het salaris
voor het personeel in - gebruikte -
enveloppen. Meneer Bakker vulde het
bedrag dan later op de dag stiekem aan,
want opa mocht niet weten wat wij
werkelijk verdienden.’’
Een andere eigenaardigheid was de
gewoonte van ‘Meneer Bakker’ om
elke avond tegen kwart voor zes de
filialen te bellen en te informeren naar
de dagomzet. ,,Maar eigenlijk wilde hij
gewoon controleren of het personeel
wel tot sluitingstijd doorwerkte,’’
aldus Verweij. Hij typeert de leiding
als ‘’streng’’. ,,Er werd geëist dat je
keihard doorwerkte. Even uitblazen
werd onmiddellijk bestraft met een
uitbrander.’’ Daar tegenover staat dat
het voltallige personeel ieder jaar op
kosten van de zaak een dagje naar de
Wielerzesdaagse in Antwerpen ging.
Verder herinnert Verweij zich dat het
personeel bij het 50-jarig jubileum werd
getrakteerd op een avondje Wim Kan in
het Luxortheater.
Over arbeidsvoorwaarden stond weinig
tot niets op papier.
Het einde van een onverwoestbare fiets
Peter de Jong
In 2002 vond ik bij uitdragerij ‘In de goede Staat’ mijn eerste
Benzo. De roem van het stalen ros was mij uit overlevering
welbekend, maar met het genoegen van zadelpijn was ik tot
op dat moment op andere merken bekend geraakt. Omdat
de tweedehandsjes waarop ik mij toen door de stad begaf
regelmatig door anderen toegeëigend werden, kon ik het
oude bakbeestje op dat moment toevallig goed gebruiken,
dus voor 15 gulden was ik weer even boven Jan.
De vreugde was ook nu van korte duur want het karretje
bleek zijn beste dagen al lang geleden te hebben gehad.
Al fietsend voelde ik dat er iets niet goed ging met mijn
‘nieuwe’ fiets en terwijl ik mij afvroeg wat er aan de hand
was, brak de stang spontaan af terwijl ik een bocht nam
en ik keilde met een behoorlijke smak tegen het plaveisel.
Door metaalmoeheid rijp voor de sloop zat ik met twee
halve fietsen in de maag. Voor ik de wrakstukken echter
op de gemeentewerf aan de Hoflaan in de oud ijzer
container dumpte, heb ik met een ter plekke geleende föhn
de merkstickers er af gehaald. Het commentaar van de
voorbijgangers was niet van de lucht en zelfs ik vond mijn
Vlaardingse verzamelwoede eigenlijk wel iets te ver gaan.
Maar het waren mooie stickers en na twee uurtjes pielen had
ik weer een uniek item in mijn collectie.
Een week later vroeg stichting Meervoud mij om in
navolging van mijn activiteiten met de restauratie van
Vrije dagen kende het bedrijf niet,
wel werden jaarlijks enkele weken
vakantie doorbetaald. Het bestaan van
een loonstrook leerde Martin Verweij
pas kennen bij een latere werkgever,
aan zulke rompslomp deed Benzo niet.
Desondanks had hij het er prima naar
de zin. De sfeer in de werkplaats was
amicaal en gezellig, hij verdiende goed
en hij had de indruk dat de baas hem
wel mocht. Elke vrijdagmiddag mocht
hij de blauwe Opel Kaptein van Meneer
Bakker wassen, voordat die er mee naar
zijn buitenhuis in Blankenberge reed.
Dat hij in 1969 overstapte naar een
andere baas, was vooral wegens een
gebrek aan toekomstperspectieven.
,,Je kon je bij Benzo niet ontwikkelen.
Verder dan het werk dat je deed kon je
nooit komen.’’ Bovendien zag hij het
bedrijf langzaam maar zeker in verval
geraken. Er werden filialen gesloten
en de omzet daalde. Naar de oorzaken
kan hij alleen gissen. ,,Mismanagement
misschien? Veel beleid zat er niet achter,
ik had altijd sterk de indruk dat ze maar
wat aanrommelden. Maar het kan ook
aan de opmars van de brommer en de
auto hebben gelegen.’’
Er was een heel scala aan oorzaken
dat leidde tot sluiting halverwege de
jaren tachtig van het eens zo bloeiende
bedrijf. Wim Bakker: ,,Benzo was een
voorloper van de postorderbedrijven.
Bij ons bestelde fietsen werden
door heel Nederland verstuurd. Per
bodedienst, maar in het begin vooral
per trein, door middel van een simpel
rijwielkaartje, dat één gulden vijftig
kostte. De klant moest de in karton
verpakte fiets zelf van het station halen
en afmonteren. De transportkosten
werden in de loop der tijd steeds hoger,
tot wel veertig gulden per fiets. Dat was
voor de klant niet meer aantrekkelijk.
Verder raakte ons personeel op leeftijd
en vervangend personeel was moeilijk
te vinden. Wat ook een rol speelde
was de snelle groei van de verkoop
van goedkope Oost-Duitse fietsen bij
warenhuisketens als V&D en de Hema.’’
Benzo verkocht op het laatst uitsluitend
nog kant-en-klaar ingekochte fietsen.
Naast Hans en Wim Bakker telde het
bedrijf nog slechts één werknemer.
Gezondheidsklachten deden beide
broers besluiten de zaak op te doeken.
Het bedrijfspand aan de Gedempte
Biersloot werd verhuurd en later
verkocht.
Wim Bakker en zijn vrouw namen ieder
een fiets uit de resterende voorraad
en gebruikten die jarenlang op hun
vakanties in Spanje. ,,Pas onlangs
hebben we ze verkocht. Onze conditie is
niet meer zodanig dat we vlot heuvel op
heuvel af fietsen.’’
oude muurschilderingen ‘iets’ moderns met een historisch
gegeven te doen op de blinde muur bij de nieuwbouw aan
de Van Kampen dependance in de Willem Pijpersstraat. Het
5 centimeter kleine stickertje bleek een perfect uitgangspunt
te zijn, met een resultaat op formaat. Wethouder Attema
kwam in 2005 met een taxi uit een vergadering in Capelle
aan den IJssel om samen met enkele tientallen Benzorijders
de muurschildering te onthullen.
Het merk bleek nog altijd buitengewoon populair en er
waren enkele prachtige exemplaren bij die het zeker nog
heel wat langer vol zullen houden dan mijn eenvoudige
maandagochtendexemplaar.
Nog steeds kom ik af en toe een Benzo tegen ‘In de Goede
Staat’, soms met een stickertje waarop de oude heer Bakker
zelf staat. Pogingen om ook deze met de föhn los te weken
zijn tot op heden mislukt.
Van een oude bezitter kreeg ik wel de Benzo fietsbel om
in de verzameling Pieter Kornelis van Ebscheuten op te
nemen. Een zeldzaam collector's item dat niet nalaat een
aangenaam belletje uit het verleden te doen klinken. Tot
voor kort zag ik nog wel eens een Benzofiets of -bel tussen
de tientallen fietsen bij de stationsstallingen. Sinds de
overdekte stallingen hier en in de wijk gerealiseerd werden is
ook dit verschijnsel echter verleden tijd.

Handling | Drukwerk | Mailing | Postbezorging | Houtindustrie
Groen- en Milieuservices | Uitzendkrachten | Detachering | Enquêtes
Bedrijfsinformatie | Arbeidsintegratie
Tel. (010) 204 10 00
zorg voor de stad
NV IRADO
Van Heekstraat 15
3125 BN Schiedam
telefoon 010-262 1000
e-mail info@irado.nl
www.irado.nl
Compleet naar wens
Het Groot Schiedams Prentenboek
Nog maar enkele stuks voorradig
bij uitgever en boekhandel!
Boekhandel Van Leeuwen, Schiedam
Boekhandel ‘t Centrum, Schiedam
PostScriptum, Schiedam
Bruna- Nieuwe Passage, Schiedam
Musis 28
Doekje voor het bloeden wordt
monument
Hans van der Sloot
Geen Schiedams bestuurder of politicus die het in 1953 op die manier gezegd had willen
hebben; Maar natuurlijk was het Plantagepodium - zo genereus geschonken door het
Schiedams bedrijfsleven – een fooi in vergelijking met de door Van den Broek en Bakema
op de kop van de Plantage geschetste schouwburg, welk plan echter in 1951 met slechts
één stem in de gemeenteraad sneuvelde.
Niets leek de realisering van de
Schiedamse schouwburgplannen
rond 1950 in de weg te staan. Ieder
was het erover eens dat het Passage
Theater – op dat moment vluchtheuvel
voor het Rotterdamse culturele leven
dat het in eigen stad moest stellen
met een verwoeste binnenstad – als
stadsschouwburg tekort schoot. Ook de
overige lokaties zoals Musis Sacrum,
Arcade en Tivoli werden ongeschikt
geacht als lokaal centrum voor de
podiumkunsten.
Het initiatief voor een lokale schouwburg
was ambitieus en kwam voort uit de
coterie van Schiedamse kunstminnaars
van dat moment, die nationaal binding
had met onder andere de Amsterdamse
Uitkijk, de architectengroep De Acht,
de Rotterdamse Venstergroep, Galerie
Le Canard en het Stedelijk Museum
Amsterdam. Men wist waarover men het
had, welke mogelijkheden gerealiseerd
konden worden en waartoe de beoogde
architect Jaap Bakema, medeschepper
van de Rotterdamse Lijnbaan, ’t
Venster en het internationaal geroemde
Ter Meulen in staat was. Van Jaap
Bakema zijn de woorden: ‘werkelijke
architectuur kan in onze dagen slechts
worden geschapen door diegenen die
zinnens zijn aan de schepping van
nieuwe maatschappelijke ordeningen
mee te werken’. En aan die opvatting
zou hij onder andere vorm geven in
het culturele hart van Nagele in de
Het Plantage podium tijdens een drumband-concours, eind jaren 1950.
Foto: Chr. Breur. Collectie Gemeentearchief Schiedam, beeld nr 29258.
29 Musis
Noordoostpolder en de Opstandingskerk
in Schiedam.
Cultureel voldoende waarborgen
Aan het draagvlak voor een schouwburg
mankeerde het dus niet. Kwalitatief
meende men voldoende waarborg te
hebben voor een gezonde exploitatie.
Ook financieel leek er geen vuiltje aan
de lucht. Voor filmvertoning kwam
de regio theaters en stoelen tekort.
In het bombardement van 14 mei
1940 waren vrijwel alle Rotterdamse
theaterfaciliteiten verloren gegaan.
Slechts de bioscopen in de buitenwijken
stonden nog overeind, terwijl voor
zogenaamde cultuurfilms slechts
één theater met beperkte capaciteit

eschikbaar was. Tegen die achtergrond
mocht Schiedam het beleven dat het
Rotterdams Toneel met grote regelmaat
in het Passage Theater stond, het
Rotterdams Philharmonisch aldaar
concerten verzorgde, de aulaconcerten
internationaal talent trokken,
CoBrA zich in Schiedam nestelde en
Schiedam landelijk kon wedijveren met
hoogstaande Matthäeus-uitvoeringen.
Misschien dat de initiatiefnemers zich
best realiseerden dat veel van deze
cultuurjuwelen slechts geleend waren
en teruggegeven zou moeten worden
op het moment dat Rotterdam weer
op krachten zou zijn. Maar mogelijk
deelden ze ook de overtuiging dat
tenminste een deel ervan blijvend zou
zijn. Een opvatting die in het Stedelijk
Museum in ieder geval bewaarheid zou
worden.
Aan het plan mankeerde niets. Ook
de locatie op de kop van de Plantage
– toen nog niet doorsneden door
de dwarsverbinding tussen Lange
Nieuwstraat en Tuinlaan – leek de
meest geëigende voor de bouw van
een schouwburg. Zowel het bestuur
van de Schiedamse Gemeenschap,
waarin alle cultuurorganisaties verenigd
waren, als de beoogde architect Jaap
Bakema, gingen uit van een kleine
schouwburg met een capaciteit van
ongeveer zeshonderd zitplaatsen in de
grote zaal en een kleine zaal voor meer
experimentele uitvoeringen, waarin ook
filmvoorstellingen mogelijk moesten
zijn, ongeveer ter grootte van ’t Venster
in Rotterdam of de succesvolle Uitkijk
in Amsterdam, naar welk model later
ook Kriterion in Rotterdam zou worden
gerealiseerd. Nota bene vanuit het
initiatief dat het in Schiedam niet zou
halen.
In zijn binnenkort te verschijnen
‘Verzamelde herinneringen’, spreekt
auteur Piet Sanders, die onder meer als
bestuurslid van het Stedelijk Museum
aan de Hoogstraat, bestuurslid van de
Amsterdamse Uitkijk en betrokken bij
de Rotterdamse Venstergroep een zeer
actieve rol speelde in het Schiedamse
culturele leven, er nog schande van hoe
een kleine groep Schiedammers deze
schitterende kans op een prominente
positie als podiumstad van meer dan
lokale betekenis in 1951 om zeep hielp.
Terwijl stadsbestuur, politiek en cultuur
zich het idee van een eigen schouwburg
met groot enthousiasme eigen maakten,
lagen de omwonenden van de Plantage
dwars. Zij vreesden dat een schouwburg
alleen maar overlast zou veroorzaken.
Aan parkeerproblemen werd nog niet
gedacht. Eerder dacht men aan
de overlast door de regelmatige
toeloop van honderden bezoekers en
vooral de geluidsoverlast, al bestond
daarvoor geen enkel bewijs.
Het kon niet anders dan dat de
gemeenteraad zich over de plannen
moest uitspreken. Zowel door voor-
als tegenstanders werd druk gelobbyd.
De voorstanders mochten rekenen op
steun van iedere liefhebber van kunst
en cultuur. De tegenstanders oefenden
vooral druk uit op de politiek. Beide
groepen waren ongeveer met elkaar
in evenwicht. Tal van prominenten
spraken zich uit vóór de schouwburg.
Ook het college van burgemeester en
wethouders voelde ervoor, evenals
vooraanstaande ondernemers als
Wilton en Van Bergen Walraven, de
directeur van de Hollandse Algemene
Verzekeringsbank HAV. Waarmee ze
rekening dienden te houden was dat
de omwonenden van de Plantage,
behorend tot de oudste en meest
welgestelde families van Schiedam
een aanzienlijke invloed op de politiek
uitoefenden en met name op de
confessionele partijen.
De raadsvergadering waarin de
schouwburg ter sprake en ter
stemming kwam was ook ongemeen
spannend. De kranten – toen nog
vijf in getal – bemoeiden zich er
diepgaand mee, tal van adviezen
waren uitgebracht en iedereen die een
zegje kon doen over de plannen had
zich erover uitgesproken.
Uiteindelijk – en tegen elke
verwachting in - wonnen de
omwonenden van de Plantage. Met
slechts één stem tegen werd het plan
om op de kop van de Plantage een
schouwburg te stichten afgeschoten.
En die ene stem gaf dan nog de
doorslag omdat niet alle raadsleden
op de vergadering aanwezig waren.
De voorstanders grepen naar een
laatste redmiddel en trachtten de
raadsbeslissing door de Raad van
State nietig te laten verklaren.
Hetgeen de merkwaardige figuur
opleverde dat een (in z’n hart groot)
voorstander van de schouwburg,
de directeur van de Gemeentelijke
Woningdienst en gemeentelijk jurist
mr. ir. M.M. van Praag namens
de gemeente het raadsbesluit
verdedigde.
De Raad van State stond geen andere
mogelijkheid open dan het besluit van
de Schiedamse gemeenteraad geldig
te verklaren, waarmee het plan als
geheel van de baan was en ook nooit
meer ter sprake zou komen.
Het podium in 2009 onder graffiti verborgen.
(Foto: Cornelia Montfoort)
Het Israel-Mandoline orkest treedt in 1970 op.
(Foto: H. Speksnijder, beeldnr. 22334. Collectie
Gemeentearchief Schiedam.)
Het podium met de letters SG bovenop in 1959.
(Foto: J.F.H. Roovers, beeldnr. 07905. Collectie
Gemeentearchief Schiedam.)
Musis 30
Gejuich
In het daaropvolgende jaar bracht
de Schiedamse Gemeenschap de
noodzaak van een vervangend podium
ter sprake. Deze moest de bouwvallige
houten muziektent in de Plantage
vervangen. Noch de kranten, noch de
SG kwamen terug op de teleurstellende
ontwikkelingen in 1951. Integendeel,
alsof er niets aan de hand was
geweest weerklonk gejuich. ‘Teneinde
te voorzien in de nood, die op korte
termijn dreigde te ontstaan door het
wegens bouwvalligheid uitvallen van
de enige muziektent in Schiedam, die
in de Plantage, en tevens een blijvende
oplossing te vinden voor het bij elke
feestviering weer naar voren komend
probleem van een goed podium, heeft
de Schiedamse Gemeenschap besloten
in de Plantage een nieuw podium te
laten bouwen’, schreef het Schiedams
Parool op 6 juni 1952. ‘De opdracht
voor het maken van het ontwerp
hiervan werd opgedragen aan de
architecten ir. H Kammer en P.M. Pol.
De vereiste goedkeuringen werden
reeds verkregen en ook de aanbesteding
heeft inmiddels plaatsgevonden. Nog
voor de Vacantieweek op Donderdag 21
Augustus dient de bouw te zijn voltooid’.
Pol was een jong architect en H.
Kammer een expert op het gebied
van podiumbouw. Voorzien was niet
alleen in een podium maar ook in een
openluchttheater naar het model van het
Rotterdamse (openlucht) Dijkzigttheater,
dus met staan- en zitplaatsen die
berekend waren op maximaal
drieduizend bezoekers. De omwonenden
van de Plantage zouden het met dat
podium dubbel en dwars voor hun
kiezen krijgen.
Over het ontwerp was de krant vol
lof; ‘Met hun beiden kwamen zij tot
een ontwerp dat geheel in de lijn der
verwachtingen van de opdrachtgeefster
lag. In plaats van de traditionele schulp
brachten zij een zelfs voor moderne
begrippen vooruitstrevend ontwerp
voor een podium, waarvan de structuur
in de eerste plaats werd afgestemd op
de omgeving, dat wil zeggen op de
groenbeplanting van de Plantage’.
De metaalconstructie die de kern
vormt van het Plantagepodium
werd geschonken door Dok- en
Werfmaatschappij Wilton Fijenoord,
voor de bouw bracht de firma Leenderts
het – ook toen bescheiden – bedrag van
16.320 gulden in rekening.
Ook in het blad van de Schiedamse
Gemeenschap klonk geen woord
van teleurstelling over het verleden
door. ‘Dit zal’, schreef de SG, ‘een
openluchttheater worden, zoals men
31 Musis
moeilijk in den lande zó in het hart van
de stad en toch zo geheel in de natuur
zal vinden. De hoog opgaande oude
bomen omsluiten de ruimte, waar zeker
3000 mensen een zitplaats kunnen
vinden. De huizen van de Tuinlaan en
de Lange Nieuwstraat schermen de
flanken tegen de wind af en nog open
plekken zijn weet men in de toekomst
een zaalmuur van bomen (….) Wat het
podium, als het op 1 Augustus klaar zal
zijn, gaat betekenen voor de Schiedamse
Gemeenschap en haar aangesloten
De metaalconstructie
die de kern vormt van
het Plantagepodium
werd geschonken
door Dok- en
Werfmaatschappij
Wilton Fijenoord, voor
de bouw bracht de
firma Leenderts het
–ook toen bescheiden
– bedrag van 16.320
gulden in rekening.
secties en verenigingen is moeilijk te
zeggen. Het zal, als de voortekenen
niet bedriegen, zo veelzijdig van
bruikbaarheid zijn, dat het in de loop
van het zomerseizoen wellicht zo vaak
in gebruik is, dat het gebruik tijdens de
Vacantieweek maar een bijkomstigheid
is’.
Die laatste hoop is helaas nooit in
vervulling gegaan. Met de zogenaamde
Vacantieweken – min of meer
vergelijkbaar met de Brandersfeesten
nu, alleen met een duidelijk accent
op cultuur en theater – werd het
podium wel gebruikt. Mede omdat de
Schiedamse gemeenschap in Willem
(toen nog ‘O) Duys een gedreven
organisator had die opkomend talent
voor Schiedam wist te interesseren.
Voor de rest was de belangstelling
matig. De opvolger van SG-directeur
Piet Groenendaal, die als geen
ander voor het podium had geijverd,
Peter van den Boom, kan zich het
openluchttheater uitsluitend herinneren
als de parkeerplaats die het momenteel
nog steeds is. Met smaak haalt hij
een anekdote op waarin hij tijdens de
kerstweek een prachtige dennenboom
op de imperiaal van zijn auto trof die
een ander daar kennelijk was vergeten,
maar optredens kan hij nauwelijks
noemen behalve die enkele keer dat het
podium dienst deed tijdens het jaarlijkse
drumbandconcours.
Geheel ten onrechte verdween het
Plantagepodium als cultureel trefpunt
in de vergetelheid en werd gaandeweg
de hangplek die het heden ten dage nog
steeds is.
Dit neemt echter niet weg dat het
Plantagepodium als bouwwerk nog
steeds de moeite waard is. Door
constructie en verschijningsvorm
is het als openluchtpodium een
zeldzaamheid en in al z’n eenvoud
een klein, maar fraai voorbeeld van
wederopbouwarchitectuur.
Het is om die reden dat de Historische
Vereniging Schiedam – gesteund door
de Bond Heemschut – behoud van het
podium bepleit en het de status wil
verlenen van gemeentelijk monument.
‘Handhaving’, motiveert de Historische
Vereniging, ‘moet te overwegen zijn, en
dan wellicht niet als podium, hetgeen
wij onhaalbaar achten, maar als
uitgangspunt voor een daar te vestigen
gelegenheid om te verpozen en wat te
eten of te drinken en zo van het park
te genieten. Nergens in de Plantage of
er rondom heen kan nu op die manier
van het park worden genoten. In het
land zijn veel voorbeelden te vinden,
waar mooie oude parken voorzien
zijn van een aantrekkelijke eet- en
drinkgelegenheid. Het terras kan, om
de zon te vangen, buiten het eigenlijke
podium gesitueerd worden, terwijl op
het podium een transparant afgesloten
binnenterras kan worden gecreëerd’.
Het is een suggestie die het voortbestaan
van een bescheiden, maar smaakvol
uitgevoerd bouwwerk, in de loop der
tijd letterlijk tot ‘folly’ (een nutteloos
bouwwerk dat alleen als vermaak een
functie heeft) is vervallen, maar toch
zoveel karakter heeft dat het behoud
ervan meer dan gerechtvaardigd
is. Een bestemming als eet- en
drinkgelegenheid in relatie met de fraaie
Plantage als stadspark en beeldentuin,
is in dit opzicht een vondst. Te hopen
is alleen dat de omwonenden van de
Plantage niet ook nu dwars gaan liggen.

Geniet, maar drink met mate
DRINKWIJZER.INFO
Pure bekoring