CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

CLAIRLIEU
T11DS
GES( i
lipugwaardig Heer G-h . ■ ■
niC.
PR. R. |ANSS£N
KRON1EK
[NH< Hi! I
De oorsgrong v;in At ( IkI' ^au !ici 11. Kiui
\!
. \ n r

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN
62ste
JAARGAN G
2 0 0 4
CLAIRLIEU — MAASEIK

HOOGWAARDIG HEER G. LEWANDOWSKI
NIEUWE MAGISTER GENERAAL VAN DE
-«*«,
KRUISHEREN
In de zomer van 2003 hid
den de kruisheren Generaal
Kapittel. Tijdens dit kapittel,
dat plaats vond in Brazilie werd
Glen Lewandowski gekozen tot
magister generaal in opvolging
van Rein Vaanhold, die dit
ambt bekleedde sinds 1997 en
niet meer herkozen wenste te
worden. Voor zijn verkiezing
behoorde Glen tot de kruis-
herengemeenschap van Abe-
pura. In de School voor
Theologie doceerde hij Nieuwe
Testament en gaf cursussen over contextuele liturgie en cultuur.
Hij coordineerde ook het postdoctorale programma.
Glen werd geboren in Forley op 21 oktober 1947. In 1969 trad
hij in bij de kruisheren in Hastings. Aan de universiteit studeerde
hij H. Schrift, wijsbegeerte, culturele antropologie en Klassieke
Filologie. In 1981 behaalde hij een doctoraat in de praktische
theologie aan de universiteit van Chicago. Glen was conventualis
in Fort Wayne, Riverview en Chicago. In 1981 verhuisde hij naar
de kruisherengemeenschap in Indonesia. Van 1991 tot 2001 was

4 HOOGWAARDIG HEER G. LEWANDOWSKI
hij de overste van de kruisherenmissie (regionale overste, prior proprovinciaal)
in Irian Jaya. Daarna werd hij socius in het post-noviciaat
in de vormingsgemeenschap in Abepura.
Magister generaal Lewandowski houdt zich ook bezig met
onderzoek en studie rond het priesterschap van religieuzen, sacramenteel-liturgisch
mysticisme, Moslim Soefisme, antropologie van
de wetgeving en bijbelse pneumatologie in modellen van heiligheid.
Daarnaast toont hij interesse voor middeleeuwse bijbelwetenschappen
en de sociologie van de esthetische kennis.
De redactie van Clairlieu wenst de nieuwe Generaal heel veel
inspiratie en motivatie bij de uitoefening van zijn moeilijke
opdracht.

IN MEMORIAM
PIET WINKELMOLEN O.S.C. (1915-2004)
Pater. P. Winkelmolen o.s.c. Foto: 1. Eltink
dr. Roger Janssen o.s.c.
Graag willen we dit in
memoriam beginnen met de
aanhef van de homilie, die
prior M. Martens hield op de
dag van de uitvaart van
kruisheer Piet Winkelmolen:
"Na een zeer actiefleven in ver-
schillende kloosters van onze orde
is confrater Piet Winkelmolen op
zijn tocht naar zijn negentigste
verjaardag en na een kortstondi-
ge ziekte rustig en tevreden van
ons heengegaan op 15 maart
2004. Zijn groot werkterrein
was altijd de Nederlandse
kruisherenprovincie geweest tot
hij op eigen verzoek in juni
1999 voor het klooster in
Maaseik benoemd werd, omdat
het bestuur van de orde besloten
had om het klooster van
Amersfoort, waar hij vanaf
1957 werkzaam was en diverse
functies waarnam, op te hejfen en te sluiten. Wij hebben hem hier in
Maaseik dus slechts korte tijd gekend als archivaris van de orde, als

6 IN MEMORIAM PIET WINKELMOLEN O.S.C (1915-2004)
iemand die gezien zijn gezegende leefiijd niet in een makkelijke stoel
ging zitten maar met een grote interesse voor geschiedenis, voor het
reilen en zeilen van de kruisherenorde dag na dag bezig was. De con
crete mensen die door de eeuwen heen deze geschiedenis mee gemaakt
en geschreven hebben droeg hij een warm hart toe en zo schreefhij zelf
hun geschiedenis mee en dit met een bewonderenswaardige ijver tot
enkele weken voor zijn sterven.(...J'x
Petrus Gerardus Maria Winkelmolen werd geboren in
Rotterdam op 16 januari 1915 als zoon van Gerard Pieter
Winkelmolen en Anna Hubertina Verhart. In het Heilig
Kruiscollege van Uden volgde hij van 1928 tot 1934 middelbaar
onderwijs. In de zomer van 1934 trad hij in bij de kruisheren en
doorliep het noviciaat in Neeritter. Daar legde hij op 28 augustus
1935 tijdelijke geloften af. In Zoeterwoude volgde hij van 1935 tot
1937 de filosofische opleiding en vervolgens studeerde hij tot 1941
theologie in Sint-Agatha. Op 28 augustus 1938 legde hij de
eeuwige geloften af in Sint-Agatha. De priesterwijding ontving hij
van mgr. A. Diepen op 28 juli 1940 in Nijmegen.2
Van augustus 1941 tot juni 1942 was Piet conventualis in Hees.
In 1941 werd hij benoemd voor de kruisherenmissie op Java.
Wegens de oorlogsomstandigheden kon hij niet vertrekken.
Daarom werd hij benoemd voor het kruisherenklooster van Uden,
waar hij conventualis was van juni 1942 tot maart 1946 en van
augustus 1947 tot 1 oktober 1952. Piet werd er leraar geschiede
nis, Nederlands en bijbelonderricht op het Heilig Kruiscollege van
januari 1943 tot december 1945, procurator van het klooster van
September 1947 tot September 1952 en bibliothecaris van oktober
1948 tot September 1952. Tevens deed hij dienst als assistent in
OudeTonge van december 1945 tot maart 1946.
1 M. Martens, In Memoriam Piet Winkelmolen, kruisheer. in: Bulletin van de Europese
provincie van de Kruisheren, nr.4, april 2004, pp. 63-64
2 Voor dit in memoriam steunen wij o.m. op I. Eltink, Interview met p. P. Winkelmolen. in:
Sint Aegten Kroniek, jg-3, nr.l, maart 2000, pp. 1-8; R. Janssen & P. Winkelmoien,
Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae Crucis 1840-1996. Maaseik,
Geschiedkundige kring "Clairlieu", 1999, pp. 859-860

IN MEMORIAM PIET WINKELMOLEN O.S.C. (1915-2004) 7
In maart 1946 werd Piet benoemd voor het klooster van
Zoeterwoude. Hij bleef er conventualis tot augustus 1947. Hij
werd aalmoezenier van de politieke delinquenten in Leiden van
maart tot oktober 1946 en in Weesp van oktober 1946 tot Sep
tember 1947. Vanuit Zoeterwoude keerde hij in 1947 terug naar
Uden. Op 1 oktober 1952 werd hij conventualis in Sint-Agatha. In
oktober 1953 werd hij er procurator. Dit ambt bekleedde hij tot
1 januari 1957. Dan werd hij benoemd voor het klooster in
Amersfoort, waar hij conventalis bleef tot 6 juni 1999. Toen het
klooster van Amersfoort werd opgeheven, drukte hij de wens uit
zijn laatste levensjaren in Maaseik te mogen doorbrengen. Daar
verbleef hij in het kruisherenklooster van 6 juni 1999 tot aan zijn
dood op 15 maart 2004.
In Amersfoort werd Piet procurator van 1 januari 1957 tot
1963. Van januari 1964 tot oktober 1980 was hij er docent catechese
van de Katholieke Opleidingschool voor Kleuterleidsters en
van 1980 tot oktober 1985 administrator. Tevens was hij gewestelijk
aalmoezenier van KAJ en VKAJ in het aartsbisdom - daartoe
aangesteld door kardinaal Alfrink - van 23 maart 1959 tot oktober
1971. Hij werd aalmoezenier en bestuurslid van de Levensschool
in Amersfoort van 1958 tot 1981 en secretaris van de dekenale
raad Amersfoort van 1970 tot 1975. Op 10 april 1982 werd hij
prior gekozen in het convent van Amersfoort. Dit ambt bekleedde
hij tot 2 december 1988.
Piet was een graag geziene figuur in de kruisherenorde. Als zijn
naam werd aangehaald wist iedereen over wie het ging. Zelf kende
hij heel veel confraters en wist heel wat te vertellen over hun reilen
en zeilen. In 1982 werd hij aangesteld als generale archivaris van de
orde. Hij ordende nagenoeg het volledige generale archief van de
orde en zorgde voor een zeer gedetailleerde analytische inventaris.
Zoals in het hierna volgend bibliografisch overzicht duidelijk
wordt, liet hij het hier niet bij en ordende ook de archieven van de
Belgische en Nederlandse provincie van de orde, van de Duitse
proprovincie, van de Procuria Generalis, van Clairlieu en van het
historisch instituut te Bonn, de persoonlijke papieren van enkele
overleden confraters en de archieven van enkele opgeheven kloos-

8 IN MEMORIAM PIET WINKELMOLEN O.S.C. (1915-2004)
ters. Officieel bleef hij tot 1998 in functie, maar feitelijk bleef hij
als archivaris werkzaam tot aan zijn dood. Als archivaris van de
orde had hij heel wat huidige en oude, verlaten kloosters bezocht
en daardoor vele contacten gelegd.
In 1970 werd Winkelmolen lid van de kring Clairlieu. Tot aan
zijn dood bleef hij bestuurslid - penningmeester, welke opdracht
hij jaar in jaar uit trouw en minutieus uitvoerde. Zelf pleegde hij
weinig wetenschappelijk historisch onderzoek en als gevolg daarvan
publiceerde hij ook niet veel over de geschiedenis van de orde.
Door zijn veelvuldige contacten met personen, die zich inlieten
met de geschiedenis van de orde tout court of van een of ander
klooster, wist hij anderen er echter toe te bewegen om in Clairlieu
te publiceren en/of lid te worden van de kring. Zelf was hij een verwoede
verzamelaar van alles wat maar betrekking kon hebben op
het kruisherenleven: archivalia, knipsels, boeken, fotos en dias,
gedachtenisprentjes, pretiosa (kelken, ringen, borstkruisen,
mijters...), relieken, stempels en dies meer.
Piet Winkelmolen was een opgeruimde, tevreden kruisheer, die
voor zichzelf heel weinig nodig had. Hij kon genieten van het
broederlijke samenzijn en meeleven met de tegenslagen en het verdriet
die een gemeenschap kunnen treffen. Bezinning en gebed
ontbraken geen enkele dag. In de geest van de reguliere kanunniken
vierde hij dagelijks eucharistie en toonde hij nadrukkelijk
zijn aanwezigheid in het koorgebed. De orde was hem heilig, haar
idealen probeerde hij tot de zijne te maken. Daarom wenste hij
ook begraven te worden in zijn kruisherenhabijt. Niettegenstaande
zijn hoge leeftijd, die dankbaar stemt, verliest de kring Clairlieu in
Piet Winkelmolen een gedreven en begaafde medewerker.

IN MEMOR1AM PIET WINKELMOLEN O.S.C. (1915-2004)
Bibliografie Piet Winkelmolen o.s.c.
dr. Roger Janssen o.s.c.
(samen met H. Van de Ven en L. Sips), Verslag der provinciate
bijeenkomst te Amersfoort. in: Bulletin^ 1973, pp.127-132
Inventaris van het archief van het klooster der Kruisheren te Diest.
Diest, 1975
Archiefvan het klooster der Kruisheren te Diest. in: Cellesiana, 1975,
pp. 151-153
Inventaris van het archiefvan het Kruisherenklooster Mater Dolorosa
te Zoeterwoude. Amersfoort, 1980, z.p., getypte versie
Lijst van conventualen van het Kruisherenklooster te Maastricht van
1437 tot 1796. Amersfoort, 1980, 304p., getypte versie
Inventaris van het archiefvan de Belgische Provincie van de Orde van
het Heilig Kruis. Amersfoort, 1982, 2 delen, getypte versie
Inventaris van het Archief van het Generalaat van de Orde van het
Heilig Kruis, 1840-1940. Amersfoort, 1986, z.p., getypte versie
Inventaris van het Archief van het Generalaat van de Orde van het
Heilig Kruis, 1940- Amersfoort, 1986 e.v., 6 delen, getypte versie
Inventaris van het Archiefvan de Procuria Generalis van de Orde van
het H. Kruis te Rome. Amersfoort, 1987, z.p., getypte versie
Mededeling over de bouw van het klooster Ter Apel. in: Clairlieu,
jg.46, 1988, p.127
Bericht over literatuur rond de San Giorgio te Rome, in: Clairlieu,
jg.47, 1989, pp.213-214
Inventaris van het dossier H. Van Rooijen o.s.c. en C. Van Dal o.s.c.
Amersfoort, 1988, getypte versie

10 IN MEMORIAM PIET WINKELMOLEN O.S.C (1915-2004)
Bericht over "Kostbarkeiten aus der UniversitdtsbibL Dusseldorf"
waarin vele banden van het vroegere Kruisherenklooster Dusseldorf.
in: Clairlieu, )%Al, 1989, pp.197-198
Bericht over de Kruisherenkerk in Den Bosch, in: Clairlieu, jg.47,
1989, p.204
Inventaris van het archief Clairlieu. Amerfoort, 1990, getypte ver-
sie
Bericht over de Kruisheren van Briiggen. in: Clairlieu, jg.48-49,
1990-1991, p.143
Bericht over de bestemming van de Kruisherenkerk in Maastricht, in:
Clairlieu, jg.48-49, 1990-1991, pp. 148-149
Bericht over de nieuwe functie van het voormalige Kruisherenklooster
TerApel. in: Clairlieu, jg.48-49, 1990-1991, pp.149-150
(samen met G. Reijners), Een halve eeuw Clairlieu. in: Clairlieu,
jg.5O, 1992, pp.5-12
Bericht over Greenbay (Wisconsin), in: Clairlieu, jg.5O, 1992, pp.
175-176
Inventaris van het archief van de provincie van de heilige Augustinus
van de Orde van het Heilig Kruis. Amersfoort, 1993, 2 delen,
getypte versie
Bericht over Nicolaas van Haarlem en het Kruisherenklooster van
Hoorn. in: Clairlieu, jg.51, 1993, p. 193
Bericht over de voormalige Kruisherenkloosters van Scharmer en Ter
Apel. in: Clairlieu, jg.51, 1993, pp.194-195
Inventaris van het archief van het Kruisherenklooster te Diest.
Amersfoort, 1994, z.p., getypte versie
Bericht over de restauratie van het voormalige Kruisherenklooster in
Bentlage. in: Clairlieu, jg.52, 1994, p.256

IN MEMORIAM PIET WINKELMOLEN O.S.C. (1915-2004) 11
Bericht over een relikwiekruis in de S.Dionysiuskirche in Rheine en
afkomstig uit het voormalige Kruisherenklooster in Bentlage. in:
Clairlieu, jg.52, 1994, pp.26l-262
Bericht over dk voormalige Kruisherenkloosters van Bentlage en Ter
Apel. voormalige Kruisherenklooster in Bentlage. in: Clairlieu, jg.53,
1995, pp.109-110
Inventaris van het archief van de Proprovincie Sint-Helena.
Amersfoort, 1996, z.p., getypte versie
Bericht over de bedevaarten naar en de verering van O.L Vrouw ter
Lindein Uden. in: Clairlieu, jg.53, 1995, pp.118-119
Marienfrede. in: Clairlieu, jg.54, 1996, pp.93-96
Bericht over het feest van Kruisverheffing en de zingeving van het
kruis in het Westen in de vroege middeleeuwen. in: Clairlieu, jg.54,
1996, pp.152-153
Bericht over de restauratie van het voormalige Kruisherenklooster van
Bentlage. in: Clairlieu, jg.54, 1996, pp.157-158
Bericht over de voormalige Kruisherenkerk in Venlo. in: Clairlieu,
jg.54, 1996, pp.163-164
Bericht over Jan de Jager en Jo Zijerveld, beiden kapelaan van
Grathem. in: Clairlieu, jg.56, 1998, pp. 162-163
Bericht over het voormalige Kruisherenklooster van Hoorn. in:
Clairlieu, jg.56, 1998, p.164
Bericht over het voormalige Kruisherenklooster van Maastricht, in:
Clairlieu, jg.56, 1998, pp.168-169
Bericht over het voormalige Kruisherenklooster Ter Apel en de
Sticking St. Aegten. in: Clairlieu, jg.57, 1999, pp. 192-193
(samen met R. Janssen), Repertorium Canonicorum Regularium
Ordinis Sanctae Crucis 1840-19%. Maaseik, Geschiedkundige
kring 'Clairlieu, 1999, 2 delen, 883p.

12 IN MEMORIAM PIET WINKELMOLEN O.S.C. (1915-2004)
Inventaris van het archiefvan het Kruisherenklooster Vallis B.M. V. te
Ehrenstein. Maasik, 2000, z.p., getypte versie
Bericht over een gedachtenisboek over de Nederlandse en Amerikaanse
Kruisheren, 1854-1999. in: Clairlieu, jg.58, 2000, pp.263-264
Bericht over de nieuwsbrief van Museum-klooster Ter Apel. in:
Clairlieu, jg.59, 2001, p.298
(samen met R. Janssen), In Memoriam dr. Gerardus Quirinus
Reijners o.s.c. Bibliografie GerardReijners. in: Clairlieu, jg.60, 2002,
pp.7-18
Bericht over boeken die afkomstig zijn uit de voormalige
Kruisherenkloosters van Beyenburg, Dusseldorf en Marienfrede. in:
Clairlieu, jg.60, 2002, p.203
Bericht over de herdenking van de stichting van het voormalige
Kruisherenklooster Hohenbusch in 1302. in: Clairlieu, jg.60, 2002,
pp.203-204
(samen met R. Janssen), Repertorium Canonicorum Regularium
Ordinis Sanctae Crucis 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige
kring 'Clairlieu', 2002, 4 delen, 1690p.
Bericht over de restauratie van het voormalige Kruisherenklooster in
Bentlage. in: Clairlieu, jg.6l, 2003, pp.286-287
De archiefruimte in het klooster te Maaseik. in: Bulletin van de
Europese provincie van de Kruisheren, nr.9, november 2003,
pp.195-198
Bericht over de Rijnlandse Kruisherenkloosters. in: Clairlieu, jg.6l,
2003, pp.287-288
Bericht over Museum-klooster Ter Apel. in: Clairlieu, jg.6l, 2003,
p.287-288
Bericht over een kazuifel uit het voormalig Kruisherenklooster van
Schwarzenbroich. in: Clairlieu, jg.6l, 2003, pp.292-293

IN MEMORIAM PIET WINKELMOLEN O.S.C (1915-2004) 13
Bericht over het voormalige Kruisherenklooster Marienfrede. in:
Clairlieu, jg.6l, 2003, p.290-291
Inventaris van de nalatenschap van P. Gerard Reijners o.s.c. Maaseik,
2003, z.p., getypte versie
Inventaris van het archiefvan de onderwijsstichting van het Heilig
Kruis. s.l.n.d. (over Uden en Amersfoort, 1947 - ca. 1970),
getypte versie
Inventaris van de nalatenschap van confrater W. Sangers. s.l.n.d.,
getypte versie

Inleiding
DE OORSPRONG VAN DE ORDE
VAN HET H. KRUIS
dr. Roger Janssen
De overlevering wil dat Theodorus van Celles de orde stichtte
omtrent 1210 in Hoei. Sinds twee kruisheren, Lambertus Honhon
en Henri van Rooijen, ieder apart in 1936 een biografie schreven
over de stichter van de Kruisheren1, hebben heel wat historici zich
verdiept in de ontstaansgeschiedenis van de orde. Allen zochten
naar een (ver)band tussen de devotie tot het H. Kruis in het prinsbisdom
Luik, het eremietenideaal (fratres/broeders), de kruistochten
(H. Helena, katharen, dominicanen en predikatie), de reguliere
kanunniken (tweede Regel van Sint-Augustinus), de bedelorden
(het bedelprivilege) en de contacten met godvruchtige figuren uit
de begijnenbeweging (o.a. Maria van Oignies). Zij ontdekten dat
de vraag naar de oorspronkelijkheid van de Kruisheren al heel vlug
na het ontstaan van de orde werd gesteld, met name op het
Concilie van Lyon in 1274. Tijdens dat concilie werden een aantal
nieuwe bewegingen verboden, omdat ze niet oorspronkelijk
genoeg waren of zelfs ketters, maar de kruisbroeders mochten blij-
ven bestaan.
1 H. Van Rooijen, Theodorus van Celles. Een tijds- en levensbeeld. Cuijk, 1936, 248p.;
L. Honhon, Theodorus De Celles. Eerste Generaal en Stichter der Orde van het H. Kruis. Zijn
leven, zijn werken, zijn vruchten. Memoriaal van het zevenhonderdste jaar van zijn overlijden
1236-1936. Diest, 1936, 70p.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 15
In de volgende eeuwen ontwikkelden zij zich helemaal in de lijn
van de reguliere kanunniken en verkondigden dat het vijf kanunniken
uit het bisdom Luik waren, die de orde stichtten in Clarus
Locus, even buiten Hoei. Ten tijde van barok en Contrareformatie
lanceerde Russelius de naam Theodorus van Celles. In die naam
verenigde hij alle elementen van spiritualiteit en origine, die waren
gaan behoren tot de levende traditie van de orde. Theodorus werd
vanaf de zeventiende eeuw de spirituele erflater van de orde. In
Theodorus en zijn gezellen, zoals men de stichter(s) ging noemen,
trof men de wortels van het bestaan van de orde aan, meer nog:
door de recurrente kijk op de spiritualiteit van vele generaties
kruisbroeders en kruisheren, werd Theodorus ook de spirituele
baker en het historische anker van de orde.
Op het einde van de achttiende eeuw werd de Orde van het
Heilig Kruis opgeheven. Toen zij na 1840 herrees gaf magistergeneraal
Henricus Van den Wijmelenberg aan C.R. Hermans de
opdracht om alle mogelijke informatie te verzamelen over het
verleden van de orde. Met de heruitgave in 1858 - door Hermans
- van de publicatie van Henricus Russelius, werd de legendarische
stichting van de orde opnieuw gemtroduceerd.
In het eerste kwart van de twintigste eeuw bouwden de kruis
heren een spiritueel referentiekader op, dat vooral stoelde op de
historische en geestelijke geschriften van ordesgenoten uit de middeleeuwen
en de zeventiende eeuw. Opvallend was de grote voorliefde
voor de historische figuur Theodorus van Celles, voor de
Moderne Devoten en voor de grote schrijvers uit de zeventiende
eeuw. Aan de donkere episoden uit de geschiedenis van de orde
werd stilzwijgend voorbijgegaan. Pas op het einde van deze periode
groeide de belangstelling voor de crisisperioden (de veertiende,
zestiende en achttiende eeuw).2
Vanaf de jaren dertig en vooral na de Tweede Wereldoorlog, toen
het tijdschrift Clairlieu werd opgericht, ontwikkelden de ordeshistorici
een wetenschappelijke belangstelling voor het ontstaan en de
2 R. Janssen, De identiteit van de Orde van het H. Kruis in het eerste kwart van de twintig
ste eeuw. in: Clairlien, jg.58, 2000, p.21

16 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
evolutie van de Orde van het H. Kruis. In 1936, bij de viering van
het zevende eeuwfeest van het sterven van Theodorus van Celles,
publiceerde Henri Van Rooijen zijn hierboven geciteerde biografie.
In zijn ter verantwoording verontschuldigde hij zich, dat hij niet
voldoende zorg en aandacht aan dit onderwerp had kunnen beste-
den. De voorbereidingstijd was te kort geweest. Bovendien was dit
gedeelte van de ordesgeschiedenis nooit kritisch bewerkt.3 Sinds
die tijd fascineerde hem in elk geval het onderzoek naar de oor-
sprong en de vroegste geschiedenis van de orde. In 1951 noteerde
hij: "De uitgave van "Theodorus van Celles" beschouw ik ah een goed
bedoelde maar uiterst onvolmaakte poging... Wat betreft de oor-
sprongsgeschiedenis staat alles nog in de kinderschoenen... Belangrijk
is de uitgave en de bewerking van de oorsprongsverhalen. "In 1961,
naar aanleiding van de herdenking van het zevenhonderdvijftigjarig
bestaan van de orde, kreeg hij de kans om een kritische uit
gave te verzorgen van de oudste documenten en oorsprongsver
halen.4 Van Rooijen kwam tot de bevinding dat niet het klooster
van Hoei de bakermat van de orde is geweest, maar Seilles op de
linker Maasoever ten zuiden van Hoei. Theodorus van Celles zou
wel eens Theodericus van Seilles kunnen zijn. Het klooster van
Hoei eigende zich later de leiding toe en liet interpolaties aanbren-
gen in de bestaande afschriften van sommige documenten.5 Dit
boek veroorzaakte nogal wat deining binnen de Orde van het
Heilig Kruis. Lang gekoesterde tradities werden in twijfel
getrokken. Zelfs de redactie van Clairlieu distancieerde zich
enigszins van de visie van de schrijver.6
3 Van Rooijen had de biografie eerst in afleveringen uitgegeven in het missietijdschrift
Kruistriomf, }%A4, 1934-1935, pp. 8-13, 36-40, 69-75, 103-107, 133-138, 164-171, 198-
202, 254-261, 285-292, 316-324, 348-352; jg.15, 1935-1936, pp. 6-12, 36-45, 68-74, 100-
108, 132-140, 164-174, 196-206, 228-236, 260-268, 292-299, 324-333, 355-362; jg.16,
1936-1937, pp. 10-17,28-32
4 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De
Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, 240p.
s G. Reijners, De Ordeshistoricus Dr. Henri Van Rooijen o.s.c. in: Clairlieu, jg.46, 1988,
pp. 14-22
6 G. Reijners, De Ordeshistoricus Dr. Henri Van Rooijen o.s.c. in: Clairlieu, jg.46, 1988,
P.19

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 17
Bij gelegenheid van de viering van zevenhonderdvijftig jaar
kruisheren in 1961 ontving de orde de volgende pauselijke boodschap7:
"Aan de geliefde zoon Wilhelmus van Hees, Magister-
Generaal der Orde van het H. Kruis. Geliefde Zoon, Zaligheid en
Apostolische Zegen. Thans worden de zevenhonderdvijftig jaren
gevierd, die verstreken zijn sinds het heuglijke ontstaan der Orde van
het H. Kruis, edele loot uit de mystieke boomgaard van de Kerk. Voor
Uy geliefde Zoon, en voor de religieuze familie, waarvan Gij de leiding
hebt, zal de viering van deze gedenkwaardige verjaardag een
alleszins gegronde reden zijn om God van ganser harte te bedanken,
dat Hij in zijn almacht en goedheid, in de loop van al die eeuwen, uw
orde met zoveel heil en hulp begunstigd en verrijkt heeft. Ook betaamt
het ten zeerste, op dit historisch ogenblik, de merkwaardigste feiten
uwer ordesgeschiedenis op te halen enfeestelijk te herdenken. Zo heeft
uw stichter Theodorus van Celles onder de kruisbanier deelgenomen
aan een van de Kruistochten en een klooster gesticht, dat hij als hospitaal
openstelde voor de Kruisvaarders. Deze lofwaardige trek van
barmhartigheid heeft u alien sindsdien gesierd en een stempel gedrukt
op uw gedragingen, telkens als kritieke tijden zich voordoen. Ook
hebben de leden uwer orde uit zuiver-chriselijke naastenliefde
geestelijke bijstand en troost geschonken aan hen die hetzij in
Frankrijk, hetzij in de omliggende landen, de ketterij van de
Albigenzen trachtten uit te roeien.(...)"
Het ontstaan van de orde en haar vroegste geschiedenis bleef
Van Rooijen ook in de jaren zestig en zeventig bezighouden. In de
oudste oorsprongsverhalen was sprake van "quinque clerici ex
Alemannia\ Zij behoorden tot het gevolg van de Luikse bisschop
Radulphus von Zahringen. Zowel de herkomst van het geslacht
von Zahringen als de aanduiding "ex Alemannia" brachten Van
Rooijen ertoe het geboorteland van deze vijf clerici in Zuid-
Duitsland te zoeken. Theodericus van Seilles werd nu Dietrich von
Zell. Deze vijf clerici namen met hun bisschop deel aan de derde
kruistocht (1189-1191). Zij keerden echter met hun bisschop, die
voor Akko ziek geworden was, voortijdig terug. Na de dood van
7 Vertaald uit het latijn door C. Van Dal. Archief Clairlieu, Dossier C. Van Dal, 09.2

18 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Radulphus leidden ze jaren lang een kluizenaarsleven in Noord-
Italie (Lombardije), in een gebied waar de Patarini, een met de
Albigenzen verwante sekte, grote invloed hadden. Uit die tijd
stamt hun oudste regel, die we terugvinden in het "Devotus libellus
de perfectione fratrum sanctae Crucis. "8 Toen Rome strenger
tegen de Patarini begon op te treden, verlieten de vijf clerici
Noord-Italie. Via Zuid-Duitsland keerden zij naar Luik terug.
Door bemiddeling van de pauselijke legaat, kardinaal Hugolinus
van Ostia, keurde paus Innocentius III hun levenswijze goed. Wel
verplichtte hij hen om de Regel van Sint-Augustinus aan te nemen,
waardoor zij voortaan behoorden tot de groep van de reguliere
kanunniken. Hun eerste vestiging in het Luikse bisdom was een
eilandje in de Maas ter hoogte van Seilles. Eerst Petrus Walcurtius
gaf aan de groep een vaste structuur, onder meer door de overname
van de statuten en het brevier van de Dominicanen. Onder zijn
bestuur volgde een tweede goedkeuring, namelijk door paus
Innocentius IV in 1248. Om de status van Hoei en zijn priorgeneraal
te legaliseren, werden er in de statuten en in de stichtingsoorkonden
interpolaties aangebracht.9
Voor u ligt een geactualiseerde versie van de ontstaansgeschiedenis
van de Orde van het Heilig Kruis. In onderhavige bijdrage
proberen wij te zoeken naar de 'roots' van de orde. Wij zijn er ons
wel van bewust, dat het legendarische verhaal over de stichting van
de orde al heel lang ingeburgerd is, in vele geschriften terug te vinden
is en als zodanig heel moeilijk aan de kant kan worden
geschoven. Overigens werd eeuwenlang aan deze legendarische
oorsprong geloof gehecht en moeten we er daarom terdege rekening
mee houden, zeker wat betreft de spiritualiteit van de
Kruisheren, en wel op grond van vier argumenten10:
♦ De oorsprong van alle groeperingen die zich Kruisbroeders
of Kruisdragers noemen, valt te dateren in de twaalfde en
de dertiende eeuw. Hun stichting hangt ofwel direct samen
8 Deze tekst is uitgegeven door A. Van de Pasch in Clairlieu, jg.l 1, 1953, pp. 58-68
9 H. Van Rooijen, Ecclesia sanctae Crucis de clara loco. The true origins of the Crosiers: A
spiritual Drama. Onamia, 1985 (vertaling door M. Cotone)
10 G. Reijners, Het Kruisofficie in de loop der eeuwen. 1994, pp. 6-7

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 19
met de Kruistochten en met de dienst aan kruisvaarders en
pelgrims in Jeruzalem ofwel hebben zij zich in Europa
ingezet voor de verzorging van kruisvaarders en pelgrims.
Veelal herleiden deze groepen hun stichting tot keizerin
Helena en de vinding van het ware Kruis in Jeruzalem.
♦ Theodorus van Celles zou deelgenomen hebben aan de
derde Kruistocht. De Kruisdevotie kende in zijn tijd in het
Luikse land een grote bloei. Na de desillusie van deze kruis
tocht keerde Theodorus terug naar huis. Daarna is hij zich
gaan bezinnen op de diepere, geestelijke zin van Christus'
Kruis.
♦ In de brief van Hendrik van Gelder, de elect-bisschop van
Luik, gedateerd 31 december 1248, werden de kruisbroeders
beschreven als dienaren van het Kruis vanwege hun
verering van de Gekruisigde, hetgeen in hun naam en in het
lijdenssymbool (op hun kleding) op waardige wijze tot uitdrukking
is gebracht.
♦ De ons bekende oorsprongsverhalen uit de veertiende en
vijftiende eeuw brengen de stichting van de orde in verband
met de vinding van het H. Kruis in Jeruzalem en met
de Kruiscultus in de kerk van het H. Kruis aldaar, die kei
zerin Helena aan twaalf mannen onder leiding van
Quiriacus had opgedragen. In deze legende zijn de kruisheren
steeds meer gaan geloven. Dit blijkt o.a. uit de
teksten van de liturgische officies en ook uit de rang
waarmee de beide Kruisfeesten - Kruisvinding en Kruisverheffing
- in de orde werden gevierd. Dit blijkt verder
ook uit de verering van de H. Helena, die ouder is dan die
van de H. Odilia, en uit de verering van de H. Quiriacus,
de legendarische bisschop van Jeruzalem.
1 Situering van de Kruisbroeders/Kruisheren in het
Westerse kloosterwezen.
In de eerste drie eeuwen van onze tijdrekening werden de chris
tenen om hun geloof vervolgd, gemarteld en gedood. Een kleine
duizend martelaren zijn bij naam gekend, maar het is duidelijk dat
veel meer christenen hun trouw aan Christus met de dood hebben

20 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
moeten bekopen.11 Sommigen zijn geneigd te denken, dat alle
christenen in die woelige tijden tot het martelaarschap bereid
waren. Dat was natuurlijk niet zo. Ongetwijfeld waren er heel wat
christenen waarin de kracht van God zichtbaar aan het werk was.
Maar daarnaast waren er vele anderen die de kracht misten om
weerstand te bieden aan de druk van de vervolgers en daarom op
de vlucht sloegen of afvallig werden. De meeste van hen dachten
aan hun vrouw/man of aan hun kinderen en konden de moed niet
opbrengen om voor de rechtbank te verschijnen en getuigenis af te
leggen voor Christus.
Vanaf de bekering van keizer Constantijn en de uitvaardiging
van het Edict van Milaan (313) kwam aan de vervolging een officieel
einde. Niettemin bleef het ideaal van de marteldood de chris
tenen nog lang bezielen. Bij een aantal van hen nam dit ideaal de
vorm aan van het monnikenwezen.
1.1 Het Westers monnikenwezen vond zijn oorsprong in het
Oosten.13
• In het Oosten kende men al vrij vroeg de zogenaamde anachoreten
of (h)eremieten die zich, vooral in Syrie en Egypte, uit de
wereld terugtrokken om in onbewoonde streken een aan God
gewijd leven in eenzaamheid te leiden.14 Antonius (+356) werd
beschouwd als de vader van de (h)eremieten. Onmiddellijk na zijn
dood schreef Athanasius, de patriarch van Alexandria, het "Leven
van de heilige Antonius\ dat in de loop van de eeuwen door alle
monniken werd gelezen. Zij onthielden daaruit dat het leven in de
woestijn een zware strijd is: door ontbering, waken en vasten, en
gewapend met zijn gebed, kan de monnik de toestand van apatheia
bereiken, d.i. de volledige afwezigheid van hartstochten.
11 Alleen al onder Diocletianus (284 - 305) wordt hun aantal geraamd op vijftienduizend.
12 De naam monnik is afgeleid van het griekse monachos, dat op zijn beurt afgeleid is van
monos (alleen, op zichzelf). In oorsprong is een monnik daarom een eenling.
13 Zie ook R. Janssen, Vijf breuklijnen van traditie en vernieuwing in de Orde van het H.
Kruis (1248-1998), in: Clairlieu, 1999, jg.57, pp. 12-16 (inclusief een uitgebreid literatuuroverzicht);
Idem, Les origines des Crosiers. 2000, 21 p. www.oscgeneral.org/source/origines_fr.pdf
14 In navolging van Elia, Johannes de Doper en Christus' 40-daagse afzondering

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 21
• Kloostergemeenschappen en monnikenwezen. Later ontstonden
in Egypte, eerst onder impuls van Pachomius (ca. 287-347) en
daarna van Basilius (ca. 330-379), vormen van kloostergemeen
schappen.
Pachomius, een Egyptisch monnik, wordt de grondlegger
genoemd van het cenobitisme {koinobion: leven in gemeenschap)
of kloosterlijk gemeenschapsleven {claustrum: afgesloten
plaats). In Tabennisi stichtte hij een klooster. In een
hoog omheinde ruimte stonden huizen, waarin een twintigtal
monniken ieder een eigen eel hadden. Kerk, refter, keuken en
kelder bevonden zich in de gemeenschappelijke gebouwen.
Ook was er een tuin en een gastenverblijf voor vreemdelingen.
Zonder geloften te doen, verplichtten de monniken zich
tot het leiden van een gemeenschappelijk en deugdzaam
leven. De gezamenlijke arbeid diende bijvoorbeeld om te
voorzien in de behoeften van de groep. Omdat er wedstrijden
in ascese werden gehouden, verdwenen de gemeenschap
pelijke maaltijden weldra.15
Basilius trok zich omstreeks 357 terug op een landgoed bij
Neo-Caesarea in Pontus en leidde er een leven van gebed en
studie. Vijf jaar later werd hij in Caesarea tot priester gewijd.
Hij werd een vermaard theoloog. In 370 werd hij aartsbisschop
van Caesarea. Hij leidde een kloostergemeenschap en
beschreef een aantal algemene beginselen van het ascetisch
leven: liturgisch gebed, belijdenis van de zonden, veelvuldige
eucharistieviering, bijbellezing, handenarbeid, liefdadigheid
(gastvrijheid, ziekenzorg, onderwijs). In de plaats van de
wedijver in ascese onder de monniken kwam nu de aanbeveling
van een deugdzame, gereglementeerde gemeenschap, die
15 Pachomius legde een en ander vast in een algemene regel en in concrete voorschriften die
met ijzeren discipline gehandhaafd werden. De geringste afwijking werd meedogenloos met de
zweep of met een draconische vastenkuur bestraft. Was een dergelijke handelwijze wel
bevorderlijk voor een gunstige ontplooiing van het kloosterleven? Blijkbaar wel. Binnen het
klooster van Tabennisi ontstond een regelrechte competitie in ascese en kastijding. En spoedig
werden ook elders in Egypte gelijkaardige en elkaar ondersteunende groepen gesticht, evenals
in de woestijn van Judea, in Klein-Azie (door Basilius van Caesarea), in Nood-Afrika (door
Augustinus), enz. Vooral de autoriteit van Basilius was groot. Zijn beleid en methodiek lagen
in de zesde eeuw mede ten grondslag aan de Regel van de H. Benedictus.

22 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
gegrond was op gehoorzaamheid.16 Basilius werd een voorname
inspirator van het Griekse, Koptische en Slavische monnikenwezen.
Augustinus van Hippo (354-430) bracht het kloosterleven
naar Afrika. Hij zag het levenslicht in Noord-Afrika, het
huidige Souk-Ahras. Zijn moeder Monica voedde hem op in
het christelijk geloof, hoewel hij niet gedoopt werd. In zijn
adolescentie zette hij zich af tegen het geloof van zijn moeder
en verdiepte zich in wereldlijke kwesties. Toch bevredigde dit
hem niet. Op filosofische vraagstukken vond hij geen antwoord.
Bovendien leidde hij een liederlijk bestaan. Na zijn
vertrek naar Milaan liet hij zich door de heilige Ambrosius
dopen (387). Hij keerde terug naar Afrika en stichtte er een
gemeenschap. Na 396 werd hij bisschop van Hippo. Hij viel
op als prominent predikant tegen wereldse dwalingen. Ook
schreef hij vele 'klassiekers5 van het westerse Christendom,
zoals de Belijdenissen (Confessiones), de Heilige
Drievuldigheid (De trinitate) en de Stad Gods (De Civitate
Dei). Augustinus stierf in 430 tijdens het beleg van Hippo
door de Vandalen. Na zijn dood werd hij heilig verklaard en
erkend als een van de 33 kerkgeleerden. Zijn geschriften
vormden de grondslag van de Regel van Sint -Augustinus.
• De invloed van het oosters monnikenwezen op het Westen
was aanvankelijk niet groot.
Het oosters monnikenleven had invloed op het Westen. De
eerste monniken genoten hier evenwel niet hetzelfde respect
als de woestijnvaders in het Oosten. In de vierde eeuw
trokken monniken zich terug in ontoegankelijke afzondering,
of verzamelden zich aan de rand van de steden: voorbeelden
waren Ambrosius in Milaan (+397) en Eusebius (+376) in
Vercelli. Martinus van Tours stichtte de kloosters van Liguge
(bij Poitiers) en Marmoutier. Dit laatste nadat hij bisschop
van Tours werd gekozen (in 371 of 372).
16 Gehoorzaamheid zou de monniken niet verhinderen om te wedijveren om het heiligst te
leven. Wei werd de overste van het klooster geacht om excessen te verbieden of ongezonde
wedijver aan banden te leggen. Sinds Basilius tekende m.a.w. de abt de krijtlijnen uit.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 23
In Ierland ontwikkelde het keltische kloosterleven zich tot de
basis voor missiewerk in Noord-Europa. Omstreeks 450 stimuleerde
Sint-Patrick de opkomst van het monnikenwezen in
Bretagne en Ierland.
Joannes Cassianus stichtte omstreeks 415 Sint-Victor in
Marseille. Hij maakte in het Westen de gebruiken en tradities
van het oosters monnikenwezen bekend. Het kloosterwezen
was in het Westen echter vaak zo extravagant dat het onder de
wat nuchtere westerlingen moeilijk wortel kon schieten. Het
duurde tot Benedictus van Nursia voordat het aan God
toegewijde leven een vorm vond die was aangepast aan de
westerse mentaliteit.
1.2 Het kloosterwezen van de zesde tot de twaalfde eeuw in
het Westen in vogelvlucht
• In de zesde eeuw werden in West-Europa verschillende vormen
van religieus leven beoefend: kluizenaars of reclusen, wereld-
schuwe of min of meer zonderlinge (h)eremieten, vaganten (avon-
tuurlijke zwervers en landlopers) en akoimeten (letterlijk: niet-
slapers, die elkaar aflosten om de lof van God geen ogenblik te
onderbreken).17 Kloosters werden opgericht in Romeinse villas,
langs heirbanen of in voorsteden en in de buurt van basilieken
waar de relikwieen van martelaren en van bisschoppen werden
bewaard. Die kloosters werden rijk begiftigd en begunstigd door
vorsten en bisschoppen. De akten waarin de leefregels werden
gedefinieerd bevatten slechts vage termen als "de Regel" of "de tra-
ditie van Basilius", en dies meer.18
17 Het ascetisme en kluizenaarsleven waren ontleend aan het oosters religieuze leven. Beide
vormen van religieus leven waren bijzonder streng. Bij de zwakke elementen gaven ze aanleiding
tot grootdoenerij en recordpogingen.
18 In de zesde en zevende eeuw waren in Europa een twintigtal Regels in gebruik, de meeste
geinspireerd op de oosterse monnikenregels. Zo bijvoorbeeld waren er de Culdees of
Godsgezellen. Ze maakten deel uit van Ierse communiteiten, die bestonden uit derici,
kluizenaars, cenobieten en kanunniken. Ze onderhielden de Regels van Sint - Machuta (+
636) en Maerkruan (+ 792). De Godsgezellen hidden in de zestiende eeuw op te bestaan. Een
ander voorbeeld is Sint - Fructuosus, de schrijver van twee Regels: de Reguia particularis voor
monniken, geinspireerd op de Regel van Benedictus, en de Reguia communis voor 'gezinskloosters',
waarin gezinnen - vader, moeder en kinderen - te samen leefden. Deze gemengde
kloosters kwamen in Spanje veel voor en waren voorlopers van de gemeenschappen zonder
plechtige geloften.

24 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
• In het laatste kwart van de zesde eeuw verschenen Ierse missionarissen
in Gallie onder leiding van Columbanus, die rond 590
de abdij van Luxeuil stichtte op de mines van Romeinse thermen.
Columbanus, die bepaalde Keltische gebruiken verdedigde,
begreep dat hij de Galliers niet de regels kon opleggen waarnaar hij
in Ierland had geleefd. Zijn Regel bevatte immers alleen een verzameling
morele voorschriften en sancties die niet toepasbaar waren
in een klooster. Daarom nam hij in Gallie de Regel van Benedictus
aan.19
• Van de zesde tot de achtste eeuw ontwikkelde zich in het Westen
het benedictijns monnikenleven. Benedictus van Nursia bouwde
in Cassinum, een plaats tussen Rome en Napels, een klooster dat
de bakermat zou worden van het westers monnikenleven: Monte
Cassino. Hij schreef er rond 534 de Regel van Benedictus, die in
het kort neerkwam op Ora et Labora (Bid en Werk).
Benedictus wordt de vader genoemd van het westers monastieke
leven. Terwijl men in het Oosten een voorliefde aan de dag legde
voor meditatie en beschouwing van de heilige geheimen, paste hij
het monnikenleven aan aan het temperament, de behoeften en de
gebruiken van de Europese volkeren. Zijn Regel was vervat in een
boekje dat 73 hoofdstukken telde, voorafgegaan door een proloog.
De kortste hoofdstukken telden niet meer dan een paar regels, de
langste slechts een paar bladzijden. Geestelijke raadgevingen en
praktische richtlijnen werden door elkaar aangeboden. Het liturgisch
gebed kwam op de eerste plaats. Zeven maal per dag moesten
de monniken samen bidden. Naast het gebed kwam ook arbeid op
de dagorde voor. Aanvankelijk bestond de handenarbeid uit
tuinieren en ambachtelijke bezigheden - dat was nodig omdat
iedere gemeenschap in principe in het eigen onderhoud moest
voorzien - maar naarmate het aantal geschoolde priesters in de
kloosters toenam, werd ook intellectueel werk ter hand genomen,
o.m. het kopieren van manuscripten die nodig waren voor de lectio
19 Sint-Columbanus verenigde Ierse en Schotse kloosters en kluizenarijen onder de naam
van Familia Columbae. In 591 kwam hij naar Gallie en stichtte er Luxeuil. Rond 614 stichtte
hij Bobbio in Italie. Vanaf de achtste eeuw werd het columbaanse monnikenwezen benedic
tijns.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 25
divina (het aandachtig bestuderen van en mediteren over bijbelteksten
en patristische commentaren). Het kopieren van handschriften
werd gaandeweg zo belangrijk dat sommige abdijen uitgroeiden tot
echte centra van onderwijs en cultuur. Soms deden de monniken
ook aan apostolaat buitenhuis. Altijd bleef dit evenwel beperkt tot
de omgeving van de abdij. Want de benedictijnen kenden de
stabilitas loci. Na een noviciaat van een jaar legde men professie af.
Dit was zowel een toewijding aan de dienst van God als een tweezijdig
contract, gesloten tussen de gemeenschap en de kloosterling,
die zich door de stabilitas loci definitief aan zijn klooster bond.
De Regel van Benedictus stelde een evenwichtige kijk op de dingen
met veel zin voor het concrete in de plaats van het verwarde en
rommelige religieuze en profane leven van zijn tijd. Er was een
duidelijke norm voor de monastieke ascese, met een geestelijke leer
waarin Christus de centrale figuur was. De Regel trad nauwelijks
in de details van het leven en liet de abt (de vader van de monnikengemeenschap,
naar het Oudsyrische abba) een grote interpretatievrijheid.
Innerlijke discipline, onthechting aan de wil en
gehoorzaamheid werden aanbevolen. De monnik zocht vrede in
zijn abdij: een harmonieus geheel van innerlijke rust en het in orde
zijn met God. Hij mocht geen bezittingen hebben, en moest edelmoedig,
barmhartig, rein, kuis en gehoorzaam zijn. De nieuwe
regels werden vaak genegeerd, maar er was tenminste een norm
waarnaar de kloosterlingen moesten streven. Omdat de monniken
hun klooster niet mochten verlaten, verklaarde Benedictus dat hun
klooster alles moest bevatten wat ze nodig hadden om een goed en
godsdienstig leven te kunnen leiden. Zo kwam het dat kloosters uit
vijf verschillende vertrekken bestonden met: een kerk (oratorium),
een slaapzaal (dormitorium), een eetzaal of refter (refectorium) met
daarbij de keuken en de toiletten, een gastenverblijf (cella hospitum)
en een portiersvertrek (portaria) van waaruit de contacten
met de buitenwereld werden onderhouden.
Bij de dood van Benedictus telde de orde drie kloosters: Monte
Cassino, Subiaco en Terracina. Een eeuw later waren het er meer
dan honderd geworden en in de achtste, negende en tiende eeuw
zouden er voortdurend bijkomen.

26 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
In de Regel van Benedictus werden/worden drie belangrijke
geloften voorgeschreven: absolute gehoorzaamheid aan de abt, het
bewaren van de ongehuwde staat en armoede (het opgeven van
prive-bezit). De kloosters van oosterse inspiratie die aan de benedictijnen
in het Westen voorafgegaan waren, bleven hun activiteiten
nog een tijdje voortzetten, maar werden weldra door de benedictijnen
in de schaduw gesteld. Hetzelfde gebeurde met de Regel
van Columbanus, die heel sterk de boete benadrukte, daar waar
Benedictus veel meer belang hechtte aan het nastreven van de
innerlijke vrede.
• In de zevende, achtste en negende eeuw ondervond het kloosterleven
grote hinder van de politieke instabiliteit. In de zevende
en achtste eeuw werden de meeste kloosters in het Westen verwoest
door de invallen van de Longobarden, de Arabische strooptochten
en de barbaarse strijd tussen Austrasie en Neustrie. Om zich te
verzekeren van hun trouw schonk Karel Martel bijvoorbeeld abdij-
en en bisschopszetels aan edelen van zijn koninkrijk. Dit
machtsmisbruik deed de kloosters niet verdwijnen, maar orien-
teerde ze meer en meer naar het dienstwerk voor de koningen en
de samenleving. Onder de Karel de Grote werd de Regel van
Benedictus de enig geldende in het Westen. Het netwerk van
kloosters dat op die manier ontstond stelde bijvoorbeeld de Ierse
monnik Bonifatius in staat om effectief zendingswerk in het
Rijnland te verrichten. De benedictijnerkloosters, die vaak door
hemzelf werden gesticht, dienden als zijn uitvalsbasis. De kloosters
ontwikkelden zich hierdoor meer en meer tot centra voor de
missie.
Daarnaast stuurden welstellende edelen, bij gebrek aan onder-
wijsinstellingen, hun kroost vaak een aantal jaren het klooster in
om intellectuele bagage op te doen. De kloosters werden culturele
centra die een rol vervulden voor de hele gemeenschap. In
Frankrijk, Friesland, Vlaanderen en Duitsland kwamen er nieuwe
stichtingen, die brandpunten werden van beschaving en centra van
landbouwkundige, ambachtelijke en commerciele activiteiten.
Door dit cultured succes kwam er van bidden en werken niet veel
meer terecht. De kloosters werden welvarend en de monniken en

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 27
de beheerders maakten zich vooral zorgen over hun grondbezit. In
de negende eeuw vernietigden de invallen van Denen, Hongaren,
Bulgaren en Saracenen het resultaat van al die inspanningen. Veel
monniken vluchtten in paniek met hun relikwieen en heilige voor-
werpen.
• In de tiende eeuw ontstonden er allerlei hervormingsbewegingen
in Lotharingen, Duitsland, Bourgondie, Normandie en Italie,
ondanks de hernieuwde invallen van de Noormannen en de steeds
grotere inmenging van de leken in het religieuze leven. De kloos
ters begonnen zich te groeperen in Ordines. Het beroemdste onder
hen, dat van Cluny (910), vestigde zijn gezag over 1.450 huizen in
minder dan een eeuw. Niet elk klooster had in het vervolg een abt:
kleinere kloosters werden geleid door een prior, die verantwoording
aflegde aan de abt van Cluny. De abt op zijn beurt, viel onder
het gezag van de paus. De kloosters werden hiermee onafhankelijk
van bisschoppen of plaatselijke heren. Ze kregen een eigen organisatie
waarop ze hun macht konden baseren. Weldra gingen ze
een politieke rol spelen in de voortdurende strijd tussen paus,
lokale geestelijkheid en adel. Weer kwam van bidden en werken
steeds minder terecht. Toen vanaf 1100 de economie in West -
Europa opbloeide, nam de praalzucht in de cluniacenzische kloos
ters steeds grotere vormen aan. Tegen deze toestand ontstond
protest.
• Op het einde van de elfde eeuw en in de loop van de twaalfde
eeuw ontstonden nieuwe kloosterorden. Een van de eerste nieuwe
orden was die van de kartuizers. Deze orde kwam voort uit de
vestiging van een kluizenaarsgemeenschap die al in 1083 gesticht
was door Bruno van Keulen in La Grande Chartreuse, bij
Grenoble.
De strenge, gei'soleerde levenswijze van de kartuizers, was niet
voor iedereen geschikt. In 1098 stichtte Robert van Molesme in
Citeaux de belangrijkste orde die aan het protest tegen de
praalzucht vorm gaf. Naar de Latijnse naam voor Citeaux -
Cistercium - werden deze kloosterling cistercienzers genoemd. Ze
legden de nadruk op het armoede-ideaal. Vooral onder abt

28 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Bernardus van Clairvaux (1090-1153) kwam deze orde tot grote
bloei. In de sober ingerichte kloosters van de cistercienzers heerste
stilte. De kloosters waren veelal gevestigd in onherbergzame
streken zodat de monniken zich met zwaar handwerk moesten
bezighouden om te kunnen overleven. Ze groeiden uit tot succesvolle
boerderijen, schapenfokkerijen, bierbrouwerijen, enz. Het
handwerk werd er meer en meer verricht door ongeletterde lekenbroeders,
die niet als volwaardige monniken werden beschouwd.
Door het economisch succes kwam van bidden en werken steeds
minder terecht.
Als reactie op de vermeende hebzucht van de cistercienzers wer
den verschillende bedelorden opgericht. Zelfs het gemeenschappelijk
bezit werd door dergelijke orden afgewezen. Ze wilden mid
den in de wereld leven om zielzorg (prediking van het geloof) te
kunnen verlenen. Bij voorkeur vestigden zij zich in de opkomende
steden. Bij deze kloosterlingen werd het religieuze, contemplatieve
leven vermengd met een actief leven (vita mixta). Omdat zij niet
konden voldoen aan de eisen van de Benedictijner Regel, zochten
zij hun inspiratie in de flexibelere kloosterregel van Augustinus.
Belangrijke bedelorden en orden die daar sterk op lijken waren de
Premonstratenzers of Norbertijnen20, de Minderbroeders of
Franciscanen21, de Mercedariers22, de Clarissen23, de Dominicanen24
en de Karmelieten25.
20 Vernoemd naar hun moederklooster Premontre dat in 1120 werd gesticht door
Norbertus.
21 In 1209 gesticht door Franciscus van Assisi
22 Zij legden een vierde gelofte af om de plaats in te nemen van christenen, die door de
Berbers gevangen werden genomen en die gevaar liepen om hun geloof te verliezen.
23 In 1212 door Franciscus van Assisi gestichte orde voor vrouwen. Clara van Assisi was de
eerste die de kloostergelofte aflegde en wordt daarom als medestichter beschouwd.
24 Domingo de Guzman (rond 1170-1221), een Spaanse priester, ontmoette, onderweg in
Zuid-Frankrijk met zijn bisschop Diego van Osma, cistercienzer monniken die de Katharen
probeerden terug te brengen tot het ware geloof. Dominicus zag de minpunten van hun werkwijze.
Hij besloot het beter aan te pakken, door te voet te gaan, zich arm te kleden, te luisteren
naar en te praten met de mensen, op de hoogte te zijn van nieuwe ontwikkelingen en
allereerst het Evangelie te verkondigen. Hij verzamelde een groepje priesters om zich heen. Na
het Vierde Lateraans Concilie van 1215, waarop prediking en zielzorg als belangrijke elementen
van het priesterschap werden genoemd, verkreeg Dominicus in 1216 de goedkeuring
van paus Honorius III om voor deze doelen een nieuwe orde te stichten, de "Ordo
Praedicatorum", onder de Regel van Augustinus. Dominicus stichtte in 1207 al een vrouwen-

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 29
Tenslotte waren er de reguliere kanunniken. De eerste kanunniken
liepen reeds in de vroegchristelijke tijd rond, lang voordat
van kapittels gesproken werd. Er was in de kerk al vroeg de
behoefte aan christelijke leefgemeenschappen. Monniken deden
dit om zich van de wereld af te keren, kanunniken richtten zich
daarbij juist op de wereld. Tijdens de synode van Aken in 816 werd
in het Karolingische rijk in alle bisdommen de zogenaamde Akense
Regel ingevoerd, een stelsel van leefregels voor gemeenschappen
van kanunniken. Deze regel was de tegenhanger voor de al
bestaande Benedictijner Regel voor monniken. Naar het voorbeeld
van het paltskapittel in Aken installeerden de hoge edelen en hun
aristocratische vazallen gemeenschappen van kanunniken bij
bepaalde eigenkerken. Hun inplanting viel vaak samen met de
vestiging van de heerlijke macht in een bepaald gebied. In de elfde
eeuw was er veel kritiek te horen op de Akense Regel met name
over het recht van kanunniken op eigen bezit. Er kwam een
nieuwe strengere regel. Sommige gemeenschappen gingen hiertoe
over en werden aangeduid als reguliere kapittels. De meeste bleven
echter de oude Akense Regel volgen. Zij werden aangeduid als
seculiere kapittels.26
klooster te Prouille. Hij zond de leden van zijn kleine groep uit naar alle universiteiten om theologie
te studeren. Dominicus liet geen eigen geschriften na, maar hij legde de grondslagen
voor een succesvolle bedelorde, met als kenmerken intellectuele inspanningen, actieve interesse
in de stedelijke samenleving, grondige studie, prediking, missionaire activiteiten. Het feest
van St. Dominicus wordt gevierd op 8 augustus. Zijn graf is in de San Domenico te Bologna.
Beroemde middeleeuwse Dominioanen zijn Albert de Grote, Thomas van Aquino, Catharina
van Siena, Jacobus de Voragine, paus Innocentius V, Heinrich Suso, Meister Eckhart en Fra
Angelico.
25 Voortgekomen uit westerse kluizenaars die op de berg Karmel volgens de aldaar geldende
gewoonten een ascetisch bestaan leidden. Rond 1230 keerden de karmelieten terug naar West
— Europa, waar ze kloosters stichtten.
26 Interessante en verhelderende informatie vindt men in K. van Vliet, In kringen van
kanunniken. Munsters en kapittels in het bisdom Utrecht 695-122ZWalburg Pers, Zutphan,
2002, 502p. en in B. Meijns, Aken ofJeruzalem. Het ontstaan en de hervorming van de kanonikale
instellingen in Vlaanderen tot circa 1155. Leuven, Universitaire Pers, 2000, 1096p., 2 din.,
krtn.

30 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
De heilige Augustinus (354-430) had omstreeks 397 in een brief
een aantal richtlijnen gegeven aan een groep vrouwen die een
vroom, gemeenschappelijk leven wilden leiden.27 Deze richtlijnen,
die algemeen en summier waren, werden door de augustijner
kanunniken als een regel (canon) gei'nterpreteerd. In tegenstelling
tot de seculiere kanunniken, die aan een kerk of kathedraal verbonden
waren om de getijden te zingen, legden de reguliere
kanunniken de gelofte van armoede a£ De Regel van Augustinus,
die in feite geen orderegel was, werd in de elfde eeuw verder uit-
gewerkt: er werden strengere maatregelen uitgevaardigd om particulier
bezit tegen te gaan en de bewegingsvrijheid van de augustijnen
te beperken. Deze verfijnde versie werd nu als 'tweede regel'
van Augustinus (regula secunda) een echt kloosterstatuut en werd
door de pausen aanbevolen aan kloostergemeenschappen die niet
de Regel van Benedictus volgden.
• In de twaalfde eeuw ontstonden ook de zogenaamde dubbelkloosters
naar Oosters model, bestemd voor monialen en monniken.
Daarnaast waren er de Hospitaalorden. Ze beriepen zich
allemaal min of meer op de Regel van Sint-Augustinus en volgden
een reglement, dat ontleend was aan het statuut van het Hospitaal
van Jeruzalem (1182). De ridderorden, o.a. de Tempeliers en
Teutonische Orde, wijdden zich aan de bescherming van de pelgrims
en aan de verdediging van het Heilig Land. Hun leden
waren reguliere kanunniken, die zowel religieus als soldaat waren.
27 De grondideeen van de Regel van Augustinus zijn opgebouwd vanuit het ideaalbeeld van
de eerste christelijke gemeenschappen te Jeruzalem, dat we vinden in de Handelingen van de
Apostelen (Hand.4,31-35). Liefde en gemeenschapsvorming staan centraal: een goed gemeenschapsleven
is niets anders dan het in praktijk brengen van de liefde. Het ging Augustinus hierbij
om het hart van de mens: het uiterlijke moet de uitdrukking zijn van het innerlijke. Hij
benadrukte niet langer de persoonlijke ascese op zich, bijv. het zich ontzeggen van eten en
drinken of allerhande vormen van zelfkastijding. Hij benadrukte het leven in gemeenschap dat
uiteraard ascese als overwinning van de zelfzucht vereist. De Regel vestigde de aandacht op de
onderlinge relatie, waarin zowel de gelijkwaardigheid als het anders-zijn van de ander erkend
wordt. De Regel van Augustinus vertolkt zeer pregnant de christelijke eis om te komen tot volwaardige
broeder- en zusterschap onder elkaar. Daarin klinkt ook impliciet een protest door
tegen de ongelijkheid in de maatschappij, die sterk getekend is door hebzucht, hoogmoed en
macht. Een kloostergemeenschap is daarom voor Augustinus een alternatieve gemeenschap,
gedragen door de liefde voor elkaar.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 31
1.3 De reguliere kanunniken
• Op het Concilie van Lateranen in 1059 werd het leven van de
kanunniken als volgt aanbevolen: zij die hun kuisheid behouden
hadden en dienden nabij kerken, waaraan ze door wijding verbonden
waren, moesten samen eten en slapen; de inkomsten van de
kerk moesten in gemeenschap gehouden worden en de clerici
moesten streven naar een apostolisch leven Het was wellicht niet
toevallig dat in deze tijden van economische vooruitgang heel wat
mensen zich aangesproken voelden tot de vrijwillige armoede, in
het voetspoor van Jezus en van zijn volgelingen. Verzakend aan
wereldse goederen trokken zij zich terug op onherbergzame plaatsen
om zich te wijden aan een leven van ontbering, gebed en boete.
Hun zelf opgezochte eenzaamheid was vaak van korte duur. Hun
levenswijze werd immers door velen bewonderd. De kluizenaars
werden opgezocht want hun raad werd op prijs gesteld. Velen
zagen zich dan ook snel omringd door volgelingen. Groeide de
groep volgelingen aan, dan stelde zich het probleem van de organisatie.
Veel kluizen evolueerden naar georganiseerde gemeenschappen,
die zich aansloten bij de vernieuwingsstromingen binnen
de ordo monasticus of de ordo canonicus. Andere gaven aanleiding
tot een nieuwe religieuze levensvorm (de Chartreuse in 1084,
onder leiding van Bruno van Keulen, bijvoorbeeld). De
kluizenaars trokken na de vorming van een gemeenschap rondom
hun kluizen soms verder om op een andere plaats opnieuw de een
zaamheid op te zoeken. Nauw verwant aan de kluizenaars waren de
Wanderprediger, de rondtrekkende predikers, die in het voetspoor
van Jezus het woord Gods verkondigden. Niet zelden stuitten zij
op het verzet van de kerkelijke kaders, die het gedachtegoed van de
predikers wensten tegen te houden, zeker wanneer het niet strookte
met de kerkelijke orthodoxie. De eerste duidelijke vertegenwoordigers
van deze armoedebeweging verschenen in het noorden
van Italie of in de Provence, regio s die een commerciele heropleving
kenden. Vanuit Italie volgde de kluizenaarsbeweging de
belangrijkste handelsroute door Frankrijk, via het westen Tangs de
Limousin en Bretagne en via het noorden richting Lotharingen en
Vlaanderen. Toch hebben vooral die kluizenaars sporen nagelaten
in de bronnen, wier vestiging aan de basis lag van een gestruc-

32 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
tureerde gemeenschap. We mogen aannemen dat er in werkelijkheid
veel meer lieden de eenzaamheid opgezocht hebben, maar
dat hun acties zonder tastbare resultaten bleven.
• Vanaf de jaren 1060 maakte men in de Kerk een onderscheid
tussen clerici regulares en canonici regulares. De clerici regulares, ook
wel canonici seculares genoemd, hielden vast aan de Regel van
Aken. Zij beleden de vita communis, erkenden de gemeenschap
van goederen, maar aanvaardden daarnaast ook prive-bezit. De
canonici regulares erkenden de Regel van Aken niet en zochten
inspiratie in de gemeenschap van de eerste gelovigen in Jeruzalem
(Regel van Jeruzalem). Vanaf de elfde eeuw weerklonken de woor-
den uit de eerste dagen van de Christenheid met tot dan toe ongehoorde
sterkte. Hun eenvoud sprak niet enkel leden uit de kerke-
lijke rangen aan, maar ook leken. Allen wensten op Jezus' oproep
in te gaan en ad instarprimitivae Ecclesiae een leven uit te bouwen.
Deze nabootsing van wat als de vita apostolica beschouwd werd,
uitte zich op tal van wijzen die nu eens succes boekten, dan weer
op ontgoocheling uitliepen.
De ontvangst van de kanonikale hervormingsideeen kon enorm
varieren naargelang de plaatselijke omstandigheden. Kanunniken
die aangegrepen werden door het ideaal van armoede konden
samen een nieuwe gemeenschap vormen. Anderen poogden de
bestaande kapittels ervan te overtuigen een strikter leven op te
bouwen. De nieuwe ideeen botsten vaak op weerstand en afwij-
zing. Een officiele erkenning van de roeping van de reguliere
kanunniken volgde in 1092 door paus Urbanus II. De reguliere
kanunniken opteerden in de geest van de eerste christenen te
Jeruzalem resoluut voor armoede, kuisheid en gemeenschapsleven.
Ofschoon deze levenswijze neigde naar die van de monniken,
bleven de reguliere kanunniken trouw aan hun roeping als kanunnik
door zich in te zetten voor de goddelijke eredienst in de kerk
waaraan zij verbonden waren. Dit priesterlijke en liturgische ele
ment zorgde ervoor dat de reguliere kanunniken, in tegenstelling
tot de monniken, meer gericht waren op de wereld buiten hun
claustrum die ze onder meer door prediking wensten te bereiken.
Deze sterke pastorale dimensie bracht met zich mee dat de re-

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 33
guliere kanunniken zich ook bijzonder geroepen voelden om caritatieve
en educatieve taken op zich te nemen. Zij besteedden aandacht
aan de zwakken, de pelgrims en de reizigers en maakten het
vrouwen mogelijk om als conversen tot hun gemeenschappen toe
te treden.
Het zoeken naar een gepaste levensregel was in de begindagen
van de reguliere kanunniken verre van eenvoudig. De eerste
gemeenschappen die poogden de vita apostolica in de praktijk om
te zetten, vertoonden geen enkele onderlinge samenhang.
Aanvankelijk verwees men ter aanduiding van de levenswijze dan
ook naar verschillende kerkelijke auctoritates, kerkvaders zoals
Sint-Augustinus, Sint-Hieronymus en paus Gregorius de Grote,
die alien de vita apostolica in hun geschriften becommentarieerd
hadden. Pas in 1067 was voor het eerst sprake van de Regel van
Augustinus met betrekking tot de reguliere kanunniken van Saint-
Denis in Parijs. Het duurde nog tot de eerste helft van de twaalfde
eeuw voordat Augustinus5 regel onder de reguliere kanunniken ver-
algemeend werd.
Aan de gemeenschappen van reguliere kanunniken lagen vaak
disparate groeperingen van geestelijken en zelfs van leken ten
grondslag, met als enig gemeenschappelijk punt, het verlangen om
de vita apostolica in de praktijk om te zetten. Het is niet verwonderlijk
dat het enthousiast geexperimenteer in geimproviseerde
gemeenschappen door de gevestigde kerkelijke orde met de nodige
achterdocht werd bekeken. Bisschoppen die niet voor de her-
vormingsideeen gewonnen waren, benaderden deze nieuwe vor-
men van religieus leven eerder aarzelend, soms ronduit vijandig.
Maar ook bij hervormingsgezinde bisschoppen bestond het verlan
gen om de prille gemeenschappen in de bestaande kerkelijke struc-
turen in te passen. Bovendien groeide al snel het besef dat groepe-
ring van gemeenschappen van reguliere kanunniken vruchten kon
afwerpen en het voortbestaan van de individuele instellingen in
positieve zin kon bei'nvloeden. Aan de basis van dergelijke kanonikale
congregaties lag steeds een gemeenschap waarvan de consuetudines
of praktische gewoonten ter aanvulling van de meer
algemene basisregel door andere huizen van reguliere kanunniken

34 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
overgenomen werden. De relatie die deze moederabdij' met haar
'dochters' onderhield kon echter aanzienlijk varieren. Een en ander
komt duidelijk aan het licht wanneer men bijvoorbeeld de organisatievormen
naast elkaar legt van de Orde van Saint-Ruf, van de
Premonstratensers, van de orde van Arrouaise en van de orde van
Saint-Victor. Het succes van de orden verhinderde niet dat er nog
steeds gemeenschappen bleven die er een autonome koers op
nahielden. Dit isolement was echter relatief, aangezien de leden
van deze gemeenschappen vaak intense contacten onderhielden in
de vorm van gebedsunies en broederschappen.
Het zich al dan niet aansluiten bij een kanonikale orde kan
gezien worden als het resultaat van de groeiende invloed van de
monastieke organisatie op de ordo canonicus. De voorbeeldfunctie
van de ordo monasticus en vooral van de vernieuwingsbeweging van
Citeaux, kwam tevens tot uiting in de gehanteerde terminologie
met betrekking tot gemeenschappen van reguliere kanunniken.
Hun oversten werden aanvankelijk aangeduid met praepositus, net
zoals in de seculiere kapittels, of ook met prior. Geleidelijk aan
kwam echter de term abbas in zwang. De instellingen zelf werden
op deze wijze veeleer abbatiae dan ecclesiae canonicorum, canonicae
of priorati.28
• De originaliteit van de reguliere kanunniken school in de navolging
van de Regel van Sint-Augustinus. Ongeacht hun diversiteit
qua oorsprong en organisatie, achter deze leidraad konden de verschillende
types reguliere kanunniken zich scharen. Zij waren de
eersten die consequent een leven poogden te leiden volgens de
principes die Sint-Augustinus meer dan zeshonderd jaar eerder had
aangereikt, maar zij bleven niet de enigen. Ook de ridderorden en
de Hospitaalorden, die net als de reguliere kanunniken vanaf de
twaalfde eeuw vorm kregen, werden door deze Regel aangesproken.
In de dertiende eeuw opteerden onder meer de Dominicanen
en de Augustijner eremijten eveneens voor deze Regel.29
28 M. Lemonnier, Histoire de I'Eglise. Paris, 1983, pp.245 e.v.; L. Milis, De Kerk tussen de
Gregoriaanse Hervorming en Avignon, in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl.3, 1980,
pp. 166-211.
29 Br. Meijns, Aken ofjeruzalem? Het ontstaan en de hervorming van de kanonikale instellin
gen in Vlaanderen tot circa 1155. Universitaire Pers Leuven, 2000, pp. 677 - 702

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 35
Vermoedelijk waren de kruisbroeders gemeenschappen, die nog
moesten kiezen of zij bij een kanonikale orde zouden aansluiten of
niet.30 In verschillende bisdommen waren zij niet welkom. In het
prinsbisdom Luik, waar de bisschopszetel een tijdje vacant was en
de nieuwe elect-bisschop een gering religieus gezag uitoefende kre-
gen zij voet aan de grond. De organisatie en groepering van de ver
schillende priorijen vond pas later plaats, maar de basis voor deze
groepering werd vermoedelijk gelegd door kardinaal-diaken Petrus
Capuccius, die de kruisbroeders aan de Dominicanen verwante
statuten aanreikte.
Het oorspronkelijke karakter van de kruisheren is en blijft
onderwerp van discussie. Over de ontstaansgeschiedenis zijn haast
geen gegevens voorhanden. Vast staat dat de oudste constituties
van de orde, uit 1248, sterk afhankelijk waren van de dominicaanse
wetgeving, maar dit is niet zo uitzonderlijk, aangezien zowel
de kruisheren als de dominicanen hun wortels hadden in de regu-
liere kanunnikenbeweging van de twaalfde eeuw. De beoordeling
wordt niet vereenvoudigd door de bijna gelijktijdige verschijning
over verschillende delen van Europa, van groeperingen met een-
zelfde of verwante benaming, waarover in de volgende eeuwen
niets of nog amper iets vernomen werd. Wij bedoelen de Spaanse,
Italiaanse, Boheemse, Poolse en Zuidduitse kruisheren.31 Het is
mogelijk dat de Belgische kruisheren oorspronkelijk eveneens een
bedelordeactiviteit aan de dag legden, maar na 1274 profileerden
30 B.A.L.Van Luijk, Het Kruisheren-ideaal en de intensivering van de volkszielzorg in de dertiende
eeuw. in: Het Oude Land van Loon, jg. 16, 1961, pp. 135-147. Op het einde van de
twaalfde en in het begin van de dertiende eeuw ontstond naast het monachaal gericht zijn van
de kanunniken het zich geroepen voelen tot een sacerdotaal leven, vooral in de mendikantengroeperingen.
De priester-zielzorger-kanunnik voelde zich naar een monachaal-contemplatief
uitgangspunt getrokken, de contemplatieve monnik werd door een priesterlijke bewogenheid
tot zielzorgelijke activiteit gedreven.
31 We denken speciaal aan de reguliere kanunniken van het H. Kruis, opgericht in 1130 in
Coimbra, de Kruisheren met de rode ster (ca.1231 opgericht als hospitaalorde in Praag), de
Kruisheren van Bologna (omstreeks 1169 als hospitaalorde opgericht en in 1656 opgeheven)
en de Kruisheren met het rode hart (in 1256 opgericht als orde van reguliere kanunniken,
maar vrij vlug geevolueerd naar een bedelorde en in 1274 op het Concilie van Lyon gedwongen
om opnieuw een orde van reguliere kanunniken te worden; het rode kruis, samen met een
rood hart stond centraal in hun spiritualiteit; vanuit Bohemen verspreidde de orde zich naar
Italie, Engeland, Duitsland en Spanje).

36 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
zij zich als reguliere kanunniken.32 Wat er ook van is, de kruisheren-auteurs
hebben in de volgende eeuwen een aantal geschriften
opgesteld over het ontstaan van de orde. Die geschriften hebben de
toekomst en de spiritualiteit van de orde sterk bei'nvloed.
• De proliferatie van bewegingen, gekoppeld aan de vrees voor
ketterse bewegingen, heeft geleid tot een aantal maatregelen op het
tweede Concilie van Lyon (1274). Van de nieuwe orden werden de
Dominicanen (ontstaan uit de reguliere kanunniken) en de
Franciscanen (ontstaan uit het eremitisme) zonder meer toegelaten.
Ten aanzien van de Karmelieten en de Augustijner-eremieten
werd de beslissing uitgesteld. De anderen moesten in principe
verdwijnen en heel wat zouden dat ook effectief doen. Vooral het
bedelaspect vervulde de Kerk met wantrouwen. De armoede was
een van de traditionele geloften in het kloosterleven, maar het
betrof de individuele armoede. Het klooster kon en mocht rijk
32 K. Elm, Entstehung und Reform des belgisch-niederldndischen Kreuzherrenordens. Ein
Literaturbericht. in: Zeitschrififur Kirchengeschichte , dl.82, 1971, pp.292-313. Schrijver
bespreekt de uiteenlopende visies en duidt alle belangrijke bronnen en studies aan.
Een korte en kritische aantekening over de ontstaansgeschiedenis van de kruisheren treft men
aan in W. Simons, Stad en apostolaat. De vestiging van de bedelorden in het graafichap
Vlaanderen (ca.1225- ca.1350. in: Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor
Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Belgie, jg. 49, 1987, nr.l21,pp.65-66
Verschillende auteurs verdedigden de stelling dat de kruisbroeders lange tijd een bedelorde
waren en dat ze zich pas na 1274 tot kanunnikenorde ontwikkelden om aan de suppressie te
ontkomen. Zie bijvoorbeeld: R-E.Emery, The second Council of Lyons and the mendicant
Orders, in: The Catholic Historical Review, 1953, pp.257-271. P. Van den Bosch beweerde met
betrekking tot de bedelorde-activiteiten van de kruisbroeders, dat er geen gegevens voorhanden
zijn, waaruit af te leiden zou zijn dat er bij de kruisbroeders in de dertiende eeuw een con
flict heeft bestaan over het wel of niet wonen in een stad. Men zou eerder denken van niet,
want op enkele na lagen de kruisherenkloosters, die voor 1300 gesticht zijn in of nabij een
stad. In geen enkel besluit van de vijftiende eeuw komt iets aan het licht over een eventueel
conflict betreffende het wel of niet wonen in een stad. In deze eeuw waren er vele stichtingen.
De kruisbroeders vestigden zich zowel in de stad als op het platteland. P. Van den Bosch,
(recensie op bijdragen van o.a. J.Le Goff en M.de Fontette) in: Clairlieu, jg.31, 1973, afl.1-2,
pp. 123-125. Maar voor A.Ramaekers stond het onomstotelijk vast dat het kanunnik zijn tot
het wezenlijke van de orde behoort: " Neemt men b.v. in onze Orde het kanonikale weg, dan
zal ze juist datgene verliezen waardoor ze van alle andere soorten ordes onderscheiden was,
haar voornaamste wezenstrek. (...) M.i. zou het uitschakelen van het kanonikale element in
een orde van reguliere kanunniken, gelijkstaan met het opheffen van die bepaalde inrichting
en het oprichten van een nieuwe". A. Ramaekers, De Kruisherenorde als "ordo canonicus "in:
"Rond inhoud en beleving van de spiritualiteit der orde van het H.Kruis ", Lichtland, Diest,
1955, p.60. Zie ook: C. Van Dal, Zijn de Kruisheren reguliere Kanunniken? m: Cruciferana,
nr.6, 193, reprint 1986; Idem, De regel van Sint-Augustinus in de geschiedenis van de reguliere
kanunniken van de orde van het H.Kruis. in: Clairlieu, 1980, pp.39-70; 1981, pp. 13-28; 1982,
pp.9-24

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 37
zijn: een solide rijkdom garandeerde het zorgeloos bestaan van de
monnik, die zich zo helemaal aan de dienst van God kon wijden.
Maar de nieuwe bewegingen poneerden de totale armoede, ook die
van het klooster. Om te overleven moest de monnik bedelen als
aanvuUing op de handenarbeid. SlachtofFer van de maatregelen van
1274 waren o.a. de Zakbroeders en de Eksterbroeders. De
Kruisbroeders wisten blijkbaar de opheffing te voorkomen.33
1.4 Spirituele verankering van de kruisbroeders/kruisheren
Het is niet eenvoudig de spirituele verankering van de kruisheren
kort toe te lichten. Twee geestesstromingen waren o.i. aanvankelijk
bepalend.
Er is vooreerst de kathaarse beinvloeding. In de twaalfde en de
dertiende eeuw was de kerk een machtige en rijke instelling.
De meeste gelovigen aanvaardden die instelling als vanzelfsprekend,
ofschoon zij de investituurstrijd niet vergeten
waren en diep in hun hart overtuigd waren dat de kerk arm
en eenvoudig moest zijn. Juist daarom kon de stroming van
de katharen zo'n opgang maken. Zij was het opnieuw
omhoog komen van het Manichei'sme: heel de stoffelijke orde
was onzuiver, slecht, een schepping van de duivel. Sommige
schrijvers over de kruisheren krijgen de indruk, dat de eerste
kruisbroeders het ideaal van de katharen wilden ombuigen in
katholieke zin. Dat is overigens de uitleg, die in de oudste historische
bronnen aan het rood-witte kruis van de orde
gegeven werd: geheel gedrenkt worden in het Lijden van Jezus
(de verticale, rode balk) om zo deelachtig te worden aan zijn
zuiverheid (de horizontals witte balk).34
Ten tweede is er de eeuwenoude devotie tot het Kruis, die ook
in het prinsbisdom Luik resulteerde in de oprichting van vele
H.-Kruiskapellen en -kerken. In de twaalfde en dertiende
eeuw was de cultuur en de folklore van de volkeren van
Europa, meer dan van welk ander symbool, doortrokken van
het teken van het kruis. Dit kruis was het symbool van Gods
33 L. Milis, De Kerk tussen de Gregoriaanse Hervorming en Avignon, in: Algemene
Geschiedenis der NederUnden, dl.3, 1980, pp. 198-201
34 H. Van Rooijen, Terugblik. in: Kruistriomfi jg.47', 1967, afl.3, p.34

38 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
macht en wijsheid. Als Gods macbtwas het kruisteken een ta
lisman tegen het kwaad. Middeleeuwse heiligenlevens in Oost
en West staan vol met verhalen over de wonderlijke kracht
ervan. Vooral in de verschillende volksverhalen verneemt men
over de wonderlijke genezingskracht van het kruis. Er bestond
een nauw verband tussen het gebruik van het kruisteken en
het geloof in de aanwezigheid en de macht van kwade geesten.
Wijwater, relikwieen, bezweringsformules, de geconsacreerde
hostie en vooral het kruisteken waren de kunstgrepen om de
betovering van de duivelse machten te verbreken. Het kruis
kon tegelijk ook dienen als een magisch amulet die door zijn
onverbrekelijke band met de kruisiging van Jezus met min of
meer succes eraan kon herinneren dat de kracht tegen duivels
en ziekten niet in de amulet of het gebaar als zodanig lag,
maar in de macht van God, die in het leven en de dood van
Jezus was gekomen om de macht van het kwaad te breken. De
relikwieen van het authentieke kruis vormden een apart geval
in deze machtsstrijd. Rond 350 begonnen berichten erover de
ronde te doen. De ontdekking van het kruis in Jeruzalem
werd toegeschreven aan de heilige Helena, de moeder van
keizer Constantijn. In de volgende eeuwen kon men overal in
de christelijke wereld stukjes van het kruis aantreffen. De ont
dekking van het kruis kreeg in het Karolingisch tijdperk een
plaats in de liturgische kalender en werd op 3 mei gevierd.
Het ware kruis zou in de zevende eeuw door de Perzen buit-
gemaakt zijn en door keizer Heraclius heroverd, maar in de
twaalfde eeuw werd het door de bisschop van Bethlehem in
een veldslag meegedragen en raakte toen verloren, behalve
natuurlijk de stukjes die overal aangetroffen konden worden.
Het kruis was een teken van de macht van God, niet alleen
om ziekten en rampen af te wenden, maar ook om oorlogen
te winnen. Op het einde van de elfde eeuw werd het kruis het
voornaamste symbool voor de veroveringstochten naar
Palestina. Het bezat deze overwinnende kracht, zo meende
men, omdat het het instrument was geweest voor de kosmi-
sche overwinning van Gods macht over de macht van de
duivel door middel van de dood en de verrijzenis van Jezus.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 39
Het was niet alleen het teken van Gods macht, maar het
diende ook als teken van Gods wijsheid. Daarbij werd verwezen
naar Jezus op het kruis als een voorbeeld van geduld en
liefde te midden van lijden. De navolging van het voorbeeld
van Christus werd het fundament van ware wijsheid. Want
het kruis was enerzijds het duidelijkste bewijs van de macht
van het kwaad in de wereld; maar anderzijds gold het ook als
het grootste bewijs dat de wil en de werkwijze van God uiteindelijk
zouden zegevieren, in weerwil van wat mensen zouden
uitbroeden.35
Uit de eerste eeuwen van het bestaan van de orde bezitten we te
weinig gegevens, die ons zeggen hoe God, Jezus Christus, Maria en
al het geschapene werden gezien. Het geestelijk leven van de kruisbroeders
concentreerde zich rond het Kruis van Jezus Christus. De
alleroudste documenten betreffende de goedkeuring van de orde
leggen hiervan al getuigenis af. In het document van 31 december
1248, waarin de elect-bisschop van Luik de statuten van de orde
goedkeurde, kan men lezen dat de goedkeuring geschiedde, omdat
hij de groei van de Kerk van Christus wilde bevorderen en omdat
hij de aanvragers, de dienaren van het Kruis, wilde bewaren in hun
goede gezindheid en hun goddelijke beschouwing en dit uit
eerbied voor de Gekruisigde, in wiens titel en lijden zij eerbiedig
getekend waren.36 Een belangrijk wezenskenmerk van de orde werd
daarmee aangeduid:
De Orde van het H. Kruis moest in dienst staan van het
Kruis.
Die dienst moest zich vooral richten op de Persoon van de
Gekruisigde. Het kruis, waarmee de kleding van de kruisbroeders
gemerkt werd, bezorgde hen de eretitel cruce signati,
een titel die overigens ook aan de kruisvaarders werd gegeven,
maar bij de kruisbroeders al heel vroeg in een mystieke zin
werd geduid.37
35 J. Pelikan, Jezus door de eeuwen been. Zijn plaats in de cultuurgeschiedenis. Kok-
Agora/DNB-Pelckmans, Kampen/Kapellen, 1987, pp. 113-126
36 C.R. Hermans, Annales, II, p. 70
37 C.R. Hermans, Annales, II, pp. 63, 68, 72, 119, 201, 204 ; III, p. 174 ; M. Vinken, De
spiritualiteit der kruisheren. Antwerpen, 1953, pp. 52 - 53; G. Reijners, Beitrdge zur
Geschichte des Ordens vom heiligen Kreuz und seiner Spiritualitat. Bonn, 1993, pp. 66 - 67

40 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
In 1248 werd in de statuten het voorschrift opgenomen om alle
kerken toe te wijden aan het heilig Kruis. Alle religieuze oefeningen,
die in die kerken geschiedden, moesten verricht worden tot
lof van het H. Kruis, als een ononderbroken hulde en gedachtenis
aan de Gekruisigde. In feite hadden verschillende kerken dikwijls
een andere patroon, omdat verscheidene kloosters bij een
bestaande kapel of kerk werden gesticht, die reeds aan een heilige
waren toegewijd. Vaak moest bij het kiezen van de kerkpatroon
ook rekening gehouden worden met de wensen van de weldoeners
die aan de basis lagen van de stichting van een klooster. De
grondgedachte van de orde werd dan toch zoveel mogelijk bewaard
door ofwel het hoofdaltaar aan het H. Kruis toe te wijden of het
H. Kruis als tweede patroon aan de reeds bestaande toe te voegen. 38
In de tweede helft van de veertiende eeuw schreef Petrus
Pincharius Vestis nuptialis, een geestelijk werk, dat omwille van de
positie van de schrijver (een voormalig prior van Caen en priorgeneraal
van de orde) en van het tijdstip (uit die tijd hebben wij
haast geen informatie) een bron van onschatbare waarde is
gebleken in de loop van de geschiedenis van de orde. Met vestis
nuptialis werd in de Middeleeuwen vaak de koorkledij aangeduid.
Pincharius nam de onderdelen van de kruisbroederskledij als symbool
van verschillende deugden. Geillustreerd door vele aanhalingen
uit de H. Schrift en de Vaders werd het geestelijk leven behandeld
volgens het traditioneel schema van de drie wegen: De statu
incipientium?9, proficientium40, perfectorum41. Vestis nuptialis had
meer een ascetische dan een mystieke inslag. Het werd geschreven
in een tijd, waarin de kloostertucht in verval was en sterk de
nadruk moest gelegd worden op het onderhouden ervan.42 Onder
38 CR. Hermans, Annales, II, pp. 64, 78, 119, 145, 148, 150, 167, 180, 203, 220, 376,
410, 426, 534 ; III, pp. 6, 18
39 De staat van de beginnelingen, waarin men zich zuivert door boete en gebed
40 De staat van de gevorderden, waarin de 'nieuwe mens' met Vestis Nuptialis' der deugden
wordt bekleed
41 De staat van de volmaakten, waarin God beslag legt op de ziel en zij de Hemelse
Bruidegom ontmoet
42 De irtstelling op de praktijk deed Pincharius gretig grijpen naar de lectuur van de Vitae
Patrum, waarin hij het leven van de woestijnvaders aantrof. Andere inspiratiebronnen waren
Sint-Augustinus, Paulinus van Nola, Possidius en Orosius, de Victorijnen Richard en Hugo,
de Dominicanen Humbertus a Romanis en Thomas Aquinas. Verder werd hij bemvloed door

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 41
de geloften beklemtoonde Pincharius hoofdzakelijk de gehoorzaamheid,
die tot algehele onthechting en volmaakte navolging
van de gekruisigde Christus moest leiden.
Handschriften van de kruisbroeders van Hoei uit de vijftiende
eeuw spraken over het mysterium crucis, dat zich in de stichting van
de orde openbaarde. Men zag in de stichting een tastbaar ingrijpen
van God. In 1635 beschreef Russelius Theodorus van Celles als een
extatisch vereerder van het Lijden en het Kruis van Christus. Door
hun bijzondere devotie tot het Kruis kwamen de kruisbroeders
inderdaad gemakkelijk tot een affectieve vroomheid ten opzichte
van de persoon van Christus. Een oud handschrift van de kruis
broeders van Keulen uit de vijftiende eeuw bevat een Breviarium
secundum modum fratrum Sanctae Crucis. Aan de tekst van het bre
vier gaan enkele private gebeden vooraf, die bijna allemaal
betrekking hebben op de lijdende Jezus. Een van die gebeden richt
zich zelfs tot al de lichaamsdelen van Christus, die in zijn lijden
gepijnigd werden. En in het in 1639 opnieuw uitgegeven werk uit
de veertiende eeuw van Petrus Pincharius kon men lezen:
"Boven alles moet (...) de kruisbroeder mediteren over het lijden
van de Heer; zijn leven en dood moet hij dagelijks ijverig en in
het diepst van zijn hart overwegen en inwendig met de Lijdende
meelijden (...). Want we dragen de tekenen van de Gekruisigde
in ons lichaam en met name en naar ons habijt worden we
kruisdragers genoemd: we moeten dit ook zijn met onze ziel I
(...) Het zou toch belachelijk zijn en volkomen nutteloos het
Kruis des Heren op ons kleed en in onze naam te dragen, indien
we het niet ingenesteldhadden in ons hart.(...) Deze overweging
van het allerheiligste en allerheilzaamste Lijden des
Heren zal de kruisbroeder iedere dag opnieuw verrichten, niet
slechts als dankzegging, maar ook ter navolging, teneinde met-
de sensitieve vroomheid van Sint-Bernardus van Clairvaux. Voor moraalkwesties ging hij
hoofdzakelijk te rade bij de heilige Gregorius de Grote. In de tijd van Pincharius bestond er
in het prins-bisdom Luik grote belangstelling voor schrijvers als Sint-Hieronymus, Sint-
Joannes Chrysostomus en Pseudo-Dionysius. Deze belangstelling vindt men eveneens terug in
Vestis nuptialis. A. Van de Pasch & C. Van Dal, Allegorische beschouwingen over het Kruis op
het Ordekleed. in: Clairlieu, jg.10, 1952, p. 22

42 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
terdaaden in waarheidZijn voetstappen te drukken. (...) Om
deze overweginggoed te doen, zal het uiterst nuttig zijn de weldaden,
die Hij aan ons, onwaardigen, rijkelijk verleende,
vluchtig te beschouwen. Vestig er uw aandacht op, dat Christus,
gedreven door een afgrondelijke barmhartigheid, uit de schoot
van zijn Vader, in dit tranendal neerdaalde: 1. Om voor de
mens de straffen te ondergaan en aan de rechtvaardigheid van
de Vader te voldoen en elke mens, die Hij vormde, met Zijn
geduld te sterken; 2. Om aan de dwalenden de rechte weg naar
de hemel te wijzen en de onwetenden te onderrichten; 3. Om de
mensen tot Zijn Liefde te lokken, zodat ze de deugd en de goedheid
zullen beminnen. De mens immers lag neer in zwakheid,
onwetendheid en boosheid en was daardoor ongeschikt geworden
voor de navolging van de goddelijke deugd, tot kennis van
de waarheid en tot liefde voor de goedheid. Daarom daalde
Christus uit de hemel neer en werd mens. Hij gafzich aan de
mens ter navolging, ter kennis en tot liefde. Hij daalde neer
langs een trap van drie treden, nl. die van de nederigheid, de
armoede en de bitterheid. "43
Een dubbele allegorische verklaring van het Kruis treffen we aan in
handschrift 6 L 33, dat zich bevindt op de bibliotheek van het
Groot Seminarie te Luik. Het bevat een verklaring van het kruis uit
de vijftiende eeuw en werd in het kruisherenklooster van Hoei
geschreven omstreeks 1501. Over de specificiteit van het
Kruisherenkruisje rept het handschrift niet. De aandacht gaat uit
naar het kruis in het algemeen. Inspiratie werd gezocht in de alle
gorische benadering van Paulus (Ef.3, 18-19), die getuigde van de
breedte en de lengte, de hoogte en de diepte van het
Christusmysterie. De afmetingen werden overdrachtelijk gebruikt,
43 M. Vinken, De spiritualiteit van de Kruisheren, Antwerpen, 1953, pp.31,37, 69-71. Zie
ook: Idem, Croisiers. in: Dictionnaire de Spiritualite ascitique et mystique, Vol.11, Paris,
1953,kol. 2561-2576; Idem, Chanoines Riguliers de I'Ordre de la Sainte-Croix. in:
Canonicorum Regularium sodalitas, 1954, pp. 171-176; Idem, Croisiers. in: Dictionnaire
d'Histoire et de Giographie ecclisiastique, t.XIII, Paris, 1956, kol.1042- 1061; A- Ceyssens,
Croisiers. in: Dictionnaire de droit canonique. Paris, 1948, t.4, kol. 799-814
In opdracht van prior-generaal Renerus Augustinus Neerius werd het werk van Pincharius,
Vestis Nuptialis, in 1639 in bewerking uitgegeven door Aegidius de Vrese.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 43
met betrekking tot Chrisms' liefde en zo gebeurde het ook in de
allegorische benaderingen van handschrift 6 L 33. In de eerste
verklaring van het kruis werd in de lengte de volharding gezien en
in de breedte de liefde; in de hoogte (het boven uitstekende stuk
van het kruis) zag men de hoop en in de diepte (het behedenste
stuk van het kruis) de nederigheid. In de tweede verklaring zag
men in de lengte de volharding en in de breedte het gebed; in de
hoogte zag men de beschouwing en in de diepte de nederigheid.44
Verschillende handschriften en traktaten van kruisheren behandelden
de symboliek van het Kruisherenkruisje. Zo bijvoorbeeld HS.
II, 193, cat. 241, afkomstig van de kruisheren van Hoei, dat wordt
bewaard in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel. Het bevat van
fol. 79r. tot 82v. een traktaatje De misteriis allegorice Crucis habitus
nostri. Dit traktaat is een kopie uit de vijftiende eeuw van een tot
op heden onbekende schrijver. Het kruis op het ordekleed werd
erin geduid als een herinnering en permanente herdenking en
dankzegging. De kruisbroeders moesten het dragen naar het voorbeeld
van de heiligen die de stigmata van Jezus Christus en de versterving
van het kruis in hun lichamen droegen. Ongelukkig
zouden diegenen worden die bij het dragen de navolging niet voor
ogen hadden: zij droegen het kruis wel op het kleed, maar niet in
het hart:
" Hoe we nu dit kruis in ons hart moeten dragen, tonen ons de
uiterlijke vorm, de schikking en de kleur van het kruis op ons
habijt, zo we de geheimen ervan nader onderzoeken. Over de
kleur spreekt trouwens de bruid van het Hooglied uitdrukkelijk,
wanneer ze zegt: "Mijn Beminde is wit en rood, uitverkoren
onder duizenden enz." Ziedaar de twee kleuren: wit en rood.
Wit is Hij, door reinheid en onschuld; rood door liefde en
minne. Rein was Hij voorwaar en onschuldig, daar Hij geen
zonde heeft bedreven en er in Zijn mondgeen bedrog was. Rood
tevens van liefde en minne want, zoals in het eerste hoofdstuk
44 A. Van de Pasch & C. Van Dal, Allegorische beschouwingen over het Kruis op het
Ordekleed. in: Clairlieu, jg.10, 1952, pp. 66 - 67

44 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
der Openbaring wordt gezegd: "Hij bemint ons, Hij heeft ons
door Zijn Bloed van de zonde verlost". Ziedaar nog een geheim
van ons kruis: Hij verloste ons, opdat we rein zouden zijn; het
past dat de Kruisbroeders rein zijn, meer dan de andere christenen.
Daarom is de dwarsbalk van ons kruis wit opdat wij, door
zelfverloochening gelouterd, Hem zouden lofzingen. Hij heeft
ons bemind en ons verlost in Zijn bloed omwille van Zijn
mateloze liefde, opdat wij elkaar zouden liefhebben. Om deze
reden is de staande balk van ons kruis rood. En bovendien, om
nog duidelijker deze twee zaken in ons kruis aan te duiden: er
vloeide bloed en water uit de zijde van Christus, door de lans
geopend, nadat Hij reeds gestorven was op het Kruis. Waarlijk
water en bloed, zoals degene zegt die hetgezien heeft en ergetuigenis
van aflegt. In beide nu worden, volgens de schrijvers,
vooral twee sacramenten duidelijk aangegeven, dat van onze
verlossing namelijk en dat van onze wedergeboorte. Maar niet
minder worden ze beide door het wit en rood van ons kruis
beduid, gelijk iedereen duidelijk is. Want het witte verkrijgen
we door de afwassing met water, en de rode kleur door onderdompeling
in bloed. Immers we bekomen ook helderheid en
zuiverheid van ons geweten, ah we het iedere nacht d.i. bij
iedere overschaduwing door de zonde, rein wassen; en de rode
kleur van de liefde, als we het dompelen in het bloed van het
Lam, door de weldaden van Zijn lijden te overwegen. (...) Laat
ons dus, naar de oproep van de Bruidegom, dit teken van het
kruis, aldusgekleurd, dragen bovenop ons hart, (...) Zo zijn we
in waarheid niet alleen door ons habijt, maar ook door onze
geestesgesteldheid Broeders van het heilig Kruis en zo dragen wij
met recht het kruis op onze borst, zodat we kunnen zeggen: met
Christus ben ikgekruisigd. (...)"45
Petrus Pincharius legde in het dragen van het kruis en van het
habijt een andere symboliek. Hij zag in het openhangen van de
mantel het openleggen van het hart, het erkennen en belijden van
de eigen fouten, en in het kruis berouw en voldoening. De witte
45 A. Van de Pasch & C. Van Dal, Allegorische beschouwingen over het Kruis op het
Ordekleed. in: Clairlieu, jg.10, 1952, pp. 73 - 74

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 45
batk beduidde voor hem het berouw, de rode de voldoening.46 De
eeuwige bruiloft van het Lam was de kruisbroeders immers slechts
in het vooruitzicht gesteld om hen opgewekt in de voetstappen van
Christus te doen treden. Bij het Laatste Oordeel zou Jezus Christus
verschijnen en dan zijn Heilige Wonden tonen en de werktuigen
van zijn Lijden met zich voeren: die met Hem het Kruis droegen,
zouden dan veilig zijn. De navolging van de Gekruisigde zag hij
gebeuren op drie manieren:
een boetvaardig leven. Door vrijwillige gehoorzaamheid kon
de kruisbroeder zijn eigen wil kruisigen en zichzelf als een
vrijwillig offer aan God opdragen. De vele bekoringen moest
hij beschouwen als een welkom lijden, dat hem gelijkvormig
maakte aan de Gekruisigde.
broederlijke liefde. Vermits de kruisbroeders gewassen waren
in hetzelfde Kostbare Bloed van Jezus Christus, moesten zij
niet alleen hun broeders en vrienden beminnen, maar ook
hun vijanden. Christus stierf immers niet alleen voor zijn
broeders, maar ook voor zijn vijanden. Hij bad zelfs voor zijn
beulen.
In de professie werd de kruisbroeder gedompeld in het
Kostbare Bloed des Heren en getekend met Jezus' Kruis, dat
hij voortaan dragen mocht in naam en op het habijt. Daarom
moest ook de herinnering aan Jezus' lijden en dood voortdurend
in hem aanwezig zijn. Deze Geheimen (van lijden en
dood) moest hij dagelijks overwegen teneinde dank te zeggen
en ze na te volgen. Zijn voornaamste dagtaak, het plechtig
vieren van het heilig officie, het koorgebed en de conventuele
heilige mis, moest de kruisbroeder daarom volbrengen ter
herinnering aan en ter ere van de Mysterien van het Heilig
Kruis. In de meditatie van deze geheimen zou hij kracht kunnen
putten om zijn fouten te bestrijden en tegelijk medelijden
om zijn devotie te voeden. De noden van de Heilige Kerk
46 P. Pincharius, Vestis nuptialis seu ornatus animae devotae maxime religiosae ad nuptias
agni aeternitatispie ambelantis, sub schemate religiosi habitus sacri ordinis salvificae crucis summa
ingenii industria ante annos 250 concinnatus, et in tres libros, pro statu triplici, digestus, per
R.P.EPetrum Pincharium, postmodum totius sacri ordinis S. Crucis 13 a restitution Magistrum
Generalem: Nunc demum iussu et auctoritate Rev. mi P. E Augustini Neerii generalis moderni
recognitus et luce donatus. 1639, pp. 34 - 35

46 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
moesten hem zeer ter harte gaan, want ze waren "een zaak van
het Kruis" en daarom moest hij gereed staan om met al zijn
krachten mee te werken aan de leniging ervan.
In Vestis Nuptialis hechtte Pincharius grote waarde aan de volgor
de, waarin men zich de deugden eigen trachtte te maken.47
Aan de basis van alle deugd stond volgens hem de gehoor
zaamheid, die zo verheven is dat ze armoede en kuisheid
omvat en eigen zin en wil overwint, zodat men komt tot algehele
devotie. Uit echte gehoorzaamheid wordt de geest van
armoede geboren. Zijn visie op de navolging van Christus verschafte
Pincharius het beginsel van de vrijwillige armoede, d.i.
"naakt de naakte Christus volgen". Deze onthechting
bevordert de standvastigheid van gemoed (sterkte) en doet
alles voor God verduren (geduld).
Door het geloofgazt God het mensenhart binnen en wordt de
ziel Diens bruid. Door de ondervinding van Gods Oneindige
Goedheid ontstaat in de ziel het vertrouwen of de hoop. Een
levendig Geloofzn een goed geweten (waarop de Hoop wordt
geboren) brengen de Liefde voort.
De Liefde is de moeder van alle deugden. Geeft de ziel zich
geheel aan God in een volkomen devotie en streeft ze met alle
kracht naar de ontmoeting met de Bruidegom, dan verwerft
ze de Minne (Amor): uit haar vloeit vanzelf de naastenliefde
voort.
Nederigheid brengt de ziel tot ware wijsheid en behoedt haar
voor vele bekoringen en droefenis. Ze omringt alle deugden
en bindt ze aan elkaar. Ze brengt de kruisbroeders tot vol-
maakte gehoorzaamheid en onderdanigheid niet alleen aan
oversten, maar ook aan gelijken en minderen, zodat ze graag
de minste van alien zijn.
Nederigheid moet gecombineerd worden met Vreze des Heren,
waardoor men uit Minne alle kwaad wil vluchten, ten einde
47 In de inleiding op boek II schreef hij: "Er worden er heel wat gevonden, die de deugden
prijzen en zelfi liefhebben, en ze toch zelden verwerven, omdat ze deze op een verkeerde manier en
in de omgekeerde volgorde trachten te verwerven: ze streven van het hoogst naar het laagste en verliezen
er mee bij dan dat ze vooruitgaan.n

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 47
de Bruidegom van de ziel niet te verliezen. Nederigheid en
Vreze des Heren zal de kruisbroeder verwerven o.m. door zijn
dagelijkse meditatie over Jezus' Kruis, Lijden en Dood.
De Ingetogenheid dient ruime aandacht te genieten.
De maagdelijkheid (zuiverheid) is een deugd die telt, wil de
lichamelijke ongeschondenheid waarde hebben voor God.
Daarom hangt met deze deugd nauw samen de zuiverheid van
het hart. Hoe meer men zich hierdoor op de komst van de
Bruidegom voorbereidt, des te meer wordt de ziel geschikt om
God te zien.48
Conradus van Groenenberg (a Croneberch) schreef omtrent
1436 een allegorische verklaring van het kruisherenhabijt. De
superplie zag hij als symbool voor de contemplatie en het almutium
- het koorkleed van de kanunniken - voor de eenzaamheid en
het vluchten van de wereld.49
2 Historische verankering van de kruisheren/kruisbroeders
Over de historische verankering, c.q. het tijdstip van de stichting
van de Orde en van de goedkeuring door Rome verschillen de
historici grondig van mening. De enen noemen het jaar 1210 als
stichtingsdatum en 1216 als jaar van goedkeuring door Rome.
Anderen beweren dat de Orde omtrent 1232 door (vijf)
geestelijken uit de Duitse landen in Clairlieu (bij Hoei) gesticht
werd en zestien jaar later in 1248 door paus Innocentius IV aanvaard
werd onder de Regel van Augustinus in de trant van de re-
48 A. Van de Pasch & C. Van Dal, Allegorische beschouwingen over het Kruis op het
Ordekleed. in: Clairlieu, jg. 10, 1952, pp. 24 - 29
49 Conradus Scheych van Groenenberg studeerde in Deventer en verbleef in het convict van
het Florens Radewijnshuis. Daar schreef hij in 1418 over de Valde horribilia exempla de pluritate
beneficiorum, visa a Magistro Gerardo dicto Groet, Daventriae. Hij nam met dit handschrift
ook zijn schrijfvaardigheid mee naar Keulen. Daarvan getuigde zijn latere arbeid, want
behalve de zes manuscripten die er nog van zijn hand zijn overgebleven, getuigde hij zelf, dat
hij nog vele andere dingen had overgeschreven. In 1632 vermeldde Godefridus van Lit, dat
Conradus een allegorische verklaring had geschreven van het Kruisherenkleed. Dit handschrift
ging verloren. Conradus van Groenenberg overleed na 1465. A. Van de Pasch &: C. Van Dal,
Allegorische beschouwingen over het Kruis op het Ordekleed. in: Clairlieu, jg.10, 1952, p. 65; C.
Van Dal, Rond "Vestis Nuptialis". in: Clairlieu, jg. 11, 1953, p. 19

48 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
guliere kanunniken.50 Het ontbreken van betrouwbare schriftelijke
bronnen zorgt voor grote verwarring. Veruit het grootste deel van
de oorkonden, brieven, minuten van generale kapittels, rekeningenboeken
en dies meer overleefde de troebele tijden van oorlogen
en revoluties niet of is ons overgeleverd via kopieen en/of getuigenissen
uit latere eeuwen. Bovendien vernietigden enkele her-
vormers binnen de orde bewust documenten uit het verleden. De
geringe hoeveelheid documenten die ons sinds de nieuwe start van
de orde in het midden van de negentiende eeuw ter beschikking
staat, laat ons enkel toe op een gemankeerde wijze over de roots van
de orde te schrijven.51
2.1 Berichtgeving buiten de orde
• De berichtgeving van buiten de orde is karig over de kruis-
broeders en begint bovendien zeer laat. In de dertiende en veertiende
eeuw is er een sporadische vermelding in een kroniek of een
historisch geschrift. De stichting van Clairlieu wordt in de Luikse
geschiedbronnen van de dertiende eeuw niet vermeld.52 Het oudste
historische geschrift, waarin over de orde van het Heilig Kruis
wordt gesproken, is het boek van Thomas van Eccleston, De
adventu minorum in Anglia, waarin hij vermeldt hoe de kruisbroeders
door de bisschop van Lincoln werden verdreven.53 Verder
ontmoet men hen in Vie de Saint Louis van Jehan, sire de Joinville,
die echter niet de juiste toedracht van de feiten meedeelt.54 Onjuist
is tevens de informatie in het Chronicon Sanctae Catharinae de
50 Aantekening in de nalatenschap van L. Heere o.s.c. Bewaard in het generaal archief van
de kruisheren in Maaseik onder nr. 44
51 J.M. Hayden, The Crosiers in England and France, in: Clairlieu, jg.22, 1964, pp. 91-92;
H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De
Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg.19, 1961, pp. 35 - 39 en 197 - 238
52 Een overzicht van de karige informatie uit de dertiende vindt men in H. Van Rooijen,
De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De Geschiedbronnen. in: Clairlieu,
jg.19, 1961, pp. 124- 126
53 Monumenta Germanica Historica, Scriptores, Leipzig, 1826 e.v., XXVIII, p. 568
54 Jehan de Joinville, Vie de Saint Louis, [edit] Jacques Monfrin. Paris, Gamier, 1998.—
485 p.(Classiques Gamier; 1998: 1). Jehan de Joinville vergezelde koning Lodewijk de Heilig
op Kruistocht. In dit werk vertelde de Joinville dat de kruisbroeders van de koning in Parijs
een klooster kregen. De bewuste passage, waarin deze schenking wordt behandeld, werd
overgenomen in C.R. Hermans, Annales, II, p. 467

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 49
Monte Rotomagiy waarin wordt aangehaald dat de Orde van het
Heilig Kruis op het Concilie van Lyon verboden werd.55 De kroniek
van Jan van Hocsem, kanunnik van Sint-Lambertus in Luik56,
vermeldt de kruisbroeders niet. In de Chronique liegeoise de 1402
daarentegen komen de kruisbroeders wel aan bod, met name in de
jaren 1233 en 124857. In deze kroniek treft men fragmenten aan
van enkele, intussen verloren gegane, kronieken uit het midden
van de veertiende eeuw, o.a. de kroniek van Jean le Prestre, pastoor
van Warnant, een dorp in de buurt van Hoei. Voor het jaar 1233
grijpt de kroniekschrijver terug naar het verhaal van de oorsprong
van de orde, die beschreven wordt in het traktaat Ad honorem
Summi Regis (of In honore Summi Regis): de orde werd gesticht
door de heilige Helena, als een wacht van clerici rond de relikwie
van het Heilig Kruis in Jeruzalem. In de tijd van Juliaan de
Apostaat stierven alle leden de marteldood, maar in de dertiende
eeuw herrees zij in Hoei.58 Voor het jaar 1248 benadrukt de kro
niekschrijver dat de orde sedert haar Verrijzenis' op dezelfde plaats
had verbleven. Opnieuw wordt beklemtoond dat die plaats Clarus
locus heette. Een ander, evenmin betrouwbare kroniek uit de veer
tiende eeuw, is Ly myreur des histors van Jean des Preis dit
Outremeuse59, die de bisschop van Luik, Joannes van Eppes, tot
stichter van het klooster van Hoei bombardeerde.60
55 Deze passage wordt geciteerd in H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der
Kruisbroeders ofKruisheren. De Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, p. 126
56 J. de Hocsem, Gesta pontificum Leodiensium. Deze kroniek vat aan bij het begin van het
episcopaat van Hendrik van Gelder en eindigt honderd jaar later bij de aanvang van het episcopaat
van Engelbertus van der Marck. Jan van Hocksem leefde van 1278 tot 1348 en werkte
van 1334 tot 1348 aan zijn kroniek.
57 Uitgegeven door E. Bacha, La chronique liegeoise de 1402. Brussel, 1900, pp. 162 en 173
58 In de Luikse kroniek staat : «Eodem anno, in oppido Hoyensi, in loco ubi nunc habitant,
qui tune nuncupabaturClarus locus, clarificatus est ordefratrum Sancte Crucis, qui longo tempore
dormierat. » H. Van Rooijen ging ervan uit, dat de kruisbroeders van Hoei deze informatie zelf
aanreikten aan Jean le Prestre. Daarom werd beklemtoond, dat de orde daar, waar ze nu
woonde, haar verrijzenis had beleefd. Naast deze vervalsing, is ook de aanduiding van Hoei als
Clarus locus onjuist. H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of
Kruisheren. De Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, p. 129
59 A. Borgnet - S. Bormans, Jean des Preis, dit d'Outremeuse. Ly Myreur des Histors. Brussel,
1864-1887, 7 din.
60Deze kroniek werd vermoedelijk tussen 1395 en 1398 geschreven. Jean des Prez (Preis)
dit d'Outremeuse, stamde uit een Luikse adellijke familie. Hij bezat invloed aan het hof van
de prinsbisschop. In het vijfde deel berichtte hij op biz. 210 over de stichting van het kruisbroedersklooster
in Hoei. Zijn kroniek werd door Borgnet en Bormans uitgegeven. Zij maakten
daarbij gebruik van twee verschillende handschriften, waarvan de tekst niet helemaal
gelijkluidend was.

50 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
• In de kroniek van Jan van Brusthem, die door Baku in zijn
verzameling van Luikse kronieken werd uitgegeven, werd het
bericht van Jean des preis dit Outremeuse nog een beetje
aangedikt: Joannes van Eppes was niet alleen de stichter van het
klooster van Hoei, het initiatief tot het bouwen zou van hem zelf
uitgegaan zijn.61 G. Braun en Fr. Hogenberg publiceerden een
gravure van het Hoeise kruisherenklooster. In de toelichting van de
gravure werd niet gesproken van Verrijzenis' van de orde, maar wel
van het verlaten en onbewoond zijn van "Mont-clair ou mont aere"
gedurende vele jaren als gevolg van de ongeregeldheden en rampen
van de oorlog. Het 'slapen van de orde' werd nu gezien als een
periode van tijdelijke verwoesting, die door een heropleving ge-
volgd werd.62
• In 1641 schreef Laurent Melart, een burgemeester van de stad
Hoei, een Histoire de la ville et chasteau de Huy et de ses antuiquitez
avec une chronologie de ses comtes et evesques. Dit boek, dat in
Luik werd uitgegeven, was deels een compilatie van Jean
d'Outremeuse en van de Luikse kronieken, deels het resultaat van
eigen onderzoekingen. Zes jaar voor de publicatie van dit boek ver-
scheen Russelius' Chronicon Cruciferorum. Dit werk werd door
Melart niet gebruikt. Voor hem was 1234 het begin van de orde en
Jan van Eppes de stichter.63 Het klooster van Hoei werd gesticht als
een hospitaal voor pelgrims, die naar Palestina gingen of er van
terugkwamen. Heren en ridders van Hoei, die zich bij de kruistochten
hadden aangesloten, waren de eigenlijke stichters. Het
waren echte kruisvaarders, mannen die het Kruis hadden
aangenomen en zich ertoe verplicht hadden om op kruistocht te
gaan. Het is niet duidelijk over welke kruistocht dan sprake kan
zijn. In 1248, toen het kruisherenklooster van Hoei door paus
Innocentius IV aanvaard werd, vertrok in de maand augustus de
61 S. Baku - F. Fairon, Chroniques lUgeoises, dl.II, 1931, p. 45
62 G. Braun — F. Hogenberg, Civitates Orbis terrarum. Keulen , dl. II, uitgegeven tussen
1579 en 1583, nr.19. Een fragment van deze gravure werd afgedrukt in Clairlieu, 1959, jg.17,
p. 72
63 L. Melart, Histoire de la ville et chasteau de Huy et de ses antuiquitez avec une chronologie
de ses comtes et tvesques, Luik, 1641, p. 11

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 51
heilige Lodewijk met een groot Kruisleger naar Egypte. Zijn kruistocht
was al jaren voorbereid en ook de hertog van Brabant sloot
zich aan. Dat ridders en heren uit de omgeving van Hoei zich bij
dit leger aansloten, zou perfect mogelijk kunnen zijn. Het zou ook
kunnen dat deze Hoeise kruisvaarders naar het oosten trokken en
zich aansloten bij de expeditie tegen de stad Aken, waaraan de paus
het karakter van een kruistocht had verleend en waaraan kruistochtaflaten
werden verbonden. Dat kruisvaarders voor hun
vertrek naar het oosten geestelijke stichtingen bedachten, was niet
ongewoon. Men wist, dat de gevaren groot en dreigend waren tijdens
de kruistocht en dat velen nooit naar huis zouden terugkeren.
Velen wilden voor hun vertrek orde op zaken stellen en door
werken van naastenliefde - het stichten van een hospitaal voor
armen en pelgrims bijvoorbeeld - de zegen van de hemel over de
kruistocht afroepen.
• In de achttiende lichtte Helyot64 uitvoerig in over de
Kruisbroeders, maar zijn verhaal stoelde duidelijk op hetgeen hij
terug kon vinden in de geschriften van de kruisheren-historici.
2.2 Berichtgeving binnen de orde vanaf de veertiende eeuw
2.2.1 Vijf kanunniken wilden "kruisbroeders van Jeruzalem"
zijn...
• Diverse documenten uit de veertiende tot de zeventiende eeuw
spreken over het ontstaan van de Orde.65 Vooreerst zijn er enkele
schutbladen van handschrift 692 (Bibl. Mazarini, Paris) uit de
veertiende eeuw. Vervolgens is er het gedicht Ad colendam mente
pura. Hs 6 L 21, bibliotheek van het Groot Seminarie van Luik,
begin vijftiende eeuw. In hetzelfde handschrift staat In honore
summi Regis, dat waarschijnlijk uit de tijd voor 1450 stamt. Hs. II
193, dat zich in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel bevindt,
64 P, Helyot, Histoire des ordres monastiques, religieux et militaires et des congregations
skulieres de Vun et de I'autre sexe, qui ont He" itablies jusqu a present. Paris, 1714 - 1719.
65 De lijst van deze documenten vindt men o.m. in M. Vinken, De spiritualiteit der kruisheren.
Antwerpen, 1953, p. 10, noot 3; A. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijnpriorengeneraal
1210- 1796. in: Clairlieu, jg.17, 1959, pp. 67 - 85

52 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
stamt uit de vijftiende eeuw. Hs. 21643, dat zich eveneens in de
Koninklijke Bibliotheek in Brussel bevindt, werd geredigeerd in
het begin van de zestiende eeuw. Uit de tweede helft van de vijf
tiende eeuw stamt Hs. germ. qu. 812, dat zich bevindt in de
Staatsbibliotheek in Berlijn; het bevat een korte ordesgeschiedenis
De Ordine Cruciferorum. Een bullarium van het kruisbroedersklooster
van Roermond wordt bewaard in het Rijksarchief
Limburg, Hs. 2763, n.3. het bevat een traktaat Notula compendiosa
de ordinis nostri instituticione, dat een korte samenvatting is
van In honori summi Regis. Twee handschriften uit de zestiende
eeuw worden bewaard op de bibliotheek van het Grootseminarie
van Luik, met name Hs. 25 D 11 en Hs. 6 L 33. Andere hand
schriften uit de zestiende eeuw bevinden zich in de Pruisische
Staatsbibliotheek in Berlijn (Hs. 774) en in het Staatsarchief in
Diisseldorf (Hs. H XI 3). Codex Ponti Coeli wordt bewaard in de
kloosterbibliotheek Sint-Agatha en werd opgesteld in de acht-
tiende eeuw. De meeste van de hierboven geciteerde handschriften
waren al voorwerp van onderzoek.66
Vervolgens zijn er de werken van de kroniekschrijvers van de
orde: J. Stochemius, Notitia historica Ord. S. Crucis (1532); P.
Halloix, De onmibus rebus concernentibus Ord. S. Crucis (1596); H.
Russelius, Chronicon Cruciferorum sive synopsis memombilium Sacri
et Canonici Ordinis Sanctae Crucis (Keulen, 1635; fotografische
herdruk Diest, 1964); P. Verduc, La Vie du Bien-heureux Theodore
de Celles, hospitalier de Sainte-Croix (Perigueux, 1681) en A.
Hertzworms, Religio S. Crucis (Roermond, 1661 en 1680).
E. Fontaine heeft zich veel moeite getroost om uit de beschikbare
informatie van handschriften en werken van kruishroeders/kruisheren
te destilleren, dat de Orde van het Heilig Kruis
66 A. Van Asseldonk, Drie Handschriften uit Clairlieu. in: Clairlieu, 1942, gestencilde uitgave;
Idem, Handschriften van Kruisheren uit de XVde en XVJde eeuw over het ontstaan van de
Orde van het H Kruis. in: Clairlieu, jg.l, 1943, pp. 84-102 en jg.3, 1945, pp. 32 - 45; A.
Van de Pasch, De Codex Pontis Coeli en de Codex Coloniensis. in: Clairlieu, jg.6, 1948, pp. 66
- 78; G. Reijners, "De Ordine Cruciferorum"(Hs. germ. qu. 812. Staatsbibliothek Berlin), in:
Clairlieu, jg. 55, 1997, pp. 113-119

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 53
reeds in 1216 een eerste kerkelijke goedkeuring van Innocentius
III zou ontvangen hebben.67 Misschien was hij daarin een beetje te
voortvarend. Een aantal oorsprongsverhalen hadden immers eerder
een stichtend dan een historisch doel68. Sommige stichtende verhalen
bevatten niettemin een aantal betrouwbare historische
gegevens. Daaruit heeft men kunnen afleiden dat op het terrein
van het latere moederklooster van de Orde van het H. Kruis, voor
de poorten van Hoei, omstreeks 1210 een kapelletje stond, dat was
toegewijd aan de heilige Theobald. Het was een kapelletje zonder
enige architectonische betekenis, dat aangebouwd was tegen de
rotswand. In 1828, een tijdje na de verwoesting van het klooster
Clairlieu, vond men de resten ervan terug. Ze was tot boven toe
met zand gevuld, wat vermoedelijk geschiedde toen het eerste
kruisbroedersklooster van Hoei werd gebouwd.69
• Ruim tweehonderd jaar na de stichting van de orde van het
H.Kruis kopieerde Christianus van Sittard70 een eerste, zeer korte
"geschiedenis van de orde" in dichtvorm, die vermoedelijk in de
tweede helft van de dertiende eeuw werd opgesteld.71 Deze
geschiedenis bestaat uit vier delen:
Het gedicht begint met een oproep tot verering van het Kruis
en wijst dan de orde aan die "in het geloof aan het Kruis
gevestigd, door diens glorie hoog is gestegen en bloeit".
67 E. Fontaine, Nouvelles Recherches sur les origines de I'Ordre des PP. Croisiers, handschrift,
1947, passim
68 M. Vinken, De spriritualiteit der kruisheren. Antwerpen, 1953, p. 11
69 E Gorrissen, Histoire de la ville et du chdteau de Huy, dapres Laurent Milan, continue1
jusqua nos jours. Huy, 1839, p. 309
70 Christianus van Sittard, zoon van Thomas Sittard en Elizabet Schotten werd geboren in
Sittard. Zijn vader was handelaar: eerst kleermaker, later handelaar in kaarsen, boter, kaas, olie
en vet. Tussen 1475 en 1483 was hij kruisbroeder in Hoei. Hij was scriptor. Van zijn hand
worden verschillende handschriften bewaard in de bibliotheek van het Grootseminarie van
Luik en op de universiteitsbibliotheek van Luik. Hij overleed in 1483. R. Janssen & P.
Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae Crucis 1248 - 1840.
Maaseik, Geschiedkundige kring "Clairlieu", 2002, pp. 1447 - 1448
71 Het gedicht draagt als titel Ad colendam mente pura. Het werd opnieuw uitgegeven door
A. Van Asseldonk, Handschriften van Kruisheren uit de XVe en XVIe eeuw over het ontstaan der
orde van het H.Kruis. in: Clairlieu, jg.3, 1945, pp.32-45; zie ook H. Van Rooijen, De
Oorsprong van de orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De Geschiedbronnen. in: Clairlieu, je.19,
1961, pp.144 - 150 en 215 - 218

54 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Vervolgens wordt verhaald hoe het begin van de orde teruggaat
op keizerin Helena72, die toen ze het kruis gevonden had,
een wacht aanstelde van twaalf zorgvuldig uitgekozen mannen,
die het Kruis van Christus moesten bewaken. Zelf
moesten ze een kruis op hun kleren dragen, om zo " het ware
kruis op te roepen voor de ogen van de gelovigen." Deze
twaalf werden Broeders van het Heilig Kruis geheten.
Weldra ontstond echter vervolging. De broeders van de orde
stierven de marteldood en de ganse orde stierf uit en viel ten
prooi aan de vergetelheid.
72 Helenas zoon Constantijn was christen geworden nadat hij voor een cruciale veldslag
tegen Maxentius in 312 in een visioen een lichtend kruis had gezien met de woorden "in dit
teken zulje overwinnen \ Constantijn plaatste een kruis op het banier en op de schilden van
zijn soldaten en won de strijd glansrijk. Het kruisteken had vanaf dat moment een speciale
betekenis voor hem. Het is dan ook niet vreemd dat Helena in Jeruzalem op zoek ging naar
het Graf en het Kruis van Christus. Zij had 'openbaringen' ontvangen, zo wil het verhaal, over
de plaats waar zij het Kruis en het Graf zou kunnen vinden. De joden hadden de plaatsen
namelijk met grond bedekt en er gebouwen op geplaatst, zodat het geen plaats van verering
voor christenen zou worden. Aanvankelijk weigerden zij de plaats bekend te maken waar het
Kruis zou liggen. Helena sloeg de woordvoerder van de Joden, een zekere Judas, in de boeien
en liet hem een week vasten. Daarna kreeg zij greep op hem. Met zijn hulp werden de drie
kruisen, van Christus en de met hem gekruisigde moordenaars, opgegraven. Om het ware
Kruis te identificeren, werden ze naar het bed van een ten dode opgeschreven zieke vrouw
gebracht, die bij aanraking van een van de drie plotseling genas. Een gedeelte van het kruis liet
Helena in Jeruzalem achter, een deel stuurde ze naar Constantinopel en de rest nam ze mee
naar Rome met andere eveneens gevonden relikwieen van het lijden van Christus en met aarde
van de Calvarieberg. Helena zocht twaalf uitmuntende mannen om het Kruis te bewaken. Zij
waren de eerste Kruisbroeders. Als overste werd Judas aangesteld, die zich ondertussen had
laten dopen en de naam Quiriacus (kruiszoeker) had aangenomen. Na de dood van bisschop
Macharius werd Quiriacus tevens tot bisschop van Jeruzalem benoemd. De twaalf wachters
werden vermoord door de heidense keizer Julianus (331-363).
Is de vondst van het Heilig Kruis door Helena vrome legende of historie? Aanhangers van de
legendetheorie wijzen erop dat de gezagvolle kerkhistoricus Eusebius wel schrijft over Helenas
verblijf in het Heilig Land, maar niets over de kruisvinding. Daar staan echter vele andere
schrijvers tegenover die wel vermelden dat zij de vindster van het 'Heilig Hout' is. Na Sint-
Ambrosius en Rufinus gaan alle schrijvers in de vijfde eeuw uit van Helenas vondst.
Na de overbrenging naar Rome werden de relieken in een speciaal daarvoor gebouwde kapel
bij het paleis van Helena geplaatst. Na haar dood werd er de basiliek van het Heilig Kruis van
Jeruzalem opgetrokken. Eeuwenlang zijn de kostbare relieken in de oorspronkelijke kapel half
onder de grond bewaard. Nog altijd zijn daar de prachtige mozaieken te bewonderen die het
verhaal van de kruisvinding uitbeelden. De uiterst indrukwekkende relieken bevinden zich nu
in een vrij nieuwe kapel aan de linkerzijde van het priesterkoor achter glas. In een zilveren
kruisvormige reliekschrijn bevinden zich de resten van het Heilig Kruis; andere schrijnen
bevatten: een nagel van het Kruis, twee doornen van de doornenkroon, een deel van het
Kruisopschrift, een steentje van de Geboortegrot, een van het Heilig Graf, een van de geselpaal
en een deel van de wijsvinger van de heilige Thomas.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 55
God wilde echter niet dat de orde voor goed verdwenen was.
Hij wekte vijf mannen op, kanunniken uit het Duitse rijk, die
zich hadden toegelegd op een heilig leven, op ascese, op handenarbeid
en op de viering van het goddelijk officie. Zij richtten
zich tot paus Innocentius III (1198-1216). Deze wilde in
hen de verering van het Kruis herstellen. Hij beval hun de
Regel van Augustinus aan, deed hen leven onder de
bescherming van het Heilig Kruis en bevestigde dit in een
officiele oorkonde. De vijf kanunniken keerden terug naar
het Duitse rijk, verkregen daar een mansio (verblijfplaats) en
trachtten door hun werkzaamheid in genade medebroeders te
De Luikse kronieken van 1402 verhalen dat in 1233 in oppido
Huyensis in loco ubi nunc habitant, qui tune nuncupabuntur clarus
locus (clarus mons) clarificatus est ordo fratrum sanctae crucis, qui
longo tempore dormierat. Hieruit blijkt dat de schrijver op een of
andere manier het traktaatje In honore summi regis moet hebben
gekend, dat de oorsprongsgeschiedenis van de Orde verhaalt en in
diverse handschriften van de vijftiende en de zestiende eeuw wordt
gevonden.74 Dit verhaal ontstond in het Rijnland. Er worden
Duitse vorsten genoemd, die deelnamen aan de kruistocht tegen
de Albigenzen. In dit traktaatje wordt het ontstaan van de Orde
teruggebracht tot de heilige Helena, die na de vinding van het H.
Kruis een erewacht van religieuzen rond het H. Kruis in de basiliek
boven Calvarie plaatste. Alzo ontstond en bloeide de orde van het
H. Kruis, totdat Julianus de Afvallige ze uitmoordde. Daarna
sluimerde ze, totdat vijf geestelijken in Hoei ze voortzetten, met
goedkeuring van paus Innocentius III, in 1210 na de beeindiging
van de kruistocht tegen de Albigenzen.
73 P. Van den Bosch, Sie teilten mit Jedermann. Einde kurze Geschichte des Ordens der
Kreuzherren. Bonn, 1978, pp. 12-14; H. Van Rooijen, De Oorsprong van de orde der
Kruisbroeders ofKruisheren. De Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, pp. 144-151
74 A. Van de Pasch, Het klooster CUtirlieu en zijn prioren-generaal 1210-1796. in: Clairlieu*
1959, jg. 17, p.87; A. Van Asseldonk, Handschriften van Kruisheeren uit deXve en XVE eeuw
over het ontstaan der Orde van het H. Kruis. in: Clairlieu, jg. 1, 1943, pp. 84-102; H. Van
Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren.De Geschiedbronnen. in:
Clairlieuy jg. 19, 1961, pp. 151-157; Hs. Luik, Bibliotheek Grootseminarie, 6L21

56 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Van het traktaat In honore summi regis otAdhonorem summi regis
bestaat ook een redactie, die werd aangebracht op de schutbladen
van een handschrift van de Parijse kruisbroeders.75 Deze redactie
wijkt af van de Hoeise (Bibl. Grootseminarie Luik 6 L 21), omdat
ook het leven van de eerste kruisbroeders uitvoeriger werd
beschreven en veel strenger werd voorgesteld, dan in de Hoeise
redactie. In de latere handschriften uit de vijftiende, zestiende en
achttiende eeuw vindt men de Parijse redactie niet meer terug.
Men krijgt met name de indruk dat de orde zelf voor een bepaalde
redactie van haar oorsprongsgeschiedenis gekozen heeft en daarna
de exemplaren van de oudere redactie systematisch heeft
opgeruimd. Die keuze was mogelijk het resultaat van het streven
naar uniformiteit na 1410. De akten van de generale kapittels van
voor 1410 werden vernietigd en tussen 1450 en 1470 streefde men
naar uniformiteit in Regel, statuten, liber ordinarius, liturgie en
muzikale notatie van de zangboeken. 76
Andere handschriften, die over het ontstaan van de orde
spreken, hanteren de jaartallen 1211, 1212, 1214 en 1215.77
Conradus de Molendino, de procurator van het Keulse kruisherenklooster,
die in 1341, na ernstig kritiek, de orde voor de
Keulse Curie verdedigde, sprak niet van een stichting door de
H. Helena en ook niet van een goedkeuring door Innocentius III.
Wei stelde hij, dat de orde onder Innocentius IV opnieuw werd
opgericht. Bij deze gelegenheid gaf de Keulse Curie een authentieke
kopie van de bul van Innocentius IV van 1 oktober 1248.
Toen het in Keulen in 1374 opnieuw nodig was de wettigheid van
de orde te verdedigen, kwam prior-generaal Petrus Pincharius met
de prioren van Beyenburg, Keulen en Schwarzenbroich voor de
officiaal van Keulen en legde hem vier pauselijke bullen en twee
75 Hs. Parijs, Bibl. Mazarini, 792: een handschrift van de vijftiende eeuw met een kopie van
In honore summi regis uit de veertiende eeuw
76 Men kan dit afleiden uit de akten van de generale kapittels van 1450, 1457, 1461, 1464,
1465, 1467 en 1470.
77 A. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijn prioren-generaal 1210 - 1796. in:
Clairlieu, 1959, jg.17, p.88

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 57
brieven van bisschoppen voor, waarvan eveneens door de Keulse
Curie authentieke kopieen werden gegeven. Opnieuw werd
Innocentius III niet genoemd. 78
In het traktaat Notula compendiosa de ordinis nostri institutione,
dat werd opgenomen in een bullarium van de kruisbroeders van
Roermond, wordt het verhaal van de vijf clerici tot het pontificaat
van Innocentius III en het jaar 1210 teruggebracht. Er wordt over
een goedkeuring van Innocentius III en een latere van Innocentius
IV gesproken. Van de eerste goedkeuring wordt gezegd, dat zij in
het bullarium niet werd opgenomen, omdat zij door onachtzaam-
heid verloren ging. Wanneer de schrijver bij Innocentius IV over
de Regel van Sint-Augustinus spreekt, dan herhaalt hij wat in de
pauselijke oorkonden van 1 en 23 oktober 1248 te vinden is (zie
verder). Tot tweemaal toe wordt over Clarus locus gesproken, zon-
der dat daar extra muros oppidi hoyensis aan wordt toegevoegd. Uit
het feit, dat met veel ophef over de beschermingsbrief van keizer
Sigismond van 1417 gesproken wordt, mag men waarschijnlijk
opmaken, dat de beschermingsbrief van Frederik III nog niet
geschonken was en het traktaat dus voor 1456 vervaardigd werd.79
... na de kruistocht tegen de Albigenzen
Op het einde van de vijftiende of in het begin van de zestiende
eeuw werd een klein historisch traktaat samengesteld, dat de volgende
titel meekreeg: De inicio ac Privilegiis ordinisfratrum Sanctae
Crucis.80 In dit handschrift werd de geschiedenis van de heilige
Helena zonder meer weggelaten. De legende, die in het traktaat In
honore summi regis werd verhaald over het binnentreden in de Sint-
Jan-van-Lateranen, terwijl in een sequentie gezongen werd "non
sunt nova Sacramenta nee recenter est inventa Crucis haec religid\
werd in het handschrift opgenomen. Vervolgens werd meegedeeld
dat de orde de novo werd bevestigd. In de pauselijke en bisschop-
78 A. Van de Pasch, Het klooster CUirlieu en zijn prioren-generaal 1210 - 1796. in:
Clairlieu, 1959, jg.17, p.88
79 H. Van Rooijen, De Oorsprong van de orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De
Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, pp. 158 - 159
80 Bibliotheek Grootseminarie Luik, Hs. 25 D 11

58 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
pelijke documenten van de dertiende eeuw betekende dit, dat een
instelling als iets geheel nieuws werd goedgekeurd. Het is niet zeker
dat de auteur dat bedoeld heeft. Vervolgens beschreef de auteur de
kruistocht tegen de Albigenzen. Daarmee voegde hij een nieuw ele
ment toe aan de legendarische oorsprong van de orde. Geen enkel
ander handschrift had voorheen immers een verband gelegd tussen
de Orde van het Heilig Kruis en de prediking van deze kruistocht.
Eigenlijk is spreken over een verband te sterk uitgedrukt, omdat de
stichting van de orde en de prediking van deze kruistocht in het
handschrift simpelweg naast elkaar werden geplaatst. In het verhaal
van de Albigenzenkruistocht was sprake van paus Innocentius. H.
Van Rooijen heeft uitgedokterd, dat in het verhaal van de kruis
tocht tegen de Albigenzen niet de kruisbroeders van Hoei, maar wel
de Cruciferivan Italie bedoeld werden.81
De bibliotheek van het Grootseminarie van Luik bezit nog een
derde handschrift (6 L 33), eveneens een oorsprongsverhaal,
waarin zowel het tractaat In honore summi regis (Hs 6 L 21) en het
oorsprongsbericht De inicio ac Privilegiis ordinis fratrum Sanctae
Crucis (25 D 11) . 82
volledig verwerkt werden en aangedikt.8
De kroniek van Jan van Stockem (Stochemius) uit 1532 was een
compilatie van diverse, hierboven geciteerde traktaten.83
Veelzeggend was de mededeling over de prioren-generaal en magisters,
waarover hij bijna niets kon vinden. In feite hadden de
kruisbroeders zich enkele eeuwen lang met een vrij povere
geschiedschrijving tevreden gesteld. Maar in de vijftiende eeuw
bloeide de studiegeest open en nu wilde men meer weten over de
oorsprong van de orde. Uit een uitdrukking in handschrift 25 D
11 over de milia monimentay die er omtrent de oorsprong van de
orde bleken te zijn, wordt duidelijk dat er in die dagen in Hoei
81 Van Rooijen wees op de uitgave v66r i486 in Venetie van de kroniek van Jacobus
Philippus Bergomas, Supplementum Chronicorum. H. Van Rooijen, De Oorsprong van de
orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, pp. 164 -
165
82 Een uitgave van dit traktaat werd verzorgd door A. van Asseldonk in Clairlieu, jg.l,
1942-1943, pp. 84 - 105
83 Voor meer uitleg zie H. Van Rooijen, De Oorsprong van de orde der Kruisbroeders of
Kruisheren. De Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, p. 167

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 59
heel wat historisch werk verricht werd. De schrijver van handschrift
6 L 21 (Christianus van Sittard) vertelde, dat hij door de
toenmalige generaal van de orde, Nicolaas van Haarlem, tot de
studie van het verleden werd aangespoord. Jan van Stockem was de
eerste die de vraag naar de persoon van de eerste prioren op schrift
stelde. Het zou nog honderd jaar duren, eer iemand - Henricus
Russelius met name - een werkelijke poging deed, om deze vraag
te beantwoorden.
In 1596 voltooide Pierre Halloix het tweede deel van zijn
geschrift De onmibus rebus concernentibus Ord. S. Cruets. Naarmate
de eeuwen vorderden werd de bekende informatie aangedikt en
met allerlei details verrijkt. Na 1212 dook nu ook het jaar 1215 op
als het jaar van de eerste goedkeuring. Kardinaal Hugo werd
gezonden om het kruis te prediken tegen de Albigenzen en
bezorgde de zaak van de kruisbroeders bij de paus. Deze verleende
hun de bevestiging van hun orde in het achttiende jaar van zijn
pontificaat. Net als al zijn voorgangers kon Halloix deze goed
keuring nergens vinden. Dit probleem loste hij op door te beweren
dat ze in beginsel verleend werd, maar praktisch nooit werd uitgevoerd.
Want de paus werd door de dood verrast.
Samenvattend kunnen we stellen dat de kruisbroeders van de
vijftiende en de zestiende eeuw ons een aantal oorsprongsgeschiedenissen
nalieten.84 De oorsprong van de orde en de stich-
84 Volgens de " geschiedschrijvers " was de heilige Helena in 333 het Kruis op het spoor
gekomen dank zij een zekere Judas, die haar de plaats wees waar het Kruis verstopt was. Judas
bekeerde zich tot het Christendom, bekwam de naam Quiriacus en werd later bisschop van
Jeruzalem. Bisschop Quiriacus en zijn gezellen vonden de marteldood onder keizer Julianus
(361-363). Het kruis dat de wachters in Jeruzalem op de kleding droegen werd duidelijker
beschreven. De rode kleur van de verticale balk symboliseerde het Bloed van Christus en de
witte kleur het Water van Christus.
Vanaf 1483 vierden de kruisheren op 4 mei het feest van de heilige Quiriacus, 66n dag na het
feest van Krussvinding. Daaruit moge blijken dat de kruisheren hun ontstaan niet alleen verbonden
met de andere kruisherenorden in Europa, en dat zij hun oorsprong rechtstreeks relateerden
aan de heiligen Helena en Quiriacus. Voor hen stond het bovendien vast dat zij als
orde nog ouder waren: er waren al kruisbroeders voor de tijd van de heilige Helena. Zij had
enkel de orde heropgericht. De eigenlijke stichter was paus Cletus, die de pelgrims op weg naar
Rome opvang, onderdak en verzorging wilde aanbieden. Daartoe had hij een klooster voor
hospitaalbroeders opgericht en de broeders kregen de opdracht om een kruis op hun kleding
te dragen als herkenningsteken voor de pelgrims. P. Van den Bosch, Sie teilten mit Jedermann.
Einde kurze Geschichte des Ordens der Kreuzherren. Bonn, 1978, pp. 15-16

60 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
ting nabij Hoei werden met veel legendarische details aangevuld.85
Niet alleen zochten zij het ontstaan van de orde in de beginjaren
van het Christendom, maar ook verstrekten zij meer informatie
over de stichting in de dertiende eeuw: vijf kanunniken uit het bisdom
Luik begaven zich na de kruistocht tegen de Albigenzen in
1210 naar Rome, legden hun plannen aan de paus voor en op het
feest van Kruisvinding traden zij in de basiliek van Sint-Jan in
Lateranen in. De paus willigde hun vrome verlangens in, maar
koppelde daaraan zijn droom om de oude orde van de kruisbroeders
opnieuw op te richten. Bovendien bepaalde hij dat de vijf
kanunniken zouden leven volgens de Regel van de heilige
Augustinus, in gemeenschap {vita communis) en dat zij zelf in hun
levensonderhoud moesten voorzien. Wei mochten zij zich, voor
wat betreft het eten en het drinken, aanpassen aan de plaatselijke
gebruiken. De kanunniken keerden terug naar huis en gingen
wonen buiten de muren van Hoei op een plaats die Clarus Locus
werd genoemd.86
• In 1621 vermeldde J. Banelt de stichting door de H. Helena en
de goedkeuring door Innocentius III. Hij noemde geen naam van
stichter of stichters. Enkele jaren later, in 1628, toen de Venlose
kruisheer Thomas Dalenius een lijst van pauselijke bullen opmaakte,
noemde hij Innocentius niet.87
85 Indien het waar is dat de vijf kanunniken zich na de kruistocht tegen de Albigenzen naar
Rome begaven, dan ontmoetten zij daar paus Innocentius III. Deze paus stierf in 1216. De
Orde van het H.Kruis zou dan gesticht zijn tussen 1210 en 1216.
Johannes Stockem schreef in 1532 dat de orde volgens de overlevering in 1210 werd gesticht.
Maar de eerste sporen van haar bestaan doken pas op in een rekeningenboek uit 1233, toen
Joannes van Eppa (1229-1238) bisschop van Luik was. P. Van den Bosch, Sie teilten mit
Jedermann. Einde kurze Geschichte des Ordens der Kreuzherren. Bonn, 1978, p.25; H. Van
Rooijen, De Oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De Geschiedbronnen. in:
Clairlieu, jg.19, 1961, p.226
86 Met deze plaatsaanduiding wilden de kruisheren-auteurs aanduiden dat zij tot een echte
orde van kruisbroeders behoorden. Zij woonden in Noordwest-Europa. De overige kruisherenorden
leefden en werkten in Midden-, Oost- en Zuid-Europa en hadden een andere
stichtingsdatum en een ander hoofdklooster...P. Van den Bosch, Sie teilten mit Jedermann.
Einde kurze Geschichte des Ordens der Kreuzherren. Bonn, 1978, p. 18
87 A. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijn prioren-generaal 1210 -1796. in: Clairlieu,
1959,jg.l7, p.88

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 61
2.2.2 Theodoras van Celles
Henricus Russelius publiceerde in 1635 de eerste uitvoerige
geschiedenis over het ontstaan van de orde.88 Het verhaal van de
stichting door de heilige Helena en de heilige Quiriacus en de
goedkeuring en hernieuwing door Innocentius III werden weer
opgevoerd. In zijn boek werd voor het eerst gesproken van een
Luikse kanunnik, Theodoricus of Theodorus van Celles, die de
stichter van de Orde van het Heilig Kruis zou zijn in het Duitse
Rijk, in Frankrijk, Engeland, Schotland en ook in de
Nederlanden.89 Hij was een zoon van Wauthier de Beaufort en
88 H. Russelius, Chronicon Cruciferorum sive synopsis memorabilium Sacri et Canonici
Ordinis Sanctae Crucis. Keulen, 1635; fotografische herdruk Diest, 1964.
Russelius was prior van het kruisherenklooster van Suxy. In zijn inleiding deelde hij mee dat
hij aan dit werk ruim twintig jaar had gewerkt en dat hij meer dan driehonderd handschriften
en boeken had geraadpleegd. Hij zou ook de archieven van het klooster van Hoei hebben
geconsulteerd. Zijn opzet was een kroniek te schrijven vanaf het begin van de orde tot aan het
jaar 1618. Die kroniek wilde hij opstellen aan de hand van realia over de prioren-generaal. In
een bespreking van dit werk zegt dr.A.van de Pasch o.a.: "Inderdaad worden meermalen de
gegevens van Russelius door andere historische documenten bevestigd. Vaak echter is hij te
onkritisch in het gebruik van zijn bronnen, terwijl vele daarvan tegenwoordig niet meer te
kontroleren zijn. Men kan dus alleen met een grote gereserveerdheid op Russelius steunen."
A. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijn prioren-generaal, in: Clairlieu, 1959, jg-17, afl.2,
p.67.
C.R.Hermans heeft het werk van Russelius geheel uitgegeven en van vele aantekeningen
voorzien. C.R. Hermans, Annales Canonicorum regularium S.Augustini Ordinis S. Crucis. Den
Bosch, 1858, dl.l, pp.28 e.v.
Over de onnauwkeurigheden en onwaarheden in Russelius' werk, zie de kritische bespreking
in: P. Van den Bosch, Sie teilten mit Jedermann. Einde kurze Geschichte des Ordens der
Kreuzherren. Bonn, 1978, pp. 22-25.
89 Russelius zou Theodorus van Celles hebben opgespoord via een naamlijst van prioren
van Clarus Locus, in de nabijheid van Hoei. Daarin stond dat Theodorus de eerste prior was
en gestorven was in 1236. H. Van Rooijen, De Oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of
Kruisheren. De Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, pp. 172-193; zie ook J. Francino,
In Cruce Vita. De Orde der Kruisheren in Nederland. Uden, 1936, pp.8-18. Theodorus van
Celles zou een telg zijn van de adellijke familie de Beaufort. Zijn vader werd door zijn huwelijk
met Oda, heer van Celles. In de omgeving van Celles-sur-Lesse bouwde dit adellijk geslacht
de burcht van Veves. H. Van Rooijen, Theodorus van Celles. Een tijds- en levensbeeld. Cuijk,
1936. In een latere versie spreekt Van Rooijen van het dorp Seyil of Seilles aan de Maas, op
12 km afstand van Hoei. In Seilles zou het eerste klooster van de kruisbroeders hebben gestaan,
maar het was spoedig verdwenen, misschien nog voor 1270. Daardoor werd Hoei,
opgericht in 1248, het oudste van de nog bestaande Idoosters en het eigende zich de titel
"Clarus Locus " toe. H. Van Rooijen, De Oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of
Kruisheren. De Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, p. 194; Idem, Les origines des
Croisiers. in: Bulletin de la Sociiti dart et d'histoire du diocese de Liege, jg.42, 1961, pp.87- 113

62 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
o
—
J p

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 63
Oda, vrouwe van Celles.90 In het gevolg van de Luikse bisschop
Radulf van Zahringen (1167-1191) nam hij deel aan de derde
Kruistocht (1189-1192). Na de herovering van Akko (12 juli
90 In de familiepapieren van het geslacht de Beaufort was de naam Theodoricus niet terug
te vinden. In de zeventiende eeuw gaf men hem een plaats in de genealogische lijsten en maakte
hem zoon van Walter van Beaufort en Oda van Bretagne. H. Van Rooijen, De oorsprong
van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, p.
191. De huidige toeristische gids van het Kasteel van Veves, Celles-sur-Lesse (Houyet), d.d.
2002, vermeldt "In 1187 nam Theodore de Celles, jongste zoon van Wauthier en Ode deel
aan de derde kruistocht. Later stichtte hij de nu nog bestaande Orde van de Kruisheren. Zijn
oudste broer, Rasse, nam als taak het kasteel en domein te beschermen. Rond 1200 namelijk
brandde Veves af. In 1230 werd het opnieuw opgebouwd en Rasse liet het na aan zijn enige
zoon Jacques".
91 Oignies-sur-Sambre was in de eerste helft van de dertiende eeuw internationaal befaamd
vanwege het rijke spirituele leven. In dit kleine dorp was een bescheiden augustijnenpriorij
gevestigd die grote successen behaalde in het vergaren van relieken.
De aantrekkingskracht van Oignies was echter al enige jaren vroeger gestart met de vestiging
van de pauper schola. Giles, de kapelaan van de heer van Walcourt, deed in 1187 samen met
twee van zijn broers, afstand van zijn erfdeel en wilde in de geest van het Nieuwe Testament
in gemeenschap van goederen gaan leven. Met de opbrengst van hun vaders erfgoed stichtten
zij een kleine priorij in Oignies waar ze konden leven volgens de regel van de heilige
Augustinus. Giles (overleden in 1234) was de eerste prior.
De broers trokken naar Oignies vergezeld van hun moeder. Dit had mede tot gevolg dat er
enige voorzieningen voor een communiteit voor vrouwen getroffen moesten worden.
Oignies' reputatie werd spoedig in de wijde omtrek gevestigd en het voorbeeldige leven dat de
broers leidden door zelfverloochening, armoede en opoffering sprak enorm tot de verbeelding
van de toestromende bezoekers. De belangrijkste figuur evenwel was een vrouw uit het nabijgelegen
Nijvel. De toewijding waarmee ze zorg droeg voor de relieken, voegde een geheel
nieuwe dimensie toe aan dit toch al gerespecteerde oord. Maria verliet in 1207 de leprozenkolonie
Willambroux om aan de aandacht van haar vele volgelingen te ontsnappen. Ze
sloot zich aan bij de bijna honderdjarige moeder en enkele andere vrouwelijke familieleden van
de gebroeders van Walcourt. Maria verkoos te leven in een kleine eel vlak bij de in 1204 door
Hugo van Pierrepont gewijde kloosterkerk, vanwaar zij via een raam dat op het altaar uitzag,
deel kon nemen aan de gemeenschappelijke officies en tevens het apostolisch werk van de
kanunniken kon gadeslaan. Onder hen bevond zich vanaf 1211 de befaamde in Parijs opgeleide
doctor in de theologie Jacobus van Vitry (overl.1240). Maria en Jacobus voelden zich sterk
tot elkaar aangetrokken. Hij beschouwde haar als zijn geestelijke moeder; door haar voorbeeld
kon hij Christus met nieuwe ogen zien. Jacobus van Vitry stelde na de dood van Maria van
Oignies haar levensbeschrijving samen. Hij deed dit niet alleen om de herinnering aan haar
leven intens te houden maar ook om aan de christenen in de belegerde Languedoc en elders
te tonen dat zij er goed aan zouden doen het voorbeeld van Maria te volgen, zowel in geloof
als leefwijze, zoals de begijnen dit al deden. B. Bolton, Spiegeh van vroomheid. Relieken van
Maria van Oignies. in: M. Monteiro, G. Rooijakkers & J. Roosendaal, De dynamiek van
religie en cultuur. Geschiedenis van het Nederlands katholicisme, Kok-Kampen, 1993, pp. 124-
125
Maria van Oignies (1177-1213) had een buitengewone verering voor het Kruis en de
Lijdensdood van Jezus. Volgens C.Van Dal heeft Theodorus van Celles van haar een affectieve
vroomheid geleerd jegens de mensheid van Jezus, zijn Kruis en zijn Lijden. C. Van Dal, De
Kruisheren in de geschiedenis. Lichtland-Diest, 1956, p.7; P. Van den Bosch, Sie teilten mit
Jedermann. Einde kurze Geschichte des Ordens der Kreuzherren. Bonn, 1978, p.23

64 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
1191) kwam Theodorus in contact met de reguliere kanunniken
van het H.Graf. Zij leefden volgens de Regel van Sint-Augustinus.
Hun gebedsleven en de opvang van zieken en pelgrims fascineerde
hem. Op de terugreis stierf de Luikse bisschop. Voor zijn dood verleende
hij Theodorus een kanonikaat aan de Luikse kathedraal.
Terug in Luik was Theodorus getuige van een poging tot hervorming
van de kapittels. Toen deze poging mislukte, zocht hij het
gezelschap van godvruchtige figuren uit de begijnen-beweging
(1204) en kwam in contact met de heilige Maria van Oignies.91 In
1209 nam hij deel aan de kruistocht tegen de Albigenzen, raakte
bevriend met de heilige Dominicus en ontving van een pauselijke
legaat de opdracht om in zijn vaderland de kruistocht te preken.92
Hij mocht ook gezellen aanwerven. Hij reisde met Fulco, de bis
schop van Toulouse naar Belgie terug en bezocht met hem Maria
van Oignies. Terug in Luik deed Theodorus afstand van zijn
kanonikaat en kreeg van de Luikse bisschop, Hugo van Pierrepont,
de kleine kapel van Sint-Theobaldus in de nabijheid van Hoei.93
Van daaruit trok hij predikend rond en wierf hij vier clerici als
gezellen aan. Ze besloten God te dienen onder de Regel van de
heilige Augustinus volgens de levenswijze van de Cruciferi van
Jeruzalem. In 1214 wendden ze zich tot kardinaal Hugolinus, de
pauselijke legaat die van Keulen naar Luik was gekomen, met het
verzoek hun levenswijze goed te keuren. Deze antwoordde, dat
alleen de paus hun verzoek kon inwilligen. Maar omdat er een
concilie gehouden zou worden, konden ze met kardinaal
Hugolinus meereizen en hun wensen aan de paus voorleggen. De
92 De overlevering wil dat enkele kruisbroeders deelnamen aan de vijfde kruistocht; andere
participeerden aan de de kruistochten van Lodewijk IX en nog andere volgden Albertus van
Bremen, de bisschop van Riga. J. Francino, In Cruce Vita. De Orde der Kruisheren in
Nederland, Uden, 1936, p. 15
93 De priester-kluizenaar Theobaldus bekommerde zich vooral om pelgrims. Hij stierf in
1006. De kapel in de nabijheid van Hoei werd door de burgers van Hoei gebouwd om pel
grims op te vangen. Het is niet duidelijk op welke manier de kruisbroeders in het bezit kwamen
van deze kapel. Sommigen menen uit het verhaal van de kapel van de H.Theobaldus te
mogen afleiden dat de kruisbroeders naast de predikatie van het Kruis ook zorg moesten dragen
voor de pelgrims en de zieken. Onafhankelijk van Russelius schreef Laurent Melart, een
burgemeester van Hoei, in 1641 dat de kruisbroeders door de ridders en de heren van Hoei
en door bisschop Johannes van Eppes gesticht werden met als doel de opvang van de pelgrims
die op weg waren naar het Heilig Land. P. Van den Bosch, Sie teilten mitjedermann. Einde
kurze Geschichte des Ordens der Kreuzherren. Bonn, 1978, pp.26-27.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 65
concilievaders begroetten hen enthousiast, maar omdat ze door
ernstige zaken in beslag genomen waren, werd de kwestie van de
kruisbroeders een jaar uitgesteld. Op 3 mei 1216, het feest van
Kruisvinding, keurde de paus de nieuwe orde goed en verenigde de
in Italie, op Kreta en Cyprus nog bestaande delen van de oude orde
van de Cruciferi met die van Belgie tot een geheel onder
Theodorus. Theodorus spoorde de Italiaanse Kruisdragers tot
vroomheid en observantie aan en keerde naar het prinsbisdom
Luik terug. Hij zond broeders naar Syrie en naar de Provence. De
Italiaanse Kruisdragers wijdden zich vooral aan ziekenverpleging
en ook Theodorus ging zich daarop toeleggen. De Luikse bisschop
Hugo van Pierrepont, die de kruisbroeders in Clairlieu herhaaldelijk
bezocht, beloofde nu voor hen een klooster te zullen
bouwen. Het lukte hem niet meer zelf deze belofte in te lossen,
maar kort voor zijn dood in 1229 stelde hij een testament op, dat
door zijn neef en opvolger, Jan van Eppes, werd uitgevoerd.
Theodorus had een zeer grote verering voor het kruis en het lijden
van Jezus Chrisms en geraakte bij zijn beschouwingen soms in
extase.94 In 1227, toen Hugolinus als Gregorius IX paus was
geworden, reisde Theodorus met Jacobus van Vitry (1160/1170-
1240) - geestesverwant van Maria van Oignies en ook een
beroemde kruistochtprediker, die later bisschop van Akko werd en
zelf de veldtocht in Egypte meemaakt en beschreef - naar Rome.
Op de terugweg visiteerde hij nog de Italiaanse huizen en de
provincie van Toulouse. Hij stierf in Hoei op 18 augustus 1236.
94 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De geschied-
bronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, p. 188.

66 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Constantijn en Helena (drieluik in de abdij Maria Laach)

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 67
Russelius beweerde meer dan driehonderd werken gelezen te
hebben. Uit deze lectuur stelde hij een vroom mengsel samen, dat
hij extra kruidde met zijn persoonlijke verzuchtingen. Het
Chronicon bevatte tal van onjuistheden en conjecturen. We
beperken ons tot enkele opvallende vervalsingen:
S Enkele punten moeten geelimineerd worden, omdat ze strijdig
zijn met bekende, historische feiten. Theodorus kan de
kerk van het Heilig Graf niet bezocht hebben na de val van
Akko. Die val vond plaats op 12 juli 1291, terwijl
aangenomen wordt dat Radulf von Zahringen rond
Pinksteren - 22 juni 1291 - naar Europa terugkeerde.
Bovendien waren er geen kanunniken in de kerk van het
Heilig Graf; zij bevonden zich met de patriarch in het legerkamp
voor Akko.
S In 1210 keerde Theodorus met bisschop Fulco naar 'Belgie'
terug en begon in dat jaar zijn teruggetrokken leven. De
datering is onjuist, vermits Fulco in 1213 naar het noorden
kwam.
S Evenals de samensteller van handschrift 25 D 11 stelde
Russelius dat de Cruciferi uit Italie met de broeders van het
Heilig Kruis van Clairlieu tot een orde werden verenigd. Uit
de eigen bronnen van de geschiedenis van de orde wist
Russelius van de aanvang rond 1210 en een goedkeuring in
1216 door paus Innocentius III. In de Italiaanse kronieken
werd gesproken van een goedkeuring in 1216 van de
Cruciferi door dezelfde paus, samenhangend met de kruistocht
tegen de Albigenzen. Er was sprake van twee verschillende
goedkeuringen. Russelius ging er echter van uit dat de
Cruciferi en de fratres sanctae crucis de claro loco in 1216
samensmolten. De Italiaanse kruisheren hebben een
volkomen onafhankelijk bestaan gehad en een provincie van
Toulouse bestond niet. Wei heeft er reeds vroeg een kruisbroedersklooster
in Toulouse bestaan, als was dit vroeg bijna
een halve eeuw na de stichting van de orde.95
95 In 1256 schonk de meester-pelsmaker Stephanus aan de prior van de kruisbroeders van
Toulouse, frater Joannes, diens opvolgers en medebroeders, een huis met bijbehoren. A. Van de
Pasch, Hetklooster Clairlieu en zijn prior-generaal 1210 - 1796. in: Clairlieu, jg. 17, 1959, p.90

68 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
S Russelius benadrukte dat Theodorus op kruistocht ging.
Daarvoor beriep hij zich op een manuscript in Hoei, dat
sindsdien verloren ging. Zoals hierboven werd aangegeven, is
het niet onmogelijk dat het kruisbroedersklooster van Hoei
gesticht werd door Hoeise ridders, die op kruistocht wilden
gaan. Sterker nog: het plan voor een kruistocht lijkt heel aan-
nemelijk wanneer men constateert dat een ecclesia sanctae crucis
werd gesticht in de tijd van de kruistochten en dat de
broeders \clerici) van die ecclesia het kruis op hun mantels
droegen. Er is echter een probleem: enkel de derde kruistocht
(1189 - 1192) kon Theodorus naar het heilig Land voeren en
hem met de kanunniken van het Heilig Graf in contact bren-
gen. In de zevende kruistocht (1248-1254) trachtte de Franse
koning Lodewijk IX, de Heilige, de staatjes van de kruis-
vaarders te helpen. Hij viel Cyprus, Syrie en Egypte aan, maar
boekte geen succes. In 1248 was Theodorus van Celles vol-
gens Russelius echter al dood. Hij beleefde de stichtingsoorkonden
van 1248 niet meer en evenmin de stichting van
de kloosters van Toulouse en Parijs...
S Het bevestigen van het kruis op de kleding, ten teken van te
willen strijden voor de zaak van het kruis, was zeker een idee
ontleend aan de kruistochten; het rood en wit van het
ordeskruis lag volkomen in de lijn van de kruismystiek, die in
die dagen leefde in het bisdom Luik.96
^ Russelius geloofde dat een visioen van Joannes Abbatulus, dat
in het Vita Odiliae*7 omstandig verteld werd, iets met de
kruisbroeders van Clairlieu had uit te staan. Het Vita Odiliae
had het over viri quidem in habitu monachali. Nergens werd
echter een toespeling gemaakt op de fratres sanctae crucis.
Russelius maakte er quinque viros van. Hij liet Theodorus en
96 E. Poncelet, Actes des princes-iveques de Liege. Hugues de Pierrepont 1200-1229. Brussel,
1946, p. 56 : « sous le pontifical de Hugues, il regna dans le diocese de Liege, un singulier rnysticisme.
Parmi ceux et celles qui s'acquirent alors une particuliere reputation de saintete ou
d'ascetisme les plus connus sont Jean de Nivelles, Jean de Lierre, Jacques de Vitry, Thomas de
Cantimpre, Baudouin de Barbencon, Thierry de Celles, fondateur de I'ordre des croisiers, Ivette de
Huy, Marie d'Oignies, Lutgard d'Awir, Christine Vadmirable, Sainte Julienne de Cornillon. »
97 Vita Odiliae abbatissae Hohenburgensis (heruitgegeven door Wilhelm Levison (= MGH
SRM VI), pp. 24-50; A. Neten, £tude critique de la Vita Odiliae (ca. 1241-1251), U. Liege,
licentiaatsverhandeling, 1993.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 69
zijn gezellen het monnikskleed dragen, terwijl hij later (op
biz. 52 van het Chronicon) aanstipte dat Walcurtius aan de
paus om goedkeuring van de nieuwe statuten verzocht en
eraan toevoegde "una cum Monachali sacro habitu; nam
Clericali hactenus usi erant".
S Russelius liet Theodorus deelnemen aan de eerste veldtocht
tegen de Albigenzen in 1209 en liet de toekomst van de orde
ervan afhangen. In 1210 was hij terug in het prinsbisdom
Luik en stichtte de orde. De prediking van de kruistocht van
1209 was in Belgie echter nooit doorgedrongen. De Luikse
kroniekschrijvers berichtten slechts over een prediking in
1210. V66r de zestiende eeuw was in de geschiedschrijving
over het ontstaan van de Orde van het Heilig Kruis van de
Albigenzenkruistocht geen sprake. De oudste oorsprongsverhalen
wekten het vermoeden dat de kruisbroeders ontstonden
uit de eremitische beweging.
S Zonder meer fout was Russelius' verslag over de schenking
van de kapel van Sint-Theobaldus en de vestiging bij Hoei in
1210 en later het bezoek van bisschop Hugo van Pierrepont
in Hoei en zijn testament ten gunste van de Kruisbroeders,
waarna bisschop Jan van Eppes het klooster van Hoei
bouwde.
S Russelius duidde Theodorus van Celles aan als eerste prior
van het kruisbroedersklooster van Hoei. Hij liet Theodorus
sterven op 18 augustus 1236. Achttien augustus was de
feestdag van de heilige Helena en als men bedenkt dat sommige
kronieken de vinding van het kruis lieten plaats hebben
in 336, dan is het niet onmogelijk dat Russelius Theodorus
een passende sterfdatum heeft bezorgd.
In 1661 en 1686 publiceerde A. Hertzworms98 zijn Religio sanctissimae
Crucis seu brevis ac solida informatio de ortu ac progressu neenon
memorabilibus quibusdam gestis virisque Ordinis sanctae Crucis
98 Arnold Hertzworms (ca.1625 - ca.1693) was lector in de theologie en achtereenvolgens
subprior van Roermond (1660-1664), prior van Schwarzenbroich (1664-1670), Bentlage
(1670-1671), Maaseik (1671-1691) en Venlo (1691-1693). In 1669, 1677 en 1682 was hij
definitor van de orde. R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium
Ordinis Sanctae Crucis 1248-1840. Maaseik, 2002, p. 846

70 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
vel Cruciferorum (Roermond, eerste uitgave in 1661, tweede uitgave
in 1686). In de tweede uitgave van zijn werk beschreef hij dat
men in 1656 in de kxuisherenkerk in Hoei diep moest graven voor
de fundamenten van een nieuw altaar en hoe men toen het
gebeente vond van twee grote lichamen, waarvan de generaal
veronderstelde, dat het de lichamen waren van Theodorus van
Celles en van Johannes van Eppa, die het gebeente van de heilige
Odilia had overgebracht naar Hoei. Hertzworms citeerde ook een
aantal pauselijke stukken, die betrekking hadden op de Italiaanse
kruisheren, en die hij ten onrechte koppelde aan de 'Belgische'
kruisheren." Hij meende overigens dat de Orde haar oorsprong
vond bij Jezus Christus en de apostelen, maar als religieus
instituut terugging op paus Cletus (79-90) en zo in Italie een grote
verbreiding vond. De eerste kruisbroeders wijdden zich aan hospitaliteit.
Hun instituut werd later door Sint-Quiriacus
overgenomen en kwam ten tijde van paus Innocentius III tot
nieuwe wasdom.100
2.3 De oudste documenten binnen de orde
• Enkele documenten hebben betrekking op de schenking van
Robert d'Oyry omtrent 1240: "(...) dat iky Robertus de Oiri (...) heb
gegeven en toegestaan in deze, mijn onderhavige oorkonde als zuivere
en eeuwige aalmoes aan God en de zalige Maria van nieuwerood van
Quappelad, aan broeder Thomas van Cressi101 van de orde van Heilig
Kruis en zijn broeders van dezelfde orde en hun opvolgers een opstand
met kapel, gebouwen en een tuin, een asbelt en zes en een halve morgen
bouwlandy aansluitend bij die opstand op dat geiisurpeerde terreiny
dat ligt tussen Saturdaidik en Hassocdic, tussen mijn bouwland
in het noorden en het bouwland dat vroeger van Petrus Burneville was
in het zuiden, om het in vrede en voor eeuwig van God te hebben en
te houden, vrij en los, als maar enige aalmoes vrijer en rustiger gegeven
99 In de uitgave van 1686 op pp. 49-56
100 C. Van Dal, De Regel van Sint-Augustinus in de geschiedenis van de Reguliere Kanunniken
van de Orde van het H. Kruis. in: Clairlieu, jg.39, 1981, p.27
101 Thomas van Cressi was prior van Whaplode in 1246. R. Janssen & P. Winkelmolen,
Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae Cruets 1248 — 1840. Maaseik,
Geschiedkundige kring "Clairlieu", 2002, p. 511

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 71
kan worden. Zodat genoemde broeders en hun opvolgers daar ten
eeuwige dage de mis zullen vieren door broeders van hun orde die daar
wonen. Zodat daar dagelijks de mis gevierd zal worden en zo vaak het
nodig is een nieuwe prior te hebben, moet een geschikte door de broe
ders van diezelfde plaats gekozen worden en aan mij en mijn erfgenamen
gepresenteerd worden. (...) En als het gebeurt, dat genoemde
broeders daar de mis niet kunnen vieren en de regel niet onderhouden,
dan moeten voornoemde opstand (...) naar mij of mijn erfgenamen
terugkeren, zodat geen enkele bisschop ofprelaat uit hoofde van voor
noemde schenking enig recht ofenige eis kan laten gelden, (...). "J.M.
Hayden toonde aan dat de eerste Engelse kruisbroeders afkomstig
waren uit de Lage Landen, ten vroegste in 1230 en ten laatste in
1244.102 De gift, waarvan hierboven sprake is, betreft de stichting
Whaplode. In 1238 verkreeg Robert d'Oyry van de bisschop van
Lincoln toestemming om op zijn eigen landgoed een kapel te
hebben met een eigen kapelaan. Hij en zijn gezin mochten daar de
mis bijwonen, behalve op zon- en feestdagen. Dan moesten ze naar
de parochiekerk van Whaplode komen, tenzij ze door slecht weer
of ziekte of een andere redelijke oorzaak verhinderd werden. Alle
inkomsten van de kapel waren voor de pastoor van de parochie
kerk, sacramenten mochten er niet worden toegediend en de ridderslag
mocht niet gegeven worden, tenzij met toestemming van
de pastoor. De kapelaan viel dus volledig ten laste van Robert
d'Oyry. De landlord was met deze regeling uiteindelijk niet tevreden.
Hij wilde iedere dag een mis hebben in zijn eigen kapel.
Vandaar dat hij op de gedachte kwam er een klooster van te
maken. Als voorwaarden stelde hij dat de kloosterlingen dagelijks
de mis zouden celebreren en dat zij hun kloosterregel zouden
onderhouden. Hun prior mochten ze zelf kiezen, maar ze moesten
hem wel presenteren aan hun patronus, Robert d'Oyry. De naam
van het kloostertje luidde Beata Maria de novo loco.103 De schen-
102 J.M. Hayden, Religious Reform and Religious Orders in England, 1490 - 1540: the case
of the Crutched Friars, in: The Catholic Historical Review, Washington D.C., 2000, vol.
LXXXVI, nr.3, p. 423
103 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De
Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, pp. 40 - 46; K. Major, An unknown house of
Crutched Friars at Whaplode. in: Reports and Papers of the Architectural and Archaeological
Societies of the county ofLincoln and the county ofNorthampton, vol. XLI, 1935, pp. 149-155

72 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
king van Robert d'Oyry verkreeg haar pauselijke bevestiging op
1 april 1247.104
Terecht vroeg Hayden zich af, waarvandaan Robert d'Oyry de
kruisbroeders kende. Naar alle waarschijnlijkheid had hij ze zelf
niet uit de Lage Landen naar Engeland gelokt/geloodst. Dat
betekent dan, dat de kruisbroeders al ergens in Engeland moeten
verbleven hebben, alvorens naar Whaplode te komen. Andere historici
toonden aan dat in Colchester een hospitaal werd gesticht
door kruisbroeders tussen 1233 en 1235-105 In Ospring in Kent
zouden kruisbroeders in 1234 het Hospital of St. Mary gesticht
hebben. Colchester hield op te bestaan in 1392, Ospring in
1407.106 Beide stichtingen waren gelegen dichtbij de oostkust van
Engeland, het deel van Engeland dat nauwe contacten onderhield
met de Lage Landen omwille van de wolhandel. In de bul van
1 oktober 1248 (zie verder) werden Ospring en Colchester niet
genoemd. Waarom weten we niet. Wei droeg Innocentius IV op
21 oktober 1248 aan de bisschop van Lincoln op, de door de prior
en broeders van het Heilig Kruis in zijn diocees aan de
Dominicanen ontleende statuten te onderzoeken en zo mogelijk
goed te keuren.107
• Op 21 mei 1247 richtte paus Innocentius IV het volgende verzoek
aan de deken en het kapittel van Luik: "Daar onze beminde
zonen, de Prior en broeders van de orde van Heilig Kruis van het
Luikse diocees, verlangen volgens de regel der predikbroeders, zoals ze
104 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De
Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, pp. 47 — 50. De paus richtte zich daarbij naar de
broeders van het Heilig Kruis van de orde van Sint-Augustinus, dus naar broeders van een orde
van reguliere kanunniken.
105 H.F. Chettle, The Friars of the Holy Cross in England, in: History, the Journal of the
Historical Association, 1949, XXXIV, pp. 204 - 220; D. Knowles & R. Neville Hadcock,
Medieval Religious Houses in England and Wales. London, 1953, pp. 204 - 205; E. Beck, The
Order of the Holy Cross (Crutched Friars) in England, in: Transactions of the Royal Historical
Society. Derde reeks, VII, 1913, pp. 191 - 208
106 Colchester werd opnieuw gesticht in 1496.
107 J.M. Hayden, The Crosiers in England and France, in: Clairlieu, jg.22, 1964, pp. 98 -
99; H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De
Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, pp. 203 - 204. Misschien hebben de kruisbroe
ders even voor 1248 een klooster gesticht in La Chantoire in de buurt van Venders. Over deze
stichting bleef geen informatie bewaard. In 1410 bestond het klooster in ieder geval niet meer.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 73
verzekeren, God te dienen, hebben ze ons nederig verzocht, hun (...)
toestemming te verlenen om het goddelijk officie van diezelfde (predikbroeders)
en hun instellingen te volgen, behalve datzij een under kleed
kunnen dragen en bezittingen kunnen ontvangen, als die hun (...)
worden geschonken. Omdat de kerk van Luik vacant is, dragen wij U
op dit moment op, hen op ons gezag het gevraagde te verlenen, als uw
verstandig inzicht dit (...) nuttig oordeelt. (...)"*
'108
H. Van Rooijen verbaasde zich bij de lectuur van deze oorkonde
over de haast, die met het goedkeuren van deze statuten gemaakt
werd. De Luikse zetel was immers vacant en gewoonlijk maakte
Rome geen haast. In het licht van de strijd tussen paus en keizer
kon een en ander, aldus Van Rooijen, verklaard worden. Paus
Innocentius IV voelde aan hoe de publieke opinie hem zou kun
nen steunen in zijn strijd tegen de Duitse keizer. Mechanische
hulpmiddelen stonden hem nog niet ter beschikking. Hij bediende
zich daarom van de orden der bedelmonniken, die zijn standpunt
vanuit Rome door geheel Europa tot in Denemarken rondvertelden.
Zijn tegenstander Keizer Frederik II bestookte zijn mederegeerders
en andere invloedrijke tijdgenoten in de omliggende
landen met een waar spervuur van geschreven propagandastukken
die zijn goed recht moesten bewijzen. Op 17 juli 1245 werd de
keizer op het Concilie van Lyon echter plechtig van de troon vervallen
verklaard. Met het doel een degelijke en aannemelijke kandidaat-keizer
te vinden, zond Innocentius IV een bijzondere legaat
naar de Duitse landen in de persoon van kardinaal-diaken Petrus
Capuccius. Deze kreeg de opdracht mede door de prediking van
een kruistocht alle aanwezige krachten tegen Frederik II te mobiliseren.
In het begin van mei 1247 vertrok hij uit Lyon naar het
Noorden. Op 21 mei 1247 werd de hierboven geciteerde oorkonde
opgesteld...
108 Deze oorkonde vindt men in de authentieke pauselijke registers terug. H. Van Rooijen,
De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De Geschiedbronnen. in: Clairlieu,
jg. 19, 1961, pp. 35 en 51 - 53. In het voorjaar van 1247 was de Luikse bisschopszetel vacant.
Daarom werd het pauselijk document aan de deken en het kapittel gezonden. Jean de
Rumigny was van 1230 tot 1253 deken.

74 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Hendrik van Gelder, elect-bisschop van Luik sinds 26 Septem
ber 1247, verleende op 26 januari 1248 de volgende oorkonde: "
(...) Daar de broeders van Heilig Kruis van de orde van sint
Augustinus, door vrome schenking van gelovigen, bij Hoei een plek
hebben, geschikt om God te dienen, waar ze de novo een ecclesia
willen stichten en dit tot ons gezag behoort, hebben ze ons (...)
gevraagd, om tot vermeerdering van de godsdienst, hun toe te staan op
voormelde plaats een ecclesia te bouwen en de goddelijke eredienst te
vieren. (...)?
In deze oorkonde werd niet gesproken van de broeders van
Heilig Kruis, maar wel van de broeders van het Heilig Kruis
van Sint-Augustinus. Mocht de oorkonde spreken van broe
ders van het Heilig Kruis, dan moest er een ecclesia of hoofdklooster
bestaan dat aan het Heilig Kruis was toegewijd. Maar
de oorkonde sprak van broeders van het Heilig Kruis van Sint-
Augustinus, waarmee aangeduid werd dat deze broeders reguliere
kanunniken waren.
Henricus Russelius verhaalde later dat de Luikse bisschop
Hugo van Pierrepont de kapel van Sint-Theobaldus bij Hoei
aan Theodorus van Celles schonk. In hun verzoek aan de bis
schop vermeldden de kruisbroeders deze schenking niet.
Nochtans zou de vermelding ervan een extra motief geweest
zijn om de bisschoppelijke toestemming tot het bouwen van
een ecclesia te verkrijgen.109
Wat moeten wij ons overigens voorstellen bij de begrippen de
novo en eeclesiat Vermoedelijk was er sprake van een
volkomen nieuwe stichting. Vandaar de term de novo. Deze
stichting zou niet alleen een kapel of een kerk omvatten, maar
ook een klooster. Vandaar de term ecclesia. Uit deze oorkonde
meende Henricus Van Rooijen te mogen besluiten dat de
kruisbroeders eerst in 1247-1248 bij Hoei gingen wonen, op
de plaats die later als Clairlieu werd aangeduid. Hun ecclesia
m Het verhaal van Russelius is waarschijnlijk tendentieus. H. Van Rooijen, De oorsprong
van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg.19, 1961,
p. 55

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 75
was echter niet toegewijd aan het Heilig Kruis, maar aan Sint-
Theobald. Pas in 1322 werd zij door een ecclesia Sanctae
Cruets vervangen.1 no
• In een oorkonde van 1 oktober 1248, getiteld Religiosam vitam
eligentibus, richtte paus Innocentius IV zich "(...) aan de beminde
zonen, de prior van het Heilig Kruis van Clairlieu en zijn broeders.(...)
Wij nemen de ecclesia van het Heilig Kruis van Clairlieu,
van het Luikse diocees, onder Sint-Petru/ en onze bescherming. (...)
Allereerst vaststellend, dat de canonieke orde (...) volgens de regel van
de zalige Augustinus (...) daar voor eeuwig ongeschonden geobserveerd
moet worden. Vervolgens (...) moeten alle bezittingen engoederen, (...)
huidige of toekomstige hen (...) onaangetast blijven toebehoren.
Daaronder meenden we de volgende goederen met hun eigen naam
te moeten omschrijven: de plaats zelf, waar die voormelde ecclesia
gelegen is, met al haarpertinentiae, dat wil zeggen, de huizen, bouwlanden,
wijngaarden, bezittingen en inkomsten, molens, bossen, wei
landen en weiderechten, die gij bezit bij de plaats die Seyil heet.
De huizen, inkomsten en bezittingen, bouwlanden, wijngaarden,
bossen, weiden en weiderechten, die gij hebt bij de plaats die Hoei
heet.
De huizen, landerijen, inkomsten, wijngaarden, bossen, weilanden en
weiderechten, die gij hebt bij de plaats die Libinis wordt genoemd.
De huizen, inkomsten, bouwlanden, bossen, weilanden en wei
derechten, die gij hebt bij de plaatsen van Cubley en van Quaplade.
De huizen, landerijen, bezittingen en inkomsten, bossen, weilanden
en weiderechten, bij de plaats, die Comburgheet.
De huizen, inkomsten, wijngaarden, bouwlanden, bossen, weiden en
weiderechten, die gij hebt bij de plaats, die Hamuletrad
(Hamulocerdis) heet."lu
In deze oorkonde keurde de paus de Orde van het H. Kruis als
kanonikale instelling (lees: als instelling van reguliere kanunniken)
goed. Hermans ging ervan uit, dat met Clairlieu het in
110 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De
Geschiedbronnen. in: Clairlieu^ jg. 19, 1961, pp. 56 — 60.
111 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De
geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg.19, 1961, pp. 62, 200 - 203

76 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
bescherming nemen van het klooster van Hoei met zijn bezittingen
werd bedoeld.112 Vermoedelijk waren de kruisbroeders echter al
op verschillende plaatsen neergestreken en al die plaatsen samen
werden nu tot 66n orde verenigd.113 E6n van de lokaliteiten werd
hierboven al aangehaald: Quaplade of Whaplode. De andere vernoemde
plaatsen konden tot op heden niet met zekerheid worden
gelokaliseerd. Een nauwkeurige lezing van de oorkonde wekt
overigens het vermoeden dat het klooster van Hoei niet de aanvankelijke
bakermat van de orde was, maar wel Seyil (Seilles). Dit
Seyil heeft vermoedelijk na 1248 niet zo'n heel lang bestaan gekend,
evenmin als een aantal andere huizen die naast Hoei genoemd
werden.114
Van de andere vernoemde plaatsen moeten we Combourg misschien
plaatsen in het tegenwoordige departement d'llle-et-
Vilaine. De archieven van dit departement in Rennes bezitten geen
gegevens over kruisbroeders in de dertiende eeuw. Hamelincourt
(Hamulocerdis, Hamulocardis) ligt in het departement du Pas-de-
Calais. De archieven van dit departement in Arras bezitten geen
gegevens over kruisbroeders in de dertiende eeuw.115
Eveneens op 1 oktober 1248 nam paus Innocentius IV een niet
nader genoemd klooster van het Heilig Kruis in het bisdom Luik
in bescherming.116
112 CR. Hermans, Annales, I (1), pp. 50 e.v.; II, p. 64
113 Een dergelijke oorkonde werd in 1228 verstrekt aan de Cruciferi van Italie. Met de
opsomming van de pertinentiae werden toen de verschillende kloosters bedoeld. L. Auvray,
Les Re'gistres de Gregoire DC, Paris, 1896,1, p. 209.
114 Over de andere plaatsnamen uit de oorkonde: Seyil, Libines, Cubley, Comburg en
Hamuletrad, heeft H. Van Rooijen onderzoek verricht, echter niet met een bevredigend resultaat.
H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De geschiedbronnen.
in: Clairlieu, jg. 19, 1961, pp. 66 - 73
Toen het huis van Seyil verdwenen was, miste de jonge stichting de bron, waaruit zij ontstaan
was en waarvan zij leefde. Als oudste der overgebleven huizen trad het huis van Hoei in de
rechten van Seyil.
115 CR. Hermans, Annales, II, p. 65; Handschrift 25 D 11, Luik, Bibliotheek
Grootseminarie; Codex Pontis Coeli, Diisseldorf, Staatsarchiv, H XI,3, fol. 3r
116 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. Degeschiedbronnen.
in: Clairlieu, jg.19, 1961, pp. 74-75. Hermans voegde de naam "Hoei" toe. CR.
Hermans, Annales, II, p. 529

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 77
Poort en kerk van het voormalige kruisherenklooster van Doornik

78 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
• Op 21 oktober 1248 schreef de paus aan de bisschoppen van
Lincoln, Langres en twee dagen later ook aan de elect-bisschop van
Luik117: "(...) Daarde (...) prior en broeders van Heilig-Kruis van uw
bisdom verlangen, volgens de regel van de zalige Augustinus en sommige
instellingen van de predikbroeders, naar ze verzekeren, de Heer
te dienen, vragen ze ons (...) hun toestemming te verlenen, het goddelijk
officie en de instellingen van diezelfde (predikbroeders) te
gebruiken, zo echter, dat er een ander kleed mogen dragen en bezittingen
mogen ontvangen(...). Daar wij nu op ditpunt (de zaak) op u
willen afwentelen, die de plaatselijke bisschop zijt, dragen wij u op,
hen op onsgezag hetgevraagde toe te staan, ah het u nuttig lijkt (...)"
De bisschoppen van drie diocesen kregen de opdracht om de
kruisbroeders in hun diocees toe te laten om God te dienen, vol
gens de Regel van Sint-Augustinus en sommige instellingen van de
Dominicanen, met een nadrukkelijk voorbehoud voor een eigen
kleding en het bezitten van goederen in gemeenschap. Nu bijna
een halve eeuw geleden, waren een aantal Engelstalige vorsers
ervan overtuigd, dat de Orde van het H. Kruis oorspronkelijk
bestond uit broeders, die tot de familie van de mendikanten behoorden.
Pas later ontwikkelde de orde zich tot een orde van reguliere
kanunniken en wist daardoor in 1274 op het Concilie van
Lyon de opheffing te voorkomen.118
In 1248 was Robert Grosseteste (ca.1170 — 1253) bisschop van
het grootste Engelse bisdom. Hij had grote bewondering voor de
nieuwe beweging van de bedelorden, in het bijzonder voor de
Franciscanen en de Dominicanen. Hij vroeg voortdurend om be-
kwame mannen uit deze orden, die in zijn bisdom werkzaam konden
zijn. Wei kwam hij in conflict met de oude orden, die voor de
handhaving van hun privileges opkwamen. Want Grosseteste was
een fervent aanhanger van het recht op bisschoppelijke visitaties.
Hij zag geen brood in kleine groepen kloosterlingen die zich
bovendien op exemptie beriepen. De kruisbroeders was hij niet
117 Het origineel ging verloren, maar een kopie uit de veertiende eeuw bleef bewaard.
118 J.M. Hayden, The Crosiers in England and France, in: Clairlieu, jg.22, 1964, pp. 92
- 93, inch voetnoot 1.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 79
genegen. Het klooster van Whaplode kreeg geen bisschoppelijke
goedkeuring.119 De goederen van Whaplode werden in 1260 door
Petrus, die zich later prior provincialis fratrum sancte Crucis in
Anglia noemde, aan Adam de Hakebech, een erfgenaam van
Robert d'Oyry, terugverkocht en gingen via hen over aan de
Benedictijnen van Spalding. Vanuit Whaplode verhuisden de
kruisbroeders vermoedelijk naar London: in 1249 verleende de
koning van Engeland simple protection aan de kruisbroeders.120
Hoe belandden de kruisbroeders van het bisdom Luik in het bisdom
Langres? In 1240 werd Robertus de Thorota (de Torote, de
Tourotte) van Langres naar de bisschopszetel van Luik verplaatst.
Voor zijn benoeming tot bisschop van Langres was hij van 1229
tot 1232 aartsdiaken van Luik geweest. In 1245 was hij aanwezig
op het concilie van Lyon. Hoeveel kruisbroeders in Langres leefden
en in welke kloosters, weten we niet. In 1248 was Hugo III van
Rochecorbon bisschop van Langres. Hij hechtte zijn goedkeuring
aan de statuten van de kruisbroeders niet. Op het ogenblik van het
pauselijk schrijven was hij namelijk met de heilige Lodewijk op
kruistocht. Hij stierf op 13 april 1250 aan de pest tijdens het beleg
van Damiate in Egypte.
De enige, die op de pauselijke opdracht reageerde, was de electbisschop
van Luik. Hij deed dat in een oorkonde op 31 december
1248121: "aan de beminde zonen, de prior en broeders van Heilig
Kruis van ons Luiks bisdom.(...) En omdat wij de kerk der Christusgelovigen
in onze tijd naarstig verlangen uit te breiden, en ook U
119 J. Bulloch, The crutchedfriars, in: Records of the Scottish Church History Society, 1951,
p. 97; H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De geschiedbronnen.
in: Clairlieu^ j'g.19, 1961, p. 80
120 Van Rooijen veronderstelde dat Grosseteste tegen de kruisbroeders was, omdat zij te
weinig op wetenschap gericht waren. H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der
Kruisbroeders of Kruisheren. De geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg. 19, 1961, pp. 80-81; J.M.
Hayden, The Crosiers in England and France, in: Clairlieu, jg.22, 1964, pp. 99-100
H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De geschied
bronnen. in: Clairlieu, 1961, pp. 84-96. De oudste kopieen van deze oorkonde stammen uit
de zestiende eeuw! Vermoedelijk werd de oorkonde op verschillende plaatsen aangepast'. Zo
bijvoorbeeld in de aanhef werd "prior en zonen van Heilig Kruis van ons Luiks bisdom" vervangen
door "prior en zonen van Heilig Kruis buiten de muren van de stad Hoei van ons Luiks
bisdom".

80 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
dienaars van het Kruis om de eerbied voor de Gekruisigde, in wiens
titel en lijden gij eerbiedig getekend zijt, in uw goede gezindheden en
goddelijke beschouwingen (verlangen) te bewaren, door onze raad met
rijpe en voorzichtige beraadslaging; gezien en beschouwd hebbende uw
verzoeky dat in de brief van onze allerheiligste heer in Christus, de
paus vervat is en bijzonderlijk aan onze uitvoering is toevertrouwd;
(gezien) ook de goedgekeurde regel van de zalige Augustinus; gezien de
instellingen van de predikbroeders, waardoor gij in het bijzonder
bestuurd wilt worden}(...)'\ Uit de tekst van de oorkonde blijkt dat
de kruisbroeders van plan waren om verschillende hoofdstukken
uit de statuten van de Dominicanen te compileren. De oertekst
bestaat niet meer, maar wel beschikken we over een tiental kopieen
van latere datum.122
H. Van Rooijen heefi: deze oorkonde nauwgezet onderzocht en
is tot het besluit gekomen dat ze vermoedelijk in de loop van de
veertiende eeuw werd vervalst, toen de kruisbroeders van Hoei de
behoefte voelden om hun rechten als moederhuis en bakermat van
de orde door officiele documenten te bekrachtigen.123 Hoei was
aanvankelijk niet de bakermat van de orde. De ecclesia S. Crucis de
Clara loco, gelegen apud villam quae dicitur Seyil was het middelpunt,
waartoe ook de huizen van Hoei, Libines (?), Cubley (?)
en Whaplode, Comburg en Hamuletrad behoorden. Kleine
kanonikale stichtingen konden zich echter vaak niet handhaven en
werden gemakkelijk opgeslorpt door grotere instellingen. Daarom
is het niet uitgesloten dat van de eerste stichtingen tenslotte alleen
Hoei overbleef, dat dan de plaats van het oorspronkelijke moeder
huis innam.
122 M. Vinken, De spiritualiteit der kruisheren, Antwerpen, 1953, p. 14
123 Op verschillende plaatsen werd de oorkonde vervalst door prior en broeders van Heilig
Kruis van ons Luiks bisdom te vervangen door prior en broeders van Heilig Kruis buiten de
muren van de stad Hoei van ons Luiks bisdom. In 1248 was de prior van het klooster, dat bij
Hoei was opgetrokken, prior van Sint-Theobaldus. Zijn broeders werden broeders van Heilig
Kruis genoemd, omdat dit klooster een pertinentia was van de ecclesia Sanctae Crucis de Clara
loco. Het klooster buiten de muren van Hoei werd in de (vervalste) oorkonde fons et caput
van de ganse orde der Cruciferi genoemd. De naam Cruciferi werd in de dertiende eeuw nooit
gebruikt om er de kruisbroeders mee aan te duiden. Pas op het einde van de veertiende eeuw
duikt deze naam op. H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of
Kruisheren. De geschiedbronnen. in: Clairlieu, 1961, pp. 84 - 87

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 81
Een analyse van de oorkonde van Hendrik van Gelder en de
tekst van de oudste constituties van de kruisbroeders leverde volgens
A. Van de Pasch een verrassend resultaat op. In de oorkonde
ontbraken namelijk de hoofdstukken De electione Prioris Generalis
en De cellis. Bij de keuze uit de statuten van de Dominicanen vond
men blijkbaar het hoofdstuk over de verkiezing van de priores voldoende,
terwijl men de Dominicanen heel zeker niet wilde volgen
in hun wetenschappelijke aspiraties.124 Vermoedelijk was in 1248
het ordesverband nog niet sterk. De huizen stonden in zekere zin
als evenwaardige gemeenschappen naast elkaar. Wei kon men de
andere huizen beschouwen zlsfiliaevan Clarus locus. Een dergelijk
verband tussen mater en filiae was ook bij de oudere orden al bekend.
Dat belette de afzonderlijke huizen niet om autonoom een
prior te kiezen. Bovendien was er geen plaats voor een algemene
overste, een prior-generaal, die ook prior van het moederklooster
was. De prior van het moederklooster werd gekozen zoals de
andere priores. Hooguit was hij primus inter pares.
Vanaf een zeker ogenblik hebben de prior en de communiteit
van Hoei getracht om het prioraat van Hoei aan betekenis te doen
winnen. Anders gezegd: niet alleen werd het 'centrum' van de orde
naar Hoei verplaatst, dat later Clairlieu heette, maar ook de beteke
nis van dit 'centrum' ten overstaan van de andere communiteiten
nam toe. Die verplaatsing kon uiteraard maar geschieden, nadat
het oorspronkelijke centrum aan betekenis verloor of helemaal
verdween. Dit gebeurde voor 1322. In dat jaar werd de nieuwe
kerk van Hoei geconsacreerd. Ze was toegewijd aan het Heilig
Kruis. Tot dan toe was de kerk van Hoei een ecclesia Sancti
Theobaldi geweest. Nu was het laten vallen van een kerkpatroon
volgens het vigerende kerkelijk recht een zeer uitzonderlijk feit.
Maar toen Heilig Kruis van Clairlieu wegviel, moest er naar de
toen geldende opvattingen een ander Heilig Kruis voor in de plaats
komen, of de orde zou haar naam verliezen. Vermoedelijk heeft:
Hoei toen zijn kerkpatroon laten vallen om het monasterium
124 A. Van de Pasch, De tekst van de constituties der Kruisheren van 1248. in: Handelingen
van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, Brussel, t. 117, 1952, pp. 1-96. Het hoofdstuk
De cellis heette bij de Dominicanen De studentibus.

82 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Sanctae Cruets te worden. Toch bleef de herinnering aan Sint-
Theobaldus bewaard: een suppliek van 1361 wees op het bestaan
van een altaar van Sint-Jan-de-Doper en Sint-Theobaldus in de
kruisbroederskerk van Hoei.125
In 1322 heette het klooster van Hoei ecclesia Sanctae Crucis de
Huyo. De naam Clarus locus werd vooralsnog niet toegevoegd. Pas
in een keizerlijke oorkonde van 1417 werd voor het eerst gesproken
van de Prior principalis et fontalis Domus Cruciferorum suorumque
professorum ordinis Sanctae Augustini, in Claw Loco prope
Hoyum. Uit deze oorkonde blijkt voor het eerst, dat de kruisbroeders
van Hoei, die de positie van het eerste huis van de orde
waren gaan innemen en ook in die zin hun kerkpatroon wijzigden,
eveneens de plaatselijke benaming van het oudste klooster hadden
overgenomen. Daarmee hadden ze de oorkonde van paus
Innocentius IV van 1 oktober 1248 volledig op hun eigen kloos
ter toepasselijk gemaakt.1 126
Enkele oorkonden uit de eerste helft van de veertiende eeuw
maken gewag van de grotere invloed van Hoei in de orde.
De eerste oorkonde - die van Johannes XXII, uitgegeven op
29 maart 1318 — werd door de paus gericht Priori Generali et
Fratribus Sanctae Crucis Ordinis beati Augustini. Met Prior
Generalis werd de prior van Hoei bedoeld. Geleidelijk aan
begon het convent van Hoei de plaats van de ecclesia Sanctae
Crucis in te nemen. Vier jaar later werd de nieuwe kerk van
Hoei officieel aan het Heilig Kruis toegewijd, maar door in
1318 al te spreken van de prior generaliswas Hoei in dat jaar
de facto "het Heilig Kruis" geworden.
De tweede oorkonde - die van Benedictus XII, uitgegeven op
4 mei 1340 — was gericht priori et conventui Prioratus princi
palis Sanctae Crucis de Huyo Ordinis Sancti Augustini
Leodiensis Diocensis. Hoei werd hier aangeduid als het voor-
125 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De geschiedbronnen.
in: Clairlieu, 1961, pp. 92-93, noot 13
126 C.R. Hermans, Annales, II, p. 215; H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der
Kruisbroeders of Kruisheren. De geschiedbronnen. in: Clairlieu, 1961, p. 105

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 83
naamste prioraat van het Heilig Kruis. Daarmee werd de positie
van Hoei veilig gesteld. Aangezien immers een statuut
opgesteld werd, waarin gevraagd werd om alle kerken van de
orde aan het Heilig Kruis toe te wijden, werden ook de andere
kloosters een ecclesia Sanctae Crucis.127
Vermoedelijk startte het getouwtrek om het centrum van de orde
te worden vanuit het klooster van Hoei al geruime tijd voor 1322.
Verschillende feiten ondersteunen deze stelling:
> Op 4 juli 1254 verleende paus Innocentius IV een
oorkonde aan de kruisbroeders van Hoei, "(...) aan de
beminde zonen, de prior en broeders van Heilig Kruis in de eccle
sia van Hoei, van de orde van Sint-Augustinus, van het Luikse
diocees. (...) wij staan U toe, om als het land onder een algemeen
interdict ligt, met gesloten deuren, terwijl de onder interdict
gestelde en geexcommuniceerde zijn buitengesloten, zonder
klokgelui, met gedempte stem, het goddelijk officie te mogen
vieren, als gij maar niet de oorzaak van het interdict geleverd
hebt, en gij niet zelfspeciaal onder interdict geplaatst zijt. (.. .)"m
Op 1 oktober 1248 stond de paus in de bul Religiosam vitam
eligentubus hetzelfde al toe aan de kruisbroeders van Clarus
locus iw aan zi)n pertinentiae. In 1248 werd Hoei genoemd als
pertinentia van Clarus locus. Nu blijkt dat er van een eigen
ecclesia de Huyo sprake was. Deze ecclesia van Hoei werd niet
ecclesia van Heilig Kruis genoemd, omdat zij dat toen niet was.
Een volledige aanduiding had van Ecclesia Sancti Theobaldi
moeten spreken.
> Bestond Clarus locus Seyil nog in 1270? Voorheen werden
de kruisbroeders aangeduid als fratres Sanctae Crucis, waarvan
het centrum de ecclesia Sanctae Crucis de Claw loco was. Vanaf
1270 werden de leden van de orde aangeduid As fratres Crucesignati,
de 'met het kruis getekende broeders'. In het Frans
sprak men van les Croisies (Croizies) en in het Engels van the
127 A. Van de Pasch, De tekst van de constituties der Kruisheren van 1248. in: Handelingen
van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, Brussel, t. 117, 1952, p. 47
128 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De geschied-
' bronnen. in: Clairlieu, 1961, pp. 104 - 105

84 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Crutched Friars. Cruce-signati was ook de naam waarmee de
Kruisvaarders werd aangeduid. Op een eventuele band van de
kruisbroeders met de Kruisvaarders/Kruistochten werd in de
statuten van de kruisbroeders en ook in de bewaard gebleven
kopieen van oorkonden evenwel nergens gewezen.
> In 1287 groef Johannes Novelan, een Parijse kruisbroeder, in
Keulen het gebeente op van de heiligen Ida en Odilia. Vijf
jaar later werden de relieken van Odilia in Hoei plechtig in
een schrijn opgeborgen. Odilia werd de beschermheilige van
de Orde van het Heilig Kruis (zie verder 3.2.2).
> Op 27 September 1291 verleende paus Nicolaas IV aan de
prior en de broeders van het Heilig Kruis in Caen in het bis-
dom Bayeux, aflaten, die jaarlijks in de kloosterkerk verdiend
konden worden op de feesten van Sint-Augustinus, Sint-
Theobaldus en het H. Kruis en de acht daarop volgende
dagen. Het voorkomen van Sint-Theobaldus, toen nog
patroon van Hoei, was volgens H. Van Rooijen veel-
zeggend.129
> In de tweede helft van de dertiende heeft stichtten de kruis
broeders een aantal kloosters, waarvan de band met een
moederhuis niet direct aanwijsbaar was. Omstreeks 1250
hadden de kruisbroeders in Namen een klooster gesticht, dat
toegewijd was aan het Heilig Kruis. In Toulouse vestigden zij
zich voor 1256. Korte tijd later gingen zij ook wonen in Parijs
(voor 1258), York (ca. 1260), Kildale (voor 1260) en Luik
(voor 1270). Nog andere stichtingen vonden plaats in de der
tiende eeuw: Welnetham (1274), Caen (ca. 1275), Condren
(1280), London (1282), Doornik (1284), Carignan (1286),
Suxy (1286), Banet (1292), Barham (1293) en Beyenburg
(1298). Voor de meeste van deze kloosters weten we
nauwelijks iets over de herkomst van de eerste kruisbroeders
en over de band met een moederklooster.
129 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De geschiedbronnen.
in: Clairlieu, 1961, p. 93

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 85
Namen: F. Danhaive en V. Berliere beweerden dat het
klooster gesticht werd rond 1220 door Theodorus van
Celles, dus nog voor de orde door de paus werd
goedgekeurd.130 Danhaive beweerde bovendien dat
Theodorus het klooster plaatste onder de bescherming
van de heilige Odilia, terwijl op dat ogenblik van Odilia-
verering nog geen sprake was. De oudste documenten
stammen uit 1250. Op dat ogenblik was het klooster
toegewijd aan het Heilig Kruis.131 Op 1 juli 1254 verleende
de paus de bul Religiosam vitam eligentibus, die op
1 oktober 1248 aan de prior en de kruisbroeders van
Clairlieu verstrekt werd, eveneens aan de prior en de
broeders van de ecclesia van het Heilig Kruis van
Namen.132
Toulouse: net als in Hoei en in Namen werd het kloos
ter gebouwd buiten de stadswallen. De kloosterkerk was
toegewijd aan het Heilig Kruis. De eerste documenten
die handelen over Toulouse, spreken over 1256 als begindatum.
Russelius gaf 1248 als stichtingsjaar en er is zelfs
een traditie die zegt dat Theodorus van Celles himself
het klooster stichtte in 1220, toen hij in Toulouse tegen
de Albigenzen preekte.133
Parijs: De kruisbroeders kwamen naar Parijs tijdens de
regering van Lodewijk de Heilige (1216-1270). De ko-
ning stichtte een aantal hospitalen en nodigde kloos-
terorden uit om de zorg voor de armen van hem over te
nemen. Vermoedelijk arriveerden de kruisbroeders rond
130 F. Danhaive, Notice historique sur le Convent des Croisiers de Namur. Namur, 1931, Le
Guetteur Wallon, 8, 1931, pp. 3-36 ; V. Berliere, Les Croisiers de Namur. in : Monasticon Beige,
t. 1, 1890, 1897, pp. 150-152, 189-190, 462 en 490
131 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248- 1840, Maaseik, 2002, pp. 117 en 147
132 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De geschiedbronnen.
in: Clairlieu, 1961, pp. 101 - 103
133 Die traditie zag een zekere logica in de stichting van Toulouse. De Dominicanen kwa
men er wonen in 1215, de Franciscanen in 1222, de Trinitariers in 1237, de Mercedariers in
1251, de Zakbroeders in 1262, de Karmelieten in 1263 en de Augustijnen in 1267. R.
Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae Crucis
1248-1840, Maaseik, 2002, p. 186

86 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
1250 in Parijs. In 1258 stond de koning hen toe om zich
te vestigen in de Rue de la Bretonnerie nadat zij ermee
akkoord gingen de gronden, die ze tot dan toe in eigendom
hadden, over te dragen aan Robert de Sorbonne
voor de oprichting van de Sorbonne.134
0 York en Kildale: Omstreeks 1260 trachtten de kruisbroeders
een klooster te stichten in York en Kildale.
Omdat de bisschop van York zich tegen hun komst
verzette, moesten zij hun plannen al vlug opgeven.135
° Luik: na Hoei en Namen was Luik de derde Maasstad
die de kruisbroeders verwelkomde. Omstreeks 1270
stond prins-bisschop Hendrik van Gelder hen toe om
een klooster te bouwen op een terrein dat toebehoorde
aan de Sint-Jacobsabdij. De omstandigheden, die tot de
oprichting van het klooster leidden, bleven onbekend.
Bewaard bleef wel een overeenkomst van 26 September
1273, die betrekking had op de definitieve vestiging van
het klooster.136
° Welnetham: drie karakteristieken kenmerkten alle cruciferi
in Engeland: een legendarische oorsprong, de Regel
van Sint-Augustinus en een voorliefde voor hospitalen.
Niet alleen de 'Belgische' maar ook de Italiaanse en
Boheemse kruisbroeders waren in Engeland werkzaam.
Over de Engelse kloosters van de Belgische kruisbroeders
weten we niet veel. Ook niet over Welnetham, dat in de
verslagen van de generale kapittels enkele keren werd
vernoemd.137
° Caen: de eerste leden van dit convent kwamen omstreeks
1275 uit het klooster van Parijs. De eerste honderd jaren
van hun bestaan waren vol kommer en zorg.1 138
134 J.M. Hayden, The Croisiers in England and France, in: Clairlieu, jg.22, 1964, p. 103
135 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248 - 1840, Maaseik, 2002, p. 210
136 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248 - 1840, Maaseik, 2002, p. 128
137 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248 - 1840, Maaseik, 2002, pp. 88 - 89
138 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248 - 1840, Maaseik, 2002, p. 63

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 87
c
'a
■J-.
%
; 1

88 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
0 Condren: Omstreeks 1280 werd in Condren een klein
klooster voor de kruisbroeders gebouwd. De kerk werd
toegewijd aan Sint-Eligius. De eerste prior, Jean de
Hargny (prior ca.1284) stond aan de wieg van het
kruisherenklooster van Doornik. Tot in de vijftiende
eeuw wisselden Condren en Doornik conventualen uit.
Het klooster bezat een hospitium.139
° London: (zie Welnetham); de namen van de eerste kruis
broeders van London duiken op in 1298: Adam (prior, +
1319), Ralph Hosier en William Sebem (Sabernes).
Ralph Hosier en William Sebem waren weldoeners en
commensaal van het klooster. In 1298, onder het prioraat
van Adam), trokken zij het habijt aan.140
° Doornik: Op verzoek van Guy de Chatillon, graaf van
St.-Pol, stichtte Jean de Hargny, prior van de kruis
broeders van Condren ( bisdom Noyon) in 1284 een
klooster in Doornik. Deze Franse kruisbroeders vestigden
zich in de Montpaillart, een buurt met veel herbergen
en logementen. De graaf schonk hen grond om een
klooster te bouwen in de parochie van Saint-Jean des
Chauffours in Montpaillart. Verder beloofde hij bossen
en landerijen. Maar die belofte loste hij niet in. In 1288
keurde paus Nicolaas IV de stichting van het nieuwe
klooster goed.141
° Carignan: Vanaf 1286 verbleven er kruisheren in
Carignan. Op verzoek van de graaf van Chiny vestigden
zij zich buiten de muren van de stad en namen de zorg
op zich van een hospitaal en een kapel die was toegewijd
aan de heilige Gertrudis. Minstens een kruisheer
resideerde in Carignan, soms waren er twee, waarvan een
priester was.142
139 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248 - 1840, Maaseik, 2002, p. 69
140 J.M. Hayden, The Crutched Friars revisited, in: Clairlieu, jg. 53, 1995, p. 66
141 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248 - 1840, Maaseik, 2002, p. 72
142 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248 - 1840, Maaseik, 2002, p. 66

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 89
0 Suxy: De graven van Chiny stichtten drie priorijen van
de kruisheren, met name in Suxy, Carignan en Virton.
Deze drie priorijen moesten gastvrijheid verschaffen aan
voorbijtrekkende religieuzen, armen en pelgrims.
Daarom was aan elk van deze kloosters een hospitaal of
gasthuis verbonden. In de stichtingsoorkonde van Suxy
werd over deze vorm van gastvrijheid nochtans niet
gerept. Lodewijk V, graaf van Chiny, bood de kruis
broeders van Hoei in 1286 de kapel van de heilige
Theobald bij Suxy aan. Zij lag op de weg van Keulen
naar Reims. In de onmiddellijke nabijheid van deze
kapel bouwden de kruisbroeders hun klooster. De graaf
van Chiny zorgde ervoor dat zij een redelijk bestaan konden
leiden en in hun eigen behoeften zouden kunnen
voorzien: ze kregen land om op te wonen en in cultuur
te brengen, ongeveer twintig ha. Ze mochten hout
sprokkelen in de bossen van de graaf voor hun ovens en
hun haarden. Bovendien ontvingen ze hout om een huis
en een molen te bouwen. Tenslotte mochten ze in de ri-
vieren van de graaf vissen voor eigen gebruik. Het is
zeker dat van de opbrengst van de landerijen die de graaf
van Chiny geschonken had, een aantal kruisbroeders
konden leven. Toch werd het klooster van Suxy door-
gaans slechts door een kruisheer bewoond. Het beheer
van de landerijen was zijn belangrijkste taak. In de kerk
vierde hij de jaargetijden voor de gestorven weldoeners
en voor de overleden inwoners van Suxy. 143
° Banet: Misschien hebben de kruisbroeders in 1292 een
klooster gesticht in het Noorden van Frankrijk, met
name in Banet. We weten niet of dit het geval was. Waar
het klooster gestaan zou hebben en hoe groot het was, is
evenmin bekend. Er bleven ook geen namen van conventuales
bewaard.144
° Barham: (zie Welnetham)
143 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248-1840, Maaseik, 2002, p. 183
144 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248 - 1840, Maaseik, 2002, p. 47

90 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
° Beyenburg: Het eerste kruisherenklooster in het
Rijnland werd in 1298 in Beyenburg gesticht. Het
plaatsje Beyenburg was gelegen aan de Wupper en aan de
hoofdverbindingswegen tussen het Rijnland en
Westfalen. Zo lag het op de hanseroute tussen Keulen en
Dortmund. Graaf Adolf V von Berg (1259-1296) riep de
kruisbroeders naar Beyenburg en schonk hun de bedie
ning van de slotkapel van zijn domein Steinhaus, die
toegewijd was aan de heilige Maria Magdalena. Vlak bij
deze kapel lag een gasthuis, waarvan de handelaars en de
pelgrims gebruik maakten. De eerste kruisbroeders kwamen
vermoedelijk uit het klooster van Luik. Zij namen
de zorg van dit gasthuis op zich. Verbonden aan dit hospitaal
was ook het tolrecht van de brug over de Wupper.
Van dit tolrecht maakten de kruisheren gebruik tot aan
het einde van de achttiende eeuw. Graaf Adolf von Berg
gaf de kruisbroeders verlof zich te vestigen in zijn versterkte
hoeve Steinhaus. De aartsbisschop van Keulen
stemde in 1301 in met hun komst, maar de parochiekerk
van Liittringhausen, waaronder Steinhaus viel,
mocht er geen hinder van ondervinden. Wei kregen de
religieuzen verlof om op hun erf een klooster te bouwen.
Van dit verlof maakten zij evenwel geen gebruik. Want
samen met Steinhaus hadden zij immers de bediening
gekregen van de kapel die was toegewijd aan Maria
Magdalena. Die kapel was niet afhankelijk van een ander
klooster of van een parochie. De kruisheren oefenden er
op bescheiden wijze zielzorg uit. Vooral openden zij hun
deuren voor armen en behoeftigen. Verder brachten zij
de dagen door met studie en gebed. Vanuit dit klooster
Beyenburg werd in 1307 het klooster van Keulen ge
sticht.145
> Tussen de hierboven genoemde kloosters bestond, zeker in de
dertiende eeuw, geen (h)echte band. Een paar gemeenschappelijke
kenmerken vallen niettemin op, zij het niet bij alle
145 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Cruets 1248 - 1840, Maaseik, 2002, pp. 52 - 53

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 91
stichtingen in even sterke mate: van de beginjaren van de
meeste stichtingen bleef heel weinig informatie bewaard; bij
voorkeur vestigden de kruisbroeders hun kloosters buiten de
stadsmuren; plaatselijke heren schonken gronden en bronnen
van inkomsten; vaak bezaten zij een hospitium; in de kloosterkerken
waren er altaren van het Heilig Kruis, maar ook ter
ere van reeds voor de komst van de kruisbroeders plaatselijk
vereerde heiligen; slechts een paar stichtingen onderhielden
onderlinge contacten; de kruisbroeders stonden in voor de
goddelijke eredienst in de kerk waaraan ze verbonden waren.
De gemeenschappelijke kenmerken van de in de dertiende
eeuw gestichte kloosters van kruisbroeders verwezen naar het
ontstaan en de groei van de instituten van reguliere kanunniken.
• Op 10 januari 1249 verleende kardinaal-diaken Petrus
Capuccius de kruisbroeders het recht " (...) op uw devoot verzoek,
het gezag te moeten verlenen, om in uw kerken en kapellen, ook als ze
nog niet gewijd zijn, klokken te mogen hebben en het goddelijk officie
te vieren, als ten minstegeen ander recht in de wegstaat. (...)"146 Deze
oorkonde was waarschijnlijk de afspiegeling van de bewogen tijd,
waarin ze werd opgesteld. Aken was gevallen, de tegenkeizer was
gekroond, maar Frederik II bezat nog tal van aanhangers in het
rijk. In dergelijke omstandigheden was het niet gemakkelijk om
nieuw gestichte kerken en kapellen onmiddellijk te laten inwijden.
Capuccius stamde uit een beroemd Romeins geslacht en stond
in de gunst van paus Innocentius IV (1243-1254). De paus verhief
hem tot kardinaal-diaken, met als titelkerk San Giorgio in Velabro.
Tweemaal werd hij als pauselijke legaat aangewezen in de strijd
tegen keizer Frederik II, de eerste maal in Duitsland (1247-1249),
de tweede maal in Italie (1249-1251). Na de dood van Innocentius
IV week hij meer naar de achtergrond. Hij verbleef voortdurend
aan het pauselijk hof en overleed op 19 mei 1259 in Anagni, waar
146 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De geschiedbronnen.
in: Clairlieu, 1961, p. 97

92 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
het hof zich toen bevond. Tijdens zijn Duitse legatie-reis behoorde
de Kruisprediking tot zijn voornaamste taak. In 1940 verkreeg de
Orde van het Heilig Kruis in Rome de bediening van zijn titel-
kerk, San Giorgio in Velabro.
De elect-bisschop van Luik, Hendrik van Gelder, was op dat
ogenblik nog maar twintig jaar oud. Hij was een man van de
wapenhandel, niet van kerkelijke cultuur. De kroniekschrijver Jan
van Hocsem noemde hem een ongeletterde en deelde mee, dat hij
niet eens in staat was zijn brevier te bidden. Capuccius was ver-
moedelijk de inspirator en de gedeeltelijke opsteller van de
oorkonde van 31 december 1248. De oorkonde draagt met name
de kenmerken van een curiale oorkonde, namelijk de opsomming
van de hoofdstukken van de statuten. De Dominicanen steunden
Rome in de strijd tegen de keizer. Als uiterst bekwame jurist was
Capuccius op de hoogte van de eisen, die men in Rome aan zo'n
oorkonde stelde. In zekere zin stond hij daardoor aan de wieg van
de Orde van het Heilig Kruis.
• Op 25 oktober 1356 verleende paus Innocentius VI een
oorkonde met de volgende inhoud: "(...) aan de beminde zonen,
alle prioren en broeders van de priorijen en huizen van het Heilig
Kruis van de orde van Sint - Augustinus, afhangende van het huis
van het Heilig Kruis van Hoei, van genoemde orde, van het Luikse
diocees (...). Een verzoek (...) onsgedaan van de kant van de beminde
zonen, de prior en broeders van het Heilig Kruis van Hoei, van de
orde van Sint-Augustinus, van het Luikse diocees, hield in,
/ dat, ofichoon zowel krachtens een oude en goedgekeurde en tot nu
toe geobserveerde gewoonte, als krachtens de bepalingen van de
regel van hun orde, die door de apostolische stoel bevestigd worden,
de visitatie van u alien tesamen en afoonderlijk en van uw
priorijen en huizen, als ook de verbetering en bestraffing van
buitensporigheden, als die door iemand uwer bij tijd en wijl
bedreven worden, en de instelling en bevestiging van de prioren
van al uw priorijen en huizen aan de prior van genoemd huis,
die er op dat ogenblik is, en die ook wel de generale prior van de
broeders van het Heilig Kruis genoemd wordt, erkend wordt toe
te komen;

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 93
/ dat alle broeders, die in uw genoemde priorijen worden
aangenomen naargelang de tijd verplicht zijn uitdrukkelijk in
handen van de prior zelfhun geloften afte leggen:
y en dat gij prioren, ieder afzonderlijk, met afzonderlijke broeders
van uw priorijen en huizen, iederjaar na het generate ofprovin
ciate kapittel, dat ieder jaar gevierd wordt, verplicht zijt te
komen:
/ en dat zij, die niet komen, tenzij ze zich om wettige redenen
verontschuldigen, als opstandige en ongehoorzame broeders door
dezelfde prior met de verschuldigde strafbeboet kunnen worden.
/ Sommigen onder u echter, die God niet voor ogen hebben en
tegen de prior zelf in opstand komen, weigeren het bovenstaande
te onderhouden en de prior zelfde verschuldigde eerbiedte bewijzeny
(...). Wij derhalve, die vurig de rust en de vrede van alle
gelovigen verlangen en tweedracht en ergernis allermeest verfoeien,
(...) sporen u alien aan en vermanen u nadrukkelijk en
leggen u door een apostolisch schrijven op, om aan dezelfde prior,
volgens voornoemde instellingen, de vereiste en godvruchtige
gehoorzaamheid en eerbied te bewijzen zodanig, dat daaruit
voor u en uw orde heil en vrede voortvloeien en dezelfde prior
niet gedwongen wordt om andere middelen te zoeken, die tot
bescherming van u en van uw orden zouden leiden.(...)"
Honderd jaar na de bul Religiosam vitam eligentubus was de priorij
van Hoei het hoofdklooster van de orde geworden, in die zin
dat alle andere priorijen van haar afhingen.147
2.4 Juridische betekenis en betrouwbaarheid van de oudste
documenten
• Meer dan een halve eeuw geleden onderzocht A. Ramaekers de
juridische betrouwbaarheid van de oudste documenten van de
orde.148 De voornaamste bron van zijn onderzoek was de verzame-
147 H. Van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders ofKruisheren. De geschiedbronnen.
in: Clairlieu, 1961, pp. 113- 118
148 A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanafhaar ontstaan tot aan het Concilie
van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, pp. 9 - 82

94 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
ling van documenten, die C.R. Hermans in 1858 samenstelde,
waarin ook de pauselijke diplomata werden opgenomen, die de
privileges van de orde bevatten.149 Ramaekers oordeelde: "De
betrouwbaarheid van Hermans is over het algemeen boven alle twijfel
verheven. Dit bleek ons voldoende uit de vergelijking van de teksten
der pauselijke documenten in de Annales, met die der oude hand-
scbrifien, die ervan bewaard bleven, en met de teksteny die in andere
verzamelingen voorkomen.(...)"l5° Een andere vraag luidde of de
oude handschriften en de verzamelingen, waarin de meeste
pauselijke oorkonden voorkwamen, betrouwbaar waren.
Ramaekers oordeelde van wel, ook al waren meestal de oor-
spronkelijke oorkonden verloren gegaan en alleen afschriften
voorhanden:
♦ De formules, die in deze oorkonden werden gebruikt,
komen overeen met die welke in de middeleeuwen aan de
pauselijke kanselarij in gebruik waren.
♦ Verschillende oorkonden, o.a. die van 1248, zijn terug te
vinden in verzamelingen die gemaakt werden naar de registers
van het Vaticaans Archief, waar de oorkonden geregistreerd
werden, alvorens ze aan de bestemmeling werden verzon-
den.151
♦ Het handschrift 25 D 11 uit de bibliotheek van het
Grootseminarie in Luik (de initio ac privilegiis ER Ordinis s.
Crucis ab anno 1200 usque ad 1677) is afkomstig uit het
kruisherenklooster van Hoei. Het werd geschreven in het
begin van de zestiende eeuw en op het einde van de zeven-
tiende eeuw met later verkregen oorkonden aangevuld.
Hermans heeft bij de samenstelling van zijn Annales dit hand
schrift meestal niet gebruikt, omdat hij het pas in handen
kreeg, toen hij het grootste deel van zijn werk al had voltooid.
De voornaamste bron waaruit Hermans de pauselijke oorkon-
149 C.R. Hermans, Annales Canonicorum Regularium Ordinis S. Crucis. s-Hertogenbosch,
1858, 3 din.
150 A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanafhaar ontstaan tot aan het Concilie
van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, p. 10
151 E. Berger, Les re'gistres d'Innocent IV, dl. II, Parijs, 1887, p. 9; Analecta Vaticano-Belgica,
vol. XV, dl.II, nr. 2374; H. Sauerland, Urkunden und Regesten zur Geschichte der Rheinlande
aus dem Vatikanischen Archiv. Bonn, 1902-1913, dl. II, nr. 2332; dl. Ill, nr. 918; dl. IV, nr.
836; dl. VII, nr. 128 en 1083

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 95
den overnam, was de Codex Pontis Coeli, afkomstig uit het
kruisherenklooster van Briiggen. In het handschrift 25 D 11
vinden we de meeste pauselijke oorkonden, die de orde vanaf
1248 ontving, terug. De overeenkomst van de teksten uit dit
manuscript met die van Hermans is treffend.152
♦ Voor de echtheid van de eerste documenten uit 1248 en 1254
pleit het feit dat Miraeus en Foppens, die in hun Opera diplomatica
deze oorkonden opnamen, niet putten uit de ons bekende
handschriften, maar hun bronnen vonden in het
archief van het Naamse kruisbroedersklooster, waar zich identieke
afschriften bevonden van de bewuste oorkonden uit het
Hoeise kruisherenklooster.153
• Op 1 oktober 1248 nam Innocentius IV de Orde van het Heilig
Kruis in bescherming en verleende haar verschillende tiendenprivileges,
het privilege om in tijd van interdict godsdienstoefeningen
te houden en het begrafenisrecht. De orde was vanaf 1248 een
kanunnikenorde. Daarom werd een bijzondere zorg besteed aan
het koorgebed. Het oorspronkelijk doel van de orde was half
beschouwend, half actief. Naast de kanonieke levenswijze, het vita
communis met de zorg voor de eredienst en het koorgebed, hid
den de kruisbroeders zich bezig met de prediking van het Kruis. In
de constituties werden dan ook naast het koorgebed vooral de
studie en de prediking onderlijnd, hoewel er ook over de scriptores
gesproken werd.154
• Het klooster van Namen ontving in 1254 van Innocentius IV
dezelfde beschermingsbrief en de privileges, die Hoei in 1248 had
ontvangen. In 1254 kreeg Hoei de bevestiging van zijn privilege
152 De schrijver van Hs. 25 D 11 verwees soms naar originele documenten, die zich in het
archief van het Hoeise klooster bevonden. Voor andere oorkonden staat in het handschrift zelf
een bevestiging, nl. wanneer op 5 december 1638 in de marge een authenticiteitsverklaring
werd bijgeschreven door Joannes del Tombor, apostolisch protonotarius, kanunnik van Briinn.
Het handschrift werd overigens in 1883 door verschillende specialisten onderzocht om de
authenticiteit van de Kruisherenaflaat aan te tonen. A. Ramaekers, De Privileges der
Kruisheerenorde vanafhaar ontstaan tot aan het Concilie van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, p.
153 A. Miraeus & J. Foppens, Opera diplomatica et historic^ IV, Brussel, 1748, pp. 38-40
154 C.R. Hermans, Annales, II, pp. 32, 57-58, 44

96 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
om in tijd van interdict godsdienstoefeningen te houden. Daarop
volgden in 1277 en 1284 enkele confirmaties van alle vroeger ontvangen
voorrechten, de eerste door Joannes XXI en de andere door
Martinus IV. Beide waren in dezelfde bewoordingen opgesteld.155
De eerste werd door Johannes Fontanus aangevraagd, vanwege de
moeilijkheden die de door hem op prediking uitgezonden broe-
ders ondervonden hadden, zowel van de kant van de seculiere
geestelijken als van andere kloosterlingen. De andere werd
gegeven, nadat Johannes Ryckius in Rome zijn beklag had gemaakt
over de geldelijke lasten, die hem voortdurend door de wereldlijke
geestelijken werden opgelegd.156 Beide confirmaties werden
opgesteld in forma communi, in een vaste formule, waarin Rome de
privileges bevestigde, waardoor ze behalve het extrinsiek gezag,
verder van geen belang waren.
• Op 29 maart 1318 ontvingen de kruisbroeders een schrijven van
paus Johannes XXII, die niet alleen hun privileges opnieuw beves
tigde, maar ook aanmerkelijk uitbreidde. Nicolaus de Rochefort
had deze bevestiging aangevraagd om een einde te maken aan het
opleggen van belastingen, waarvan de kruisbroeders voortdurend
het slachtoffer waren, vermoedelijk omwille van de voortdurende
oorlog van prins-bisschop Adolf van der Marck tegen verschillende
steden van het bisdom Luik, o.a. Hoei.157 Johannes XXII nam de
orde in bescherming en gaf haar tevens het exemptie-privilege.
Aldus stelde hij haar niet alleen veilig tegen de moeilijkheden van
wege de vorsten, maar werd ook de macht van de bisschop terdege
beperkt. Ook aan het wijdingsrecht van de bisschop werden ze
onttrokken. Verder mochten ze preken en biechthoren en kregen
het privilege om eenmaal per jaar aalmoezen te verzamelen.
Vermits het hoofddoel van deze oorkonde was, hen in het vervolg
van belastingen te vrijwaren, bevatte ze ook nog het uitdrukkelijk
verbod voor iedereen, om aan de kruisbroeders eender welke last of
tol op te leggen. Bovendien werden hun vroeger verkregen privi-
155 C.R. Hermans, Annales, II, pp. 81, 83 en 84
156 C.R. Hermans, Annales, I, 1, pp. 53 en 56
157 J. Daris, Histoire du diocese et de la principauti de Liige. Luik, II, 1896, pp. 394-412

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 97
leges bevestigd, niet in forma communu zoals in 1277 en 1289,
maar in forma specifica, wat gelijk stond met een nieuwe verlening
van deze gunsten.158
• In 1340 kreeg het klooster van Hoei opnieuw een pauselijk
schrijven over de privileges. Het was geen eigenlijke bevestiging,
maar wel een toelating om de vroeger verkregen privileges te
gebruiken. De prior-generaal had namelijk een smeekschrift naar
Rome gestuurd, waarin hij deze toelating vroeg. Al verschillende
jaren hadden de kruisbroeders van hun privileges geen gebruik
meer gemaakt wegens zorgeloosheid, nalatigheid en een gemis aan
kennis van het eigen orderecht. Benedictus XII gaf aan de priorgeneraal
de macht om weerspannigen te straffen.159 In 1356 vond
de nieuwe prior-generaal Johannes de Manna Villa (1355-1358)
het nodig opnieuw de pauselijke hulp in te roepen, niet alleen om
misbruiken in Hoei te beteugelen, maar ook om de verslapping
van de kloostertucht in de andere kloosters van de orde onder han-
den te nemen.160
• Onder prior-generaal Petrus Pincharius (1363-1382) deden zich
nieuwe moeilijkheden voor, vooral in Frankrijk en Engeland. In
1378 bereikten deze moeilijkheden een hoogtepunt door het
Westers Schisma: de Franse kloosters kozen de zijde van de tegenpaus
Clemens VII, terwijl de andere huizen met de prior-generaal
aan het hoofd zich schaarden aan de kant van Urbanus VI.161
2.4.1 Het beschermprivilege
De eerste beschermingsoorkonden van de kruisbroeders werden
gegeven op 1 oktober 1248 aan het klooster van Hoei. Behalve een
speciale beschermingsbrief, die in algemene termen het klooster-
m A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanafhaar ontstaan tot aan het Concilie
van Trente. in: Clairlieu, jg. 1, 1943, p. 18
159 C.R. Hermans, Annales, II, p. 108
160 C.R. Hermans, Annales, II, pp. 118-119
161 C.R. Hermans, Annales, 1,1, p. 74

98 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
bezit aangaf, gaf Innocentius IV op dezelfde dag ook nog een
oorkonde, Religiosam vitam eligentibus, het gemeenschappelijk
privilege van de Augustijnerorden.
♦ Eerst werd de eigenlijke bescherming uitgedrukt, gevolgd
door de goedkeuring van de orde en het noemen van de
Regel, het recht tot het bezitten en aanvaarden van tijdelijke
goederen en de volledige opsomming van de bezittingen van
de kruisheren, waarbij tevens een gedeeltelijke tiendenvrijheid
gegeven werd.
♦ Dan volgde het recht tot het vrij aannemen van clerici - ook
zonder toelating van de bisschop -, van ongehuwde leken en
van gehuwden met toelating van de andere partij.
♦ De eenmaal geprofeste kloosterlingen mochten zonder de toe
lating van de prior het klooster niet meer verlaten, tenzij ze
naar een strengere orde wilden overgaan, en zelfs dan moch
ten ze niet worden aangenomen zonder de aanbevelingsbrieven
van de prior.
♦ Op de kloostergrond mocht geen vreemde kerk of bidplaats
gebouwd worden zonder de toelating van de bisschop en de
prior van het klooster, met voorbehoud echter, dat zij, die een
pauselijk privilege hiertoe bekwamen, dit mochten uitoefe-
nen.
♦ De vrijheid bij de keuze van de overste werd gewaarborgd.
♦ De rust van het klooster mocht op generlei wijze verstoord
worden. Elke roof of diefstal, brandstichting, verwonding,
gevangenneming, doodslag of welke gewelddaad ook, werd
krachtens pauselijk gezag verboden.
♦ Het bisschoppelijk wijdingsrecht bleef ongeschonden en de
paus behield zich het recht om de gegeven voorrechten te her-
roepen.
♦ De kruisbroeders mochten godsdienstoefeningen houden ten
tijde van interdict, buitenstaanders begraven en de afgenomen
tienden terugvorderen.
Beschermingsoorkonden werden ook verleend aan het kloosters
van Namen (1254), Keulen (1311), Beyenburg (1318) en Sint-
Agatha (1433).

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 99
Op 29 maart 1318 verleende Johannes XXII een beschermingsbrief
Religiosam vitam agentibus aan de prior-generaal en kruisbroeders,
waarin hij gans de orde onder zijn bescherming nam.
Uitdrukkelijk werd hier de vrijheid gegeven tot het aangaan van
nieuwe stichtingen, het recht om volgens Regel en statuten te
leven, het recht om koorofficie te houden en het recht om nieuwe
leden aan te nemen.162
2.4.2 De exemptie
Onder de exemptie van de religieuzen verstaat men het ont-
trokken worden aan de rechtsmacht van de bisschop en het
onmiddellijk onderworpen worden aan de H. Stoel. De kruis-
broeders waren vanaf hun ontstaan helemaal onderworpen aan de
jurisdictie van de bisschop en bleven dit tot het jaar 1248. Samen
met de pauselijke bescherming ontvingen ze toen verschillende
privileges, die hen wel niet helemaal bevrijdden van de bisschop
pelijke rechtsmacht, maar hierop toch enigszins inbreuk maakten.
Vooreerst kon, door het vermelden van de Regel in de bescher-
mingsbrief, de bisschop hieraan geen veranderingen meer aan-
brengen. Ook werd het recht gegeven goederen aan te nemen,
waarvoor anders de bisschoppelijke toelating nodig was. Verder
mochten de kruisheren clerici in hun orde opnemen zonder de
bisschoppelijke toestemming en buitenstaanders op hun kerkhof
begraven. Behalve het feit, dat de bisschop op kloostergoed geen
kerk kon laten bouwen, werd ook door het privilege om godsdienstoefeningen
te houden in tijd van interdict, de strafmacht van
de bisschop beperkt. Voor de rest bleef de bisschoppelijke macht
ongeschonden bewaard tot in 1318.
Op 29 maart 1318 verleende paus Johannes XXII het exemptierecht
aan prior-generaal Nicolas de Rochefort.163 De oorkonde
bevatte twee bepalingen waaruit blijkt dat de kruisbroeders werkelijk
exempt werden.
162 Meer uitleg vindt men in A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanaf haar
ontstaan tot aan het Concilie van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, pp. 24-28
163 In Hs. 25 D 11 werd de volgende aantekening in margine gemaakt: "exemptio personarum
et monasteriorum". in A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanaf haar
ontstaan tot aan het Concilie van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, p. 31

100 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
♦ De kruisbroeders konden niet meer door de bisschop voor de
rechtbank gedaagd worden. In het vervolg mochten zij alleen
geoordeeld worden door rechters, die door de H. Stoel waren
gedelegeerd. Bij misbruik van hun privileges konden zij echter
wel door de oridinarius loci voor de (bisschoppelijke) recht
bank worden gedaagd.
♦ De kruisbroeders werden onttrokken aan het wijdingsrecht
van de eigen bisschop. In de oorkonden van 1248 (Hoei) en
1254 (Namen) werden de kruisbroeders onderworpen aan het
wijdingsrecht van de bisschop, maar nu werden zij aan dit
recht onttrokken. In het vervolg mochten zij de ordines door
eender welke bisschop laten toedienen.
De in 1318 vastgestelde rechtstoestand bleef nagenoeg onveranderd
voortduren tot het jaar 1488, waarin door paus Innocentius
VIII de algehele exemptie van de bisschoppelijke rechtsmacht werd
gegeven.164
2.4.3 De kerkelijke diensten
Voor wat het bouwen van kerken en bidplaatsen betreft, hebben
de kruisheren slechts een privilege gekregen. Samen met de
pauselijke bescherming werd in 1248 in Hoei en in 1254 in
Namen aan derden het verbod gegeven om op de kloostergoederen
een nieuwe kapel of oratorium te bouwen, tenzij met toelating van
de bisschop en van de prior van de kruisbroeders. Verdere
bouwvoorrechten kregen de kruisbroeders niet, zodat ze hiervoor
altijd afhankelijk bleven van de bisschop. Wel ontvingen ze verschillende
andere privileges vooor de eredienst, waarvan het eerste
en voornaamste was, dat ze ook in tijden van interdict godsdienstoefeningen
mochten houden. Hierdoor werd verstaan: het opdragen
van het H. Misoffer, het houden van het koorofficie en het
gebruik van de sacramentalien. Dit werd echter slechts op de volgende
voorwaarden toegestaan: de deuren moesten gesloten
blijven, zodat geen buitenstaander de kans kreeg om de goddelijke
164 Meer uitleg vindt men in A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanafhaar
ontstaan tot aan het Concilie van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, pp. 29-36

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 101
diensten bij te wonen; de klokken mochten niet geluid worden;
alles moest met gedempte stem geschieden, vooral zonder gezang.
Een ander voorrecht voor de eredienst werd verleend op 4 janua-
ri 1249. De kruisbroeders kregen van de kardinaal-legaat de toelating
voortaan in hun kerken en kapellen, waarvan de wijding nog
niet had plaats gehad, toch de godsdienstoefeningen te houden en
de klokken te luiden, hoewel dit door het algemene kerkelijke
recht verboden was.165
In 1380 werd door kardinaal Pileus, in naam van paus Urbanus
VI, het recht tot het gebruiken van het draagaltaar aan de kruis
broeders geschonken.166 Waarom de kruisbroeders dit privilege
aanvroegen, is niet duidelijk.167 Misschien vroeg prior-generaal
Petrus Pincharius deze gunst aan voor de visitatoren, om moeilijkheden
op hun visitatiereizen te vermijden. Want juist in die
jaren van het Westers Schisma bezochten zij de Franse kloosters,
die aan de zijde van de tegenpaus Clemens VII stonden en daarom
Pincharius als schismatiek beschouwden. In 1432 werd dit privi
lege door paus Eugenius IV bevestigd en uitgebreid. Er werd
namelijk bijgevoegd, dat, als het nodig mocht zijn, de goddelijke
diensten ook reeds voor het aanbreken van de dag mochten uitgeoefend
worden.168
165 Ramaekers veronderstelde dat deze toelating gevraagd werd voor het klooster van
Namen, waarvan de kerk pas in 1256 door de suffragaanbisschop van Luik geconsacreerd
werd. A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanafhaar ontstaan tot aan het Concilie
van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, p. 41
166 Het draagaltaar was vanaf de eerste eeuwen van de Kerk in gebruik vanwege de moeilijkheden
om altijd over vaste altaren te kunnen beschikken. Verschillende malen werd dit
gebruik veroordeeld: de H. Mis mocht alleen gelezen worden op door de bisschop geconsacreerde
plaatsen. Alleen bij hoge uitzondering, zoals bij het ontbreken van een kerkgebouw,
werd een draagbaar altaar toegestaan. Met de komst van de bedelorden werd echter een grotere
vrijheid op dit gebied noodzakelijk, zowel vanwege hun reizen, die nodig waren voor de apostolische
arbeid, als vanwege hun armoede, die hen belette overal vaste altaren op te richten.
167 Officieel kregen de kruisbroeders dit privilege wegens de trouwe aanhankelijkheid van
Petrus Pincharius aan Urbanus VI, de Kerk en de apostolische legaat.
168 Meer uitleg vindt men in A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanafhaar
ontstaan tot aan het Concilie van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, pp. 37 - 42

102 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
2.4.4 Zielzorgprivileges
In 1300 trof Bonifatius VIII maatregelen in verband met de ziel
zorgprivileges van de mendikanten. Hij hoopte daarmee de
betrekkingen tussen de seculiere geestelijkheid en de bedelorden te
normaliseren. De door hem uitgevaardigde constitutie super
Cathedram bleef gedurende enkele eeuwen voor de bedelorden de
leidende norm in de uitoefening van hun apostolaatswerk. In him
eigen kerken en op publieke plaatsen mochten de bedelorden vrij
preken voor clerus en volk, uitgenomen op dat uur, waarop de
bisschop zelf preekte of in zijn aanwezigheid liet preken. In de
parochiekerken mochten zij niet preken, tenzij met toelating van
de pastoor. Voor het biechthoren moesten zij geschikte kandidaten
ter goedkeuring voordragen aan de bisschop. De toegestane jurisdictie
bleef beperkt tot de stad of het bisdom, waarin het klooster
gelegen was. De Franciscanen en Dominicanen kregen deze con
stitutie, de Kruisbroeders niet.
Op 29 maart 1318 ontvingen de kruisbroeders van paus
Johannes XXII de oorkonde, waarin samen met de exemptie ook
het preek- en biechtprivilege gegeven werd. Dit pauselijk schrijven
luidde in de orde een nieuw tijdperk in. Want juist door het voorrecht
van preken en biechthoren kwam, naast het contemplatieve,
het actieve leven meer dan tot hiertoe het geval was geweest tot uiting.
De actieradius, die zich binnen de kloostermuren uitstrekte,
zou nu meer en meer naar buiten uitstralen.
Hebben de kruisbroeders voor 1318 de predikatie en het
biechthoren dan niet gerekend tot hun activiteiten? In de latere
stichtingsverhalen predikte Theodorus van Celles het Kruis tegen
de Albigenzen en samen met anderen doorkruiste hij het prinsbisdom
Luik om anderen aan te zetten tot deelname aan de kruistochten
naar het Heilig Land. Waren de samenstellers van deze
stichtingsverhalen er niet van op de hoogte dat een dergelijk pri
vilege pas in 1318 aan de orde werd geschonken? Hier en daar werden
de kruisbroeders voor 1318 door de bisschoppen tot
biechthoren en predikatie gemachtigd. In 1259 gaf de bisschop
van Parijs aan de kruisbroeders van de stad de toestemming om te

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 103
preken. In 1298 kregen de kruisbroeders in Beyenburg een
slotkapel, waarvan de rector, onafhankelijk van de parochiekerk, de
zielzorg over de aldaar wonende onderdanen van de graaf von
Steinhaus uitoefende. Later groeide hieruit een zelfstandige
parochie.169
In 1318 kreeg de prior-generaal van de kruisbroeders het privi
lege van preken en biechthoren. Hij kon deze macht delegeren aan
confraters, die hij geschikt bevond, m.a.w. hun de nodige jurisdictie
geven. Er werd echter nadrukkelijk bepaald, dat aan de kruis
broeders geen grotere macht gegeven werd, dan die welke de
parochiepriesters in de parochiekerken bezaten. Bovendien mocht
het recht van de parochiepriesters door dit privilege niet geschonden
worden. In de praktijk werd de uitoefening van dit privilege
heel dikwijls door de bisschoppen en de pastoors nader
omschreven, zeker bij de stichting van nieuwe kloosters.
Gewoonlijk werd er dan een pact gesloten, om in de toekomst
wrijvingen te vermijden. Soms werd de bevoegdheid van de kruis
broeders beperkt, soms ook werd hun heel de zielzorg van nieuwe
of reeds gestichte parochies opgedragen.
In de eerste beschermingsbrief door Innocentius IV in 1248 en
in 1254 ook in de bulle aan het klooster van Namen, kregen de
kruisbroeders het vrije begrafenisrecht voor alle gelovigen. Dit
privilege gaf aan de kruisbroeders het recht gelovigen, die bij hen
hun begraafplaats gekozen hadden, te begraven. De geexcommuniceerden
en de publieke woekeraars mochten echter niet door de
kruisbroeders begraven worden.
In heel wat kloosterkerken van de kruisbroeders werden gelovi
gen begraven in de kerk en niet op het kloosterkerkhof. Gegoede
leken prefereerden een familiegraf in de kloosters, omdat dit hun
veiliger en zekerder leek dan op het parochiekerkhof. Voor de ver-
mogenstoestand van het klooster was dit privilege van enorm
belang, omdat juist de begrafenis de stichting van jaargetijden en
169 A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanafhaar ontstaan tot aan het Concilie
van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, pp. 48-49

104 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
verdere giften en legaten tot gevolg had. Daaruit vloeide vanzelf
een benadeling van de pastoor voort, hetgeen leidde tot ruzie en
twisten tussen klooster en parochie. Om dergelijke twisten te vermijden
werd aan elk begrafenisprivilege, ook dat van de kruis
broeders, de bepaling gekoppeld, dat het klooster aan de pastoor
de portio canonica moest betalen, d.i. een gedeelte van alle legaten
en giften, die bij gelegenheid van de begrafenis aan het klooster
werden geschonken.170
2.4.5 Aflaten
In de elfde eeuw begon men voor het geven van aalmoezen aan
kerken en kloosters of voor het bezoeken van bepaalde kerken op
vastgestelde dagen aflaten te verlenen. Dit gebruik nam in de
twaalfde eeuw toe. Meestal bedroegen deze aflaten veertig dagen,
soms een jaar, soms een jaar en veertig dagen. Hogere aflaten voor
aalmoezen kwamen zelden voor. Dergelijke aflaten waren ook voor
de kloosters van de kruisbroeders heel belangrijk, vooral bij de
bouw van nieuwe huizen of kerken. Behalve de aflaten van afzonderlijke
klooosters, gaven de pausen ook enkele aflaten voor aal
moezen en kerkbezoek aan heel de orde. In 1318 kregen de kruis
broeders naast het bedelprivilege ook de aflaat van een jaar en een
carena. In 1380 verleende de paus via kardinaal Pileus een andere
aflaat aan de ganse orde: iedereen, die een van de kerken van de
kruisbroeders bezocht op de feesten van de kerkwijding en van de
patroonheiligen van deze kerken, verdiende een aflaat van een jaar.
Bovendien kreeg men een aflaat van honderd dagen, telkens men
in die kerken de predikatie bijwoonde, of een bezoek bracht op de
volgende feestdagen: Kerstmis, Driekoningen, Goede Vrijdag,
Pasen, Hemelvaart, Pinksteren, Drievuldigheidszondag,
Sacramentsdag, alle feesten van Maria en van de apostelen, Sint-
Jan de Doper, Augustinus, Theobaldus, Maria Magdalena,
Catharina, Agnes en Odilia, en gedurende het octaaf van die
feesten.171
170 Meer uitleg vindt men in A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanafhaar
ontstaan tot aan bet Concilie van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, pp. 45 - 56
171 Meer uitleg vindt men in A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanafhaar
ontstaan tot aan het Concilie van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, pp. 56-60

2.4.6 Strafmachten
DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 105
In de eerste statuten van de orde werden verschillende kloosterstraffen
vastgesteld, die zwaarder of lichter waren naargelang de
overtredingen of begane misdrijven. Voor lichte overtredingen
werd gewoonlijk het bidden van enkele psalmen opgelegd;
zwaardere misstappen werden gestraft met vasten op water en
brood, lichamelijke kastijding of het innemen van de laatste plaats
in koor, kapittel of refter; voor grote misdrijven werden lijfstraffen
opgelegd, het actieve en passieve stemrecht kon ontnomen worden,
men kon veroordeeld worden tot uitsluiting van de sacramenten
en zelfs tot excommunicatie.
Andere strafbevoegdheden kreeg de orde door pauselijke privi
leges, die in netelige omstandigheden werden aangevraagd. Ze
werden gegeven vanaf 1340, in een tijd waarin de kloostertucht te
wensen overliet. In dat jaar bekloeg de prior-generaal zich immers
bij paus Benedictus XII over het feit dat verschillende kruisbroeders
zich onttrokken aan de hun opgelegde straffen door in hoger
beroep te gaan. De paus gaf aan de prior-generaal de macht om,
niettegenstaande het hoger beroep, de opgelegde straffen toch uit
te voeren.
Tot aan de hervorming van de orde in 1410 werden geen nieuwe
privileges tot herstel van de tucht aangevraagd. Nochtans bereikte
de discipline juist in de tweede helft van de veertiende eeuw een
dieptepunt. Wei had in 1356 Joannes de Manna Villa nog eens de
pauselijke hulp ingeroepen, maar behalve een strenge vermaning
tot gehoorzaamheid en eerbied, bevatte het pauselijk antwoord
geen verdere strafmachten.172
2.4.7 De tienden
Onder tienden verstond men een gedeelte van de opbrengst van
land of vee, van de winst van handel of nijverheid, dat door de
172 Meer uitleg vindt men in A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanaf hoar
ontstaan tot aan het Concilie van Trente. in: CUirlieu^ jg.l, 1943, pp. 65-68

106 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
gelovigen voor haar onderhoud aan de geestelijkheid betaald werd.
Naargelang ze van de persoonlijke opbrengst of van de opbrengst
van zaken betaald werden, noemde men ze persoonlijke of zakelijke
tienden. De zakelijke tienden werden onderverdeeld in landen
veetienden. De landtienden werden op hun beurt
onderverdeeld in veteres en novales, naargelang ze voortkwamen
van een reeds lange tijd bebouwd land of van braakland. De tien
den moesten niet alleen betaald worden door de gewone gelovigen,
maar ook door de kloosterlingen. Ook de exempte orden waren
aan de algemene tiendenwet onderworpen.173
De eerste tiendenprivileges van de kruisbroeders dateren van
1248 en werden verleend door Innocentius IV. Het voornaamste
ervan was een gedeeltelijke tiendenvrijheid, nl. van de novalia en
van het veevoeder. Op de novalia werd een dubbele restrictie
gemaakt. Alleen van dat braakland mochten ze de tienden
behouden, dat ze zelf met eigen werkkrachten of ten minste op
eigen kosten lieten bebouwen en waarvan tot dan toe nog niemand
tienden had ontvangen. Van al het andere, dat ze verpachtten of
waarvan ze tot nu toe tienden hadden afgestaan, moesten ze ook in
het vervolg blijven betalen. Tegelijk met deze tienden-exemptie
werd tevens die van het veevoeder gegeven. In de oorkonde van het
klooster van Namen uit 1254 bevindt zich hetzelfde privilege.
Behalve de tiendenvrijheid was er ook sprake van het tiendenrecht,
van het recht om tienden op te eisen. In kortere bescher-
mingsbrieven gericht aan het klooster van Hoei in 1248 en aan dat
van Keulen in 1311, werden de tienden uitdrukkelijk vermeld.
Ook later werden aan het klooster van Sint-Agatha meermaals
tienden geschonken.
173 De reden waarom ook zij deze lasten moesten dragen lag hierin, dat de bezittingen, die
de kloosterlingen verkregen, dikwijls bestonden in onroerende goederen, vooral landerijen,
waarvan v66r de inbezitname door de kloosterlingen, de tienden aan pastoor of bisschop
betaald werden. Indien de kloosterlingen de tienden niet meer betaalden, dan werd hierdoor
aan de parochiegeestelijkheid en aan de bisschop nadeel berokkend. Het recht om de tienden
te innen kwam toe aan de pastoor, die daarvan dikwijls een gedeelte aan de bisschop moest
afstaan.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 107
Naast deze bepalingen over de tienden bevatten de pauselijke
documenten een andere maatregel om zoveel mogelijk het
opleggen van geldelijke lasten aan de kloosters te verhinderen,
namelijk het verbod om nieuwe belastingen aan de kruisbroeders
op te leggen. Deze voorzorgsmaatregel bleek niet krachtig genoeg
te zijn, want in 1318 moest Johannes XXII opnieuw de orde in
bescherming nemen. Hij deed dit door te verbieden om in de
toekomst bepaalde belastingen van de kruisbroeders te eisen.
2.4.8 Het verkrijgen en vervreemden van goederen
De eerste pauselijke diplomata, die de kruisbroeders ontvingen,
bevatten een bekrachtiging van het bezit dat de orde reeds had,
evenals de toelating om in het vervolg goederen in bezit te nemen
en te behouden. Hierdoor werd het recht gegeven om schenkingen
te aanvaarden, zonder daarvoor de pauselijke toestemming te vragen.
Bij de wijze waarop die goederen konden verkregen worden,
werd ook de oblatio fidelium genoemd: de giften in natura of in
geld, die de gelovigen bij gelegenheid van missen of andere kerke
lijke diensten offerden. Dergelijke giften mochten de kruisbroe
ders aanvaarden, mits ze daarvan de portio canonica afstonden aan
de parochiegeestelijkheid.
In 1318 schonk paus Johannes XXII het bedelprivilege aan de
orde: eens per jaar mochten de kruisbroeders in de parochies en
kerken rondgaan om aalmoezen te verzamelen. De bisschoppen en
pastoor waren verplicht dit toe te laten. Aan hen die de kruis
broeders bij deze gelegenheid hielpen door hun aalmoezen, verleende
de paus een aflaat van een jaar en een carena. Dit voorrecht,
dat samen met het privilege tot preken en biechthoren werd
gegeven, plaatste de orde dichter bij de mendikanten, waarvan ze,
alhoewel ze een orde van kanunniken was, verschillende elementen
had overgenomen.
Wat betreft het vervreemden van onroerende goederen vielen de
kruisbroeders in de eerste eeuwen van hun bestaan onder de
algemene kerkelijke wetgeving. Voor het vervreemden van
onroerende kerkelijke goederen was een speciale toelating nodig

108 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
van de H. Stoel. Daarenboven moesten er, behalve een iusta causa
nog verschillende voorwaarden worden vervuld om tot het
vervreemden over te gaan. Zo bijvoorbeeld was de toestemming
nodig van het kapittel van het convent, waarvan de goederen wer
den vervreemd. Werden deze bepalingen niet nageleefd, dan was
het gesloten contract nietig, werd de verkoper streng gestraft en
was de andere partij verplicht het verkregene terug te bezorgen.
Dikwijls hielpen de pausen de kloosters om het aldus vervreemde
terug te krijgen door personen aan te stellen die hiervoor te zorgen
hadden. Zo beval Clemens V in 1311, op aanvraag van het con
vent van de kruisbroeders van Keulen, aan de abt van het nieuwe
klooster van Neufmoustier in Hoei, dat hij de onwettig
vervreemde goederen aan de kruisbroeders moest terug bezorgen.
In 1338 gaf Benedictus XII eenzelfde opdracht aan de schatbewaarder
van de Sint-Cunibertuskerk in Keulen.174
2.5 Hermans' Annales in het spoor van de ascetische en
historische traditie van de Orde van het Heilig Kruisl75
• Vier eeuwen na haar stichting in het begin van de dertiende
eeuw bereikte de Orde van het H. Kruis een hoogtepunt van
observantie en cultuur. Daarvan getuigden in hoofdzaak drie
werken, waarvan er twee van ascetische aard waren en een de
geschiedenis van de orde behandelde. Het ene ascetische werk was
toen al twee en een halve eeuw oud en bestond nog slechts in
handschrift. Het stond op naam van prior-generaal Pincharius. Dit
werk, Vestis Nuptialis (het bruiloftsldeed) werd door Aegidius de
Vriese, waarschijnlijk met enige aanpassing, in druk uitgegeven in
Keulen in 1639. Hermans citeerde dit werk als bron van de
174 Meer uitleg vindt men in A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanafhaar
ontstaan tot aan het Concilie van Trente. in: Clairlieuy jg.l, 1943, pp. 72-81
175 De hierna volgende bladzijden vormen een sterk gereduceerde versie van R. Janssen,
C.R. Hermans en de geschiedenis van de Orde van het H. Kruis, 1854 - 1858. In: J. Art & L.
Francois red.., Docendo Discimus Liber Amicorum Romain van Eenoo. Universiteit Gent,
Vakgroep Nieuwste Geschiedenis, 1999, pp. 1047 - 1063

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 109
Annales.176 Eveneens in de jaren dertig van de zeventiende eeuw
schreef de prior van Venlo, Godefridus van Lit, een patristischascetische
commentaar op de statuten van de orde. In 1632 werd
deze commentaar, getiteld Lucernam Splendens, gepubliceerd in
Keulen. Hermans schonk aan dit werk uitgebreide aandacht in de
Annales.177 En Henricus Russelius, prior van Suxy, vervaardigde het
eerste Chronicon Ordinis S.Crucis, de eerste annalen van de
geschiedenis van de kruisheren, uitgegeven in Keulen in 1635.
Hermans publiceerde het werk van Russelius in de Annales,
voorzag het van aantekeningen en voltooide de geschiedenis na
1635.178
De hierboven geciteerde werken uit de jaren dertig van de zeven
tiende eeuw getuigden alle drie van eenzelfde geest van ascetische
verdieping, van bijbelse en patristische bezinning en van waardering
van de eigen roeping en traditie. Van Lit uitte dit het sterkst,
toen hij schreef, dat hij hoopte op een heropleving van de oude
luister, die, zoals de traditie leerde, zo reeel straalde bij de grond-
176 Petrus Pincharius werd geboren rond 1320 in Caen. Hij trad in bij de kruisheren van
Hoei. In 1355 werd hij prior van Caen. Hij stond bekend als een stevige predikant en een
degelijke theoloog. Tijdens zijn prioraat in Caen schreef hij een boek: Vestis Nuptialis, waarin
hij zijn medebroeders voorhield hoe zij zich als vrome kruisbroeders moesten gedragen. In
1364 werd hij prior-generaal. Tijdens zijn generalaat was er sprake van stichtingen in Georgeslez-Trediar,
Waldena, Saint-Ursin, Sint-Agatha en Aken. Tijdens het Westers Schisma koos
Pincharius de kant van Urbanus VI; daarom werd hij bij zijn hervormingspogingen soms voor
schismatiek uitgemaakt. In 1372 verkreeg hij van de koning van Frankrijk, dat de
voortvluchtige kruisbroeders door de burgerlijke overheid werden opgespoord en gevangen
genomen; ook in Engeland kreeg hij bisschoppelijke steun bij zijn hervormingspogingen; maar
in Keulen moest hij in 1374 de wettigheid van de orde verdedigen. Hij stierf in 1382 in Sint-
Agatha, waar hij ook begraven werd. C. Van Dal, Rond Vestis Nuptialis. in: Clairlieu,
jg. 11,1953, pp.3-6; A. Van De Pasch, Het klooster Clairlieu en zijn prioren-generaal, 1210-
1796. in: Clairlieu, jg.17', 1959, pp.109-111
177 C.R. Hermans, Annales, dl.I(2), pp.47-54 ; Godefridus van Lit werd in 1614 prior van
het kruisherenklooster van Venlo. In 1619 richtte hij een Latijnse school op. In 1627 werd hij
definitor van de orde en speelde vooral in de Maasprovincie een belangrijke rol, eerst als 'discretus'
en later als vicaris-generaal. Als prior van Venlo schreef hij een commentaar op de constituties
van de kruisbroeders. In Lucerna splendens wilde hij een beschrijving geven van het
ordeleven om het religieuze leven van zijn confraters te bevorderen. C. Van Dal, De Regel van
Sint - Augustinus in de geschiedenis van de Reguliere Kanunniken van het H. Kruis. in: Clairlieu,
jg.39, 1981, pp.17-23.
178 C.R. Hermans, Annales, dl.I(l), pp.27-204; dl.I(2), pp.1-39
H. Russelius, Chronicon Cruciferorum she synopsis memorabilium Sacri et Canonici Ordinis
Sanctae Cruets. Keulen, 1635; fotografische herdruk Diest, 1964.

110 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
leggers van de orde.179 Datzelfde fiere gevoel van "antiquas Me religionis
nostrae decor, majestas et splendor' bezielde, volgens A.Van
Asseldonk, na 1840 zeer sterk de kring rond Van den
Wijmelenberg, die de heropleving van de orde na de Franse
Revolutie zeer intens beleefde. Uit dat gevoel ontstond het verlangen
de historische en ascetische bronnen van de orde opnieuw op
te sporen, te vervolledigen en uit te geven.180
• De regionale historicus Hermans181 aanvaardde de opdracht van
magister-generaal Van den Wijmelenberg om een geschiedenis van
de orde te schrijven. Het resultaat kreeg als titel: Annales
Canonicorum Regularium S.Augustini Ordinis S. Crucis. Ex monu-
179 "Fieri enim tunefacillimepoterit, utantiquus Hie religionis nostrae decor, majestas, et splen
dor, quern in priscis illis patribus, qui ordinis nostri optima jecere fundamenta, vera, et constanti
fama coruscare didicimus, etiam nostris temporibus aliqua ex parte in nobis elucescat " C.R.
Hermans, Annales, dl.I(2), p.51
180 A. Van Asseldonk, Hermans en de Annalen, manuscript, 1958, p.4 (gerypt door P.
Winkelmolen en bewaard in zijn persoonlijke verzameling onder nr.244), pp.8-9
181 Cornells Wilhelmus Hermans werd op 22 februari 1805 in Oss geboren en overleed op
14 december 1869. Hij genoot een opleiding aan het klein-seminarie in Berlicum vanaf 1819.
Vanaf 1825 tot 5 januari 1831 studeerde hij aan het groot-seminarie in Sint-Michielsgestel.
Niet iedereen gaat met deze data akkoord. Sommigen voeren aan dat Hermans na de grote
vakantie van het leerjaar 1829 - 1830 niet meer naar het seminarie terugkeerde. Van oktober
1830 tot oktober 1834 was hij immers conrector aan de Latijnse school in Eindhoven. Op 30
november 1833 liet hij zich inschrijven als vierdejaars student aan de faculteit der Letteren te
Leiden. Hij werd historicus. Zijn belangstelling ging vooral uit naar de geschiedenis van
Noord-Brabant. Reeds op 26 juni 1834 promoveerde hij tot doctor in de letteren, met als
proefschrift: Dissertatio inauguratis litteraria sive introductio in notitiam rei litterariae maxime
provinciae Brabantiae Septemtrionalis. Daarin hield hij o.a. een pleidooi voor de oprichting van
een openbare bibliotheek in iedere provincie, waarin ook geschiedbronnen zouden worden
ondergebracht en van een gewestelijk genootschap voor taal, geschiedenis en oudheid. Dat
deze idealen in Noord-Brabant verwezenlijkt werden, was voor een groot deel aan hem te
danken. Op 14 oktober 1834 werd Hermans benoemd als rector van de Latijnse school in
Den Bosch. Drie jaar later richtte hij het Provinciaal Genootschap voor Kunsten en
Wetenschappen in Noord-Brabant op. Hij werd de eerste bibliothecaris van dit genootschap.
Daarnaast werd hij in 1841 stadsarchivaris van Den Bosch. Al spoedig werd hij ook in andere
provincies lid van soortgelijke organisaties. Op 9 September 1837 trad hij in het huwelijk met
LafFertee Maria Henrica. Zij schonk hem zes kinderen, waarvan er vier op jeugdige leeftijd
overleden.
In 1848 werd de Latijnse school van Den Bosch een gymnasium. Hermans werd er rector van.
Een raadsbesluit van 15 januari 1849 vermeldde de opheffing van het ambt van stads
archivaris. De raad besloot dit ambt te verenigen met dat van stadssecretaris om op die manier
honderd gulden salaris te besparen. Op 30 januari 1849 verzocht Hermans om als niet
bezoldigde archivaris werkzaam te mogen blijven. Dit verzoek werd ingewilligd. In 1851 werd
hij genomineerd als hoogleraar in de klassieke letteren, geschiedenis en oudheden in
Amsterdam. Zijn katholieke gezindheid werd echter een struikelblok. Hermans werd in 1858
door de koning tot ridder in de Eikenkroon verheven.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 111
mentis authenticis: Volumen I (Annalium Pars I et II)y Volumen II
(Codex Diplomaticus, Tom. I); Volumen III ( Codex Diplomaticus,
Tom.II), Den Bosch, 1858. Deze Annales bevatten geen afgeronde
studie van de geschiedenis van de Orde van het H.-Kruis. Veeleer
bevatten ze een chronologisch geordend archief, in druk verschenen.182
Aan de levensbeschrijvingen van de prioren-generaal voegde
Hermans aantekeningen toe, waarin hij verwees naar de documenten
in de Codex Diplomaticus. Ook werd bij iedere oorkonde
de bron vermeld waaraan deze werd ontleend. De grondslag van de
Annales vormde het werk van Russelius. In dit werk stond achteraan
de Regel van Sint-Augustinus. Hermans vond die eveneens in
een handschrift, dat in Sint-Agatha berustte, geschreven door de
Luikse kruisheer Petrus Halloix.183 De tekst van de oudste constituties
boden hem vooral twee handschriften, waarvan het oudste
dateerde uit de vijftiende eeuw en stamde uit het klooster van Den
Bosch en bewaard werd op de kloosterbibliotheek in Uden184. Het
andere handschrift was dat van Petrus Halloix. Dit handschrift
telde twee deeltjes en werd afgesloten in 1596. Voor Hermans was
dit werk van Halloix "maximo mihifuit adjumentd\m Behalve de
tekst van de constituties, zoals die in 1596 geevolueerd was, bevat-
In 1848 verscheen het eerste deel van Hermans' belangrijkste en bekendste werk: Verzameling
van Charters en Geschiedkundige Bescheiden Betrekkelijk het Land van Ravenstein. Het tweede
deel werd in 1850 gepubliceerd. Een van zijn medewerkers was A. van Hoogstraaten, kapelaan
in Uden. Tussen 1846 en 1848 werkte Hermans in Uden aan de voorbereiding van deze uitgave.
Vermoedelijk via van Hoogstraaten kwam kruisheer Henricus Van den Wijmelenberg,
algemene overste van de Orde van het H. Kruis, toen met C.R. Hermans in contact. Hun
belangstelling liep gelijkopgaand. Van den Wijmelenberg was een goed latinist. Bovendien
verdiepte hij zich in de geschiedenis van zijn orde. De orde die hij bestuurde, had toen nog
een typisch Brabants karakter. Eeuwenlang had zij een opmerkelijke rol gespeeld in de
geschiedenis van het Land van Ravenstein en het aangrenzende Land van Cuijk. Het archief
van het kruisherenkiooster van Uden en vooral dat van Sint-Agatha konden bronnen bevat
ten, die waardevol konden zijn voor de ontsluiting van de streekgeschiedenis. Allicht had C.R.
Hermans belangstelling voor beide archieven. Vandaar zijn contact met Van den
Wijmelenberg.
"* Russelius noemde zijn werk "Chronicon". Men zou kunnen denken, dat Hermans de
titel "Annales" gekozen had als synoniem van "Chronicon". Doch dit was niet zo. Russelius gaf
als ondertitel "Synopsis memorabilium ". Hij gaf een lijst van gedenkwaardige feiten. Deze lijst
leverde hem de serie van de prioren-generaal van de orde op. Hermans hield aan deze serie
vast, maar volgde de gedenkwaardige gebeurtenissen tijdens elk generalaat van jaar tot jaar.
C.R. Hermans, Annales, dl.I(2), pp.40-4l
183 C.R. Hermans, Annales, dl.II, p.l
184 C.R. Hermans, Annales, dl.II, p.30
185 C.R. Hermans, Annales, dl.I(2), p.33

112 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Torenkruis van Asperen, thans in St. Agatha

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 113
te het handschrift namelijk ook de kapittelbesluiten vanaf 1410 tot
1596. Hermans vatte nu het plan op om het grondplan van
Russelius, dat op de prioren-generaal was opgebouwd, parallel uit
te breiden met de besluiten van de generate kapittels.186 In de
kloosterbibliotheek van Uden vond hij drie Codices Definitionum,
die slechts gedeeltelijk dezelfde inhoud hadden als het handschrift
van Halloix.187 Ook dit materiaal verwerkte hij in zijn stramien: de
Regel, de Constituties, Russelius, de kapittelbesluiten van Halloix
en van de Codices Definitionum. Daarnaast beschikte hij van meet
af aan over 33 oorkonden, die berustten in het Udense kloosterarchief.188
Vanaf 1855 beschikte Hermans ook over het rijke
oorkondenarchief van Sint-Agatha. Dit archief bood hem 255 do
cumenten, waarvan hij er 199 volledig opnam.189 Deze ruim 300
documenten behelsden niet alleen gegevens over Uden en Sint-
Agatha. Ook de andere kloosters van de orde kwamen er in aan
bod. Daarnaast had hij, voor de geschiedenis van Sint-Agatha
alleen al, verschillende handgeschreven bronnen, die zich niet in
het oorkondenarchief bevonden, o.a. een necrologium, een Codex
donationum een Codex Diplomatum191', een Cronicon conventus
SAgatha prope Cuik192 en het rond 1800 door W. Wynantz
geschreven Chronicon Agathense.193 Hermans beschikte bovendien
over de publicatie van prior Gielen in De Godsdienstvriend en van
C.W.A. De Bruijn in de Revue de la presse catholique. Voor de
recente geschiedenis kon Hermans een beroep doen op het persoonlijke
archief van de magister-generaal194 en op het kostbaar
186 De facto begon hij daarmee in Annales, dl.II, vanaf bladzijde 204. De citaten uit
Halloix alleen vulden 69 bladzijden. A. Van Asseldonk, Hermans en de Annalen, p.26
187 C.R. Hermans, Annales, dl.II, p.437 e.v.; dl.HI, p.75 e.v.
188 Alles bijeen beslaat dit materiaal 86 bladzijden. A. Van Asseldonk, Hermans en de
Annalen, p.27
189 Voor de Annales betekenden deze 199 documenten een bijdrage van 446 bladzijden. A.
Van Asseldonk, Hermans en de Annalen, p.27
;» C.R. Hermans, Annales, dl.II, pp.185-186, 206, 218-219, 265,280; dl.HI, p.20
C.R. Hermans, Annales, dl.III, p.5
192 C.R. Hermans, Annales, dl.III, pp.46-47 en 55-57
193 C.R. Hermans, Annales, dl.I(l), p.77; dl.II, pp.124-135; dl.III, pp.594-596 en 609-
615. Wilhelmus Wynantz werd geboren in Venray in 1736. In 1755 trad hij in bij de kruisheren
in Sint - Agatha. Hij werd geschiedschrijver van de orde en van zijn klooster. Hij verzamelde
verschillende oude documenten. Hij werd catecheet en sacrista en later praeses van Sint
- Agatha. Hij overleed in 1810. J. Scheerder, De kruisheren van Sint - Agatha en Uden in de
jaren 1800 - 1840. in: Clairlieu, jg.31, 1973, afl.l - 2, pp. 3 - 54

114 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
handschrift uit het klooster van Briiggen, dat nu in Sint-Agatha
werd bewaard, de Codex Pontis Coeli.m Voor de gehele ordesgeschiedenis
putte Hermans informatie uit de werken van prior
Arnoldus Hertzworms196, van kruisheer Pierre Verduc197 en de publicaties
van de Luikse kruisheren over de H. Odilia.198
• Uit de door C.R. Hermans geschreven opdracht en epiloog
blijkt, dat het verzoek tot het schrijven van de Annales voortkwam
uit de groep rond Van den Wijmelenberg, dus van het Udense con
vent. Vooral C.W.A. De Bruijn speelde hierin een voorname rol.199
Deze verdedigde als secretaris van Van den Wijmelenberg overigens
de overlevingskansen van het klooster Sint-Agatha in Den
Haag en kreeg daarom inzage in diverse documenten. In 1851
publiceerde hij een bijdrage over Sint-Agatha200. Vanaf 1855 werd
hij prior van Maaseik en etaleerde ook daar een bijzondere ijver in
het ontsluiten van oude documenten over de geschiedenis van de
orde. Ook als prior van Maaseik speurde hij naarstig naar oude
bescheiden en tekende ze op in zijn . 201
Codex Diplomatum?
194 CR. Hermans, Annales, dl.III, pp.641 - 764, passim
195 CR. Hermans, Annales, cQ.II, pp.64 - 283, passim
196 Van Asseldonk rekende uit dat Hermans 26 keer citeerde uit Hertzworms en er bovendien
17 keer naar verwees. A. Van Asseldonk, Hermans en deAnnalen, p.28
197 P. Verduc, La vie du Bienheureux Thiodore de Celles, hospitaller de Sainte-Croix.
Pe'rigueux, 1681; Idem, Antiquiti de Vordre de Sainte Croix. Pe'rigueux, 1683. Verduc was in
de tweede helft van de 17e eeuw achtereenvolgens kruisheer in Toulouse en prior in Verger.
198 CR. Hermans, Annales, dl.I(l), p.58; 1(2), p.157
199 R. Janssen, Vijfhonderdjaar Kruisheren te Maaseik. Een profieltekening. Maaseik, 1982,
passim. Hermans noemde De Bruijn zelfs de voornaamste persoon, die hem tot dit werk
aanzette: " mihique primarius auctor fuit ut Annales Ordinis S. Crucis scriberem. " CR.
Hermans, Annales..., t.I(2), p.234
In de epiloog schreef C.R.Hermans: " Benevolo lubentique animo Annales Ordinis Crucis erui
ex tot monumentis, quae vel in canonia Sanctae Agathae, vel in conventu Udensi servantur, sive
mihi suppeditata sunt a domorum moderatoribus, quorum auxilio adjutus, historiam Ordinis
S. Crucis continuam et non interruptam, inde ab institutione B. Cellesii ad hunc usque diem perducere
mihi licuit. Quid in hisce conscribendis, adjumenti mihi praestiterint, Reverendissimus
D.H. van den Wymelenberg, Amplissimus D. de Bruin, caeterique fratres, saepius gratus in operis
decursu agnovi, neque celavi alios viros, turn ecclesiasticos, turn laicos, quorum studium etfavorem
non uno in loco manifestavi et jam repeto, gratiasque iis ago quam maximas. " C.R.Hermans,
Annales..., t.I(2), p.235
200 q^, De Bruijn, Tableau historique du couvent de Sainte Agathe, pres de Kuyk, et des
evenements qui le concernent, depuis safbndation, qui date depres de cinq siecles. in: Revue de la
Presse Catholique, 1851, pp.401 - 408, 410 - 414.
201 Archief Kruisheren Maaseik., V.A.I

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 115
• Op het ogenblik, dat Hermans zijn opdracht aanvaardde,
verbleef het bestuur van de orde nog in Uden. In Sint-Agatha kon
hij echter op minder goodwill rekenen dan in Uden. Prior Gielen,
en voor hem Wynantz, hadden zelf al veel documenten verzameld
en tot een geschiedenis van hun klooster verwerkt. De lotgevallen
van het klooster werden door Gielen beschreven in een uitvoerige
bijdrage in De Godsdienstvriend202 en in de diverse rekesten aan de
regering. Toen Hermans in 1854 een eerste bezoek bracht aan Sint-
Agatha, werd hij niet verder toegelaten dan de gastenkamer.203 De
prior van Sint-Agatha hing het verhaal op van de tragische lot
gevallen van het klooster. Maar het archief en de bibliotheek kreeg
Hermans niet te zien. Vandaar kon hij ook slechts een oppervlakkige
mededeling doen omtrent de bibliotheek van Sint-Agatha met
haar kostbare wiegendrukken en rijk vergulde handschriften.204
Ook het Chronicon Agathense, sive onus et perogressus canoniae
SAgathae, collectum anno 1785, dat kruisheer W. Wynantz had
geschreven, kreeg hij niet te zien. Kruisheer A. van der Voort, die
wat soepeler dan zijn prior bleek te zijn, schreef het echter netjes
voor hem over.205 Dat kon, omdat Wynantz "confecit compendium,
quod nitide in tabulis scriptum ibi pendet in refectorio."206 Op die
manier kon Hermans de tekst integraal publiceren in de Annales.207
7. Gielen, Geschiedkundige Schets der Stichting, Lotgevallen en merkwaardige bijna vijf
honderdjarige voortduring van het Klooster te StAgatha, Lande van Cuijk, Provincie Noord-
Braband. in: De Godsdienstvriend, 6130, 1833, pp. 1-21
203 C.R. Hermans, Annales, dl.I(l), p.172 ; Simon Willem Gielen werd geboren in 1781
in Ohe" en Laak. In 1803 trad hij in bij de kruisheren van Sint - Agatha. Twee jaar later werd
hij er prior gekozen. In 1809 probeerde hij tevergeefs van Lodewijk Bonaparte te bekomen,
dat het admodiatiecontract met 24 jaar verlengd zou worden. Vanaf 1812 moest Gielen strijden
voor het behoud van het klooster Sint - Agatha. Eerst wilden de Fransen zich de kloostergoederen
toeeigenen, later weigerde Willem I het klooster te erkennen. Het duurde tot
1843 voordat er weer nieuwe confraters geprofest werden. Sint - Agatha was toen op sterven
na dood. In 1848 wilde de Nederlandse overheid Sint - Agatha verkopen. Gielen deed al het
mogelijke om het klooster te redden. De kwestie Sint - Agatha sleepte nog vele jaren aan, maar
Gielen beleefde de oplossing niet meer. Op 13 februari 1855 vond men hem dood op zijn
kamer. W. Sangers & A.H. Simonis, Er ligt een eiland in de Maas. Stevensweert, 1955, pp.
421 - 426
204 C.R. Hermans, Annales, dl.I(l), pp.173 - 174; Hermans kwam wel een en ander te
weten uit de fiches van prior Gielen. Verder moest hij zich tevreden stellen met het bekijken
van drie in koper gegraveerde oude zegels. C.R.Hermans, Annales, dl.I(l), p.79
205 C.R. Hermans, Annales, dl.I(l), p.77, noot (a)
206 C.R. Hermans, Annales, dl.II, p. 124
207 C.R. Hermans, Annales, dl.II, Cod.Dipl.Tom.I, nr.35, pp. 124-135

116 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Hermans vulde deze schaarse gegevens aan met een korte aantekening
van J. Knippenberg208 en met het necrologium of obituarium
van het klooster. Na de dood van prior Gielen bracht
Hermans in de zomer van 1855 een nieuw bezoek aan Sint-
Agatha. Daarbij geholpen door bibliothecaris Henricus Verkuilen
raadpleegde hij nu alle wiegendrukken van het klooster, eenenvijftig
in het totaal.210 Vanzelfsprekend kreeg hij nu ook inzage in
alle handschriften en oorkonden.
• Oorspronkelijk was het Hermans' plan om het gehele werk in
twee delen uit te geven. Van elk deel zou het eerste gedeelte de
annalen van de daarin behandelde tijd bevatten. In elk van de twee
delen zou het tweede gedeelte betrekking hebben op de oorkonden
en bescheiden, die Hermans in bibliotheken en archieven had kun-
nen opsporen. Hij noemde dit tweede gedeelte de Codex diplo-
maticus. In de concrete uitwerking liep een en ander echter uit de
hand. Hermans volgde namelijk deze werkmethode, dat hij telkens
liet drukken wat hij dacht dat persklaar was. Zo verscheen in 1855
het Tomus primus, dat de splitsing tussen Annales en Codex
Diplomaticus doorvoerde. De daarin behandelde stof liep ongeveer
tot het jaar 1500. Volgens het oorspronkelijke plan zou op dit
eerste deel een Tomus secundus volgen, dat de nog resterende
eeuwen op dezelfde wijze zou behandelen en verwerken. Het bron-
nenmateriaal, waarover Hermans beschikte, was met de jaren
echter zozeer aangegroeid, dat het tweede deel te lijvig dreigde te
worden, namelijk meer dan duizend bladzijden. Een groot deel
ervan had eigenlijk thuis gehoord in het reeds uitgegeven eerste
deel. Hermans oordeelde het nu beter om in 1858 de voltooide
Annales in hun geheel opnieuw uit te geven in drie boekdelen. Het
eerste deel zou de strikte annalen in hun volledigheid bevatten en
in twee delen worden verdeeld, namelijk de reeds in 1855 gepu-
bliceerde historische gegevens van voor 1500 en vervolgens de rest
tot aan 1857. De zogenaamde Codex Diplomaticus, de verzameling
208 Knippenberg schreef in 1719 over de kruisheren van Sint-Agatha, Venlo, Roermond,
Maastricht, e.a. C.R. Hermans, Annales, dl.II, Cod.Dipl.Tom.I, nr.34, pp.120 -123
209 C.R. Hermans, Annales, dl.I(l), p.77; dl.II, Cod.Dipl.Tom I, nr.36, pp.136 - 143
210 C.R. Hermans, Annales, dl.I(l), pp.175 - 181

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 117
van oorkonden en bescheiden die betrekking hebben op ieder van
de twee delen, zouden in een tweede en een derde boekdeel worden
gepubliceerd. In een annex van het derde deel gaf hij nog aanvullingen.
• De Annales verschenen in januari 1858. In zijn opdracht
vertelde Hermans, dat hij er ongeveer vier jaar aan had gewerkt en
dat hij dit alleen maar had kunnen doen tijdens zijn vakanties en
in zijn vrije uren.211 Van den Wijmelenberg stuurde op 27 november
1858 twee exemplaren naar de internuntius Vecchiotti. Een
ervan was bestemd voor Pius IX, het tweede exemplaar voor inter
nuntius. Tegelijk vroeg de magister-generaal de mening van
Vecchiotti over het privilege van de magister-generaal, dat behandeld
werd in de Annales I, 2, pp.70-71 en III, p. 186. Met deze
vraag had Van den Wijmelenberg het in 1630 aan Augustinus
Neerius en zijn opvolgers verleende privilege op het oog van de
pontificalia, het zegenen van liturgische gebruiksvoorwerpen en
het toedienen van de tonsuur en de lagere wijdingen. Tevens vroeg
hij of er genoeg redenen waren om het feest van Theodorus van
Celles, de stichter van de orde, te herdenken.212 De paus bedankte
Van den Wijmelenberg voor het toezenden van de Annales en
schonk hem een gouden medaille. Enkele weken later, op 13 ja
nuari 1859, deelde Van den Wijmelenberg de internuntius mee,
dat Hermans exemplaren van de Annales had aangeboden aan koning
Willem III, aan de Prins van Oranje en aan Prins Frederik.213
211 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg: een religieus emancipator in Oost-Brabant
1800 - 1881, pp.148 - 149. Uit de prospectus, die in September 1857 verscheen en waarmee
hij het verschijnen van de Annales in hun geheel aankondigt, blijkt dat hij tot het laatste toe
aan het oorspronkelijke plan wilde vasthouden. Hij beweerde daarin, dat het werk zou bestaan
uit twee delen: het eerste zou de periode 1312 tot 1500 beslaan en het tweede zou lopen van
1500 tot 1857. Het eerste deel, stelde hij, was reeds gedrukt; met het andere deel was men
gevorderd tot het jaar 1816 en nog in de loop van 1857 zou het van de pers rollen. Ook de
Voorwaarde van inteekening, gesigneerd door P.Stokvis, boek- en krantendrukker, sprak in Sep
tember 1857 nog van " beide delen".
212 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg: een religieus emancipator in Oost-Brabant
1800-1881, p.\50
213 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg: een religieus emancipator in Oost-Brabant
1800-1881, p. 150

118 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
. ....
Beyenburg, kruisbeeld uit de 15'k eeuw

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 119
FJ.M. van de Ven gaf in 1958 de volgende appreciatie aan de
Annales: "(...) Het werk is op het terrein van de ordesgeschiedenis voor
de negentiende eeuw een van de eerste publicaties. Ondanks het vrij
groot aantal onjuistheden (diverse stukken zijn slordig gecopieerd) en
de onvolledigheid is het nog steeds van groot belang voor de Orde der
Kruisheren en vormde het lange tijdde enige bron voor haar geschiedenis.
In 1953 verscheen de index, die nog steeds ontbrak, samengesteld
door L. Heere, o.s.c"iu
Voor de orde zelf had dit werk het voordeel, dat de geest van de
orde er gemakkelijk in kon worden teruggevonden en dat de grote
lijnen van de tradities van de orde aan het licht kwamen. Zo
bijvoorbeeld zette Hermans' briljante verhandeling over de univer-
sitaire studies in Leuven, het bestuur van de orde rond de eeuwwisseling
aan het denken, vooral omdat sceptici binnen de orde
weinig heil verwachtten van hogere opleidingen.215
Hoe groot de oplage van de Annales is geweest en welke correspondentie
er met de drukker is gevoerd, valt niet meer te achterhalen.216
Wei bevatten de kasboeken van procurator J. de Vlam
enkele interessante gegevens. Op 7.september 1855 vermeldde hij
in het Journaal van Uitgaven, dat hij honderd gulden had gegeven
aan Hermans voor papier tot het drukken van de geschiedenis van
de orde. Op 13 augustus 1857 ontving Hermans zeventien gulden
voor de aanschaf van boeken. P. Stokvis in Den Bosch ontving op
214 FJ.M. Van de Ven, Dr.C.R Hermans, leven en werk van de pionier van de Noord-
Brabantse geschiedschrijving in de 19e eeuw. in: Brabantia, jg.7, 1958, p.223
Het werk van Russelius bijvoorbeeld is helemaal geen heruitgave van het oorspronkelijke
boek (o.a. veel spellingsfouten, zinnen die weggelaten worden en zelfs drie titels van hoofdstukken
die ontbreken). Soms oordeelde Hermans te vlug. Het oude dominicaanse kruisherenbrevier,
dat in Uden bewaard werd, beoordeelde hij bijvoorbeeld gans fout. Na een
vluchtige oogopslag meende hij dat de gebeden, die fraai verlucht in het begin van het
brevier waren ingelast, gebruikelijk waren bij de kruisheren. Het waren integendeel volksgebeden,
zoals blijkt uit A. Van Asseldonk, Middeleeuwse gebeden in Udens I6e eeuws brevier.
in: Clairlieu, 1954, pp.17-38
215 C.R. Hermans, Annales, dl.I(l), pp.156 - 158; A. Ramaekers & R. Janssen, De
Kruisheren en de Leuvense Universiteit na de Franse Revolutie. in: Clairlieu, jg.5O, 1992,
pp.13-136
216 Het archief van P. Stokvis ging in 1940 verloren. J. Scheerder, Henricus Van den
Wijmelenberg: een religieus emancipator in Oost-Brabant 1800 - 1881, p. 150

120 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
24 februari 1859 een bedrag van/459,37 voor het drukken van de
Annales. Dezelfde dag betaalde de magister-generaal/49,80. Op 2
juni 1859 en 26 juni 1859 betaalde de Vlam telkens 300 gulden
aan Stokvis.217 Het verslag van het definitoriaal kapittel, dat in
Sint-Agatha werd gehouden van 10 tot 12 September 1860, vermeldt
een bedrag van 2.449,19 ^ 218
BEE2"
3 De aanvangsjaren van de Orde van het Heilig Kruis, ? -
1248 - 1410
3.1 De economische context
• Kooplieden uit het gebied van Luik, Hoei, Namen en Dinant
doorkruisten al vanaf de elfde eeuw het Europese vastland en
Engeland in verband met de lakenhandel en de metaalnijverheid.
Talloze schrijnen, bronzen crucifixen en kleine reliekhouders, die
produkten waren van de Maaslandse metaalindustrie, bleven in
geheel Europa bewaard. Ook goud- en zilversmeden uit deze
streken vonden overal in Europa werk in de twaalfde en dertiende
eeuw, toen de rijken door grote giften aan kerken en kloosters de
gunst van de hemel probeerden te verwerven. Het aardewerk van
Andenne, ten zuiden van de Maas tussen Hoei en Namen, kreeg
een wijde verspreiding tot in Friesland toe met uitlopers naar
Engeland en Scandinavie. De stad Keulen oefende als handelsmetropool
een grote aantrekkingskracht uit voor alle gewesten
van de 'Nederlanden'. Via Keulen kreeg men toegang tot de rest
van Duitsland.
In het hertogdom Brabant hadden de handel en de nijverheid in
de twaalfde eeuw wel zekere impulsen gekregen doordat de
landwegen naar Keulen doorheen het hertogdom heen liepen,
maar vergeleken met de naburige gebieden als Vlaanderen en de
Maasstreek, waren zij toch in een primitief stadium blijven steken.
In de dertiende eeuw kwam daarin verandering. In 1225 verleende
Engeland een collectief privilege aan alle Brabantse kooplui en in
27 ArchiefSint-Agatha, nr.199
28 Archief Generalaat, 006. IB

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 121
1264 kregen de kooplui van Brugge, Gent, leper, Mechelen,
Brussel, Leuven, Sint-Truiden, Luik en Hoei toelating om zich
vrijelijk naar de Engelse markten te begeven. Lakenindustrie en de
daarmee verbonden handel in wol en laken hebben in de dertiende
eeuw Brabant uit zijn economische dommel gewekt. De steden
groeiden. Verschillende andere exportnijverheden, zoals bier-
brouwerijen (Leuven) en tapijtweverijen (Brussel) zorgden voor
een aanmerkelijke expansie. Samen met de hertogen beoogden de
Brabantse steden een uitbreidingspolitiek in oostelijke richting,
waar Keulen lag.
In de Maasstreek bloeide de textielnijverheid in de dertiende
eeuw als nook tevoren, maar men gebruikte daarvoor nauwelijks
Engelse wol. De lakens van Hoei waren vrij klein en ook die van
Maastricht en van Luik waren niet van uitzonderlijke kwaliteit.
Toch waren ze zeer gevraagd op de buitenlandse markten en wisten
ze diep in Zuidoost-Europa door te dringen. Lakens van
Dinant waren daarentegen zeer gevraagd in Engeland. Alle
Maaslandse steden bezochten de markten in Keulen en ook op de
jaarmarkten van Champagne ontbraken ze niet. Van passieve han
del in het Maasland was weinig sprake: Keulenaars kwamen er
niet, andere Hanzeaten evenmin. Vanaf de twaalfde eeuw bestond
in Hoei en Luik ook al linnenfabricage. Elders in de Maasstreek en
ook in Vlaanderen en Henegouwen kwam de linnennijverheid in
de dertiende eeuw tot ontwikkeling. Ook de steenkool werd in de
streek van Luik vanaf de dertiende eeuw op bescheiden schaal
geexploiteerd.219
• Er bestonden al kruisbroedersgemeenschappen voor 1248.
Zoals we hierboven aangaven waren er al rond 1240 kloosters in
Engeland, die echter geen steun van de bisschoppen genoten. Het
is niet onmogelijk dat die eerste kruisbroederskloosters bevolkt
werden door religieuzen van het vasteland, c.q. uit het prinsbisdom
Luik of daaromtrent, die via de handelscontacten door plaatselijke
heren werden uitgenodigd. Russelius zag het ontstaan van de orde
219 H.P.H. Jansen, Handel en nijverheid 1000-1300. in: Algemene Geschiedenis der
Nederlanden, dl.2, 1982, pp. 148-186

122 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
echter gebeuren rond Theodorus van Celles, wiens jonge leven hij
koppelde aan de kruistochten en aan de predikatie tegen de ket-
ters...
3.2 De politiek-territoriale context
3.2.1 De kruisbroeders en de Kruistochten
• De oorsprong van de orde varieert al naar gelang van de visie op
de startdatum. Wie uitgaat van de stichting rond 1210 plaatst de
orde in het panorama van de kruistochten, waarvan er in de der
tiende eeuw nog een aantal plaatsvonden. Het discours over het
ontstaan van de orde verloopt dan langs het kruis op het habijt, de
derde kruistocht, het stichten van hospitia, de strijd tegen de
Albigenzen en de naam Cruce-signati.
Men zou haast denken dat men te maken heeft met de incubatietijd
van een geestelijke ridderorde.220 Maar zo was het niet, beslist
niet vanaf de jaren twintig van de dertiende eeuw. De Duitse keizer
Frederik II zou dan immers een beroep op hen gedaan hebben.
In 1225 was deze in het huwelijk getreden met Isabelle van
Brienne, de erfgename van het koninkrijk Jeruzalem. Ter gelegenheid
van dit huwelijk beloofde hij aan paus Honorius III een kruis
tocht te zullen ondernemen. Toen hij draalde met zijn expeditie,
werd hij geexcommuniceerd. Uiteindelijk vertrok hij toch in 1228
naar het Oosten en sloot in 1229 een tienjarige vrede met de
Egyptische sultan, die de christenen ruime bewegingsvrijheid gaf
in Palestina. Frederik II kroonde zichzelf in 1229 tot koning van
Jeruzalem, wat een geweldige opschudding veroorzaakte, omdat
hij nog steeds geexcommuniceerd was. Bovendien kreeg hij
onenigheid met de Tempeliers. Zij waren vooral Fransen, terwijl de
keizer een grotere rol zag weggelegd voor Duitse ridders.
220 Verschillende geestelijke ridderorden, die tijdens de kruistochten waren ontstaan, vestigden
zich vanaf de dertiende eeuw in de Maasstreek. Waarschijnlijk was in Maastricht in de
twaalfde eeuw een vestiging van de Tempeliers geweest, die in 1311 werd opgeheven. De orde
der Johannieters of Maltezerorde vestigde zich in het begin van de dertiende eeuw in Mechelen
bij Wittem. Vanaf 1220 vestigde de Duitse Orde, die tijdens het beleg van Akko in 1190 werd
opgericht voor de verzorging van zieken, zich in Alden Biezen en later in Maastricht. Een
beknopt en helder overzicht van de geestelijke ridderorden treft men aan in P. Janssens, De
ridderorden in een historisch perspectief. in: Ons Heem, jg.57, 2004, afl.l, pp. 3-14

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 123
In plaats van een tocht naar Jeruzalem neemt men een wijde bocht
langs het eremitisme en de mystieke bewegingen om Theodorus
van Celles veilig te laten landen in Hoei. Wat na zijn dood in 1236
volgt, lijkt amper te corresponderen met het prille begin. Want de
Engelse kruisbroeders waren geen predikanten en evenmin kruisvaarders.
Ze stichtten hun kloosters op dezelfde wijze als een tijd
later in Duitsland zou geschieden. Waar zij zich vestigden, hoopten
zij in alle sereniteit het goddelijk officie te kunnen verrichten, ter-
wijl ze in dienst van adellijke begunstigers liturgische vieringen
waarborgden en voor de buitenwereld de zorg van een hospitium
opnamen. In 1248 versmolten een zestal 'kloosters' uit Engeland
en vermoedelijk uit het prinsbisdom Luik tot een Orde van het
Heilig Kruis: een orde van reguliere kanunniken, die de statuten
van de Dominicanen grotendeels overnamen. In de volgende
decade werd de orde uitgebreid met stichtingen in Namen,
Toulouse en Parijs. De eventuele ontmoeting van Theodorus van
Celles en de heilige Dominicus en de kruistocht tegen de
Albigenzen vormen geenszins de verklaringsgrond voor de stichting
van een klooster in Toulouse, een halve eeuw later, en de
gedeeltelijke overname van de constituties van de Dominicanen.
Wie de denkpiste rond de kruistochten niet terzijde wil schuiven,
kan er gebruik van maken met het oog op de eerste stichtingen van
de Franse kruisbroederskloosters. Want het kruistochtideaal leefde
helemaal bij de Franse koning Lodewijk IX, de Heilige (1226-
1270). Zijn vader Lodewijk VIII kwam on in de kruistocht tegen
de Albigenzen en zijn moeder, Blanche van Castilie, heerste als
regentes tot in 1234. Daarna kreeg hij de werkelijke macht. In
1239 kocht hij de schulden die de keizer van Constantinopel had
bij de Venetianen af om op die manier in bezit te komen van de
doornenkroon, de lijkwade en een houtsplinter van het Kruis van
Jezus. Zijn intense vroomheid uitte zich in de deelname aan de
zevende kruistocht (1248-1250). De moslims heroverden
Jeruzalem eind oktober 1244. Alleen Lodewijk IX spande zich nog
in om in de toestand in Palestina verbetering te brengen. In 1249
veroverde hij de Egyptische stad Damiate. Zijn leger was echter
uitgeput door ziekten, ontberingen en voortdurende aanvallen en
in 1250 werd het verslagen. Lodewijk IX werd gevangen genomen

124 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
en tegen een enorm losgeld vrijgelaten. Na zijn vrijlating verbleef
hij nog vier jaren in Syrie, waar hij op versterking wachtte en de
kuststeden in staat van verdediging bracht. De verhouding met de
Tempeliers verslechterde omdat de koning hen te eigengereid
vond. Korte tijd na zijn terugkeer in Frankrijk vestigden kruisbroeders
zich in Toulouse en Parijs. Later ondernam Lodewijk IX
een nieuwe kruistocht, tegen Tunis, waarbij hij de dood vond.
Keren we nog even terug naar een mogelijk verband tussen de
kruisbroeders en de geestelijke ridderorden.221 De kruisbroeders
waren reguliere kanunniken, die zich toelegden op de verzorging
van de eredienst in hun kerken en kapellen, maar ook op de vita
apostolica, d.w.z. op gemeenschappelijke eigendom en op zielzorg.
Tot de zielzorg van de reguliere kanunniken behoorde o.m. het
hospitaalwerk: zorg voor armen en zieken, voor melaatsen en
pestlijders, voor passanten en pelgrims. Het beter beleven van hun
gemeenschappelijk leven, vonden de reguliere kanunniken, moest
ook zin hebben. Deze zin, dit doel voor hun leven vonden zij
vooral in het hospitaalwerk en daaraan gekoppeld het bevorderen
van bedevaarten en pelgrimstochten. Wat zij uitspaarden, was voor
mensen die het nodig hadden. Anders gezegd, het hospitaalwerk
was voor de reguliere kanunniken een consequentie van hun
streven naar gemeenschappelijk leven. Men kan de hospitalen van
de kruisbroeders als volgt typeren:
> Ze waren verbonden aan kerken of kapellen.
> Ze werden gebouwd: op het platteland langs pelgrimswegen,
bij samenkomst van of op een kruispunt van wegen; in de steden,
even buiten de stadsmuur vlakbij een poort.
> De kerken en kapellen werden zelf ook bedevaartskerken of
-kapellen. Men wilde niet alleen zorgen voor een lichamelijke
maar ook voor een geestelijke rustpauze. Men was er op uit
in de eigen kerk of kapel relieken van heiligen te verkrijgen
en het de pelgrims mogelijk te maken aflaten te verdienen.
221 Hierbij dient men niet uit het oog te verliezen dat ca. 1231 in Praag de ordo militaris
Crucigerorum cum rubea Stella (de kruisheren met de Rode Ster) werd opgericht. Deze hospitaalbroeders
namen in 1237 de Regel van de H. Augustinus aan en een jaar later werden ze
geplaatst onder de geestelijke leiding van de Dominicanen. In 1252 namen zij het Kruis en
Ster als embleem van de orde aan.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 125
> Langzamerhand namen de religieuzen, in plaats van pelgrims
en armen tijdelijk - voor een paar nachten - onder te brengen,
mensen als commensalen of kostgangers op, dus mensen die
betaalden en niet tijdelijk bleven.222
• Wie uitgaat van de jaren rond 1248, en voorbijgaat aan de
legendarische jaren tussen 1210 en 1248, lokaliseert het begin van de
orde in de context rond de strijd om de macht tussen pans en keizer.
Als gevolg van het vroegtijdig overlijden van keizer Hendrik VI in
1197 ontbrandde in het Duitse Rijk namelijk een hevige troonstrijd.
De vorsten waren verdeeld in aanhangers van de Staufen en
de Welfen. Beide partijen kozen hun keizer, waarna een felle strijd
ontbrandde. De hertog van Brabant rukte nu op tegen Luik om de
prinsbisschop, Hugo van Pierrepont (1200-1229), tot het kamp
van de Welfen te bekeren. Hij veroverde de stad Luik en de prins
bisschop vluchtte naar Hoei. In 1213 sloeg de prinsbisschop terug.
Gesteund door de graaf van Loon versloeg hij de hertog van
Brabant bij Steppes en verwierf het graafschap Moha in de omgeving
van Sint-Truiden.
In 1215 besteeg Frederik II de troon. Hij was een zoon van
Hendrik VI en behoorde tot het geslacht van de Hohenstaufen.
Vanaf 1227 lag hij overhoop met paus Gregorius IX (+ 1241). Hij
werd meermaals in de kerkban geslagen. In 1247 werd graaf
Willem II van Holland tot koning van Duitsland gekozen. Hij
regeerde tot 1256. Koenraad IV, de zoon van Frederik II, regeerde
tot 1255 als tegenkoning. Hij was de laatste telg van de familie
Hohenstaufen op de troon. Van 1256 tot 1273 was er een inter
regnum en daarna bestegen de Habsburgers de troon.
Petrus Walcurtius (de Walcura, Walcurtius), een telg uit het adellijk
geslacht van de graven van Rochefort, Clermont en Loon,
stelde omstreeks 1248 aan de kruisbroeders van een zestal stichtin-
222 P. Van den Bosch, De orde van de Kruisheren in het verleden een hospitaalorde? in:
Handelingen van het XLI Kongres van de Federatie van de Kringen voor Oudheidkunde en
Geschiedenis van Belgie\ Mechelen, 1970, pp. 173-180

126 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
gen voor om samen een orde te vormen. De pauselijke legaat
Petrus Capuccius hielp, zoals we hierboven hebben aangegeven, de
orde op gang: hij was de redacteur van de oprichtingsoorkonde van
31 december 1248, hij zorgde ervoor dat de statuten van de
Dominicanen gedeeltelijk werden overgenomen en hij zorgde
ervoor dat de kruisbroeders in hun kerken en kapellen, ook als die
nog niet geconsacreerd waren, het goddelijke officie mochten bid
den en de klokken mochten luiden.223
Op 26 januari 1248 stond de Luikse bisschop Hendrik van Gelder
de kruisbroeders toe een kerk te bouwen in Hoei op de plaats waar
tot dan toe de kapel van de H. Theobaldus stond.224 De voltooing
van de bouw van deze kerk beleefde Walcurtius niet meer: hij overleed
op 30 december 1249 en werd op verlangen van de graaf van
Loon overgebracht naar Maaseik om daar plechtig in de nog niet
zo lang geleden gebouwde parochiekerk begraven te worden.225
Walcurtius had wel nog meegemaakt dat de Engelse koning,
Hendrik III, op 17 oktober 1249 de kruisbroeders in bescherming
nam.226
De verwantschap van Walcurtius met de graaf van de Loon was
voor het ontstaan van de Orde van het Heilig Kruis in het prinsbisdom
Luik een bonus. De toenmalige graaf van Loon, Arnold IV
(geboren ca.1200 en overleden ca.1278), huwde op twintigjarige
leeftijd met Johanna, de erfdochter van Lodewijk IV, graaf van
223 H. Van Rooijen, De Oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De
Geschiedbronnen. in: Clairlieu, jg.19, 1961, pp. 174-176
224 Aan deze kapel verbond Russelius en na hem de ganse orde een wonderlijk verhaal. Op
het einde van de maand augustus 1066 bemerkte men een merkwaardig fel licht aan de
zuidoostkant van Hoei, buiten de muren, onder een hoge eik, die oprees aan de voet van een
steile hoogte. Men beschouwde het felle licht als een teken van de hemel en daarom bouwde
men er een veldkapel. Die werd toegewijd aan de heilige Theobaldus, een kluizenaar, die een
paar maanden tevoren in Italie was overleden en die na zijn dood talloze wonderen verrichtte.
Het volk had ook al vlug een naam gevonden voor de merkwaardig verlichte plek: ze werd
lichtoord, klaaroord, Clair-Lieu genoemd. R. Janssen, Vijf breuklijnen van traditie en
vernieuwingin de Orde van het H. Kruis (1248-1998). in: Clairlieu, jg. 57, 1999, pp. 49-50
225 A. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijnprioren generaal 1210-1796. in: Clairlieu,
jg.17, 1959, pp. 96-97.
226 A. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijn prioren generaal 1210-1796. in: Clairlieu,
jg.17, 1959, p. 97

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 127
Chiny. Dit graafschap was gelegen in het zuiden van de provincie
Luxemburg en in het noorden van Frankrijk. In 1226 werd Arnold
graaf van Chiny, in 1227 graaf van Loon. In beide graafschappen
voerde hij een actieve stedelijke politiek.227 De voornaamste karaktertrek
van zijn regering was de onwankelbare trouw aan de Luikse
kerk.228
Arnold IV vocht heel zijn leven lang in dienst van vreemde machten
aan het hoofd van zijn feodaal leger. De lijst van zijn militaire
ondernemingen is lang en bevat o.a. de deelname aan een kruistocht
tegen de heidenen van Oldenburg (Bremen) in 1234, een
veldtocht in dienst van de prinsbisschop van Luik tegen Waleran
van Limburg in 1238, de strijd in diernst van de aartsbisschop van
Keulen tegen de heer van Heinsberg in 1244, de belegering van
Mouzon in 1250 aan de zijde van de prinsbisschop van Luik en de
onderwerping van de opstandige Luikse steden, als steun van
Hendrik van Gelder in 1255.229 In 1245, toen Frederik II werd
afgezet als Duits koning, sloot Arnold IV zich aan bij een coalitie
ten gunste van de Roomse koning Willem II van Holland, waaraan
ook Luik, Brabant en Gelre deelnamen. De verovering van Aken
in 1248 voor koning Willem geschiedde met Loonse hulp.
Gelre stond in de eerste helft van de dertiende eeuw onder voogdij
van Brabant, maar vanaf de jaren veertig verwierf Otto II van Gelre
meer zelfstandigheid. De Nederrijnse territoria en het prinsbisdom
Luik genoten zijn belangstelling. Zijn zoon Hendrik werd in 1247
bisschop van Luik. Vader en zoon mengden zich samen in de
geschillen tussen de aartsbisschop van Keulen en de stad Luik. In
1267 werd de aartsbisshop bij Zulpich verslagen.
227 B. Mersch, Maaseik in de Loonse periode (1244-1366). in: Maaseik, ontstaan en groei
van een grensstad. Standaard Uitgeverij, Antwerpen, 1994, pp. 83-84. Maaseik werd in 1244
door de graaf van Loon gesticht.
228 J. Baerten, Het graafichap Loon (11^-14^ eeuw. Ontstaan-politiek-instellingen). Van
Gorcum-Assen, 1968, pp. 88-94
229 J. Lyna, Het graafichap Loon. Politieke en sociaU overzichtelijke eeschiedenis. Berineen,
1956, pp. 53-54

128 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Op prinsbisschop Hendrik III van Gelder (1247-1274) konden de
kruisbroeders in de jaren na 1250 nauwelijks rekenen bij de groei
en ontwikkeling van de orde. De prinsbisschop was bepaald geen
voorbeeld van ingetogen levenswandel. Geestelijk en cultured was
hij een pluimgewicht. In 1274 werd hij door de paus in de ban geslagen
nadat hij binnen een jaar veertien buitenechtelijke kinderen
had verwekt. Na zijn afeetting verbleef hij in Montfort, dat na zijn
overlijden definitief aan Gelre kwam.230
In 1248 leek het prinsbisdom Luik de bakermat te worden van een
georganiseerde Orde van het Heilig Kruis. De politiek-territoriale
strubbelingen van de tweede helft van de dertiende eeuw sloten
deze evolutie evenwel uit. De vaak met elkaar strijdige belangen
van de naburige landsheren - de hertogen van Brabant, de bisschoppen
van Luik, de graven van Gelre, de graven van Loon en
de graven van Gulik - en hun partijkiezen in de strijd tussen de
Duitse koningen en de paus stonden de expansie van de orde bin
nen het prinsbisdom in de weg.
3.2.2 De Franse invloed in de orde
• Petrus Walcurtius werd op 14 September 1250 opgevolgd door
Joannes Sacri-Fontanus (Jean de Sainte-Fontaine, Fontanus). Hij
overleed op 10 augustus 1277.
In de eerste decennia na 1248 had het kruisbroedersklooster van
Hoei geen overwicht op de andere kloosters. In 1252 consacreerde
Arnoldus, bisschop van Semgallen, verschillende kapellen van de
kerk van de kruisheren van Hoei en in 1256 de kerk zelf. Op 25
September 1252 verleende Innocentius IV aflaten aan hen die meehielpen
aan de bouw en het onderhoud van het klooster in Namen.
Op 1 juli 1254 verkreeg het klooster van Namen, gelegen in het
gelijknamige graafschap, eenzelfde beschermingsbul als Hoei op
1 oktober 1248. Op 4 juli 1254 verleende Innocentius IV de kruis
broeders opnieuw het recht om ook in tijd van interdict het goddelijk
officie te vieren. Voor 1270 werd ook het klooster van Luik
gesticht.
230 W. Jappe Alberts, Geschiedenis van de beide Limburgen. Assen, 1972, dl.l, pp. 72-7A

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 129
In de jaren vijftig werden de eerste kruisbroederskloosters in
Frankrijk gesticht. In de negentiende eeuw beweerde Stephani dat
de orde zich in Frankrijk verbreidde door de preken van Jean de
Sainte-Fontaine.231 In 1248 speelde de predikatie nog geen rol van
betekenis. Tijdens het bestuur van Sacri-Fontanus ontstonden er
moeilijkheden omdat hij medebroeders op prediking uitzond.
Seculiere geestelijken en andere kloosterlingen protesteerden
hiertegen dermate, dat Sacri-Fontanus op 13 april 1277 aan paus
Joannes XXI een bevestiging vroeg van de tot dan toe verkregen
privileges. Misschien hoopte hij ook op het preekprivilege, maar
dat verwierven de kruisbroeders pas in 1318. De aanvraag zal
tevens wel verband gehouden hebben met het feit dat op het concilie
van Lyon in 1274 een aantal nieuw gestichte orden werden
opgeheven, terwijl de kruisbroeders erkend bleven.
A. Van de Pasch opperde de mogelijkheid dat Sacri-Fontanus
een conventuaal van Toulouse was. Indien dit het geval zou zijn,
dan moest in Toulouse al voor 1250 een kruisbroedersklooster gestaan
hebben. Bovendien beweerde Van de Pasch dat de Heilige
Lodewijk de kruisbroeders naar Parijs ontboden had. Nadat zij er
eerst een huis bewoonden in de Coupegueule, verhuisden zij in
1258 naar de Rue de la Bretonnerie.232
Had de orientering op Frankrijk te maken met de politieke
instabiliteit in het prinsbisdom? In de tweede helft van de dertiende
eeuw werden de politieke en militaire kaarten in en rond het
prinsbisdom Luik opnieuw geschud in het voordeel van de hertog
van Brabant. In 1278 werden de graaf van Gulik en zijn zoon bij
een poging om de stad Aken te bemachtigen door de burgers
doodgeslagen. Dit was voor de hertog van Brabant het sein om zijn
invloed in Aken te vestigen. Gulik en Loon verzetten zich hierte
gen, maar verloren. Kort na 1280 ontbrandde een hevige
erfenisoorlog rond het verkeersgeografisch belangrijke hertogdom
231 J.P.R. Stephani, Memoires pour servir a I'histoire monastique du pays de Lifee. Luik, t 1.
1876, p. 152 FJ *
232 A. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijnprioren generaal 1210-1796. in: Clairlieu,
jg.17, 1959, pp. 97-98

130 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Limburg. In 1288 werd deze oorlog beslecht nabij Woeringen in
het nadeel van de Gelders-Keulse-Luxemburgse coalitie. De aartsbisschop
van Keulen en de graaf van Gelre werden een tijdlang
gevangen genomen. Na langdurige onderhandelingen en Franse
bemiddeling kwam een regeling tot stand en verkreeg de hertog
van Brabant de gehele Limburgse erfenis.233 De aartsbisschop van
Keulen moest zijn aspiraties ter verkrijging van de hegemonie aan
de Nederrijn vaarwel zeggen, terwijl de graaf van Gelre berooid en
daardoor machteloos uit de strijd kwam.234 In de Brabantse territoria
stichtten de kruisbroeders geen kloosters, wel zouden zij tien
jaar later uitgenodigd worden door de Brabantse bondgenoot,
graaf Adolf V van Berg.
• In 1277 werd Joannes Rijck van Cuyck generate overste van de
kruisbroeders. Het land van Cuijk, zijn geboortestreek, kreeg meer
en meer een scharnierfunctie tussen Brabant en Gelre. Hij overleed
op 7 maart 1298. Nadat hij in Rome zijn beklag had gemaakt over
de geldelijke lasten, die voortdurend door wereldlijke heren wer
den opgelegd, gaf Martinus IV op 11 oktober 1284 de bul Solet
annuere, waarmee de vroegere privileges werden bevestigd.
Onder Joannes Rijck van Cuyck was Hoei het belangrijkste
klooster van de orde. Dat bleek ondermeer uit het relaas van de
overbrenging uit Keulen van de relieken van de heilige Odilia. Aan
Johannes van Eppa uit Novelan, kruisbroeder van het klooster van
Parijs, verscheen op een nacht in het jaar 1287 de H.Odilia, een
van de maagden, die als gezellin van de H.Ursula voor de poorten
van Keulen door de Hunnen waren gedood. Odilia gaf aan
Johannes van Eppa aanwijzingen, waar haar lichaam in Keulen
begraven lag en beval hem, haar gebeente op te graven en naar het
233 Het gebied ten Oosten van de Maas maakte in de Middeleeuwen deel uit van het graafschap,
later het hertogdom Limburg, dat in de elfde eeuw ontstond, en zijn naam ontleende
aan het slot op de plaats waar thans Limbourg ligt (in de huidige provincie Liege). Na de slag
bij Woeringen in 1288 werd het met Brabant verenigd. Het gebied ten Westen van de Maas
was het graafschap Loon.
234 Voor meer uitleg zie R. Janssen, De slag van Woeringen en zijn gevolgen. Een terugblik.
in: J. Goossens (ed.), Woeringen en de orientatie van het Maasland. Diest, 1988, pp. 37-52 ;
zie ook W. Jappe Alberts, Overzicht van de geschiedenis van de Nederrijnse territoria tussen
Maas en Rijn.Wzn Gorcum Assen, 1979, 2 din., passim

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 131
klooster van Hoei over te brengen. Want zij was door God bestemd
om de beschermheilige van de Orde van het H.Kruis te worden.
Johannes van Eppa reisde naar Keulen. Op de nauwkeurig door de
verschijning aangegeven plaats vond hij de relieken en in de sarcofaag
een perkament, waarop de naam van de H.Odilia vermeld
stond. Hij bracht de bisschop van Keulen op de hoogte en diens
officiaal stelde een akte op over het gebeurde. Deze akte namen de
Bollandisten op in hun Ada Sanctorum (dl.IX, p.250, nr.122).
Tijdens het overbrengen van de kostbare relieken naar Hoei
gebeurden tal van wonderen, aldus Russelius en Banelius. Nog volgens
de legende beloofde de H.Odilia bij haar verschijning, dat zij
de Orde van het H.Kruis steeds zou blijven beschermen zolang de
Kerk zou bestaan.235 De relieken werden in Hoei plechtig ontvangen
en in 1292 in een reliekschrijn neergelegd.236 Op dit
beschilderde Odiliaschrijn bevindt zich de oudste afbeelding van
kruisbroeders in ordeskledij: de clerici droegen een habijt (tunica)
van ongeschoren wol, een grijs scapulier en een zwarte mantel
(cappa). Op het scapulier en de mantel was op borsthoogte een
kruis genaaid, waarvan de opstaande balk van rode en de dwarsbalk
van witte stof was. Het was een achtpuntig kruis dat aan de
vier uiteinden holronde vormen had. Het deed denken aan het
Johanniter- en Maltheserkruis en daarmee aan de tijd van de kruistochten.
Ook de cingel van witte stof (cingulum) en de monnikskap
(caputium) behoorden tot de kloosterkleding van de
kruisbroeders.237
235 J. Steinmetz, De verering van Odilia in de loop der eeuwen. in: Maaslandse Sprokkelingen,
Nova Series, jg.3, nr.6, april 1980, 34 p.; jg.4, nr.6, april 1981, 40 p.; jg.5, nr.10, oktober
1982, 24 p.; E. Valgaerts & L. Machiels, De Keltische erfenis. Riten en symbolen in het volksgeloof.
Gent, Sticking Mens en Cultuur, 1992, pp.125-126. Over de ontmaskering van de "
geschiedenis " van de H.Ursula en de elfduizend maagden vindt men een degelijk rapport in
L. Moulnier, Elisabeth, Ursule et les Onze mille vierges. Un cas d'invention de reliques a Cologne
au Xlle s. in: Midiivales, 1992, nr.22-23, pp. 173-186
236 Dit schrijn wordt thans bewaard in klooster Marienlof in Kolen-Kerniel.
237 Deze beschrijving betreft de clerici. In de constituties van 1248 werd ook de kleding
van de lekenbroeders vermeld. Ze droegen brede en lange scapulieren van zwarte stof over hun
kortere grijze scapulieren. Deze laatsten waren aan de achterkant onderaan rond, aan de
voorkant onderaan spits. Op beide scapulieren werd op borsthoogte het rood-witte kruis
aangebracht. G. Reijners, De ordeskleding van de kruisbroeders/kruisheren. in: Clairlieu, ie 59
2001, pp. 268-269

132 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Vanuit Hoei heeft de devotie tot de H.Odilia zich langzamerhand
over heel de orde verspreid. Vanaf het einde van de vijftiende
eeuw werd zij erkend als de patrones van de ganse orde.238 De
kruisheren hebben de devotie tot de H.Odilia ook buiten hun orde
verspreid. In het bijzonder werd haar hulp ingeroepen tegen oog-
kwalen. Overigens hebben de kruisheren een verband gezocht
tussen de H.Odilia en het H.Kruis: zij schreven haar graag een
grote devotie tot het H.Kruis toe.239
A. Van Asseldonk heeft aangetoond dat de sporen van de Odilia-
verering spoedig na de hervorming van de orde in 1410 duidelijk
en veelvuldig naar voren traden: "Ja, het valt te geloven dat deze cul-
tus toen zozeer werd aangewakkerd, dat hij onder de oorzaken en zelfs
de voornaamste der voortgezette hervorming kon gerekend worden, en
dat - met een reflexbeweging - de heilige Odilia zelfals de stuwkracht
dezer hervorming werd. Dit zien we althans reeds in 1439 gebeuren
in de feestpredikatie van Petrus van Amsterdam." Vermoed kan wor
den, dat deze intensere verering van Odilia een nieuwe datum
heeft toegevoegd aan de tot dan toe gebruikelijke viering van haar
feest. Voorheen werd zij vereerd, samen met de elfduizend maag-
den, op 21 oktober. De nieuwe datum werd 18 juli.240
Tijdens het generalaat van Joannes Rijck van Cuyck werd een
klooster gesticht in Condren (1280), in London (1282), in
Doornik (1282), in Carignan (1286), in Suxy (1286), in Caen
(voor 1290) en in Beyenburg (ca. 1298).
> Condren werd gesticht in 1280 als kleine nederzetting van
kruisbroeders. Het klooster was gelegen aan de samenvloeiing
van l'Oise en La Serre. Reizigers uit Vlaanderen, Keulen,
Aken en het Maasgebied, die op weg waren naar Parijs,
Orleans of Tours, passeerden Condren en vonden onderdak
in het hospitium van het klooster.
238 De generale kapittels van 1419, 1420 en 1421 schreven de feestdag van de H. Odilia
voor de orde voor, te vieren op 18 juli. Dit voorschrift werd herhaald in de kapittels van 1461,
1470, 1471 en 1472.
239 H. Van Rooijen, Sinte Odilia. Legende of Historie? Diest, 1946, pp.113-142; Idem,
Onze H.Patrones Sinte-Odilia. in: Kruis en Wereld, 1947-1948, jg.27, pp.226-228
240 A. Van Asseldonk, De Odilia-preek van 1439 te Hoei. in: Clairlieu, jg. 17, 1959, pp.27-
28.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 133
> Na hun verdrijving uit Whaplode kregen de Engelse kruisbroeders
in 1282 weer vaste grond dicht bij de Tower in
London.
> Doornik werd gesticht vanuit Condren (bisdom Noyon) op
vraag van de graaf van St.-Pol. De kruisbroeders vestigden zich
op de linkeroever van de Schelde, in het gedeelte van de stad
dat ressorteerde onder het bisdom Kamerijk. Toen de relieken
van de heilige Odilia naar Hoei werden overgebracht, werd
Doornik in 1287 begiftigd met het gebeente van Languida,
evenals Odilia een van de elfduizend maagden die in Keulen
waren vermoord.
> Carignan en Suxy werden gesticht vanuit Hoei op vraag van de
graaf van Chiny Tot 1268 voerde de graaf van Loon, Arnold
IV de titel van graaf van Chiny. Daarna droeg hij Chiny over
aan zijn jongste zoon Lodewijk. Als Lodewijk V regeerde deze
tot 1299 over Chiny. Hij stierf kinderloos, waarna Chiny tot
1313 herenigd werd met Loon onder Arnold V van Loon
(Arnold IV van Chiny). In 1288 nam hij aan de zijde van
Brabant met honderd zwaarbewapende en honderd lichtbewapende
krijgers deel aan de slag van Woeringen.
> Caen werd gesticht vanuit het kruisbroedersklooster van
Parijs.
> In 1280 overleed Walram IV, de hertog van Limburg. De
aartsbisschop van Keulen en de graaf von Berg maakten
aanspraken op de erfenis. De graaf van Berg droeg zijn rechten
over aan de hertog van Brabant. In de slag van Woeringen
werd de aartsbisschop van Keulen, Siegfried von Westerburg,
gevangen genomen door graaf Adolf V von Berg (1259-1296).
Gedurende dertien maanden zat hij gevangen in een kerker in
het slot Burg. In 1288 verleende de graaf Diisseldorf stadsrechten
en hoopte op die manier invloed te kunnen uitoefenen
op de Rijnhandel. Maar in 1292 werd hij op zijn beurt gevan
gen genomen door de aartsbisschop. Hij stierf in gevangenschap
in 1296. Tussen 1288 en 1296 had hij de kruisbroeders
uitgenodigd om in zijn graafschap een klooster te stichten.
Onder het bewind van zijn broer, Wilhelm I von Berg (1296-
1308) vestigden zij zich op het grafelijk domein Steinhaus.

134 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
• In 1298 werd Joannes de Hargny (de Harengier, de Harengi,
Harengerius) tot prior-generaal gekozen. Vermoedelijk was hij
afkomstig uit het Noord-Franse plaatsje Hergnies, dat thans deel
uitmaakt van de agglomeratie Valenciennes. Hij overleed in
London op 1 augustus 1304. Tot 1284 was hij prior geweest in
Condren en vanaf 1284 in Doornik. Russelius verhaalt dat Hargny
er vooral op uit was, dat het klooster van Hoei in gebouwen en
bezittingen de andere huizen zou overtreffen. Omdat hij toeliet dat
geschenken van familieleden voor eigen gebruik werden
aangewend, bracht hij de kloostertucht in gevaar en week hij af van
een van de grondprincipes van het kloosterleven van de reguliere
kanunniken.
In de parochie Doveren (Kreis Erkelenz), in het dekenaat
Wassenberg, dat toen tot het bisdom Luik behoorde, lag in 1235
een kapel op het landgoed Hobusch. De kapel was toegewijd aan de
heilige Laurentius, een van de hospitaalheiligen. Door bemiddeling
van Goswinus de Hugenrode (Hugenraedt, Hiingenraedt) en
zijn vrouw Berta, werd Hohenbusch in 1302 een kruisbroedersklooster.241
Op 27 oktober 1343 kreeg de kerk van het prioraat te
Hohenbusch een aflaatbrief van Clemens VI, twee aartsbisschoppen
en elf bisschoppen van Avignon.242
• Jacobus Anglus (Jacques Anglais, Jacques Ange Anglois)
studeerde in Parijs, trad daar in de orde, werd achtereenvolgens
procurator in Parijs, provinciaal in Engeland en vandaar prior-
generaal gekozen in 1304. Hij overleed op 5 februari 1308. Op 24
maart 1308 werd Petrus Duns (de Dun) prior-generaal gekozen.
Korte tijd later werd hij ziek en stierf reeds in de vierde maand van
zijn generalaat. Hij was de auteur van libellus praeparamentorum.245
241 R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden. Rheinisches Archiv, 23, Bonn, 1932,
pp. 59-70; K. Lehmkuhl e.a., Hohenbusch. Im Wandel der Jahrhunderte. Erkelenz, 2002, pp.
10-14
242 A. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijnprioren-generaal 1210-1796. in: Clairlieu,
1959, jg. 17, p. 106
243 C.R. Hermans, Annales, II, p. 463

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 135
In 1307 werd vanuit Beyenburg een klooster in Keulen gesticht.
De weduwe Gudelind Hardevust besloot haar eigendommen (o.a.
een vijftal huizen) in de parochie van de heilige Columba aan de
kruisbroeders te schenken. Twee kruisbroeders, Johannes de Brugis
(een lekenbroeder) en Reinardus (een priester) stichtten het kloos
ter, wijdden het toe aan het Heilig Kruis en plaatsten de kloosterkapel
onder de bescherming van de H. Barbara. De pauselijke
beschermingsoorkonde volgde in 1311. Enkele prioren uit de veertiende
eeuw bleven bij naam gekend: Rupernus, prior op 12 juli
1341, toen hij de rechtsgeldigheid van de orde trachtte aan te
tonen behulp van de bulle van Innocentius IV van 1 oktober 1248
244, Henricus Caesar, prior op 24 juli 1374245 en Johannes van
Gelria, prior in 1399.246 Hoewel regelmatig bevoegdheidskwesties
met de parochiegeestelijkheid uitgeklaard moesten worden, kwam
het klooster tot grote welstand. In 1390 werd besloten om de vervallen
Barbarakapel uit te breiden tot een kerk met toren en klok
en de kloostergebouwen grondig te herstellen. De kruisbroeders
van Keulen behartigden vanaf hun komst in Keulen de zielzorg in
de begijnhoven.247
• Nicolas de Rochefort (a Ruperforti), zoon van de graaf van
Rochefort en neef van de eerste prior-generaal Petrus Walcurtius,
werd op 14 September 1308 tot prior-generaal gekozen. Hij over-
leed op 3 mei 1320.
In 1318 bevestigde paus Johannes XXII de vroeger verkregen
priviliges van de orde en verleende nieuwe: de leden van de orde
kregen verlof te preken en biecht te horen; bovendien kregen zij
het recht om jaarlijks "op termijn te gaari\ d.i. aalmoezen in te
zamelen in de kerken en parochies voor de verzorging van de
armen, de zieken en de pelgrims. De bedelmonniken bezaten deze
rechten vanaf hun stichting, de kruisbroeders niet, hoewel sommi-
244 C.R. Hermans, Annales, I, p.71 en II, p. 115
245 C.R. Hermans, Annales, II, p. 160
246 H.V. Sauerland, Urkunden und Regesten zur Geschichte der Rheinlande aus dem
Vatikanischen Archiv, VI, Bonn, 1912, nr. 1229
247 R. Janssen & P. Wlnkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige kring Clairlieu, 2002, pp. 112-113

136 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
gen niet uitsluiten dat de privileges van 1318 de bevestiging zijn
van een reeds lang in de orde gevestigde praktijk. Vermoedelijk
vroeg prior-generaal Nicolas de Rochefort de bevestiging van de
priviliges in Rome aan, om een einde te maken aan het opleggen
van belastingen, waarvan de kruisbroeders voortdurend het
slachtoffer waren. Johannes XXII nam de orde in bescherming en
verleende haar bovendien het exemptie-privilege.
In 1314 werd vanuit Keulen het kruisbroedersklooster van
Asperen gesticht. De kruisbroeders woonden nog maar zeven jaren
in Keulen, toen daar een deftige bruiloft werd gevierd. Jan, zoon
van Jan XI, heer van Arkel en Gorcum, huwde met Ermgard,
dochter van de graaf van Kleef en een nicht van de bisschop van
Keulen, Hendrik II van Virnenburg, die in 1307 de kruisbroeders
verlof had gegeven om zich in Keulen te vestigen. Tijdens zijn
verblijf in Keulen maakte de heer van Arkel kennis met de kruis
broeders, die hij uitnodigde om in Gorcum een klooster te stichten.
Toen de eerste kruisbroeders in Gorcum aankwamen, bleek dit
echter zo volgebouwd te zijn, dat er amper plaats was voor een
nieuw klooster. Aanvankelijk namen de kruisbroeders daarom hun
intrek in enkele reeds bestaande huizen. Later vestigden zij zich
binnen de muren van het naburige Asperen. In hun kerk werden
de heren van Asperen begraven. De eerste prior, die ook reeds in
Gorcum het convent bestuurde, was Martinus d'Auvans, een
geleerd man van aanzienlijke komaf. 248
In 1302/1316 stichtten de kruisbroeders van Caen een klooster
in Saint-Ursin. Twee hospitalen werden aan hun zorgen toevertrouwd
door de adellijke familie de Doucelle: het eerste was
gelegen in Saint-Ursin zelf, het tweede - een leprozenhospitaal -
lag in Couptrain. In beide plaatsen bedienden de kruisbroeders de
kapel van de H. Magdalena. In 1316 bekwam de pastoor van
Lignieres-la-Doucelle, in wiens parochie het klooster was gelegen,
van de bisschop van Mans, dat er slechts twee kruisbroeders
mochten wonen in hun klooster en dat hun pastorale en liturgi-
248 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige kring Clairlieu, 2002, pp. 44-45

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 137
sche diensten beperkt zouden blijven. De pauselijke goedkeuring
bekwamen de kruisbroeders in 1319 van Johannes XXII, de paus
van Avignon. In 1327 volgde de koninklijke instemming.249
• Martinus d'Auvans (d'Avans) bleef niet lang prior van Asperen.
In 1320 werd hij prior-generaal. Op ongeveer dertigjarige leeftijd
was hij bij de kruisbroeders ingetreden. In welk klooster is niet
bekend. Tijdens zijn generalaat werd de bouw van een nieuwe
kloosterkerk in Hoei voltooid. Op 12 april 1322 werd ze door
Herman van Keulen, bisschop van Henna en wijsbisschop van
Luik geconsacreerd. Ze was grotendeels bekostigd met de bijdragen
van pelgrims en anderen, die de relikwieen van de H. Odilia
en gezellinnen en van de H. Theobald kwamen vereren.
Tevergeefs probeerde d'Auvans de eenvormigheid en observantie
binnen de orde te bewaren. In 1326 bezat hij een vicarius, een vicegeneraal:
Baudoiun van St.-Gilles, conventuaal van Hoei, die in
dat jaar prior van Doornik werd gekozen.250 Op 4 mei 1340 gaf
Benedictus XII een bevestiging van vroeger gegeven privileges. In
zijn suppliek had de prior-generaal het merkwaardig motief
aangegeven, dat de privileges in het klooster van Hoei een tijd lang
niet gebruikt waren. In 1318 had Johannes XXII nochtans een
bevestiging van de privileges verleend. Maar door zorgeloosheid,
nalatigheid en een gemis aan kennis van het eigen orde-recht, had-
den de kruisbroeders van Hoei bijna zwijgend afstand gedaan van
hun rechten. Het gezag van de prior-generaal werd ondermijnd
door confraters die appelleerden, wanneer de generaal wilde straffen,
waardoor de straf werd opgeschort. Op zijn verzoek verleende
Benedictus XII op 12 juni 1340 aan de generaal de faculteit om te
straffen ondanks appel, dus ook als ze reeds een beroep hadden
gedaan op de H. Stoel.251
249 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige kring "Clairlieu", 2002, p. 168
250 A. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijn prioren-generaal 1210-1796. in: Clairlieu,
1959,jg.l7,p. 105
251 A. Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde vanafhaar ontstaan tot aan het Concilie
van Trente. in: Clairlieu, jg.l, 1943, p. 19

138 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
In 1340 werd een klooster gesticht in Schwarzenbroich door
Werner de Merode, aan wie St.-Matthias dit in een verschijning
gevraagd zou hebben. De aartsbisschop van Keulen, Walram von
Jiilich, stemde in met de oprichting van het klooster. In de oprich-
tingsoorkonde werden Werner IV van Merode, zijn echtgenote
Elisabeth de Montigny en hun zoon Werner V genoemd. Het St.-
Matthiasconvent van Luik kreeg de opdracht er enkele confraters
naar toe te sturen. Het geslacht de Merode schonk het nieuwe con
vent renten en cijnzen op huizen, bos en akkerland. Het klooster
Mattiastal hield zich vanaf de stichting bezig met de verpleging van
armen, zieken en pelgrims, o.a. in het gasthuis Geich, een vroegere
stichting van de familie de Merode. Enige tijd na de stichting
schonk Werner de Merode aan de kruisbroeders het patronaatsrecht
over de parochie Mariaweiler.252
In 1341 onderhandelden inwoners van Virton met de kruis
broeders van Suxy en Carignan om het stedelijk gasthuis over te
nemen. De stedelingen wensten dat er altijd minstens twee kruis
broeders in Virton zouden wonen, waarvan er een priester moest
zijn. Want ze moesten niet alleen pelgrims en armen opvangen,
maar ook het goddelijk officie bidden voor de overledenen en de
levenden van de stad Virton. Bij het gasthuis lag een kapel, die
door de kruisbroeders aan het Heilig Kruis werd toegewijd. Het
stadsbestuur gaf de schenking over in gehoorzaamheid en onderwerping
aan de gravin van Chiny. De aartsbisschop van Trier,
Boudewijn van Luxemburg, gaf zijn toestemming voor de stich
ting op 10 mei 1341. Het huis, dat de kruisbroeders van de
stedelingen kregen en dat "Maison-Dieu" werd genoemd, lag
buiten de stadspoorten.253
• In 1344 werd Libertus de Hunbusset (Busset de Hun) tot priorgeneraal
gekozen. Hij overleed op 13 oktober 1355 tijdens een
visitatie in Toulouse. Russelius verhaalde dat hij veel goeds had
gedaan tijdens een pestepidemie in 1347. Onder zijn bestuur werd
252 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige kring Clairlieu, 2002, p. 173
253 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige kring Clairlieu, 2002, pp. 202-203

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 139
in 1343 een klooster gesticht in Laines-aux-Bois in de buurt van
Troyes. In de buurt sprak men van les Croisiers of van les Porte-
Croix. Vermoedelijk was dit klooster afhankelijk van het kruisbroedersklooster
van Parijs. We weten er nauwelijks iets over.254
3.2.3. Crisis in de orde vanaf het midden van de veertiende
eeuw
• Jean de Mannevilhe (de Manna Villa) ontving vanwege zijn grote
gaven vanwege generaal Libertus de opdracht zijn studies voor te
zetten — wellicht aan de Sorbonne — en werd spoedig bekend door
zijn soberheid, geleerdheid en welsprekendheid. Van hem werd
beweerd, dat hij door zijn vroomheid het vertouwen had van de
Franse koning, Jan de Goede, wiens geestelijke leider hij werd op
de kansel en in de biecht. Hij weigerde de bisschopszetel van Meaux
en van Laon, toen de koning hem deze aanbood. Volgens Russelius
was hij gedurende drie jaren prior van Parijs. Na de dood van
Libertus de Hunbusset werd hij prior-generaal gekozen op 19
november 1355. Hij bleef hofpredikant en biechtvader van koning
Jan de Goede, totdat deze, ondanks de vredespogingen van
Innocentius VI, een oorlog begon tegen Engeland en hiervoor zelfs
belastingen van kerkelijke goederen opeiste. Jan de Goede werd in
de slag bij Poitiers op 19 September 1356 gevangen genomen.
Jean de Mannevilhe was van november 1355 tot September 1356
dikwijls niet in Hoei, maar in Parijs. Op 25 oktober 1356 ontving
hij van de paus de bul Sicut obedientiae. Hierin herinnerde de paus
eraan, dat de prior van Hoei het recht had van visitatie, van confirmatie
van de prioren en van het aannemen van nieuwe leden. Ook
wees de paus de kruisbroeders op hun plicht van deel te nemen aan
het jaarlijkse generate of provinciale kapittel. Er zijn er, aldus de
paus, die zich tegen de prior van Hoei verzetten, hem gehoorzaamheid
en eerbied weigeren en zelfs de hulp van de bisschoppen
trachten in te roepen. Op het generaal kapittel van 1358 deed Jean
de Mannevilhe afstand van het generalaat. In 1359 was hij prior in
Luik. Later zou hij in Schwarzenbroich geleefd hebben.
254 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige kring Clairlieu, 2002, p. 121

140 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
• Joannes van Zwolle werd prior-generaal gekozen in het generaal
kapittel van 1358. Hij overleed op 4 april 1363. Hij werd opgevolgd
door Martinus de Burgis, die voor 1369 zijn ambt neerlegde.
Vanaf het midden van de veertiende eeuw maakte de orde een
ernstige crisis door: sommige prioren namen geen deel meer aan
het generaal kapittel en weigerden de generale visitatie. Een aantal
kruisbroeders verwierf private bezittingen. Door het persoonlijk
bezit toe te laten ging in een aantal ldoosters het gemeenschapsleven
verloren en tegelijk viel ook de zorg voor armen en zieken
weg. Tijdens het Westers Schisma (1378-1418) verslapte de kloostertucht
zeer snel en de ldoosters in Frankrijk gehoorzaamden de
paus van Avignon en niet hun prior-generaal, die trouw was aan de
paus van Rome. Het geestelijk verval was groot, al bleven vele
kruisbroeders het kloosterideaal trouw. Zij vonden een geestelijke
leidsman in prior-generaal Petrus Pincharius (1320-1382), die zeer
. **J
Beyenburg, kerk en klooster

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 141
krachtig optrad tegen simonie: hij wilde bij de opname van
nieuwelingen in de orde geen schenkingen voor kerk of klooster of
beloften van toekomstige schenkingen aanvaarden. Daarmee
bestreed hij een sinds het midden van de veertiende eeuw ingeburgerd
gebruik in de orde. Inderdaad, toen heel wat kloosters
ontvolkt raakten als gevolg van de verschrikkingen van de Zwarte
Dood, zochten de plaatselijke oversten dringend nieuwe leden en
gingen daarbij vaak niet bijzonder kritisch te werk, vooral niet
wanneer de nieuwe kandidaten door schenkingen de materiele si-
tuatie van het klooster konden verbeteren. Bovendien waren vele
rijken er op uit hun zonen in het klooster van extra inkomsten te
voorzien om hen een beter leven te verschaffen. Pincharius gaf zich
veel moeite om de religieuze tucht in de conventen te herstellen.
Tijdens het Westers Schisma koos Pincharius de kant van
Urbanus VI; daarom werd hij bij zijn hervormingspogingen soms
voor schismatiek uitgemaakt. In 1372 verkreeg hij van de koning
van Frankrijk, dat de voortvluchtige kruisbroeders door de burgerlijke
overheid werden opgespoord en gevangen genomen. Ook in
Engeland kreeg hij bisschoppelijke steun bij zijn hervormings
pogingen. Maar in Keulen moest hij in 1374 de wettigheid van de
orde verdedigen. Hij stierf op 13 juli 1382 in Sint-Agatha, waar hij
ook begraven werd. 255
Tijdens het generalaat van Pincharius was er sprake van stich-
tingen in Georges-lez-Trediar, Sint-Agatha, Donnington en Aken.
Het klooster van Donnington werd gesticht in 1376. Er is weinig
over bekend. Vast staat, dat de stichting nooit naar een groot
klooster evolueerde. Het klooster van Saint-Georges de Tremeur
werd aanvaard door de kruisbroeders van Saint-Ursin. Een gedeelte
van het klooster fungeerde als hospitium. De kruisbroeders boden
er tijdelijk onderdak aan armen en pelgrims. Dat was ook de wens
geweest van Geoffroy Le Voyer die in Saint-Georges de Tredias en
Tremeur een hospitium stichtte en dat aan de kruisbroeders
schonk. Het hospitaal was gelegen langs het 550 km lange traject
255 C. Van Dal, Rond Vestis Nuptialis. in: Clairlieu, jg.l 1,1953, pp.3-6; A. Van De Pasch,
Het klooster Clairlieu en zijn prioren-generaal, 1210-1796, pp. 109-111

142 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
van de dertig daagse bedevaart ter ere van de zeven Bretoense heiligen.
Met de bedevaart kon men starten met Pasen, Pinksteren,
Sint-Michiel of Kerstmis. Heel wat adellijke geslachten begiftigden
het kruisbroedersklooster met schenkingen van gronden of met
misfundaties. Geoffroy Le Voyer en zijn tweede echtgenote, Renee
Madeuc, werden in de kapel van Saint-Georges begraven. 256
Rond 1315 bouwden bewoners van het Land van Cuijk een
kapel ter ere van Sint-Agatha. In 1367 werd deze kapel door Dirk
van Hoorn, heer van Perweis, Duffel en Kranenburg, die optrad als
voogd van de minderjarige Jan IV, heer van Cuijk, aangeboden aan
de Orde van het Heilig Kruis. Van de kant van de orde trad Jan van
Roermond, kruisbroeder van Asperen, in 1371 op als gevolmatigde
van de prior-generaal en aanvaardde de schenking. De pastoors van
Cuijk en Vlieringsbeeck deden afstand van hun rechten tussen
1367 en 1374. De kruisbroeders van Asperen kregen van de orde
de opdracht om de kapel te aanvaarden. In 1375 vestigden zich een
drietal kruisbroeders naast de kapel om er een klooster te bouwen.
In 1378 bevestigde Jan IV de schenking, die zijn voogd in 1371
had gedaan. De aartsdiaken van Kempenland erkende de schenk
ing in 1379 en een jaar later verleende Rome de goedkeuring.257
Dank zij de vele schenkingen in de volgende eeuwen groeide Sint-
Agatha uit tot een van de voornaamste kloosters van de orde. De
stichtingsoorkonde sprak niet over een hospitium. Toch mag
aangenomen worden dat de kruisbroeders de armenzorg beoefenden.
In 1342, dertig jaar voor de komst van de kruisbroeders naar
Sint-Agatha, verkreeg de kapel de zogenaamde collectieve aflaat,
d.w.z. twaalf bisschoppen gaven elk een aflaat van veertig dagen.
Een dergelijke aflaat werd gegeven aan kerken en kapellen, waar
arme pelgrims en reizigers op hun lange boetetocht een pauze voor
ziel en lichaam zochten. De heilige Agatha was overigens de
patrones van de reizigers, speciaal van reizigers die per schip reisden.
256 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Cruets 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige kring "Clairlieu", 2002, p. 167
257 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige kring "Clairlieu", 2002, p. 176

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 143
De weduwe Gertrud von Bongart stond in 1372 de Sint-
Juliaankapel in Aken af aan de kruisbroeders. De stad Aken voegde
er het daarnaast gelegen gasthuis aan toe. De inkomsten waren gering.
Het gasthuis was zo klein en bouwvallig dat de kruisbroeders
dadelijk begonnen te bouwen. Toch duurde het nog tot omstreeks
1469 vooraleer een gerieflijk klooster gereed kwam. Aken behoorde
in die tijd tot het bisdom Luik. De eerste kruisbroeders
waren afkomstig uit het klooster van Keulen.258
• Ferricus van der Putte (Dupuys, Puteanus, de Puteo), de opvolger
van Pincharius werd in Venlo geboren. Hij stamde uit een bekende
Venlose familie. Nadat hij in Hoei intrad bij de kruisbroe
ders, werd hij door generaal de Mannevilhe naar Parijs gezonden
om theologie te studeren. Later werd hij procurator in Hoei en
subprior. Op 27 augustus 1382 werd hij prior-generaal gekozen.
Hij ondernam allerlei pogingen om de discipline in de Engelse
kloosters te herstellen en deed daarvoor een beroep op de aartsbisschop
van London.259 Van der Putte overleed op 14 juni 1393.
Tijdens zijn generalaat stichtten de kruisbroeders een klooster in
1391 een klooster in Varennes-sur-Allier. Zij richtten er een hospitium
in. Pierre Esteverre, kruisbroeder van Parijs, was de eerste
kruisbroeder van deze priorij.260
• Onder prior-generaal Nicolaus Dieux-le-Cresse (Deocrescentius,
Dieu-Croissant, Dieu-Cressant), die afkomstig was uit
Luik en zelf een beminnelijk en gelovig man was, waren armoede
en discipline zoek: de tafels bij gelegenheid van professie of
priesterwijding leken wel koningsmalen; ook stond hij de kruis
broeders toe de stipendia van de door hen gelezen missen naar
eigen goeddunken te besteden. Er heerste een grote uithuizigheid
en de spreekkamers waren regelmatig druk bezet, zodat er van
silentium en kloosterlijke ingetogenheid weinig of niets restte.
258 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige kring "Clairlieu", 2002, p.42
259 A. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijn prioren-generaal 1210-1796. in: Clairlieu,
jg.17, 1959, p.lll
260 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige kring "Clairlieu", 2002, p. 193

144 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Het Sinte-Odiliaschrijn in het kruisherenklooster in Diest.
In 1292 lieten de kruisheren van Hoei een rijk beschilderd eikenhouten schrijn vervaardigen
in Luik, om de relieken van de heilige Odilia op vvaardige wijze te bewaren en te vereren. Na
de Franse Revolutie kwam dit schrijn in het bezit van de parochiekerk van Kerniel, waar het
in 1832 langs alle kanten werd afgezaagd, om het in een zijaltaar te kunnen plaatsen. Het
schrijn van Diest is van het oorspronkelijke schrijn een reconstructie, vervaardigd in 1951
door kunstschilder Koos van der Horst jr.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 145
Dieux-le-Cresse benoemde de prior van Beyenburg tot provinciaal
voor Duitsland. Hij overleed in 1396.
• Nog erger maakte het zijn opvolger Jean van Avins die via
simonie het generaalsambt verkreeg en op totaal geen gezag bij zijn
medebroeders kon rekenen. Jean van Avins werd prior-generaal
gekozen in 1396. Volgens Russelius staakten de stemmen en was
een helft voor de subprior van Hoei en de andere helft voor Jean
van Avins, de prior van Namen. Omdat geen van beide partijen
wilde toegeven, maakte men de zaak aanhangig in Rome. Jean van
Avins won door beroep te doen op vrienden en door de inbreng
van geld. De keuze werd echter aangevochten: volgens de oudste
constituties moest immers bij gelijkheid van stemmen een andere
prior erbij gehaald worden en zijn stem zou de beslissende
meerderheid geven.
Tijdens zijn generalaat werd het klooster van Venlo gesticht.
Schippers bouwden in 1378 een straatkapelletje voor "Sinter
Klaas" in Venlo. Prior-generaal Ferricus van der Putten trachtte
deze kapel voor de orde te bekomen, maar slaagde daar niet in. De
kruisbroeders van Sint-Agatha kregen van het stadsbestuur, de pastoor
van de Hogekerk en de prins-bisschop van Luik in 1399
gedaan dat de kapel aan de orde werd afgestaan. In 1400 werd de
eerste steen van het klooster naast de kapel gelegd.261
Op verzoek van confraters, in het bijzonder van Johannes de
Merode, procurator in Venlo, en op aansporing van diens broer die
kanunnik was van de Sint-Lambertus te Luik, riep Jean van Avins
op 30 juni 1410 een generaal kapittel bijeen. Tijdens de opening
van dit kapittel maakten de kapittelleden Jean van Avins duidelijk,
dat hij ongeschikt was om zijn ambt uit te oefenen. Hij bleek nederig
genoeg om dit te erkennen en legde vrijwillig zijn ambt neer.
Hij stierf in het kruisherenklooster van Namen.262
261 R. Janssen & P. Winkelmolen, Repertorium Canonicorum Regularium Ordinis Sanctae
Crucis 1248-1840. Maaseik, Geschiedkundige kring "Clairlieu", 2002, p. 194
262 A. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijn prioren-generaal, 1210-1796. in:
Clairlieu, jg. 17, 1959, p.112.

146 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
4 Namen van kruisbroeders uit de dertiende en veertiende
eeuw
Adam, kruisbroeder in London in 1298 en in 1319, prior
Alain, Raoul, kruisbroeder in Saint-Ursin in 1316
Andre, Bernard, kruisbroeder in Toulouse in 1386
Anglus (Anglais, Ange, Anglois), Jacobus, kruisbroeder in Parijs in
1287, procurator; provinciaal in Engeland in 1304; kruisbroeder in
Hoei van 1304 tot 1308, prior-generaal
Arnhem van, Herman, kruisbroeder in Hoei in 1404
Asperen van, Hugo, kruisbroeder in Asperen in 1406
Atrecht van, Robertus, kruisbroeder in Doornik in 1324
Augier, Jean, kruisbroeder in Caen in 1407
Avans de (Auvans de), Martinus, kruisbroeder in Asperen van 1315 tot
1320, prior; kruisbroeder in Hoei van 1320 tot 1344, prior-
generaal
Avins van (Avinus, Davinus), Joannes, kruisbroeder en prior in Namen
in 1396; kruisbroeder in Hoei van 1396 tot 1410, prior-generaal
Bachiler, Simon, kruisbroeder in London in 1382
Ball, Robert, kruisbroeder in London in 1365
Barneburgh, John, kruisbroeder in London in 1369
Belhomme, Ellis, kruisbroeder in London in 1350 en in 1360, procu
rator
Belley, Pierre, kruisbroeder in Caen in 1356
Berlo de, Wilhelmus, kruisbroeder in Namen in 1367
Bermerys, Thomas, kruisbroeder in London in 1412
Bette, John, kruisbroeder in London in 1406
Bloc, Theodorus, kruisbroeder in Asperen in 1402
Bocken, Johannes, kruisbroeder in Beyenburg in 1383
Bourget, Richard, kruisbroeder in Caen in 1404
Boxstede, Roger, kruisbroeder in London in 1411
Brackerfeld de (Breckerfeld de), Johannes, kruisbroeder in Beyenburg
in 1390
Brilon de Gobelinus, Gerhard, kruisbroeder in Beyenburg van 1374
tot 1383, prior
Bristowe, John, kruisbroeder in London in 1370

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 147
Brugis de, Johannes, kruisbroeder in Beyenburg en in Keulen in 1307,
lekenbroeder
Bures, John, kruisbroeder in London van 1379 tot 1391, prior
Burgis de, Martinus, kruisbroeder in Hoei van 1363 tot 1369, priorgeneraal
Bylesham, John, kruisbroeder in London in 1412
Caesar, Henricus, kruisbroeder in Keulen in 1374, prior
Camily de, Nicolle, kruisbroeder in Caen in 1404
Canville de, Robin, kruisbroeder in Caen in 1407
Carpentier le, Jean, kruisbroeder in Caen in 1404, prior
Cauqueterne, Henri, kruisbroeder in Caen in 1356 en 1357, prior
Charingworth de, William, kruisbroeder in London in 1350, prior
Charpentier le, Guillaume, kruisbroeder in Caen in 1407, prior
Charteseye, William, kruisbroeder in London in 1382
Chastonte de, John, kruisbroeder in London in 1351
Chimay de, Hugo, kruisbroeder in Luik in 1399 en in 1400, prior,
definitor
Chretien, Raoul, kruisbroeder in Saint-Ursin in 1350, prior
Chruche de, John Atte, kruisbroeder in London in 1366
Clerk, Thomas, kruisbroeder in London in 1369
Clifford, Thomas, kruisbroeder in London in 1409
Clopton, Ralph, kruisbroeder in London in 1396
Cloutier le, Jean, kruisbroeder in Caen in 1356
Coustelier le, Nicolde, kruisbroeder in Saint-Ursin in 1373, prior
Cressenes, Alexander, kruisbroeder in Barham in 1348
Cressi van, Thomas, kruisbroeder in Whaplode in 1247, prior
Damman, James, kruisbroeder in Engeland in 1386
Dellwick, Henricus, kruisbroeder in Beyenburg in 1373
Delmal, Remigius, kruisbroeder in Parijs in 1286, prior
Descamps, Ludovicus, kruisbroeder in Parijs in 1287
Desjardins, Pierre, kruisbroeder in Caen in 1367, prior
Deyull, Thomas, kruisbroeder in London in 1369
Dieux-le-Cresse (Deocresencius, Dieu-Croissant, Dieu-Cressant),
Nicolas, kruisbroeder in Hoei van 1393 tot 1396, prior-generaal
Duns de (Dun de), Petrus, kruisbroeder in Hoei in 1308, prior-gene
raal

148 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Esteverre, Pierre, kruisbroeder in Parijs in 1391 en in Varennes-sur-
Allier in 1391; prior in Parijs in 1391
Everhardus, kruisbroeder van Keulen van 1409 tot 1420, prior; kruis
broeder in Namen in 141 en 1422, prior; definitor in 1419, 1420 en
1422; visitator in 1421
Fleuret, Gilles, kruisbroeder in Caen in 1404
Floreye (Flory), William, kruisbroeder in London in 1370
Fontenay, Guillaume, kruisbroeder in Saint-Ursin in 1316
Fouquier, Thomas, kruisbroeder in Caen in 1404
Fourneaux (Furnewes), Thomas, kruisbroeder in London in 1370
Frowyk, Richard, kruisbroeder in London in 1382
Fylingley, Roger, kruisbroeder in London in 1399
Gate, Walter, kruisbroeder in London in 1410
Gelria van (Cocus), Johannes, kruisbroeder in Keulen in 1399, prior
Gerardus, kruisbroeder in Asperen in 1323
Gerardus, kruisbroeder in Hoei in 1412
Gerardus, kruisbroeder in Venlo in 1412
Gilbert, kruisbroeder in Welnetham in 1390, prior
Glocoucester, Thomas, kruisbroeder in London in 1400
Gowda, Walter, kruisbroeder in London in 1411
Graunfelde, William, kruisbroeder in London in 1391; kruisbroeder in
Donnington van 1391 tot 1404, prior
Guillebert, Roger, kruisbroeder in Caen in 1356
Gulmyn, Thomas, kruisbroeder in London in 1382
Halveren de, Henricus, kruisbroeder in Beyenburg in 1390
Hankeboot, Bernard, kruisbroeder in Beyenburg in 1300
Hargny de (Harengier de, Harengi de, Harengerius), kruisbroeder in
Condren in 1284, prior; kruisbroeder in Doornik vanaf 1294, kruis
broeder in Hoei in 1304, prior-generaal
Herlet, Martinus, kruisbroeder in Parijs in 1286, prior
Hermannus, kruisbroeder in Suxy in 1341, prior
Heyne, Richard, kruisbroeder in Barham in 1293
Hosier Ralph, kruisbroeder in London in 1298
Humbusset de (Busset de Hun), Libertus, kruisbroeder in Hoei van
1344 tot 1355, prior-generaal

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 149
Ignotius Huyensis, kruisbroeder in Hoei in 1364, scriptor
Isabel, Guillaume, kruisbroeder in Caen in 1404
Jacobus, kruisbroeder in Doornik in 1322, prior
Janssen van Bommel, Libertus, kruisbroeder in Sint-Agatha in 1399,
prior; kruisbroeder en prior in Venlo van 1399 tot 1410; kruisbroeder
in Hoei in 1410 en 1411, prior-generaal
John, kruisbroeder in London in 1371, prior
Jourdain, Pierre, kruisbroeder in Caen in 1407
Ketternich de (Ketturig, Ketturiuch, Kettwig), Petrus, kruisbroeder in
Beyenburg van 1394 tot 1405, prior; provinciaal van de Rijnlandse
kloosters in 1394
Kok de, Joannes, kruisbroeder in Namen in 1376
Lambe, Thomas, kruisbroeder in London in 1396
Lebrun, Jean, kruisbroeder in Doornik in 1411, prior
Lenne de, John, kruisbroeder in London in 1366
Lennepe de, Lubertus, kruisbroeder in Beyenburg in 1410
Liard, Pierre, kruibroeder in Caen in 1404
Lumbard, John, kruisbroeder in London in 1352
Maistra, Etienne, kruisbroeder in Toulouse in 1258
Mannevilhe de (Manna Villa de), Jean, kruisbroeder in Parijs in 1352,
prior; kruisbroeder in Hoei van 1355 tot 1359, prior-generaal; kruis
broeder in Luik in 1359, prior; kruisbroeder in Schwarzenbroich na
1359
Marchand le, Thomas, kruisbroeder in Caen in 1404
Meijershoven van, Lambertus, kruisbroeder in Luik in 1375,
scirptor
Merten van (Martonius, Martin), Johannes, kruisbroeder in Asperen in
1411, prior; kruisbroeder in Hoei van 1411 tot 1415, prior-generaal
Molendino de, Conradus, kruisbroeder in Keulen in 1341,
procurator
Molenheim de, Johannes, kruisbroeder in Beyenburg in 1383
Novelan de (van Eppa), Johannes, kruisbroeder van Parijs in 1258 en
1287
Noviomagio de, Henricus, kruisbroeder in Luik in 1329, scriptor

150 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Peepkens, Lambertus, kruisbroeder in Luik in 1419, scriptor
Petrus, kruisbroeder in Asperen in 1342, prior
Petrus, kruisbroeder in Toulouse in 1404
Peytevyn, Thomas, kruisbroeder in London in 1371
Pincharius (Pinchar, Pincar, Pinchard, Pinchart, Pinchare), Petrus,
kruisbroeder in Caen van 1355 tot 1364, prior; kruisbroeder in Hoei
van 1364 tot 1382, prior-generaal
Piquet le, Fillis, kruisbroeder in Caen in 1404
Powuscret, William, kruisbroeder in London in 1397
Putte van der (Puteanus, de Puteo, Dupuys), Ferricus, kruisbroeder in
Hoei van (1382) tot 1393, procurator en subprior voor 1382, priorgeneraal
Quyntyn, John, kruisbroeder in London in 1370
Reinardus, kruisbroeder in Beyenburg en in Keulen in 1307
Reppes, Geoffrey, kruisbroeder in London in 1396
Rijck van Cuijck, Joannes, kruisbroeder in Hoei in 1298, prior-gene
raal
Rochefort de, Nicolaus, kruisbroeder in Hoei van 1308 tot 1320,
prior-generaal
Roermond van, Johannes, kruisbroeder in Asperen in 1367
Roermond van, Nicolaus, kruisbroeder in Scharzenbroich van ? tot
1413 en in Asperen in 1413
Rolf, William, kruisbroeder in London in 1412
Rupernus, kruisbroeder in Keulen in 1341, prior
Sacri-Fontanus (Fontanus), Johannes, kruisbroeder in Hoei in 1277,
prior-generaal
Savage, Thomas, kruisbroeder in London in 1387
Say, William, kruisbroeder in London in 1399
Schellenberg, Johannes, kruisbroeder in Hoei in 1405, scriptor
Schurvogel, Henricus, kruisbroeder in Beyenburg in 1383
Sebem (Sabernes), William, kruisbroeder in London in 1298
Seggebill, John, kruisbroeder in London in 1368
Sittard van, Johannes, kruisbroeder in Suxy in 1400, prior
Sporles de (Sporler, Spurle), Philip, kruisbroeder in London in 1363
Stapilford, Richard, kruisbroeder in London in 1385

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 151
St.Gilles de, Baudoin, kruisbroeder in Doornik in 1326, prior en vicaris-generaal
van de prior-generaal
Stoke Neylond de, John, kruisbroeder in London in 1352
Stoke, William, kruisbroeder in London in 1409
Tebaud, William, kruisbroeder in London in 1391
Touchard, Nicolde, kruisbroeder in Saint-Ursin in 1410, prior
Tracy, John, kruisbroeder in London in 1397
Tremonia de, Segebodus, kruisbroeder in Beyenburg in 1307
Trenquart, Nicole, kruisbroeder in Caen in 1407
Veal, Simon, kruisbroeder van Oxford in 1352, prior, excommunicatie
Veynhumius, Henricus, kruisbroeder in Sint-Agatha in 1416, procura
tor
Voet, Johannes, kruisbroeder in Parijs in 1406, scrip tor
Waddesworth, James, kruisbroeder in London in 1391
Wairstein de, Deytmarus, kruisbroeder in Beyenburg in 1386
Walcourt de (Walcurtius, Walcura), Petrus, kruisbroeder in Hoei in
1249, prior-generaal
Ward, Richard, kruisbroeder in London in 1400
Werdena de, Henricus, kruisbroeder in Beyenburg in 1374
Westcappel van, Simon, kruisbroeder in Asperen in 1375
Westende, Richard, kruisbroeder in London in 1399
Weston, Lionel, kruisbroeder in London in 1401
Westwode, John, kruisbroeder in London in 1387 en in Barham van
1387 tot 1406
Whithby, William, kruisbroeder in London in 1372
Wipperfiirt de, Golehnus, kruisbroeder in Beyenburg in 1410
Wipperfurt, Lambertus, kruisbroeder in Beyenburg in 1372
Wipperfurdt de, Johannes, kruisbroeder in Beyenburg in 1402
Wipperfiirdt de, Tilmannus, kruisbroeder in Beyenburg van 1407 tot
1414, prior
Withus, Godefridus, kruisbroeder in Luik in 1329, scriptor
Wyngham de, Henry, kruisbroeder in London in 1365
Yon, Jean, kruisbroeder in Caen in 1407
Zwolle van, Joannes, kruisbroeder in Hoei van 1359 tot 1363, priorgeneraal

152 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Besluit
De Orde van het Heilig Kruis ontstond in de eerste helft van de
dertiende eeuw. De eerste decennia betekenden een moeizaam
zoeken en tasten naar het te volgen evangelisch parcours.
Misschien moeten we de incubatietijd zoeken bij de eremieten: een
of meer vrome mannen trokken 'predikend' rond en waar zij een
tijdje verblijf hielden, ontstond een kleine religieuze gemeenschap
van kruisbroeders. Een dergelijke gemeenschap had slechts een
geringe levensvatbaarheid. Daarom verdwenen enkele/de meeste
gemeenschappen spoedig na hun ontstaan. Maar in het prinsbis-
dom Luik, waar een speciale devotie tot het Heilig Kruis bestond,
wisten enkele gemeenschappen te overleven, omdat ze zich vestig-
den op de rand van een stad en/of contacten onderhielden met
edelen, die landerijen bezaten langs de handelsroutes. Die edelen
wilden een kapel bouwen voor zichzelf en een hospitium voor
reizigers en pelgrims en waren op zoek naar priesters voor de ere-
dienst en de hospitaalzorg.
De plaatselijke seculiere geestelijken en de bisschoppen waren
niet opgetogen over de aanwezigheid van de kruisbroeders. Dat
was zeker het geval in Engeland, waar de kruisbroeders al een tijd
je voor 1248 aanwezig waren, maar toch pas echt wortel schoten
nadat de koning hun klooster in London in 1249 in bescherming
nam. In 1248 besloten een aantal religieuze gemeenschappen van
kruisbroeders om samen een orde van reguliere kanunniken te worden.
Dat dit gebeurde in het prinsbisdom Luik kan niet afgedaan
worden als louter toeval. De strijd van de aanhangers van de paus
tegen de geexcommuniceerde Duitse keizer Hendrik II, de aan-
bevelingen van de pauselijke legaat Capuccius, de vacante Luikse
bisschopszetel en de ondersteuning van de graaf van Loon speelden
een rol van betekenis bij de oprichting van de orde.
Tot op heden zoeken sommigen de oorsprong van de Orde van
het Heilig Kruis in de Kruistochten. Uit de oprichtingsoorkonden
en de pauselijke goedkeuringsdocumenten blijkt echter nergens
een verband met de Kruistochten. De oorkonden uit 1248 tonen
wel duidelijk aan, dat de kruisbroeders al verschillende stichtingen

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 153
hadden, maar dat een samenhangende structuur vooralsnog ontbrak.
Van zodra zij de statuten van de Dominicanen grotendeels
kopieerden, kwam daarin verandering.
Van de in de oprichtingsoorkonde vermelde gemeenschappen,
verdwenen de meeste spoedig na 1248. Hoei hield echter stand.
Weldra volgden andere kloosters, ook buiten het prinsbisdom
Luik, waardoor de Orde van het Heilig Kruis geleidelijk aan een
internationaal gehalte kreeg. De kruisbroeders zochten in deze
jaren naar een gepaste spiritualiteit. Als reguliere kanunniken van
het Heilig Kruis van Sint-Augustinus leefden zij in armoede, bedienden
zij (bedevaart)kapellen en verzorgden zij in hun hospitia
armen en pelgrims. De verleiding was misschien groot om, zoals
hun naamgenoten elders in Europa, een hospitaalorde te worden.
Mogelijk overdreven de eerste kloosterlingen ook in de armoedebeleving.
De kruisbroeders onderhielden contacten met de Franse
koning Lodewijk IX, die meer dan eens op kruistocht ging. Hun
klooster in Parijs zou later, onder de Franse kruisbroederskloosters,
een grote uitstraling kennen. Tijdens het concilie van Lyon in
1274, toen vele nieuwe religieuze gemeenschappen werden opgeheven,
konden de kruisbroeders aantonen dat zij wel degelijk een
orde van reguliere kanunniken waren en daarom werden zij niet
opgeheven. In de volgende decennia bekwamen zij nieuwe kloos
ters, niet alleen in Frankrijk, maar ook in het Duitse Rijk. De verwerving
van een aantal privileges verstevigde de rechtspositie van
de orde, waarin het klooster van Hoei zich langzaam maar zeker als
het hoofdklooster begon te manifesteren. Toen de orde in 1317 het
exemptierecht bekwam, kreeg dit Hoeise streven een voorlopige
bekroning. In de volgende jaren manifesteerde de prior van het
Hoeise klooster zich geleidelijk aan als de prior-generaal. Hij werd
in het £bestuur' van de orde bijgestaan door een vicaris-generaal
(bijvoorbeeld de prior van Doornik in 1326) en door twee prioren-
provinciaal: de eerste voor de Rijnlandse kloosters en de tweede
voor de Engelse kloosters. De overige kloosters vielen rechtstreeks
onder het bestuur van de prior-generaal
Dertien jaar na het Concilie van Lyon bekwamen de kruis
broeders de bevestiging dat zij een door de hemel beschermde orde

154 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
waren. Voor de middeleeuwers betekende bescherming door een
heilige inderdaad een hemelse garantie. Een kloosterorde was pas
echt, had pas levensrechten en vitale kracht, als ze ergens in con
tact met de hemel stond. Zoals Christus naar de hemel was
teruggekeerd, zo moest ook de orde iemand hebben, die naar de
hemel was voorgegaan en door wie dus de orde zelf iets hemels
geworden was. In 1287 bracht de Parijse kruisbroeder Joannes van
Eppa de relieken van de heilige Odilia naar Hoei. Het duurde
echter nog een hele tijd vooraleer haar devotie in alle huizen van
de orde werd aanvaard. Blijkbaar voelden de kruisbroeders de
behoefte om verder in de tijd terug te keren, op zoek naar een heiligenfiguur,
waaraan zij hun oorsprong konden koppelen. Zeker, ze
behoorden tot de orde van Sint-Augustinus, maar speciaal als
kruis-broeders kozen zij, vermoedelijk al in de dertiende eeuw, Sint-
Helena tot hun stichteres en patrones.
Op het platteland lagen de kloosters van het kruisbroeders bij
verkeersknooppunten (Condren, Beyenburg, Schwarzenbroich).
Een aantal kloosters lag langs de Maas (Namen, Hoei, Luik, Venlo,
Sint-Agatha) of langs de Rijn (Keulen). In de steden lagen de
kloosters bij een stadspoort, zowel buiten de omwalling (Hoei,
Namen, Doornik, Aken, Caen, Toulouse) als binnen de omwalling
(Luik, Venlo). De kruisbroeders streefden ernaar hun kerken en
kapellen tot doel te maken van pelgrimstochten door het verwer-
ven van relieken en de daarbij behorende aflaten, o.a. te Hoei,
Doornik, Namen, Luik, Venlo en Toulouse. De contemplatieve
dimensie van het kloosterleven haalde in de dertiende en veer-
tiende eeuw bij de kruisbroeders dan ook niet de bovenhand.
Daarvoor waren zij te actief bezig met de bediening van hun
kapellen en vooral met de opvang en verzorging van zieken, armen
en reizigers.
In de veertiende eeuw bleek het cement tussen de verschillende
kruisbroederskloosters niet hecht genoeg. Het Westers Schisma, de
politieke instabiliteit in Duitsland, Luik en Frankrijk en het verschil
in mentaliteit tussen de Duitse en de Franse kloosters
bevorderden geenszins de autoriteit van de prior van Hoei als
prior-generaal van de orde. Verschillende prioren-generaal rela-

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 155
tiveerden bovendien het armoede-ideaal. In 1304 gaf Joannes van
Hargny daartoe het startschot, toen hij zijn plannen bekend maak-
te om het klooster van Hoei groter en mooier te maken dan enig
ander klooster van de orde. In de volgende jaren Vergaten de
kruisbroeders diverse bepalingen uit hun constituties en zelfs hun
privileges. Sommige prioren, aangevoerd door de oversten van de
Franse kloosters, namen geen deel meer aan het generaal kapittel
en weigerden de generate visitatie. Het generaal kapittel van 1410
riep de verloedering van het kloosterleven tenslotte een halt toe en
zette de eerste stappen op weg naar het herstel van het armoede-
ideaal en van de kloostertucht.
Kort na 1410 werden de meeste oorkonden en bescheiden ver-
nietigd om, met de statuten van 1248 als uitgangspunt, een
nieuwe start te kunnen nemen en het verleden te kunnen vergeten.
Niet alle sporen werden uitgewist. Wat restte werd later - er werd
daar overigens al vanaf het midden van de veertiende eeuw mee
begonnen tot diep in de zeventiende eeuw - met legendarische verhalen
verweven, waardoor de stichting naar de jaren 1210 werd
verschoven en enkele eeuwen later zelfs met zekerheid werd
toegeschreven aan Theodorus van Celles, die op kruistocht was
gegaan en in Toulouse kennis had gemaakt met de heilige
Dominicus, wiens constituties hij gedeeltelijk gekopieerd had bij
de oprichting van de Orde van het Heilig Kruis.
De religieuze instituten hebben een taai leven. Zij hebben een
prenatale tijd van tien tot twintig jaar nodig. Bijna het dubbele van
die tijd gebruiken zij voor hun consolidatie. Hun ontplooiing
beslaat ongeveer honderd jaar, de stabilisering haast even lang.
Daarna volgt een dalende curve. Toegepast op de kruisbroeders
betekende de periode voor 1248 een prenatale tijd van ruim vijftien
tot achtendertig jaar (1210/1233 - 1248). De consolidatie,
c.q. de verwerving van het generaal bestuur door de prior van
Hoei, duurde tot het begin van de veertiende eeuw en ging
mogelijk gepaard met het vervalsen van oorkonden uit de der-
tiende eeuw. Onmiddellijk na de consolidatie tekende het verval
zich al af, wegens het verlaten van het armoede-ideaal in een aantal
kloosters. Omdat het aantal huizen gestaag steeg en in de

156 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
nieuwe stichtingen aanvankelijk de observantie in acht werd
genomen, viel het verval van de orde pas echt op vanaf het midden
van de veertiende eeuw. Vanaf 1410 werd orde op zaken gesteld en
in de loop van de vijftiende eeuw overwonnen de kruisbroeders de
inzinking uit de veertiende eeuw. Deze overwinning ging echter
gepaard met het wissen van een aantal, vermoedelijk minder fraaie
en profane sporen uit het verleden, en het opvoeren van legendarische
en vrome verhalen met betrekking tot de strijd tegen heidenen
en de bekering van ketters.
SUMMARY
The order of the Holy Cross originated in the first half of the thirteenth century.The
first decades meant a laborious and difficult search for the evangelical track to be fol
lowed.
Maybe the incubation period is related to the hermits: one or more pious itinerant
preachers; where they stayed for a while a small religious community of brothers of the
Cross was established. Such a community was hardly feasible. That's why some/most
communities disappeared soon after their inception (origin). But in the episcopal princi
pality of Liege where an exceptional devotion for the Holy Cross existed, some commu
nities succeeded in surviving, because they had settled at the edge of a city and / or had
connections with noblemen, who owned estates along the trade routes. These noblemen
wanted to build a chapel for themselves and a hospice for travellers and pilgrims and thus
they were looking for priests for religious services and hospital care.
The local secular priests and the bishops however were not delighted with the pres
ence of the brothers of the Cross. This was certainly true for England, where the broth
ers of the Cross had been present some time before 1248, but only really took root after
the king had safeguarded their London convent. In 1248 a number of religious commu
nities of brothers of the Cross decided to become one order of regular canons. The fact
that this happened in the episcopal principality of Liege was certainly no coincidence.
The fight of the pope's followers against the excommunicated German emperor Henry
II, the recommendations by the nuncio Capuccius, the vacant Liege bishopric and the
support from the count of Loon played a sgnificant role in the foundation of the order.
Up till now some have tried to trace back the origin of the Order of the Holy Cross
to the crusades. From the foundation charters and the papal documents of approval no
such connections can be shown. The charters from 1248 clearly demonstrate that the
brothers of the Cross already had several foundations but that they lacked a coherent
stucture. As soon as they copied the statutes of the Dominicans for the greater part, this
changed.
From the communities mentioned in the foundation charter, most disappeared soon
after 1248. Huy however survived. Presently other convents followed, also outside the
episcopal principality of Liege, so that the order of the Holy Cross slowly gained inter
national recognition. During this period the brothers of the Cross were looking for an
appropriate spirituality. As regular canons of the Holy Cross (rule of Saint Augustine)
they lived in poverty, served pilgrims'chapels and took care of the poor and the pilgrims

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 157
in their hospices.The temptation to become a Hospital Order - just like many of their
namesakes elsewhere in Europe- may have been great. Possibly the first conventuals exag
gerated their ideal of poverty. The brothers of the Cross had relations with the French
King Louis IX, who went on a crusade more than once. Later their Paris convent would
experience a radiating influence on the French convents of the brothers of the
Cross.During the council of Lyon in 1274, when many new religious communities were
abolished, the brothers of the Cross could prove they really were an order of regular
canons and for that reason they weren't suppressed. During the following decade Huy
obtained new convents, not only in France but also in the German Empire.The acquisi
tion of a number of privileges consolidated the legal position of the Order, in which the
Huy convent gradually manifested itself as the mother convent.When the Order gained
the right of exemption in 1317, this Huy ambition was awarded a temporary crown. In
the following years the prior of the Huy convent gradually manifested himself as priorgeneral.
He was assisted in the government and the administration of the Order by a
vicar-general (e.g. the prior of Doornik in 1326) and by two priores-provincial: one for
the convents in the Rhineland area and one for the English convents. The remaining con
vents directly came under the government of the prior-general.
Thirteen years after the Council of Lyon, the brothers of the Cross received confir
mation they were an order protected by heaven.Indeed for medieval man the protection
by a saint meant heavenly warrantyA convent order could only be real, could only have
rights to life and develop virtality if, in some way, it had contact with heaven. Just like
Christ had returned to heaven, the order needed someone who had preceded to heaven
and through whom the order itself became something heavenly. In 1287 the Parisian
brother of the Cross Joannes van Eppa transferred the relics of Saint Odilia to Huy. But
it took some time before the devotion of this saint was accepted in all convents of the
order.
Obviously the brothers of the Cross felt the need to go further back in time to look
for a saint to relate their origin to. To be sure, they belonged to the order of Saint
Augustine, but especially as brothers ofthe Cross they chose for St Helen as their foundress
and patron saint, presumably already in the thirteenth century.
In the fourteenth century the cement between the various convents of the brothers of
the Cross proved to be insufficiently firm. The Great Western Schism, the political insta
bility in Germany, Liege and France, together with the difference in mentality between
the German and French convents by no means advanced the authority of the prior of
Huy as prior-general of the order. Moreover certain priors-general became somewhat
casual concerning the ideal of poverty. In 1304 Joannes van Hargny gave the green light
when he announced his plans to expand and embellish the Huy convent more than any
other convent of the order. In the following years the brothers of the Cross "forgot" about
diverse regulations from their constitutions and even their privileges. Some priors, led by
the priors of the French convents, no longer participated in the general chapter and they
refused general visitation. The general chapter of 1410 finally put a stop to the degener
ation of convent life and took the first steps to restore the ideal of poverty and monastic
discipline.
Soon after 1420 most charters and records were destroyed to proceed with the statutes
of 1248 as starting-point and to forget about the past. Not all traces were erased, though
what was left was interwoven with legendary stories: this already started in the second
half of the fourteenth century and went on till deep in the seventeenth century; this way
the foundation was deferred to 1210 and some centuries later it was - with great cer
tainty- attributed to Theodorus from Celles,who had been on a crusade and had met

158 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Saint Dominic in Toulouse, whose constitutions were partly copied at the foundations of
the Order of the Holy Cross.
Religious institutions lead a tough life. They need a prenatal period of ten to twenty
years. Almost twice as much time is needed for their consolidation. Their development
lasts almost a hundred years, and their stabilisation period is equally long. A declining
graph follows. When this theory is applied to the brothers of the Cross the period before
1248 can be regarded as a prenatal period of well over fifteen to thirty-eight years (1210
/ 1233 - 1248). The consolidation, c.q. the acquisition of the general government by the
Huy prior, continued till the beginning of the fourteenth century and possibly involved
falsification of charters from the thirteenth century. Immediately after the consolidation,
the decline became obvious, due to the abandonment of the ideal of poverty in some
convents. Because the number of convents steadily rose, and the observance was com
plied with in the new foundations at first, the decline of the order became really con
spicuous in the middle of the fourteenth century. From 1410 onwards order was restored
and in the course of the fifteenth century the brothers of the Cross conquered the reces
sion from the fourteenth century. This conquest was accompanied by the erasure of some
probably less fine and profane traces from the past and the increase in the number of leg
endary and pious stories about the fight against the heathen and the conversion of
heretics.
RfiSUMfi
M.B.
L'ordre de la sainte Croix est ne dans la premiere moitie du treizieme siecle. Les pre
mieres de'cennies etaient marquees par la recherche d'un parcours evangelique a suivre.
Peut-etre on en trouve les premieres traces dans les cercles des ermites: de petits groupes
qui parcouraient le pays en prechant et la ou ils s'arretaient seraient ndes de petites communautes
religieuses de freres de la Croix. Mais de telles communautes n'etaient pas tres
viables et elles disparaissaient bie/i vite apres leur naissance. Seulement dans la princi-
paute de Liege ou existait une devotion speciale de la sainte Croix quelques commu-
nautis parvenaient a survivre parce qu'elles s'installerent aux abords d'une ville ou qu'elles
avaient des contacts avec des nobles qui possedaient des terres le long des routes commerciales.
Ces nobles voulaient y batir une chapelle pour eux-memes et un hospice pour
voyageurs et pelerins et ils avaient besoin de pretres pour le culte et le soin des malades.
Le clerge* seculier et les eveques ne regardaient pas d'un bon oeil la presence des freres
de la Croix. C'e'tait surtout le cas en Angleterre ou les freres de la Croix e'taient deja
presents avant 1248 mais s'enracineront definitivement apres que le roi avait assume' la
protection de leur couvent a Londres en 1248. En 1248 un certain nombre de commu
nautes religieuses de freres de la Croix deciderent de former ensemble un ordre de
chanoines re'guliers. Que cela se faisait dans la principaute de Liege n'est pas du au hasard.
La lutte des partisans du pape contre l'empereur excommunie d'Allemagne Henri II; les
recommandations du l£gat papal et le soutien du due de Looz ont joue* un role impor
tant dans la fondation de 1'ordre.
Jusqu'a maintenant il y en a qui cherchent l'origine de l'ordre dans les croisades. Mais
nulle part dans les documents d'origine on trouve des traces d'un lien avec les croisades.
Les documents de 1248 montrent clairement que les freres avaient deja plusieurs fondations
mais sans structure d'ensemble. Cette lacune a e*te combine des qu'ils se sont donne
des statuts largement copies sur ceux des dominicains

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 159
La plupart des communautis signalees dans l'acte de fondation ont cesse bien vite
d'exister. Seul Huy a subsiste. Bientot d'autres couvents ont eke fondes en dehors de la
principaute de Liege et ainsi Pordre prend un caractere international. Au cours de ces
annees les croisiers etaient a la recherche d'une spiritualite adaptee. En tant que
chanoines reguliers de la sainte Croix de saint Augustin ils vivaient pauvrement,
exerc,aient le ministere dans des chapelles et lieux de pelerinage et soignaient les malades
et les pelerins dans leurs hospices. La tentation a ete probablement grand de devenir un
ordre hospitalier comme leurs congeneres ailleurs en Europe. Peut-etre ont-ils exagere' la
pratique de la pauvrete. Les croisiers ont eu des contacts avec Louis IX, roi de France qui
participait a des croisades. Leur couvent de Paris aura un grand rayonnement dans l'ordre.
Au concile de Lyon en 1274 lorsque plusieurs nouvelles communautes religieuse
furent suspendues les croisiers parvinrent a demontrer qu'ils etaient un vrai ordre de
chanoines reguliers et ne furent pas importunes. Au cours des decennies suivantes ils
fonderent de nouveaux couvents non seulement en France mais aussi dans l'Empire allemand.
L'octroi d'un grand nombre de privileges renforc,ait leur situation juridique dans
laquelle le couvent de Huy se manifestait de plus en plus comme couvent principal. Le
droit d'exemption que 1'ordre obtint en 1317 etait le couronnement des efforts du cou
vent de Huy. Le prieur du couvent de Huy se profilait petit a petit comme prieur-general.
Dans le gouvernement de 1'ordre il etait seconde par un vicaire-general (en 1320 c'etait
le prieur de Tournai) et par deux prieurs-provinciaux: un pour les couvents de la
Rhenanie et un deuxieme pour ceux d'Angleterre. Les autres couvents etaient du ressort
direct du prieur-general.
Treize ans apres le concile de Lyon les croisiers eurent la confirmation d'etre un ordre
protige' par le ciel. Pour les gens du moyen age les droits d'exister et la garantie celeste
dependaient d'un contact visible avec le ciel. Comme le Christ etait retourne au ciel ainsi
1'ordre devait pouvoir compter sur quelqu'un qui leur etait precede au ciel et par qui 1'or
dre meme avait quelque chose de celeste. En 1287 le frere-convers Jean d'Eppa du cou
vent de Paris ramena les reliques de sainte Odile a Huy. Mais cela prit du temps avant
que sa devotion fut acceptee dans toutes les maisons de 1'ordre.
Mais apparemment les croisiers ressentaient le besoin de remonter dans le temps afin
de trouver un saint a qui Attribuer leur origine. Certes ils faisaient partie de 1'ordre de
saint Augustin mais en tant que freres de la Croix ils ont choisi, probablement deja au
XIII° siecle, sainte Helene comme fondatrice et patronne.
Au XIV° siecle l'union entre les differents couvents semblait assez solide. Le schisme
d'Occident, l'instabilite de l'Allemagne, de Liege et de France et la difference de mentalite
entre les couvents allemands et francos ne renforcerent pas l'autorite du prieur de Huy
en tant que prieur-general.
Plusieurs prieurs-generaux relativisaient l'ideal de la pauvrete. En 1304 Joannes
d'Hargny s'est heurte a une opposition, quand il a publie ses projets pour faire de Huy
le couvent le plus grand et le plus beau de tout 1'ordre. On oubliait volontiers certains
decrets des constitutions et meme certains privileges. II y a eu meme des prieurs qui, sous
la houlette de superieurs de couvents francais, ne participerent plus au chapitre general
et s'opposaient aux visitations generates. Le chapitre general de 1410 a voulu mettre fin
a la degeneration de la vie religieuse et a fait les premiers pas sur le chemin de la pratique
de la pauvrete et de la discipline religieuse.
Peu apres 1410 on a meme detruit la plupart des chartes et documents afin de pou
voir prendre un nouveau depart avec comme base les statuts de 1248 afin d'oublier le
passe\ Mais on n'a pas pu en effacer tous les vestiges. A partir de la moitie' du XlVe siecle
jusqu'a tard dans le XVIe siecle on les retrouve entremeles a des contes legendaires qui

160 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
situent la fondation a 1210 environ; quelques siecles plus tard celle-ci a ete attribute a
Theodore de Celles qui aurait participe' a une croisade et aurait fait la connaissance de
saint Dominique a Toulouse; il se serait servi de copies partielles de ses statuts lors de la
fondation de l'ordre.
Les instituts religieux ont la vie dure. Us ont besoin d'un temps prenatal de 20 ans.
Leur consolidation prend presque le double de ce temps. Leur de'ploiement exige a peu
pres cent ans, leur stabilisation aussi. Apres suit une courbe descendante. Applique' aux
croisiers la peViode avant 1248 est un temps prenatal d'au moins quinze a trente-huit
ans(1210-1248). La consolidation, c-a-d. rinstallation d'un gouvernement general par le
prieur de Huy a dure* jusqu au de*but du quatorzieme siecle et a probablement coincide
avec la falsification des documents du treizieme siecle. Imme'diatement apres la consoli
dation le de*din s'est manifest^ par l'abandon de Tid^al de pauvrete dans un certain nombre
de couvents. Parce que le nombre de couvent augmentait et qu'au ddbut dans ces
nouveaux couvents Piddal de la pauvrete' e*tait ve*cu, le de'din de l'ordre se manifestait
seulement au milieu du XTVe siecle. A partir de 1410 on se reprend et on vainc la crise.
Cela allait de pair avec l'effacement des vestiges moins beaux du passe' et l'essor des contes
pieux et ldgendaires concernant la lutte contre les payens et la conversion des here'-
tiques.
ZUSAMMENFASSUNG
Der Orden des Heiligen Kreuzes entstand in der ersten Halfte des dreizehnten
Jahrhunderts. Kennzeichnend fur die ersten Jahrzehnte war ein muhsames Suchen und
Tasten, wie sich der evangelische Parcours gestalten sollte. Vielleicht soil man die
Inkubationszeit bei den Eremiten suchen: ein frommer Mann oder mehrere fromme
Manner zog / zogen 'predigend' herum und dort, wo sie sich eine Weile aufhielten, ent
stand eine kleine religiose Gemeinde von Kreuzbriidern. Eine derartige Gemeinde hatte
nur eine geringe Lebensfahigkeit. Deshalb verschwanden einige / die meisten Gemeinden
kurz nach ihrem Entstehen. Im Prinzbistum Liittich aber, wo es eine besondere
Verehrung des Heiligen Kreuzes gab, gelang es einigen Gemeinden zu iiberleben, weil sie
sich am Rande einer Stadt niederlie?en oder Kontakte zu Adligen, die Landereien an den
Handelsrouten besa?en, unterhielten. Die Adligen wollten fur sichselbst eine Kapelle und
fur Reisende und Pilger ein Herbergskloster errichten und waren auf der Suche nach
Priestern fur den Gottesdienst und fur die Spitalsorge.
Die ortlichen Weltgeistlichen und die Bischofe waren von der Anwesenheit der
Kreuzbriider nicht gerade begeistert. Das war bestimmt der Fall in England, wo es die
Kreuzherren schon eine Weile vor 1248 gab, aber wo sie erst recht Wurzel fassten, nachdem
der Konig 1249 ihr Kloster in London in Schutz nahm. 1248 entschieden sich
einige religiose Gemeinden von Kreuzbriidern, um zusammen einen Orden reguldrer
Kanoniker zu werden. Dass dies im Prinzbistum Liittich geschah, ist nicht reiner Zufall.
Der Streit der Papstanhanger gegen den exkommunizierten deutschen Kaiser Heinrich
den Zweiten, die Empfehlungen des papstlichen Legaten Capuccius, der freie Liitticher
Bischofssessel und die Unterstutzung des Grafen von Loon spielten bei der Errichtung
des Ordens eine bedeutende Rolle.
Bis heute suchen manche den Ursprung des Ordens des Heiligen Kreuzes in den
Kreuzziigen. Aus den Errichtungsurkunden und den papstlichen
Genehmigungsdokumenten stellt sich aber nirgendwo ein Zusammenhang mit den
L.R.

DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 161
Kreuzziigen heraus. Die Urkunden aus 1248 weisen zwar deutlich nach, dass die
Kreuzbriider schon verschiedene Gemeinden hatten, aber dass eine im Zusammenhang
stehende Struktur vorlaufig fehlte. Sobald sie die Grundordnung der Dominikaner weitgehend
iibernahmen, anderte sich die Sache.
Die meisten der in der Errichtungsurkunde erwahnten Gemeinden verschwanden
kurz nach 1248. Hoei aber hielt Stand. Bald folgten andere Kloster, auch manche
au?erhalb des Prinzbistums, wodurch der Orden des Heiligen Kreuzes allmahlich einen
internationalen Gehalt bekam. Die Kreuzbriider such ten in diesen Jahren nach einer
angemessenen Spiritualitat. Als regulare Kanoniker des Heiligen Kreuzes des Heiligen
Augustinus lebten sie in Armut, bedienten (Pilger-)Kapellen und versorgten in ihren
Herbergsklostern Arme und Pilger. Die Verfiihrung war vielleicht gro? um, wie ihre
Namensgenossen sonstwo in Europa, einen Spitalorden zu werden. Moglicherweise tibertrieben
die ersten Klosterbriider auch in der Art und Weise, wie sie die Armut gestalteten.
Die Kreuzbruder unterhielten Kontakte mit dem franzosischen Konig Ludwig dem
Vierzehnten, der mehrmals auf einen Kreuzzug ging. Ihr Kloster in Paris wiirde spater,
unter den franzosischen Kreuzbriiderklostern, eine gro?e Ausstrahlung bekommen.
Wahrend des Konzils von Lyon im Jahre 1274, als viele neue religiose Gemeinden aufgehoben
wurden, konnten die Kreuzbruder beweisen, dass sie ganz entschieden ein Orden
regularer Kanoniker waren und deshalb wurde ihre Gemeinde nicht aufgehoben. In den
Jahrzehnten, die darauf folgten, bekamen sie neue Kloster, nicht nur in Frankreich, sondern
auch im Dritten Reich. Die Erwerbung zahlreicher Privilegien verstarkte die
Rechtsposition des Ordens, in dem das Kloster von Hoei allmahlich als Hauptkloster
sichtbar wurde. Als der Orden 1317 das Ausnahmerecht bekam, bedeutete das die vorlaufige
Kronung des Hoeier Strebens. In den Jahren, die darauf folgten, zeigte sich der
Prior des Hoeier Klosters allmahlich als der Prior-General. Ihm wurde in der Verwaltung
des Ordens von einem Generalvikar ( 1326 z.B. vom Doorniker Prior) und von zwei
Provinzialprioren geholfen: dem ersten fur die rheinlandischen Kloster und dem zweiten
fur die englischen Kloster. Die ubrigen Kloster standen unmittelbar unter der
Verwaltung des Priors-General.
Dreizehn Jahre nach dem Konzil von Lyon bekamen die Kreuzbruder die Bestatigung,
dass sie ein vom Himmel beschiitzter Orden waren. Fur die Leute des Mittelalters
bedeutete die Beschiitzung von einem Heiligen tatsachlich eine himmlische Garantie.
Ein Klosterorden war erst reell, hatte erst Lebensfahigkeit und Lebenskraft, wenn er
irgendwie im Kontakt zum Himmel stand. Sowie Christus in den Himmel zuriickgekehrt
war, so sollte auch der Orden jemanden haben, der ihm in den Himmel vorgegangen
war und durch wen der Orden selbst etwas Himmlisches geworden war. 1287
brachte der Pariser Kreuzbruder Joannes von Eppa die Reliquien der heiligen Odilia nach
Hoei. Es dauerte aber noch eine Weile, bevor ihre Verehrung in alien Gemeinden des
Ordens akzeptiert wurde. Offensichtlich fuhlten die Kreuzbruder die Not, weiter in die
Zeit zuriickzukehren, auf der Suche nach einer Heiligenfigur, mit der sie ihren Ursprung
verkniipfen konnten. Gewiss, sie gehorten einem Augustinerorden, aber ins Besondere
als Kreuzbruder wahlten sie, vermutlich im dreizehnten Jahrhundert schon, die heilige
Helena als Stifterin und Patronin.
Im vierzehnten Jahrhundert schien der Zusammenhang zwischen den verschiedenen
Kreuzbriiderklostern nicht stark genug. Die westliche Kirchenspaltung, die politische
Instabilitat in Deutschland, Luttich und Frankreich und die unterschiedliche Mentalitat
zwischen den deutschen und den franzosischen Klostern forderte keineswegs die
Autoritat des Hoeier Priors als Prior-General des Ordens. Verschiedene Prioren-General
stellten au?erdem das Armutideal in Frage. 1304 gab Joannes von Hargny dazu den

162 DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
Startschuss, als er bekannt gab, dass er das Hoeier Kloster gro?er und schdner als irgen-
dein anderes Kloster des Ordens machen wollte. In den Jahren, die darauf folgten,
Verga?en die Kreuzbriider samtliche Bestimmungen ihrer Konstitutionen und sogar ihre
Privilegien. Manche Prioren, die Prioren der franzosischen Kloster an erster Stelle, nah-
men an dem Generalkapittel keinen Teil mehr und verweigerten die
Generalheimsuchung. Das Generalkapittel aus dem Jahre 1410 setzte der Verluderung
des Klosterlebens schlie?lich ein Ende und machte die ersten Schritte auf den Weg zur
Wiederherstellung des Armutideals und der Klosterdisziplin.
Kurz nach 1410 wurden die meisten Urkunden und Bescheide zerstort um, mit der
Grundordnung aus dem Jahre 1248 als Ausgangspunkt, neu anfangen zu konnen und die
Vergangenheit hinter sich zu lassen. Nicht alle Spuren wurden ausgewischt. Was iibrig-
blieb, wurde spater - es wurde iibrigens damit schon ab der Mitte des vierzehnten
Jahrhunderts bis tief ins siebzehnte Jahrhundert hinein ein Anfang genommen - mit legendarischen
Geschichten verwoben, wodurch die Griindung auf das Jahr 1210 verschoben
wurde und einige Jahrhunderte spater sogar mit Sicherheit Thedorus von Celles
zugeschrieben wurde, der auf einen Kreuzzug gegangen war und in Toulouse mit dem
heiligen Dominicus Bekanntschaft gemacht hatte, dessen Konstitutionen er bei der
Errichtung des Ordens des Heiligen Kreuzes teilweise kopierte.
Die religiosen Institutionen fiihren ein zahes Leben. Sie brauchen eine
Inkubationszeit von zehn bis zwanzig Jahre. Fur ihre Konsolidierung brauchen sie fast
zweimal soviel Zeit. Ihre Entfaltung beschlagnahmt etwa hundert Jahre, die
Stabilisierung fast genau so lang. Danach folgt eine abfallende Kurve. Was die
Kreuzherren angeht, ist die Periode vor 1248 eine Inkubationszeit von gut fiinfzehn bis
achtunddreiGig Jahre (1210/1233 - 1248). Die Konsolidierung, d.h. die Tatsache, dass
der Prior aus Hoei die Generalverwaltung erwarb, dauerte bis Anfang des vierzehnten
Jahrhunderts und war moglicherweise mit der Falschung von Urkunden aus dem
dreizehnten Jahrhundert verbunden. Unmittelbar nach der Konsolidierung zeichnete
sich der Niedergang schon dadurch ab, dass man in einigen Klostern auf das Armutideal
verzichtete. Weil die Zahl der Gemeinden standig stieg und in den neuen Gemeinden
anfangs die Observanz eingehalten wurde, fiel der Niedergang des Ordens ab der Mitte
des vierzehnten Jahrhunderts erst recht auf. Ab 1410 wurde Ordnung geschaffen und im
Laufe des fiinfzehnten Jahrhunderts iiberwanden die Kreuzherren den Niedergang des
vierzehnten Jahrhunderts. Diese Uberwindung ging aber mit dem Loschen einiger, vermutlich
unschonen und profanen Spuren aus der Vergangenheit und mit der Darbietung
legendarischer und frommer Geschichten, die sich auf den Streit gegen die Heiden und
die Bekehrung von Ketzern bezogen, einher.
R. E.

Inhoud
DE OORSPRONG VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS 163
Inleiding 14
1 Situering van de Kruisbroeders/Kruisheren in het
Westerse kloosterwezen \ 9
1.1 Het Westers monnikenwezen vond zijn oorsprong
in het Oosten 20
1.2 Het kloosterwezen van de zesde tot de twaalfde eeuw
in het Westen in vogelvlucht 22
1.3 De reguliere kanunniken 31
1.4 Spirituele verankering van de kruisbroeders/kruisheren 37
2 Historische verankering van de kruisheren/kruisbroeders 47
2.1 Berichtgeving buiten de orde 48
2.2 Berichtgeving binnen de orde vanaf de veertiende eeuw 51
2.2.1 Vijf kanunniken wilden "kruisbroeders van Jeruzalem" zijn...
... na de kruistocht tegen de Albigenzen 57
2.2.2 Theodorus van Celles 61
2.3 De oudste documenten binnen de orde 70
2.4 Juridische betekenis en betrouwbaarheid
van de oudste documenten 93
2.4.1 Het beschermprivilege 97
2.4.2 De exemptie 99
2.4.3 De kerkelijke diensten 100
2.4.4 Zielzorgprivileges 102
2.4.5 Aflaten 104
2.4.6 Strafmachten 105
2.4.7 De tienden 105
2.4.8 Het verkrijgen en vervreemden van goederen 107
2.5 Hermans' Annales in het spoor van de ascetische en historische
traditie van de Orde van het Heilig Kruis 108
3 De aanvangsjaren van de Orde van het Heilig Kruis,
?-1248-l4lO 120
3.1 De economische context 120
3.2 De politiek-territoriale context 122
3.2.1 De kruisbroeders en de Kruistochten 122
3.2.2 De Franse invloed in de orde 123
3.2.3 Crisis in de orde vanaf het midden van de veertiende eeuw 139
4 Namen van kruisbroeders uit de dertiende en veertiende
eeuw 146
Besluit 152

KRONIEK
De toekomst van het tijdschrift Clairlieu
De voorbije twintig jaar verloor het tijdschrift Clairlieu heel wat gemo-
tiveerde leden, redactieleden en schrijvers: C. Van Dal (12 januari 1983), P. Van
den Bosch (20 april 1985), W. Sangers (11 juli 1987), H. Van Rooijen (9
november 1987), A. Ramaekers (21 januari 1989), G. van Hoorn (2 januari
1990), A. Zwart (29 december 1991), D. Snijders (25 oktober 1992), J.
Scheerder (9 oktober 1994), Th. van den Elzen (29 oktober 1994), G. Reijners
(11 juni 2001) en P. Winkelmolen (15 maart 2004).
Geconfronteerd met het tanend aantal leden van de historische kring boog
het generaal bestuur van de orde zich in de loop van 2003 over de toekomst van
het tijdschrift. Twee afgevaardigden van het generaal bestuur, R. Vaanhold en W.
Slangen, ontmoetten de redactie van Clairlieu in September 2003 voor overleg.
Het standpunt van het generaal bestuur was duidelijk: in 2010, wanneer het
800-jarig bestaan van de orde wordt gevierd zal een volledig vernieuwde internationale
redactie de leiding van het tijdschrift op zich nemen. In de aanloop
naar de transformatie in 2010 mag de huidige redactie gedurende vijf opeen-
volgende jaren aandacht schenken aan de breuklijnen, beschreven in de studie
van Roger Janssen over 750 jaar Kruisherenleven sinds 1248 (gepubliceerd in
Clairlieu, 1999). Vanuit een geactualiseerde, wetenschappelijke benadering kan
op die manier in vijf jaargangen een synthese gebracht worden van meer dan zes-
tig jaar wetenschappelijke arbeid door ordeshistorici en deskundige historici van
buiten de orde. Magister-generaal, Glen Lewandowski, sprak op 29 december
2003 deze hoop uit: " The general council and I appreciate the contributions of
Clairlieu over these almost sixty years. You and your predecessors have increased the
common knowledge of Crosier history within the Order and with others, and have
made significant contributions to assure the quality of an already well-respected
journal. Thank you for your efforts andyour pledge to continue to explore and share
the history ofour Order as we approach a significant milestone in our common life
as followers the Crucified Lord. May he continue to bless your efforts. "
De redactie van Clairlieu is bereid om aan de wensen van het generaal bestu
ur tegemoet te komen. De gestelde vraag is legitiem: de huidige redactie is gere-
duceerd tot twee leden (Cl. Brasseur en R. Janssen) en het aantal schrijvende
leden is gering. Terecht wordt heel veel heil verwacht van de niet-Europese

166 KRONIEK
provincies van de Orde. Een oproep wordt dan ook gedaan om in iedere provincie
een gedegen archiefbeleid te voeren en een documentatiecentrum op te richten
waar periodieken, boeken, knipsels, gedachtenisprentjes, beeldmateriaal en
pretiosa het mogelijk maken de herinnering aan het verleden te bewaren. Jonge
kruisheren kunnen via een historische opleiding wetenschappelijke arbeid verrichten
en over enkele jaren aansluiten bij de kring en naar de redactie
doorstromen. In 2010 kan de fakkel dan overgenomen worden, wanneer een
internationaal team (lees een redactie van historici van over de hele wereld) met
veel enthousiasme aantreedt en borg staat voor de publicatie van het tijdschrift
Clairlieu gedurende enkele tientallen jaren.
Roger Janssen o.s.c.
DUITSLAND
M. Jilesen & H. van Berlo (red.)> 50 Jahre Kreuzherren in Deutschland
1953-2003. Personen — Gemeinschafien — Ereignisse — Erinnerungen —
Zusammenhdnge — Deutungen. Bonn, maart 2004, 335p., ill.
Een heel mooi gedenkboek met een groot aantal korte bijdragen werd uitgegeven
bij gelegenheid van het vijftig jarig verblijf van de kruisheren in
Duitsland. In zesendertig hoofdstukken wordt het wel en wee van de kruisheren
in Duitsland behandeld. Een korte historische inleiding, waaraan we stilzwijgend
voorbijgaan, voert ons naar de feiten en data van de voorbije halve eeuw.
Het is goed, dat deze informatie gebundeld en uitgegeven wordt. Zo blijft een
en ander bewaard voor straks, wanneer geinteresseerde vorsers dieper willen
graven en vanuit deze handleiding kunnen starten. Interessant zijn de korte his
torische beschrijvingen van de kloosters, die de kruisheren bewoonden en de
pastorale arbeid die ze verrichtten. Boeiend en voor latere generaties belangrijk
zijn de autobiografische notas van de afzonderlijke kruisheren. Het is een
boeiend boek, zeker vanuit de levende (lees beleefde) kruisherenspiritualiteit.
Later zullen mentaliteitshistorici er zeker gebruik van maken.
Roger Janssen o.s.c.
LUIK
A.Deblon, Religieux ordonnis par le sufjragant Pauli-Stravius (1642-1653).
in : Leodium, tome 88, 2003, pp.5-31. De kruisheren, die in deze bijdrage wor
den vernoemd, werden overgenomen uit A. Deblon, Les Croisiers ordonnis a
Liege aux 17* et 18? sticks, in Clairlieu, jg.32, 1975, pp. 63-65
Roger Janssen o.s.c

MAASEIK
KRONIEK 167
In De Maaseikenaar, jg.34, 2003, publiceerde confrater Roger Janssen weer
verschillende bijdragen over de kruisheren. In de eerste aflevering treffen we de
Namenlijst van Kruisheren van Maaseik, 1476-1796 zzn (pp. 5 5-60): een korte
historiek van het klooster en de namen van alle kruisheren die in Maaseik
geleefd hebben v66r de Franse Revolutie. In de tweede aflevering lezen we: Telde
de Orde van het H.Kruis in dejaren dertig van de twintigste eeuw teveel roepingen?
(pp.64-67): een interessante bijdrage over het verschil in visie tussen magistergeneraal
W.A. van Dinter, de definitoren en de prioren van Uden en Maaseik.
Roepingen voor het klooster waren er in die jaren genoeg, aan werkzaamheden
was er geen gebrek, maar de orde miste de financiele armslag om veel jongeren
tot de religieuze opleiding toe te laten. In aflevering vier schreef Janssen over
Kruisheer Anton van Dooren, 1914-1997 (pp.226-228).
Cl. Brasseur o.s.c.
MAASEIK
In de 34ste jaargang van De Maaseikenaar worden de Kruisheren van
Maaseik diverse malen vernoemd. Op biz. 6 lezen we dat in december 1944
twee granaten door het dak en de zoldering van de kruisherenkerk vielen. Op
biz. 11 vernemen we meer over Jan Baptist Poukens, e'e'n van de oprichters van
het Ruusbroecgenootschap in Antwerpen en oud-leerling van het H.-
Kruiscollege. Poukens was leerling bij de kruisheren in de jaren dat het
schoolleven grondig werd vernederlandst. Op de bladzijden 19 t/m 25 kunnen
we een schatboek van Heppeneert uit de tweede helft van de achttiende eeuw
inkijken. De Kruisheren van Maaseik en die van Roermond hadden toen ver
schillende eigendommen in Heppeneert. Van bladzijde 46 tot bladzijde 49 blikt
kruisheer Peter Snijkers terug op zes jaar apostolaatwerk in Congo. Kruisheer
Jan Bierens verzorgde een bijdrage over de bokkenrijders en het kruisbeeld van
de kruisherenkerk van Maaseik (pp. 131-135). Bijzonder interessant is tenslotte
de bijdrage van Rik Nulens over twee gerestaureerde zonnewijzers in de kloostertuin
van de kruisheren (pp.216-225).
Roger Janssen o.s.c.

168 KRONIEK
Namenlijst van kruisheren, 1840-1996
In 1999 verscheen het Repertorium Canonicorum Regukrium Ordinis Sanctae
Crucis 1840-1996. Maaseik, 1999, 2 din. (door R. Janssen en P. Winkelmolen).
Een aantal kandidaat-kruisheren ontbrak in dit repertorium. Vandaar de hierna
volgende aanvulling:
Akker, Lambertus van den (geboren in Nistelrode op 30.05.1913; postulant in
Sint-Agatha op 07.03.1931; laicus; uitgetreden na het postulaat in 1931)
Andrea, Edward de (geboren in South Plainsfield op 07.03.1931; gekleed in
Hastings op 06.08.1947; clericus; uitgetreden in april 1948)
Bakker, Carolus (geboren in Rotterdam op 24.10.1918; intrede in Neeritter op
27.08.1941; uitgetreden op 01.06.1942)
Baily, David (intrede in Fort Wayne in augustus 1951; uitgetreden in oktober
1952)
Bariteau, Joel (geb. in Waterford op 06.06.1931; intrede in Hastings op
01.02.1949; laicus; uitgetreden in Wawasee in oktober 1949)
Beckstrom, Duane (intrede in Hastings op 27.08.1954; uitgetreden in
Hastings op 14.03.1955)
Berg, Theodorus van den (zoon van Joannes van den Berg en Theodora Jansen;
geb. in Noorwijkershout op 06.02.1930; intrede op 27.08.1950; uitgetreden op
19.06.1951)
Bernards, Gerardus (geb. in Uden op 24.05.1913; intrede in Neeritter op
27.08.1930; uitgetreden op 08.07.1931)
Birken, Werner (zoon van Heinrich Birken en Katharina Romer; geb. in Aken
op 5.12.1934; intrede in Neeritter op 27.08.1956; uitgetreden op 06.04.1957)
Blonde, Hendrikus (zoon van Martinus Blonde en Catharina Verheijen; geb. in
Nijmegen op 14.01.1932; intrede in Neeritter op 27.08.1952; uitgetreden op
25.06.1953)
Boggess, Robert (geb. in Giwin op 28.07.1914; intrede in Hastings op
27.08.1941; uitgetreden op 20.05.1942)
Bokeloh, Joannes (geb. in Amsterdam op 02.11.1914; intrede in Neeritter op
27.08.1936; uitgetreden op 07.10.1936)
Boland, James (intrede in Hastings in november 1949; uitgetreden in Hastings
op 08.04.1950)
Bongers, Henricus (geb. in Zeeland op 17.08.1911; intrede in Sint-Agatha op
18.09.1933; uitgetreden in Sint-Agatha op 22.10.1931; opnieuw ingetreden in
Sint-Agatha op 22.01.1935; uitgetreden in Sint-Agatha op 11.02.1935)
Brugge, Marinus van (geb. in Rotterdam op 10.01.1928; intrede in Neeritter
op 27.08.1947; uitgetreden op 16.07.1948)
Bos, Eusebius (zoon van Joannes Bos en Anna ?; geb. in Kloosterburen op
05.07.1935; intrede in Neeritter op 27.08.1956; uitgetreden op 11.05.1957)
Burgo, Louis (geb. in Johnstown op 04.06.1921; intrede in Hastings op
13.09.1948; uitgetreden op 16.12.1948)
Buying, Wilhelmus (zoon van Henricus Buying en Maria Nijsten; geb. in
Rotterdam op 05.09.1925; intrede in Sint-Agatha op 27.08.1953; laicus; uitge
treden op 22.09.1953)

KRONIEK 169
Ceelen, Theodorus (geboren in Oss op 04.10.1905; intrede op 01.09.1931;
laicus; uitgetreden v66r 09.03.1932)
Chopnick, Edward (geb. in Munhall op 09.05.1906; intrede in Hastings op
27.08.1950; uitgetreden op 01.07.1951)
Claassen, Johannes (geb. in Haps op 13.01.1935; intrede in Neeritter op
27.08.1954; uitgetreden op 01.05.1955)
Close, Kenneth (geb. in Ellsworth op 27.07.1921; intrede in Hastings op
27.08.1941; uitgetreden op 01.01.1948)
Coors, Henricus (geb. in Madioen - Indonesia - op 16.02.1919; intrede in
Neeritter op 27.08.1941; uitgetreden op 10.10.1941)
Colimont, Modestus (geb. in As op 05.04.1925; intrede in Diest op
19.08.1944; uitgetreden op 26.04.1945)
Coppens, Paulus (geb. in Appelterre op 18.04.1929; intrede in Diest op
27.08.1949; uitgetreden op 10.07.1950)
Coyne, Robert (geb. in Fort Wayne op ?; intrede in Hastings op 27.08.1952;
uitgetreden in juni 1953)
Crommert, Martinus van de (geb. in Veghel op 17.12.1916; intrede in Sint-
Agatha op 26.06.1953; laicus; uitgetreden op 07.07.1953)
Custers, Albertus (geb. in Opoeteren op 30.09.1916; intrede in Diest op
27.08.1935; uitgetreden op 03.08.1936)
Dieltjens, Augustinus (geb. in Turnhout op 01.05.1912; intrede in Diest op
27.08.1934; uitgetreden wegens ziekte op 17.08.1935)
Dijk, Wilhelmus van (geb. in Uden op 20.04.1916; intrede in Sint-Agatha op
30.10.1935; laicus; uitgetreden op 24.06.1936)
Dolan, Peter (geb. in Ottawa op 03.07.1921; intrede in Hastings op
05.01.1948; uitgetreden op 09.05.1949)
Dooren, Hendricus van (geb. in Erp op 29.08.1942; intrede in Sint-Agatha op
26.08.1959; laicus; uitgetreden in Sint-Agatha op 25.08.1960)
Dortmans, Joannes (zoon van Martinus Dortmans en Francisca Bos; geb. in
Uden op 03.11.1938; intrede in Sint-Agatha op 27.02.1956; laicus; uitgetreden
op 06.02.1957)
Dumortier, Marcellus (geb. in Tongeren op 02.12.1921 ; intrede in Diest op
18.09.1939; laicus; uitgetreden wegens ziekte op 24.08.1940)
Dun, Leonard (geb. in Perw. Indiana op 13.04.1921; intrede in Hastings op
27.08.1945; uitgetreden op 21.08.1946)
Elzen, Antonius van den (geb. in Zeeland op 13.04.1894; intrede in Sint-
Agatha op 07.06.1919; laicus; uitgetreden op 13.06.1919)
Elzen, Antonius van den (geb. op 09.12.1905; intrede op 30.11.1928; laicus;
uitgetreden in 1929)
Elzen, Henricus van den (geb. in Volkel op 09.06.1909; intrede in Sint-Agatha
op 12.05.1930; laicus; uitgetreden in 1933)
Elzen, Hubertus van den (geb. in Boekel op 18.02.1913; intrede op
27.08.1933; uitgetreden in Neeritter op 04.07.1934)
Evanoff, George (geb. in South St.Paul op 16.05.1927; intrede in Hastings op
27.08.1952; uitgetreden op 28.08.1953)

170 KRONIEK
Erken, Leonardus (zoon van Cornells Erken en Anna de Goey; geb. in
Schiedam op 01.07.1935; intrede in Neeritter op 27.08.1955; uitgetreden op
01.02.1956)
Fraser, Lawrence (geb. in Blue Island op 13.08.1931; intrede in Hastings op
18.03.1950 ; kleine professie op 19.03.1951; uitgetreden op 03.08.1951)
Ganzeboom, Henricus (geb. in Deventer op 04.02.1907; intrede op
27.08.1928; uitgetreden op 10.01.1929)
Gelder, Stephanus van (geb. in Deest op 11.01.1913; intrede in Sint-Agatha op
04.04.1931; laicus; uitgetreden op 20.10.1931)
Goffins, Arthur (geb. in Vliermaal op 03.02.1906; intrede in Diest op
31.05.1935; laicus; uitgetreden op 05.10.1935)
Haas, Joannes (zoon van Johannes Haas en Johanna van Ackeren; geb. in
Rotterdam op 15.04.1935; intrede in Neeritter op 27.08.1956; uitgetreden op
02.04.1957)
Haesevoets, Edgard (geb. in Stevoort op 19.04.1922; intrede in Sint-Agatha op
24.12.1954; laicus; uitgetreden in 1955)
Hanssen, Leonardus (geb. in Millingen op 25.03.1916; intrede in Neeritter op
27.08.1936; uitgetreden op 15.09.1936)
Haterd, Hendricus van den (zoon van Arnoldus Haterd en Gertrudis van de
Ham; geb. in Rotterdam op 08.03.1930; intrede in Neeritter op 27.08.1951;
uitgetreden op 07.07.1952
Hayden, James (geb. in Abron op 04.06.1934; intrede in Hastings op
27.08.1951; uitgetreden op 14.07.1955; werd professor geschiedenis aan de
universiteit van Saskatoon)
Heiden, Julis van der (geb. in Nistelrode op 08.03.1931; intrede in Sint-Agatha
op 08.09.1955; laicus; uitgetreden op 04.12.1955)
Heijden, Joannes van der (geb. in Tilburg op 09.04.1918; intrede in Sint-
Agatha op 08.04.1934; laicus; uitgetreden op 07.11.1934)
Hoek, Albertus van (geb. in Tilburg op 12.05.1920; intrede in Neeritter op
27.08.1936; uitgetreden op 08.08.1939)
Hollink, Johannes (zoon van Johannes Hollink en Christina Stapels; geb. in
Rotterdam op 18.04.1928; intrede in Sint-Agatha op 02.04.1946; laicus; uitge
treden op 07.02.1947)
Hooiboer, - - (broeder Josias) (geb. in Utrecht op 16.01.1940; intrede in Sint-
Agatha op 26.02.1957; laicus; uitgetreden op 14.08.1957)
Hornikx, Arnoldus (zoon van Petrus Hornikx en Catharina Kiippers; geb. in
Roermond op 15.02.1924; intrede in Sint-Agatha op 17.01.1944; laicus; uitge
treden op 08.01.1945)
Hout, Joannes van (geb. in Beek en Donk op ?; intrede in Sint-Agatha op
23.11.1920; laicus; uitgetreden op 18.05.1921)
Jackson, Martin (geb. in Middletown op 02.03.1922; intrede in Fort Wayne op
28.08.1949; uitgetreden in november 1949)
Jacobs, Theodorus (geb. in Cuyk op 17.02.1943; intrede in Sint-Agatha op
26.08.1959; laicus; uitgetreden op 16.11.1959)

KRONIEK 171
Jacobs, Antonius (zoon van Antonius Jacobs en Joanna van Tiel; geb. in
Zeeland op 20.04.1915; intrede in Sint-Agatha op 02.02.1941; laicus; uitgetredenop
15.09.1941)
Jaegers, Franciscus (geb. in Simpelveld op 17.12.1907; intrede in Neeritter op
27.08.1933; uitgetreden op 11.03.1934)
Janssen, Christianus (zoon van Wilhelmus Janssen en Agnes Goumans; geb. in
Maashees op 08.04.1922; intrede in Neeritter op 27.08.1940; uitgetreden op
09.05.1941)
Janssen, Petrus (zoon van Antonius Janssen en Hermina van den Heuvel; geb.
in Overloon op 18.12.1925; intrede in Neeritter op 27.08.1944; uitgetreden op
14.01.1945)
Jong, Martinus de (geb. in s Gravenhage op 15.08.1914; intrede in Sint-Agatha
op 07.03.1931; laicus; uitgetreden in 1931, v66r het begin van het noviciaat)
Jong, Thomas de (zoon van Johannis de Jong en Sitske Huitema; geb. in
Kolderwolde op 23.09.1928; intrede in Sint-Agatha op 02.09.1947; kleine professie
in Sint-Agatha op 03.09.1948; uitgetreden in augustus 1951)
Kalkers, Wilhelmus (zoon van Christianus Kalkers en Henrica van den Broek;
geb. in Aalst op 16.12.1935; intrede in Neeritter op 27.08.1955; uitgetreden op
15.06.1956)
Kellner, Henricus (zoon van Henricus Kellner en Joanna van Oorschot; geb. in
Beek en Donk op 08.03.1917; intrede in Sint-Agatha op 10.03.1940; laicus;
uitgetreden op 11.04.1940)
Klijs, Adrianus (geb. in Heerlen op 11.05.1914; intrede in Neeritter op
27.08.1934; uitgetreden in juli 1935)
Knijnenburg, Leonardus (geb. in s Gravenhage op 02.07.1923; intrede in
Neeritter op 27.08.1946; uitgetreden op 23.10.1946)
Kolken, Nicolaus (zoon van Laurentius Kolken en Margaretha Oly; geb. in
Zwaagdijk op 29.02.1936; intrede in Neeritter op 27.08.1955; uitgetreden op
27.06.1956)
Kooijman, Joannes (geb. in Utrecht op 13.06.1916; intrede in Neeritter op
27.08.1935; kleine professie op 28.08.1936; uitgetreden op 29.08.1939)
Kuijpers, Antonius (geb. in Mill op 28.08.1913; intrede in Neeritter op
27.08.1932; uitgetreden op 14.04.1933
Kuypers, - - broeder Fidelis (zoon van Petrus Kuypers en Maria van den Berg;
geb. in Uden op 09.11.1938; intrede in Sint-Agatha op 27.02.1956; laicus; uit
getreden op 22.12.1956)
Kuyten, Martinus (zoon van Petrus Kuyten en Johanna van den Hurk; geb. in
Nuenen op 20.12.1915; intrede in Sint-Agatha op 01.03.1944; laicus; uitgetre
den op 27.04.1944)
Laat, Franciscus de (zoon van Franciscus de Laat en Antonia Somers; geb. in
Vorstenbosch op 14.07.1927; intrede in Sint-Agatha op 26.08.1953; laicus; uit
getreden op 29.09.1953)
Lafeber, Petrus (zoon van Johannes Lafeber en Elisabeth Soos; geb. in
Schipluiden op 03.07.1931; intrede in Neeritter op 27.08.1953; laicus; uitge
treden op 22.06.1954)

172 KRONIEK
Lamet, Johannes (geb. in s Gravenhage op 05.04.1927; intrede in Diest op
27.08.1951; uitgetreden op 08.01.1952)
Leger, Camille (geb. in Fichtburg op 14.10.1929; intrede in Fort Wayne op
18.03.1950; kleine professie op 19.03.1951; laicus; uitgetreden op 19.03.1954)
Lensen, Wilhelmus (geb. in Wanssum op 21.07.1930; intrede in Sint-Agatha
op 01.09.1950; laicus; uitgetreden op 11.01.1951)
Leur, Joannes van (zoon van Goswinus van Leur en Wilhelmina van Veghel;
geb. in Oss op 19.08.1916; intrede in Sint-Agatha op 02.09.1941; laicus; uit
getreden op 24.07.1942)
Lienden, Theodorus van der (geb. in Volkel op 11.12.1934; intrede in Sint-
Agatha op 26.02.1951; laicus; uitgetreden op 02.12.1951)
Lierop, Fernand (geb. in Malang - Indonesia - op 01.09.1928; intrede in
Neeritter op 27.08.1953; uitgetreden op 28.07.1954)
Linssen, Joannes (geb. in Beugen op 07.07.1915; intrede in Neeritter op
27.08.1934; uitgetreden wegens ziekte op 22.11.1934)
Litjens, Alphonsus (zoon van Petrus Litjens en Joanna Vorstermans; geb. in
Blerick op 29.07.1927; intrede in Neeritter op 27.08.1946; uitgetreden op
13.01.1947)
Lugt, Franciscus van der (geb. in Leuwen-Boven op 22.01.1897; intrede in
Sint-Agatha op 17.04.1923; laicus; uitgetreden op 15.06.1923)
Luijnen, Cornelius (geb. in Amsterdam op 11.02.1904; intrede in Diest op
13.09.1926; laicus; uitgetreden op 08.08.1927)
Manders, Jacob (geb. in Uden op 02.07.1935; intrede in Sint-Agatha op
07.03.1955; laicus; uitgetreden op 05.04.1955)
Manders, - - broeder Martin (geb. op 12.02.1942; intrede in Sint-Agatha op
26.08.1958; laicus; uitgetreden op 22.12.1958)
Martens, Christianus (zoon van Petrus Martens en Wilhelmina Ardts; geb. in
Groot-Linden op 27.10.1925; intrede in Neeritter op 27.08.1944; uitgetreden
op 15.05.1945)
Martens, Matthias (geb. in Achel op 25.11.1938; intrede in Sint-Agatha op
07.03.1955; laicus; uitgetreden op 01.11.1955)
McAuliff, Robert (geb. in Johnstown op 29.05.1932; intrede in Hastings op
27.08.1951; uitgetreden in juli 1952)
Meemken, Dennis (geb. in Minneapolis op 09.01.1939; intrede in Fort Wayne
op 18.09.1953; uitgetreden op 10.05.1954)
Meuffels, Eugenius (geb. in Dieteren op 01.10.1911; intrede in Diest op
27.08.1930; kleine professie op 28.08.1931; uitgetreden op 27.08.1934)
Mondloch, Robert (geb. in Freeport op 03.10.1931; intrede in Hastings op
27.08.1931; uitgetreden op 03.01.1952)
Morrison, Francis (geb. in Philadelphia op 13.07.1922; intrede in Hastings op
21.02.1939; kleine professie in Hastings op 22.02.1940; laicus; uitgetreden
°P.?).
Neidlinger, Edward (geb. in Canton op 22.12.1926; intrede in Hastings op
27.08.1946; uitgetreden op 31.01.1947)

KRONIEK 173
Nevdrez, Rodrigo (geb. in Valedon, New Mexico op 14.03.1931; intrede in
Hastings op 25.02.1957; laicus; uitgetreden op 19.03.1957)
Nistelrooij, - - broeder Jason van (geb. in Nistelrode op 31.09.1940; intrede op
26.02.1957; laicus; uitgetreden op 12.11.1957)
Nowak, Paul (geb. in Little Falls op 29.11.1931; intrede in Hastings op
27.08.1951; uitgetreden op 14.07.1952)
Oomens, Waltherus (geb. in Delft op 21.01.1911; intrede op 27.08.1930; uit
getreden op 06.09.1930)
Oijen, Petrus (geb. op 16.03.1913; intrede in Diest op 03.03.1929; uitgetreden
op 24.03.1930)
Pickers, Thomas (geb. in Del Noste op 23.12.1932; intrede in Hastings op
14.09.1948; uitgetreden in Hastings op 23.08.1949)
Pirson, Armandus (geb. in Hannut op 17.08.1910 ; intrede in Neeritter op
27.08.1930 ; uitgetreden op 26.05.1931)
Plas, - - broeder Maurice (geb. in Achel op 02.12.1940; intrede in Sint-Agatha
op 26.02.1957; laicus; uitgetreden op 04.10.1958)
Raad, Josephus de (geb. in Breda op 11.01.1911; intrede in Sint-Agatha op
01.09.1928; laicus; uitgetreden begin mei 1929)
Raaij, Aloysius (geb. in Didam op 25.11.1926; intrede in Neeritter op
27.08.1947; uitgetreden op 05.07.1948)
Ras, Antonius (zoon van Johannes Ras en Antonia Kwanten; geb. in Rotterdam
op 28.03.1925; intrede in Sint-Agatha op 02.04.1946; laicus; uitgetreden op
09.04.1946)
Rooijen, Aloysius van (geb. in Montfoort op 23.08.1916; intrede in Neeritter
op 27.08.1936; uitgetreden op 26.05.1937)
Rutten, Michiel (zoon van Herman Rutten en Anna van de Pasch; geb. in
Wanssum op 20.04.1931; intrede in Neeritter op 27.08.1949; uitgetreden op
05.05.1950)
Rutten, Wilhelmus (zoon van Joannes Rutten en Wilhelmina van der Venne;
geb. in Uden op 29.06.1929; intrede in Neeritter op 27.08.1949; uitgetreden
op 01.05.1950)
Rijt, Henricus van de (geb. in St. Oedenrode op 23.08.1916; intrede in
Neeritter op 27.08.1936; uitgetreden op 20.02.1937)
Rijnders, Godefridus (geb. in Bergeyck op 10.05.1923; intrede in Diest op
05.03.1940; laicus; kleine professie in Diest op 28.08.1941; uitgetreden in
1942)
Santvoort, Albertus van (zoon van Henricus van Santvoort en Henrica Langens;
geb. in Nuland op 08.10.1936; intrede in Sint-Agatha op 27.02.1954; laicus;
uitgetreden op 26.02.1955)
Siroen, Petrus (geb. in Beers op 05.06.1902; intrede in Sint-Agatha op ?; laicus;
uitgetreden op 31.01.1921)
Sartor, Ronald (geb. in Sandusky op 28.04.1935; intrede in Hastings op
27.08.1955; laicus; uitgetreden in Hastings op 01.03.1956)
Smits, Andreas (geb. in Oud-Valkenburg op 07.10.1916; intrede in Diest op
27.08.1938; uitgetreden in Diest in augustus 1939)

174 KRONIEK
Spieker, Hubertus (zoon van Heinrich Spieker en Maria Meijerrathen; geb. in
Augustenfeld bei Loningen op 27.06.1928; intrede in Neeritter op 14.09.1953;
uitgetreden op 23.09.1953)
Straver, Joannes (geb. in Boskoop op 24.12.1919; intrede in Sint-Agatha op
09.09.1939; laicus; uitgetreden op 12.12.1939)
Sustarsie, Jacobus (geb. in Cleveland op 15.02.1909; intrede in Hastings op
26.10.1933; laicus; uitgetreden op 09.01.1934)
Thewissen, Gerardus (geb. in Hamont op 30.07.1927; intrede in Diest op
27.08.1947; uitgetreden in augustus 1948)
Tol, Cees van (zoon van Petrus Tol en Alida ?; geb. in Sassenheim op
12.01.1933; intrede in Sint-Agatha op 16.10.1953; laicus; uitgetreden wegens
ziekteop 11.12.1953)
Tremper, William (geb. in Elyria op 21.06.1931; intrede in Hastings op
27.08.1951; uitgetreden in mei 1952)
Veen, Arnoldus van der (geb. in Essen op 10.12.1921; intrede in Diest op
01.03.1938; laicus; uitgetreden in augustus 1938)
Veltman, Antonius (geb. in Nederhorst-den-Berg op 29.11.1926; intrede in
Neeritter op 27.08.1947; uitgetreden op 29.05.1948)
Ven, Adrianus van de (geb. in Zeeland op 02.12.1906; intrede in Sint-Agatha
op 27.08.1927; uitgetreden op 23.08.1928)
Verheijden, Petrus (zoon van Petrus Verheijden en Anna Goyens; geb. in
Hunsel op 26.06.1923; intrede in Sint-Agatha op 01.03.1944; laicus; uitgetre
den op 26.10.1944)
Verhoeven, Wilhelmus (geb. in Mariaheide op 22.08.1929; intrede in Sint-
Agatha op 01.02.1949; laicus; uitgetreden op 10.02.1949)
Vermeulen, Adrianus (geb. in Eerde op 30.04.1924; intrede in Sint-Agatha op
02.01.1947; laicus; uitgetreden op 16.04.1947)
Verstraten, Arnoldus (zoon van Cornelius Verstraten en Cornelia Broeren; geb.
in Zeeland op 29.10.1931; intrede in Sint-Agatha op 02.03.1949; laicus; uitge
treden op 06.02.1950)
Verwey, Cornelis (zoon van Hendrik Verwey en Cornelia Elshout; geb. in
Tilburg op 18.10.1925; intrede in Neeritter op 27.08.1944; uitgetreden op
14.05.1945)
Vossenberg, Andreas (zoon van Andreas Vossenberg en Johanna Verhofstadt;
geb. in Aarle-Rixtel op 13.10.1930; intrede in Sint-Agatha op 26.02.1954;
laicus; uitgetreden op 29.04.1954)
Vranken, Karel (geb. in Sint-Truiden op 29.03.1919; intrede in Diest op
25.10.1933; laicus; uitgetreden op 14.06.1934)
Waard, Joannes (zoon van Leonardus Waard en Gubina Brinker; geb. in s
Gravenhage op 21.08.1932; intrede in Neeritter op 27.08.1953; uitgetreden op
08.07.1954)
Wagtendonck, Theo (geb. in 's Gravenhage op 28.12.1922; intrede in Diest op
27.08.1943; uitgetreden op 15.09.1943)

KRONIEK 175
Walsh, Michael (geb. in Kokomo - Indiana - op 28.10.1926; intrede in
Hastings op 27.08.1945; kleine professie op 28.08.1946; uitgetreden op
27.08.1947)
Weemink, Bernardus (geb. in Rotterdam op 04.06.1921; intrede in Sint-Agatha
op 09.09.1939; laicus; uitgetreden op 20.01.1940)
Weijers, Cornelius (geb. in Hillegom op 03.05.1920; intrede in Neeritter op
27.08.1940; uitgetreden op 08.01.1941)
Weijters, Walther (geb. in Tilburg op ?; postulant in Uden op 01.03.1928;
intrede in Sint-Agatha op 01.09.1928; laicus; uitgetreden in mei 1929)
Winkel, Petrus van den (geb. in Wanssum op 01.02.1930; intrede in Neeritter
op 27.08.1948; uitgetreden op 01.07.1949)
Zom, Martinus (geb. in Rotterdam op 27.05.1923; intrede in Neeritter op
27.08.1942; uitgetreden op 03.08.1943)
Zweegers, Theodorus (geb. in Einhoven op 30.04.1912; intrede in Neeritter op
27.08.1929; uitgetreden op 07.11.1929)
Zwiers, Fransciscus (geb. in Volkel op 09.05.1919; intrede in Sint-Agatha op
01.03.1939; laicus; uitgetreden op 10.03.1939)
Zijlmans, Lucas (geb. in Schiebroek op 20.01.1934; intrede in Sint-Agatha op
26.02.1951; laicus; uitgetreden op 24.03.1951)
Aantal kruisheren in 1952
Roger Janssen & + Piet Winkelmolen
Thans worstelen de religieuze gemeenschappen in Europa met vergrijzing. In
1952 zag de leeftijdspiramide van de Orde van het H. Kruis er gans anders uit:
priesters in de Orde van het H. Kruis in
100
80
aantal ^0
20
0 -'
1952
85- 75- 65- 55- 45- 35- 25- 15-
89 79 69 59 49 39 29 19
leeftijd

176 KRONIEK
broeders in de Orde van het H. Kruis
op het einde van
Nederland
Belgie
VSA
in 1952
85- 75- 65- 55- 45- 35- 25- 15-
89 79 69 59 49 39 29 19
leeftijd
Groei van de Orde van het H. Kruis, 1945 - 1952
priesters
fraters
broeders
totaal
priesters
fraters
broeders
totaal
priesters
fraters
broeders
totaal
1945
113
56
39
211
89
21
26
136
45
21
14
80
1946
102
52
38
192
84
19
25
128
46
26
13
85
1947
104
53
39
196
92
21
25
138
46
23
14
83
1948
107
52
40
199
92
25
26
143
45
26
13
84
1949
109
53
41
203
94
28
27
149
48
24
17
89
1950
107
45
40
192
102
25
28
155
55
25
20
100
1951
105
45
40
190
103
25
29
157
61
24
26
111
1952
107
53
40
200
111
24
29
164
64
23
34
121

Congo
Java
Brazilie
Rome
totaal
priesters
broeders
totaal
priesters
priesters
priesters
fraters
broeders
totaal
priesters
fraters
broeders
totaal
29
12
41
21
9
1
1
2
307
101
92
500
KRONIEK 177
41
15
56
27
13
3
1
2
6
316
98
93
507
38
14
52
28
15
8
2
10
331
97
94
522
39
13
52
30
16
9
2
11
338
103
94
535
40
13
53
28
19
6
2
8
344
105
100
549
40
13
53
30
22
6
1
7
362
95
102
559
40
13
53
29
24
5
1
6
367
94
109
570
41
12
53
30
26
4
2
6
383
100
117
600
Roger Janssen o.s.c.
Sint Agatha
Twee bijdragen willen we signaleren in verband met de stichting Sint Aegten.
In het septembernummer van de Sint Agatha Kroniek (jrg.l, nr.3, pp. 1-2)
wordt de bouwgeschiedenis van het kruisherenklooster van Sint Agatha summier,
maar heel verhelderend verteld. In het decembernummer (jrg.l, nr.4,
pp. 1-2) bespreekt dr. O.S. Lankhorst op een zeer onderhoudende en verhelderende
wijze het huidige en het te verwachten boekenbestand van de
Stichting Sint Aegten.
Roger Janssen o.s.c.

"Cl A1RLIEU '
Tijdschriftgpiv ■ dc knusheren.
Ri'dactic : Eh; R.j M. Jam ks -
Atmiinistrdtie
'Ni'derutiitl
•■;:! - Maiueik
(rcschivdi ■
(RC. 7)th ■
i < i!rv ' .*! ■' ■
in tekst.