AARDRIJKSKUNDE

GSO
EERSTE GRAAD
B-stroom
VAK
AARDRIJKSKUNDE
1 uur/week
ww-o
98.1b
(vervangt 97046)

1 Visie
De aardrijkskunde in het Secundair Onderwijs is er op gericht dat leerlingen een ruimtelijke visie op de wereld
rondom hun ontwikkelen. Daar geopteerd wordt voor een vakmatige leerplanopbouw, vertrekt men in het vak
aardrijkskunde van het lokale leefmilieu. De leerlingen verwerven kennis en inzicht in hun lokale omgeving en
hun relatie tot die omgeving. Ze worden gestimuleerd tot een aantal attitudes of houdingen ten aanzien van
hun fysische, sociale en culturele omgeving. De door observatie geregistreerde gegevens worden door een
aantal geografische basisvaardigheden verwerkt. Deze zullen verder ingeoefend en verfijnd worden in de
latere graden van het Secundair Onderwijs, waarin de themata een toenemende complexiteit en ruimtelijke
context krijgen.
Het is belangrijk dat de samenhang met andere leervakken optimaal is; daarom is het belangrijk dat het vak
aardrijkskunde de ruimtelijke context schetst van gebieden waarin andere leervakken zich bewegen.
2 Beginsituatie
Tijdens hun voorgeschiedenis in het onderwijs, die meestal zeer heterogeen is, hebben de leerlingen een
zeker ruimtelijk bewustzijn ontwikkeld. Vanuit een elementaire topografische kennis, een geografische
basisbegripsvorming en een beperkt inzicht in ruimtelijke relaties werden een aantal vaardigheden
aangeleerd. Gezien de sterk uiteenlopende aanloop van leerlingen naar de 1 B-stroom, is het aangewezen dat
de leerkracht deze beginsituatie vooraf uittest om te weten over welke elementaire feiten- en begripskennis en
over welke vaardigheden de leerlingen beschikken (zie 7 Evaluatie).
3 Algemene doelstellingen
De onderwijsgeografie streeft naar een ruimtelijk kunnen benaderen en interpreteren van eigen en vreemde
milieus, zowel natuurkundige als socio-economische en culturele. Het betreft een basiskennis van de
natuurruimten en de zich daarin ruimtelijk organiserende samenlevingen. De bestaansfuncties van de
mens (werken, wonen, zich voeden, zich ontspannen, enz.) vereisen oppervlakten en geven het ontstaan aan
ruimtelijke organisatievormen en ruimte beïnvloedende processen die in het landschap en de samenleving tot
uiting komen. Essentieel is dus de behandeling van sociale groepen met hun ruimtelijke activiteiten en
structuren.
De aardrijkskunde draagt in de B-stroom van de eerste graad bij tot de persoonlijkheidsontwikkeling van
jongeren. De leerlingen verwerven kennis en inzicht in hun omgeving en in hun relatie tot die omgeving. Zij
verwerven ook vaardigheden om in interactie te treden met of in te grijpen in de werkelijkheid waarin ze leven.
Aldus leren ze zinvol functioneren in hun omgeving. Ook worden ze gestimuleerd tot een aantal attitudes of
houdingen ten aanzien van hun natuurlijke, sociale, economische en culturele omgeving. Aan de basis hiervan
liggen een aantal algemene doelstellingen:
- het inoefenen van diverse observatie-, registratie- en werktechnieken in de klas en op het terrein;
- het leren observeren, lokaliseren, vergelijken en beschrijven van landschapselementen;
- het lezen van kaarten en plattegronden en ze gebruiken op het terrein;
- het verwerven van parate kennis die van toepassing is voor een ruimtelijke entiteit met een beperkte
omvang;
- actuele problemen in verband met de samenleving ruimtelijk inschatten zodat oplossingsmethoden kunnen
besproken worden (A35, A36)
- over communicatieve vaardigheden beschikken om kritisch samen te werken.
- zich kritisch opstellen t.o.v. zichzelf, de anderen en de maatschappij (A5)
- in kleine groep, voor een welomschreven opdracht, een taakverdeling en planning in de tijd kunnen
opmaken (A8)
98.aa1/p.1

- het kunnen illustreren van verschillen in tijdsbesteding tussen hier en elders (A14)
- het kunnen verzamelen van informatie over een actuele gebeurtenis (A35)
- een actuele gebeurtenis kunnen situeren in tijd en ruimte (A36)
- een eigen mening over een actuele gebeurtenis kunnen verwoorden (A37)
Het nastreven van bepaalde vakgebonden ontwikkelingsdoelen kan over diverse onderdelen van dit leerplan
gespreid zijn.
Binnen de lessen aardrijkskunde kunnen diverse vakoverschrijdende ontwikkelingsdoelen aan bod komen. Het
aanleren van ruimtelijke vaardigheden komt tegemoet aan de uitdagingen van de ontwikkelingsdoelen leren
leren en sociale vaardigheden en kan frequent aan bod komen bij de realisatie van het leerplan. Kan aan
verscheidene ontwikkelingsdoelen uit de domeinen burgerzin, gezondheidseducatie en milieueducatie gewerkt
worden binnen het leervak aardrijkskunde, dan biedt projectmatig werken meer mogelijkheden qua
haalbaarheid.
4 Algemene pedagogisch-didactische wenken en didactische middelen
De B-stroom in de eerste graad van het Secundair Onderwijs legt een brug tussen het eerder genoten
onderwijs en het Secundair Onderwijs. Er wordt dan ook in de eerste plaats aandacht geschonken aan het
verwerven van een aantal basisinzichten en basisvaardigheden die normaliter in het eerder genoten onderwijs
zouden moeten verworven zijn op het ruimtelijk domein. Tegelijkertijd doet men aan begripsstichting, zodat
achteraf begripsverruiming kan volgen.
Zoals conceptueel vastgelegd in de ontwikkelingsdoelen van de eerste graad van het secundair onderwijs, is
het eigen leefmilieu het uitgangspunt voor de ontwikkeling van een ruimtelijke visie. De grote rijkdom aan verschijnselen,
feiten, elementen en eenvoudige relaties en structuren zijn een waarborg voor de ontwikkeling
van een degelijk inzicht in landschapseducatie. Een belangrijke voorwaarde hiervoor is dat de visie die
leerlingen op het lokale leefmilieu bekomen, geschraagd wordt door concrete observatie.
De leerling moet in de eerste plaats een waarnemingsmethode verwerven, zowel op het terrein als in
materiaal dat in het vaklokaal ter beschikking is. Een initiatie-uitstap leert eenvoudige observatietechnieken
aan: het zoeken van een geschikt observatiepunt, vastleggen van verschillende blikrichtingen, het communiceren
over richtingen en relatieve plaatsaanduidingen, het globaliseren van een waarneming, het
analyseren van een beeld, het scheiden en rubriceren van waargenomen elementen, ...; de waargenomen
gegevens dienen ook vastgelegd te worden: mondelinge mededeling (cassette-recorder), schriftelijk rapporteren,
grafisch schetsen, fotograferen, op video vastleggen, ...; onzekerheden, vragen en
meningsverschillen (afstanden of hellingsgraden schatten, verklaring voor vegetatieverschillen, aantallen
tellen) moeten achteraf kunnen opgehelderd worden door het raadplegen van goede bronnen (kaarten, registers,
verslagen,...). Het actief inschakelen van leerlingen in extra-murosactiviteiten is dan ook een verplichte
activiteit.
Omdat voor alle hoofdstukken terreinobservatie aan de basis ligt van de ontwikkeling van ruimtelijke kennis,
inzichten en vaardigheden, dringt zich een groepering op van verschillende observatie-oefeningen; een balling
op één excursiedag van alle oefeningen voor alle landschapstypes is evenwel uitgesloten. In een aantal
gevallen kan het vooraf vastleggen van waarnemingen d.m.v. veldschetsen, dia=s of videobeelden een latere
verwerking in het vaklokaal bevorderen. Een overdadig aanbieden van beeldmateriaal is evenwel niet
aangewezen; vooral langdurige videomontages zonder commentaar werken overcongestionering van beelden
in de hand.
In het jaar- of graadplan (zie verder) worden excursies opgenomen. Combinaties met andere vakken of
leerdomeinen zijn aan te bevelen. Excursies dienen grondig voorbereid te worden op het terrein, in de
literatuur, met cijfer- en kaartmateriaal.
98.aa1/p.2

Verwerking van de geregistreerde gegevens gebeurt in het vaklokaal binnen het samenhangend geheel van
de leerstof. Beeldmateriaal is dan dienstig voor het zich levendig voorstellen van de plaats en de waarneming.
Functioneel moet het beeld altijd het uitgangspunt zijn (inductief en niet deductief gebruik). Het
waargenomene moet door de leerling ook op een zelfstandige wijze kunnen weergegeven worden, b.v.
tekenen van mentale kaarten, klimatogrammen en doorsneden, conclusies trekken uit een rondvraag en
andere vormen van explorerend leren.
Aan de hand van een aantal technieken en werkgewoonten leren leerlingen ruimtelijk denken, waardoor de
creativiteit gestimuleerd wordt. Zo bestaat de kans dat bij hen de spontane behoefte groeit om wat ze
inzichtelijk verworven hebben verder te vergelijken, kritisch te onderzoeken en zelf aan te vullen. Op die
manier kan ook de zo noodzakelijke integratie van kennis en vaardigheden tot stand komen. Hierbij
aansluitend kan heel geleidelijk een stap verder worden gezet in het verwerven en het leren gebruiken van
een aantal elementen uit de wetenschappelijke onderzoeksmethoden. Voorbeelden: verzamelen van
informatiemateriaal; selecteren en logisch ordenen van gegevens, het opbouwen van een structuur, het
aanwenden van oplossingsmethoden...
Algemeen didactisch blijft vanzelfsprekend de actieve doe-methode aangeprezen, maar een afwisseling in
methodes is eveneens aan te bevelen. De bedoeling is de leerlingen aanzetten tot persoonlijke verwerking.
Deze verwerking kan op twee manieren verlopen: primair of secundair.
Bij primaire verwerking van de leerstof verwerken de leerlingen zelfstandig het door de leerkracht aangeboden
materiaal (kaarten, schetsen, foto's, cijfertabellen, atlas, handboek enz.) Deze taken zijn zeer duidelijk
afgebakend, eenvoudig geformuleerd en aangepast aan het niveau van de leerlingen.
De aanbevolen methodologie is drieledig:
1. Een instap
De situering van de leerstof gebeurt klassikaal; leerlingen worden gemotiveerd, eventueel aan te wenden
methoden of technieken worden toegelicht of herhaald en er wordt meegedeeld welke tijd en leermiddelen
beschikbaar zijn.
2. De zelfstandige verwerking
Gedurende de taakverwerking vervult de leraar een begeleidend-remediërende functie; eventuele
tussenkomsten zijn er vooral op gericht om de leerling zelf (de oorzaken van) eventuele fouten te laten
ontdekken.
3. Het leergesprek
De mededeling van een resultaat is aanleiding voor een discussie of reactie waarin alle leerlingen kunnen
betrokken worden; de leraar fungeert als moderator.
Bij secundaire verwerking van de leerstof wordt een lesonderdeel klassikaal afgehandeld waarna de leerling in
een doe-situatie gebracht wordt die leidt tot een individuele verwerking van de aangeboden leerstof. Het
secundair gebruik van het werkblad biedt aan de leraar de gelegenheid tot reflecteren; verloopt het zelfstandig
verwerken vlot, dan is de les of het lesfragment geslaagd; verloopt de verwerking moeizaam en gebrekkig,
dan dient worden nagegaan waar het onderricht is misgelopen. Deze feedback laat toe het verstrekte
onderwijs voortdurend te corrigeren en zodoende te optimaliseren.
Deze twee, in wezen sterk verschillende werkvormen, kunnen binnen eenzelfde lestijd aan bod komen. Het
verdient aanbeveling in de B-stroom zoveel mogelijk variatie qua leerstijl te realiseren en de afzonderlijke
lesfasen in tijd te beperken. Omdat het thuis leren nogal wat problemen schept voor leerlingen van de Bstroom,
is het belangrijk dat bij primair leren alle informatie beschikbaar is. Dat is pas mogelijk indien in het
vaklokaal voldoende leermiddelen voorhanden zijn. Naast de in 5. aangegeven minimale materiële vereisten
zijn voor dit leerplannen vooral landschapsbeelden (dia=s, transparanten, foto=s en video) en kaartmateriaal
(topografische kaarten, atlassen, wegenkaarten,...) van belang. Tot de wenselijk geachte uitrusting van het
vaklokaal horen een multimedia-computer met internet-aansluiting, een CD-ROM-station met programma's,
een basisvakbibliotheek. Het is wenselijk dat iedere leerling thuis over een handboek en een atlas beschikt.
98.aa1/p.3

Beginnende leraren of leraren die minder dan vijf jaar vertrouwd zijn met het leervak, worden geacht een
lesvoorbereiding ter beschikking te hebben. Hierin worden de beginsituatie, lesdoelen, een relatie tussen
leermiddelen-inhoud-methode-evaluatie en een bordschema opgenomen; formulering van een eindsynthese
staat in rechtstreeks verband met de hoofddoelstelling van de les. Leraren met meer dan vijf jaar
leervakervaring beschikken over een lesscenario waarin de doelstellingen, de leermiddelen en een fasering
zijn opgenomen. De hoofddoelstelling zit op het einde van de les vervat in een eindsynthese.
De volgorde van de hoofdstukken kan gewijzigd worden indien er een nieuwe samenhang wordt gerealiseerd.
Het is wenselijk dat het inleidend hoofdstuk als eerste wordt aangevat aangezien het als een initiatie in een
aantal werkmethoden en technieken kan opgevat worden. Deze vaardigheden worden immers ingeoefend in
de volgende hoofdstukken. Inschakeling in een onthaalles is op zijn plaats: vanuit een verkenning van de
school in zijn ruimtelijke samenhang, kan de omgeving worden verkend. Het jaar- of graadplan verduidelijkt
de volgorde van de lessen. In de hoofding ervan wordt het leerplannummer, de klas en het eventueel gebruikt
handboek vermeld. De structuur van het document dient overzichtelijk te zijn. Vandaar de aanbeveling voor
een tabelmatige opbouw waarin beknopt de met het leerplan overeenstemmende inhoud (met nummering), de
geplande datum van realisatie (minimaal op halve maandbasis), de daadwerkelijke realisatiedatum en een
kolom met opmerkingen zijn weergegeven. Bij de "opmerkingen" kunnen allerlei aanwijzingen worden
gegeven die reflecterend leren bevorderen (b.v. excursie, toets, moeilijkheidsgraad, reden voor het wegvallen
van lessen, enz.). Het plan wordt regelmatig aangevuld, kan herzien worden in de loop van het schooljaar en
is ter inzage van directie, pedagogische begeleiding en doorlichtingscommissie.
Ieder thema dient zo concreet mogelijk aangepakt te worden; vandaar de opgave van welbepaalde
keuzemilieus waarvan kan uitgegaan worden om het begrippenkader en de vaardigheden in te oefenen.
Handelen lesonderwerpen over een ander leefmilieu dan dat van de leerlingen, dan dient het algemeen
geografisch kader vooraf duidelijk geschetst te worden. Algemeen kaart-, cijfer- en leesmateriaal dienen ter
beschikking te zijn om de vreemde leefmilieus te kunnen inpassen in een groeiend wereldbeeld. De
ontwikkeling van een steekkaart, samengesteld volgens vaste criteria, kan een verantwoorde geografische
plaatsing van lokale milieus bevorderen.
98.aa1/p.4

5 Leerplandoelstellingen, leerinhouden en specifieke wenken 1
5.1 Leerplandoelstellingen (2)
A20 - een plattegrond op schaal tekenen van het
eigen klaslokaal
A20 - op een plattegrond van het schoolgebouw,
de verschillende lokalen benoemen
A20 - de belangrijkste landschapselementen in
de schoolomgeving aanwijzen op een plattegrond
A20 - met behulp van een lijnschaal en een
breukschaal de afstand tussen twee
plaatsen op een plattegrond bepalen
U - een landschapselement op een plattegrond lokaliseren
A24 - een straat op een plattegrond terugvinden
door gebruik te maken van het register
A24 - de route beschrijven van de school naar
een willekeurige plaats in de
schoolomgeving met behulp van een
stratenplan
U - de hoofd- en tussenwindstreken aanduiden
- zich kunnen oriënteren op het terrein m.b.v.
een kaart
- de relatieve richting van
landschapselementen t.o.v. elkaar
aanduiden
U - met behulp van een kompas op het terrein de
hoofd- en tussenwindrichtingen aanduiden
5.2 Leerinhouden
1. De kaart
1.1 Lokaliseren
- de klas, de school, de
schoolomgeving
- de schaal {breukschaal, lijnschaal}
legende, symbolen
- landschapselementen
- ruimtelijke perceptie: de
mentale kaart
1.2 Oriënteren
- de windstreken: hoofd- en
tussenwindrichtingen
- het kompas
-oriënteren op terrein met
kaart(en)
1
Tussen vierkante haakjes staat de uitbreidingsleerstof; het meer gedetailleerd uitschrijven van de leerinhouden dient rekening te houden met de
keuze van uitbreidingsleerstof en de geografische ondersteuning in andere leervakken;
98.aa1/p.5
5.3 Specifieke wenken
1 De kaart (aanbevolen aantal lestijden: 6 tot 10 u)
- opmeten van het klaslokaal, bepalen van schaal, afbeelding op
ruitjespapier;
- waarneming vanuit klaslokaal toetsen aan oblieke luchtfoto van de
school en omgeving;
- herkennen van voorname landschapselementen op terrein en op
foto;
- afstandsberekening d.m.v. de schaal op plattegrond;
- op een stratenplan de ligging van de school binnen de wijk situeren
t.o.v. gemakkelijk herkenbare punten zoals bv. winkels (snoep),
sporthal, postgebouw of andere openbare gebouwen,...
- techniek van het zeeslagspel of kruiswoordraadsel toepassen om
een straat op een plattegrond te vinden;
- straten noemen bij het zich verplaatsen tussen 2 punten op een
plattegrond;
- afstanden schatten tussen 2 plaatsen;
- op het terrein d.m.v. gevonden punten een plattegrond oriënteren
t.o.v. de werkelijkheid;
- de windrichtingen in de klas met behulp van een kompas bepalen
en in het klaslokaal aanbrengen op de muren of via een windroos
aan het plafond van de klas;
- de oriëntatie van de verschillende vleugels van het schoolgebouw
nagaan met behulp van een kompas en een grondplan en aan de
hand hiervan de gebouwen herkennen op een grootschalige
topografisch kaart;

- een kaart juist draaien t.o.v. een kompas;
A25 - de eigen woongemeente situeren op de
wegenkaart
A19 - een plaats op de wegenkaart terugvinden
de afstand langsheen het traject tussen twee
plaatsen berekenen door middel van de afstandsindicaties
langs de wegen
U - een algemene routebeschrijving maken voor
een af te leggen traject tussen twee plaatsen
A19 - in de atlas een element terugvinden door
gebruik te maken van het atlasregister en de
inhoudstafel
A17 -de bestuurlijke eenheden binnen België
kunnen ordenen van klein naar groot
A19 -taalgebieden, gewesten en gemeenschappen
in België
aanduiden en benoemen
A25 -de gemeente waar de school gevestigd is,
kunnen situeren binnen de provincie waartoe
ze behoort
A21 - herkennen van administratieve
afbakeningen in het landschap
2 Plaatsbepaling
2.1 De bestuurlijke indeling van België
- onderlinge plaatsbepaling d.m.v. windstreken
1.3 De wegenkaart
- symbolen
- schaal
1.4 Atlaskaarten
- inhoudstafel
- overzichtskaartblad
- register
- ruimtelijke eenheden: wijk,
gehucht, dorp, deelgemeente,
fusiegemeente, stad,
provincie, gewest
98.aa1/p.6
- de schaal van een wegenkaart vergelijken met
afstandsaanduidingen
- een mentale kaart van de schoolomgeving schetsen;
- de gevolgde weg door de leerling en de schoolbus naar school op
een wegenkaart opzoeken en beschrijven;
- plaatsen nabij de speelplaats t.o.v. elkaar oriënteren m.b.v. de
windroos;
- volgen van de route van een didactische uitstap bv. registratie op
een plattegrond van de opgemerkte landschapselementen
- het onderscheid tussen het atlasregister en de inhoudstafel (en
eventueel het overzichtskaartblad) inoefenen door opdrachten te
geven i.v.m. locaties in eenzelfde gebied;
- de onderlinge ligging van locaties laten verwoorden door ze op
atlasplaten op te zoeken;
- de weg naar sportmanifestaties, bezienswaardigheden,
vakantiebestemmingen, enz. op atlas- en wegenkaart opzoeken;
2 Plaatsbepaling (aanbevolen aantal lestijden: 5 tot 9 u)
- concrete en voor de leerlingen bevattelijke bestuurlijke
bevoegdheden aanwenden om het onderscheid te maken tussen
de verschillende bestuurlijke niveaus;
- in de atlas opzoeken tot welk arrondissement en/of provincie een
gemeente hoort;
- van een gemeente in de lokale omgeving de deelgemeenten en
buurgemeenten opzoeken in een atlas;
- bekende thema- en pretparken en weekendverblijven situeren
t.o.v. de school;
- van de schoolgemeente de ruimtelijke eenheden wijk, gehucht,
dorp en deelgemeente op beeld herkennen;
- beelden van kernen uit de lokale omgeving herkennen en

A19 - België situeren op kaarten van Europa
U - De landen van de Europese Unie op een blinde
kaart van Europa aanduiden en benoemen
U - Een vijftal Europese niet-EU-landen op een
werkkaart met staatsgrenzen benoemen m.b.v.
een atlas
-De werelddelen en oceanen op een blinde
wereldkaart aanduiden
U - Een vijftal grote niet-Europese landen op een
werkkaart met staatsgrenzen benoemen m.b.v.
een atlas
- Het reliëf nabij de school beschrijven
- Reliëf herkennen op het terrein en op
beelden
U - Verwoorden wat hoogte, hoogteverschil,
horizon en helling betekenen
- De hoogte van een landschapselement
kunnen aflezen van een kaart met
hoogtelijnen of hoogtezones
U - Het reliëf op een reliëfprofiel, reliëfblok of een
blokdiagram beschrijven
A28 - Voorbeelden van invloed van het reliëf op de
A7 samenleving verwoorden en waardering
kunnen opbrengen voor de creativiteit van de
mens
2.2 Europa en de wereld op
kaart
-
- ligging van België t.o.v. de
buurlanden
- lidstaten van de Europese
Unie en andere Europese
landen
- Europa en de overige
werelddelen op wereldkaart
3 Natuur nabij en veraf
3.1 Het reliëf
- vlak of hoogte overwinnen:
hoogteverschil en hellingen
- reliëfvormen: vlakte, heuvel,
plateau, gebergte
- voorstelling van het reliëf:
hoogtelijnen, hoogtezonetinten,
[profiel,
blokdiagram, reliëfblok]
98.aa1/p.7
identificeren;
- beelden van naamplaten langs wegen verklaren (bv. wegwijzers,
grensplaten, toeristische aanduidingen, bebouwde kom,...); kunnen
benoemen
- op staatkundige en fysische kaarten van Europa België aanduiden;
- de buurlanden van België en de lidstaten van de Europese Unie
benoemen en aanduiden op een blinde kaart met staatsgrenzen
- een puzzel van Europese landen opnieuw samenstellen;
- landennamen, hoofdsteden, vlaggen en identificatieletters op
auto=s laten samenbrengen voor belangrijke Europese landen;
- beelden van landschappen uit diverse wereldzones situeren op de
wereldkaart.
3 Natuur (aanbevolen lestijden: 8 tot 12 u)
- uitgaan van een lokale uitstap of een excursie naar b.v. een
natuurlandschap of natuurreservaat
- beelden van natuurlandschappen bespreken en vergelijken door
het herkennen van dominante natuurfactoren;
- het reliëf in het landschap en op beelden beschrijven aan de hand
van een typering van de reliëfselementen;
- schematisch beelden van reliëf in landschappen onderbrengen in
een overzichtstabel en met behulp van onder meer de atlas tot een
benoeming van reliëfvormen komen;
- met de leerlingen een eenvoudig reliëfmodel opbouwen door op
kalkpapier enkele belangrijke hoogtelijnen (b.v. uit de omgeving
van de school) van de topografische kaart over te nemen, dan over
te brengen op piepschuimplaat, uitsnijden en op elkaar kleven;
belangrijke herkenningspunten worden er nog op aangebracht;
- van reliëfblokken (b.v. eilandje) uitgaan om het reliëf cartografisch

- Door middel van toestellen elementen van
het weer opmeten
- (Carto)grafisch voorgestelde gegevens van
de elementen van het weer aflezen
A28 - Voorbeelden van invloeden van het weer en
het klimaat op de samenleving verwoorden
U - Voorbeelden verwoorden van factoren die het
klimaat kunnen beïnvloeden
- Door observatie wijzigingen in de vegetatie
in de schoolomgeving vaststellen
U -Kenmerken van plantengroei in andere
wereldzones vaststellen en in verband brengen
met afleesbare klimatologische omstandigheden
VM8 -Bereid zijn mee te ijveren voor
natuurbescherming en het behoud van
3.2 Weer en klimaat
- meten van temperatuur,
neerslag, wind en luchtdruk
- lezen van temperatuur,
neerslag, wind en luchtdruk
op grafiek en kaart
- Voorbeelden van
klimaatbepalende factoren.
3.3 Plantengroei
- plantengroei in de schoolomgeving:
voorkomen,
spreiding, ...
- invloed van weer en
klimaat op plantengroei in de
eigen schoolomgeving en in
andere gebieden dan de
waardevolle landschappen eigen schoolomgeving
98.aa1/p.8
voor te stellen door middel van hoogtelijnen en hoogtezonetinten;
- reliëfverschillen in diverse wereldzones beschrijven op basis van
beeldmateriaal en weergave in de schoolatlas;
- uit persartikels, folders, beelden, enz. verwoorden hoe enerzijds de
mens reliëfverschillen benut en overwint en hoe anderzijds
reliëfverschillen de mens hinderen in zijn sociale en economische
activiteiten bv. actualiteitsvoorbeelden i.v.m. overstromingen,
ongevallen in het hooggebergte, enz.
- vertrekken van een geregistreerd weerbericht (b.v. krant, radio,
televisie) om een overzicht van de typering van de elementen van
het weer te kennen;
- aan het weerbericht aangepaste activiteiten plannen;
- sportactiviteiten in verband brengen met specifieke
weersomstandigheden en ruimten waar zich deze situaties
frequenter voordoen (bv. skiën, watersporten);
- lokale weersevolutie vaststellen op basis van registratie van de
elementen van het weer in de schoolomgeving gedurende een
aaneengesloten aantal dagen;
- voorstellen van de evolutie van de elementen van het weer op
eenvoudige diagrammen;
- ruimtelijke evolutie van elementen van weer en klimaat op kaart
verwoorden;
- landschapsbeelden in België, maar vooral in diverse plaatsen in
Europa en de wereld in verband brengen met de klimatologische
situaties in dat gebied;
- evoluties in plantengroei vaststellen in de loop van de seizoenen in
de schoolomgeving en in andere wereldzones;
- opzoeken van de eisen van kamerplanten (in het vaklokaal);
- uit plaatselijke verkenning beeldmateriaal vaststellen dat de
plantengroei verschilt volgens de klimatologische situaties;
- aanpassingen van de planten aan veranderende
seizoensomstandigheden vaststellen (b.v. herfst, mossen);

- beheersmaatregelen van natuurgebieden in verband
brengen met menselijke activiteiten
- Bevolkingsdichtheid aflezen van een kaart
U - Een leeftijdshistogram lezen en kenmerken
ervan verwoorden
- De indeling in actieven en non-actieven
onderscheiden
A23 - Herkomst van de verschillende
nationaliteiten binnen de school- of leefomgeving
kunnen aanduiden op wereldkaart
A2 - Onbevooroordeeld de eigen leefomgeving
observeren
U -Bevolkingsfluxen op een wereldkaart aanduiden
U -De relatie vaststellen tussen samenstelling van
de bevolking en migraties
A18 -Een stedelijk en landelijk landschap
A22 herkennen op basis van typische kenmerken
A31 - De evolutie van een stad in tijd en ruimte op
A27 kaart waarnemen
A30 - In een stad sporen uit het verleden kunnen
herkennen en verklaren
A28 - In de bewoning in stad of platteland de
invloed van het klimaat, het bouwmateriaal,
het landschap, de samenlevingsvorm, de
levensstijl en de beroepsactiviteit herkennen
- natuurlijke biotopen in de
eigen omgeving
vergelijken van het
4 Bevolking en bewoning
4.1 Bevolking
- bevolkingsaantal en -
dichtheid
- samenstelling:
leeftijdsopbouw, beroepsstructuur,
herkomst en aspecten
van een multiculturele
samenleving (b.v.
concentratie en spreiding,
leeftijdsstructuur,...)
4.2 Bewoning
- stad en platteland:
kenmerken naar uitzicht en
functies
- stadsplattegronden en
patronen in functie van
bewoning
- leefproblemen: verkeer,
lawaai, luchtverontreiniging,
woonkwaliteit, kansarmoede
en criminaliteit, afvalprobleem
VM1 -In de eigen of nabije omgeving aanwijzen voor- en nadelen van
VM9op welke manier ruimtegebruik een invloed heeft op stedelijk het milieu wonen
A31 - Kennen van de functies van de stad en de VM2 - De
98.aa1/p.9
uitzicht en de samenstelling van een lokaal bos met een
(regen)woud elders in de wereld;
4 Bevolking en bewoning (aanbevolen lestijden: 8 tot 12 u)
- registratie van locaties in de stad op basis van een didactische
uitstap;
- spreiding van een populatie vaststellen op basis van een registratie
van een tijdelijke toestand op de speelplaats, in de eigen
gemeente, land, enz.;
- het begrip bevolkingsdichtheid met kwantitatieve gegevens en
beeldmateriaal aantonen;
- wijze van bevolkingsregistratie nagaan in de eigen gemeentelijke
administratie;
- de betrouwbaarheid van bevolkingscijfers in verband brengen met
de tel-omstandigheden in bepaalde gebieden;
- structurele kenmerken van een populatie beschouwen op basis
van vastgestelde eigenschappen van een bevraagde populatie
(b.v. leerlingen, wijkbewoners, ...).
- uit de lokale bevolkingsstatistieken demografische vaststellingen
verrichten, zoals bv. herkomst, leeftijd, beroepstructuur, ...
- het onderscheid tussen stad en platteland vaststellen op basis van
een excursie of beeldmateriaal;
- van historische plattegronden uitgaan om een evolutie van de
ruimtelijke situatie van een stad te begrijpen;
- verschillende sites, stadsplattegronden en patronen vergelijken;
- vaststellen van stedelijke samenlevingsproblemen op het terrein
(b.v. decibelmeter, tellingen, rondvraag,...);
- beeldmateriaal onderzoeken om de ruimtelijke (wan)ordening in
verstedelijkte zones te herkennen.
afvalproblematiek door concrete situaties verduidelijken en
het onderkennen van de eigen verantwoordelijkheid daarbij
- Oplossingen voor leefproblemen in de eigen omgeving

identificeren
A3 - Respectvol omgaan met verschillende
groepen in de multiculturele samenleving
A18 - Industriële landschapselementen op terrein
herkennen
U - Bereikbaarheid van een industrieterrein kunnen
beschrijven aan de hand van een kaart
- Verwoorden waarom een bedrijf op een
bepaalde plaats gevestigd is
VM1 - De inspanningen voor de beperking van de -
VM2 milieueffecten van een lokaal bedrijf of
industrieterrein opnoemen
VG9 - De effecten van de industrie op welzijn en
welvaart verwoorden
A26 -op een werkkaart van de eigen
schoolomgeving de voornaamste
verkeerswegen en -knelpunten aanduiden
A26 - zich verkeerveilig gedragen op gevaarlijke
punten in de buurt van de school
U - op een werkkaart van België de voornaamste
spoor- en autowegverbindingen lokaliseren
A13 -de verkeersdrukte aflezen uit een kaart, tabel
- of grafiek
U - invloed van natuurkenmerken herkennen op de
aanleg, dichtheid en drukte van verkeerswegen
A35 - uit de actualiteit gegevens halen die wijzen
op gewijzigde milieu-effecten ten gevolge van
het verkeer
U - de beheersing van milieu-effecten in de eigen
omgeving vergelijken met elders door middel van
concrete voorbeelden
5 Arbeid en vrije tijd
5.1 Het industrieel landschap
- plattegrond van een
industrieterrein: elementen
- lokalisatie van een
lokaal bedrijf: voornaamste
vestigingsfactoren
- milieu-effecten en veiligheid
- tewerkstelling, welvaart,
welzijn,...
98.aa1/p.10
5 Arbeid en vrije tijd (aanbevolen aantal lestijden: 12 tot 18 u)
- uitgaan van een bezoek aan een industrieterrein of bedrijvenpark
in de lokale omgeving om de aard van de industriële bedrijvigheid
vast te stellen;
- kenmerken vergelijken van bedrijven op verschillende plaatsen in
het land en de wereld;
- de inspanningen in verband met de bescherming van het leefmilieu
vaststellen door rekening te houden met het productieproces en de
impact op het verkeer van een bedrijf;
5.2 Verkeer in het landschap
- verkeersgeografische - terreinobservatie: op een kruispunt de verkeersbewegingen nagaan
ligging van de leefomgeving en registreren qua aard en in ruimte en tijd;
t.o.v. België (event. - op basis van een wegenkaart op een werkkaart de voornaamste
buurlanden)
verkeerswegen lokaliseren en benoemen;
- planning van een reis: bv. - mogelijkheden van goederentransport door middel van een NMBS-
tijdsafstand, dienstregeling netkaart of een binnenscheepvaartkaart onderzoeken;
- milieu-effecten door het - vergelijken van verkeerstellingen;
verkeer: luchtverontreiniging, - aanpassingen van het verkeer aan de natuur en landschappelijke
landschapsaantasting, lawaai elementen vaststellen door kaart- en beeldonderzoek;
- de beheersing van milieu- - uit persknipsels de relatie tussen weersomstandigheden en milieu
effecten in andere regio's. enerzijds en verkeersdrukte anderzijds vaststellen
A32 - vormen van vrijetijdsbesteding kennen die leerlingen waarderen in de

eigen leefomgeving en in andere
landschappen
A18 - verwoorden van de mogelijkheden en/of
hinderpalen in verband met de
vrijetijdsbeleving in de eigen leefomgeving
A33 - Natuur- en cultuurgebonden factoren van
toerisme vergelijken in eigen land en
buitenland
U - Positieve en negatieve verschijnselen van
toerisme kritisch onderscheiden.
A21 - Informatie halen uit wegwijzers,
pictogrammen en informatieborden
5.3 Vrijetijd
- Vormen van
vrijetijdsbesteding: natuur- en
cultuurgebonden
- Aantrekkelijke elementen
in de eigen leefomgeving
- Natuur- en
cultuurgebonden factoren van
toerisme elders
- Positieve en negatieve
verschijnselen van toerisme
- Toeristische informatie
verzamelen
(2) Gebruikte codes in de eerste kolom:
A1 ontwikkelingsdoel 1 mavo of geschiedenis & aardrijkskunde
U een uitbreidingsdoelstelling
VL29 vakoverschrijdend ontwikkelingsdoel leren leren 29
VS14 vakoverschrijdend ontwikkelingsdoel sociale vaardigheden 14
VM1 verwijst naar vakoverschrijdend 1 ontwikkelingsdoel milieueducatie
verwijst naar een basisdoelstelling aardrijkskunde
VG9 verwijst naar ontwikkelingsdoel 9 gezondheidseducatie
98.aa1/p.11
- uit een bevraging van medeleerlingen, ouders of een andere
doelgroep het belang en de aard van de vrijetijdsbesteding kennen
en in verband brengen met het gebruik van tijd en ruimte;
- uit de folders van de plaatselijke toeristische dienst een
waardering en lokalisatie (b.v. op synthesekaart) vaststellen van de
toeristische elementen waarvoor promotie wordt gevoerd;
- uit vakantiebrochures van een aantal binnenlandse, Europese of
niet-Europese bestemmingen de voornaamste attractieve
elementen qua natuur en cultuur rubriceren;
- uit brochures van diverse reisorganisatoren de meest aangewezen
vakantieformule halen;
- het toeristisch seizoen verklaren;
- doelgroepen vaststellen voor welbepaalde toeristische ruimten of
vakantieformules;
- meewerken aan een schooluitstap door groepswerk;
- toeristische informatie over de eigen gemeente of regio
verzamelen;
Belangrijke opmerking : niet alle ontwikkelingsdoelen maatschappelijke
vorming of aardrijkskunde en geschiedenis worden geacht met dit leerplan
gerealiseerd te worden; ook het leerplan geschiedenis draagt hiertoe bij,
vooral in het kader van de dimensie A tijd@.
De ontwikkelingsdoelen zijn niet letterlijk opgenomen als doelstellingen, maar
herkenbaar geformuleerd.

6 Minimale materiële uitrusting
Het verdient aanbeveling de lessen aardrijkskunde in de B-stroom te laten doorgaan in het vaklokaal
aardrijkskunde. Dit lokaal moet in die mate verduisterbaar zijn dat diaprojectie in alle weersomstandigheden
mogelijk is. Het bord dient gedeeltelijk uit klapborden samengesteld te zijn; kleurkrijt dient steeds
beschikbaar te zijn. Het vaklokaal dient over voldoende muuroppervlakte te beschikken om wandkaarten,
een actualia-prikbord en andere wanddocumenten te bevestigen.
Het vaklokaal dient minimaal over volgende uitrusting te beschikken:
- minimum een kaarthanger;
- een scherm met diaprojector en projectietafel;
- een retroprojector;
een bergruimte voor cartotheek, diatheek, fototheek, vereenvoudigde atlassen, statistische
tabellen, handboeken en naslagwerken;
- atlassen voor klassikaal gebruik;
- geactualiseerde diareeksen of dia=s aan te maken uit de eigen regio en van andere lesonderwerpen;
- transparantenreeksen;
- basisreeks wandkaarten (minimaal België, Europa en wereld);
- luchtfoto=s w.o. een luchtfoto van de omgeving van de school;
- kompassen;
- topografische kaarten op verschillende schalen, waaronder die van de eigen regio;
- voorbeelden van andere kaarttypes, waaronder wegenkaarten en een stadsplattegrond;
- verschillende reliëfblokken;
- meettoestellen voor weerwaarnemingen;
- een globe;
- blinde wandkaarten of blinde transparanten.
Indien men opteert voor klassikaal gebruik van handboeken dient er één per leerling in het vaklokaal
aanwezig te zijn. Indien lessen van andere vakken ook in dat lokaal doorgaan, mag dat geen invloed
hebben op de lessen aardrijkskunde. Dit houdt o.m. in dat de veiligheid en bruikbaarheid van de leermiddelen
gegarandeerd is. Een aantal materiële elementen dienen beschikbaar te zijn, indien niet in het
vaklokaal, dan toch in de onmiddellijke omgeving:
- een videotoestel met teller (eventueel in een rollende kast);
- bergmogelijkheden voor kaarten, eventueel in een afzonderlijk (tussen)lokaal onder te brengen.
Indien niet alle lessen aardrijkskunde in het vaklokaal kunnen doorgaan, is de uitbouw van een tweede,
eventueel derde vaklokaal noodzakelijk. Ze dienen eveneens te beantwoorden aan de vereisten, qua
vaste uitrusting (verduistering, borden, voldoende muuroppervlakte, kaarthanger, bergruimte). Indien dit
lokaal vlakbij het eerste vaklokaal gelegen is, kunnen toestellen uitwisselbaar opgesteld staan; indien het
lokaal zich op een andere verdieping of vleugel van het schoolcomplex bevindt, dringt zich een vaste
opstelling van de hierboven aangegeven projectietoestellen, atlassen, handboeken, wandkaarten, globe
op.
Indien wegens recente expansie of defect een school nog niet over één of meerdere noodzakelijk geachte
leermiddelen beschikt, dient een aanvraag tot aankoop in de begroting opgenomen te zijn. Indien om
leerdomeinoverstijgend leren een ander klaslokaal tijdelijk wordt ingeschakeld, dient dit lokaal
verduisterbaar te zijn en de hierboven opgesomde leermiddelen beschikbaar te zijn indien de concretisatie
van het lesonderwerp hierom vraagt.
7 Evaluatie
Bij de aanvang van het schooljaar dienen leerlingen en ouders in kennis gesteld te worden van de
evaluatiewijze(n). Deze dienen in overeenstemming te zijn met het schoolreglement en met de
eventueel voor bewuste klas, studierichting of -niveau uitgewerkte deliberatiecriteria.
98.aa1/p.12

Het is wenselijk in het begin van een schooljaar aandacht te besteden aan de elders in dit leerplan
geformuleerde beginsituatie voor het vak aardrijkskunde in de eerste graad B-stroom. Gezien de
heterogeniteit van de klasgroepen in de B-stroom is een herhaling van enkele begrippen en
technieken waarschijnlijk noodzakelijk. Het maken van duidelijke afspraken met de leerlingen inzake
orde, stiptheid en nauwkeurigheid, die iedereen die zich wil inzetten kan naleven, is een noodzaak. In
dit verband is een zeer frequente controle, appreciatie en quotering van het geleverde werk in de Bstroom,
zeker de eerste weken van het schooljaar absoluut noodzakelijk: de leerling die goed presteert
zal hierdoor gesterkt worden in zijn motivatie, voor de leerling met problemen kan gepoogd worden
hem met bemoedigende commentaren naar betere prestaties, en eventueel sterkere motivering, te
leiden. Het negatief beoordelen van de prestatie van een B-stroom leerling, door het toekennen van
een laag cijfer zonder meer, heeft zelden extra inzet en/of motivatie voor gevolg. De meeste kans op
het gewenste resultaat bekomt men door de negatieve quotering te laten samengaan met een
samenvatting van het positieve aan het geleverde werk en met eenvoudige richtlijnen om betere
resultaten te bekomen. Enkel zo kan een vorm van vertrouwensrelatie tussen leerling en leerkracht
ontstaan, die kan uitgroeien tot een fundament voor het "leren leren".
Tijdens het schooljaar is permanente evaluatie noodzakelijk om de evolutie van het nastreven van de
ontwikkelingsdoelen, via het realiseren van de leerplandoelstellingen, door de leerlingen op te volgen.
Hierbij kan gelet worden op:
- de klasactiviteit (taakgerichtheid, medewerking, participatie in groepswerk, kritische instelling, zorg,
mondelinge taalvaardigheid, nauwkeurigheid en precisie bij aanwijzingen op kaart en atlas ...).
- de resultaten van het zelfstandig gerealiseerde werk (de hantering van leermiddelen, het
vervolledigen van werkkaarten, het uitvoeren van grafische voorstellingen, de in te vullen werkbladen
en notities, collages, ...)
- de resultaten van elementaire toetsen of mondelinge overhoringen over de in de vorige les
aangeleerde leerstof.
- de resultaten van herhalingsbeurten over grotere leerstofonderdelen.
Deel- en eindsynthese worden sterk aanbevolen en controlemomenten bij het begin en op het einde
van het lesuur bevorderen eveneens de binding tussen de lesonderwerpen.
Bij de voorbereiding van de lessen wordt voorzien hoe, en wanneer, de ontwikkelingsdoelen, leerplan-
en lesdoelstellingen zullen nagestreefd, en geëvalueerd, worden.
Belangrijke evaluatiemomenten worden in het jaar- of graadplan opgenomen.
Bij de evaluatie dient de leerkracht rekening te houden met de eigenheid van de B-stroom leerling in
de eerste graad. Bij het afnemen van toetsen en examens dient de leerkracht bij zijn vraagstelling zo
concreet en duidelijk mogelijk te zijn. Ook hier is het nuttig, zo mogelijk, te vertrekken van een visuele
voorstelling van het gestelde probleem. Het afnemen van toetsen of toetsonderdelen onder vorm van
"doe-taken" brengt de B-stroom leerling tot de ook hier wenselijke zelfactiviteit. Het psychomotorische
primeert dan op het cognitieve, waardoor een B-stroom leerling in een situatie geplaatst wordt waarin
hij, die toch eerder praktisch gericht is, beter kan presteren.
Uiteraard moeten toets- en examenvragen valied (ze meten wat men beoogt te meten), objectief (ze
laten een eerlijke beoordeling op basis van normen en/of correctiesleutels toe), betrouwbaar (er
komen geen fouten in de metingsprocedure voor) en transparant (ze zijn duidelijk) zijn. Een aantal
regels bevorderen deze voorwaarden:
- duidelijke vraagstelling met preciese afbakening van aantallen, te gebruiken hulpmiddelen,
onafhankelijkheid van de items.
- correcte formulering qua taalgebruik (eenvoudig, concreet, vermijden overbodigheden, vermijden
(dubbele) negaties, vermijden dubbelzinnige items, ...)
- verzorgde lay-out (geen vraag over twee pagina=s gespreid, overzichtelijke nummering, goed
leesbare teksten, duidelijke figuren, opletten met zwart-wit fotokopies van kleurenfoto=s inzake
waarneembaarheid noodzakelijke details, ...)
- toepassen van de BIN normen
- men geeft er zich rekenschap van welke hulpmiddelen (b.v. toestellen, handboeken,
videobanden, ...) gebruikt werden. Indien tijdens de inoefening (b.v. thuis) de leerling niet over
dezelfde hulpmiddelen beschikt dient daar bij de vraagstelling mee rekening gehouden, zelfs indien
deze hulpmiddelen tijdens de bevraging terug beschikbaar zijn.
98.aa1/p.13

Voor en tijdens de toets of het examen wordt een rustige afname-situatie gecreëerd. De beschikbare
tijd wordt aangegeven en richtlijnen omtrent het efficiënt benutten en wijze van beantwoorden worden
meegedeeld. Bij de bespreking van de resultaten deelt de leerkracht de juiste oplossingen mee.
De examens peilen naar de algemene doelstellingen van het leerplan, geconcretiseerd in de
leerplandoelstellingen. De examenleerstof bestaat echter niet noodzakelijk uit al de onderwerpen of
leerplanonderdelen die behandeld werden. Het staat de leerkracht vrij hierin te beperken. De
examenleerstof dient wel strikt afgebakend te worden en wordt aldus aan de leerlingen meegedeeld.
Het is nuttig, ook ten behoeve van de leerlingen, hierin een onderverdeling in items "te reproduceren",
"creatief weer te geven" en "toe te passen" aan te brengen en aan het "leren leren" vooraf aandacht te
schenken. Uiteraard dient een zelfde differentiatie in de uiteindelijke vraagstelling op het examen voor
te komen. Een leerling die weet hoe het examen zal verlopen komt rustiger naar dit examen en zal
bijgevolg beter presteren. Zowel open als gesloten vragen kunnen op het examen aan bod komen. Bij
gesloten vragen is een kopij met modelantwoorden (correctiemodel) beschikbaar. Bij open vragen
wordt aangegeven op welke elementen of deelantwoorden gerekend wordt bij de correctie. De
puntenverdeling is op de vragenkopij aangegeven.
Geïntegreerd projectwerk alsook terreinwerk zijn uitstekende gelegenheden om de in de
leerplandoelstellingen aangegeven attitudes zoals : eerbied opbrengen ..., bewondering opbrengen ..
te evalueren via observatie van het gedrag van de leerling.
Het evaluatieschrift maakt de identificatie van de vraagstelling mogelijk (cognitief, inzichtelijk,
vaardigheden ...). Aldus kan op het rapport, zo nodig, een gepaste commentaar en eventueel een
oordeelkundige remediëring worden geformuleerd. De leerkracht dient per evaluatieperiode over
meerdere gegevens per leerling te beschikken. Tekorten dienen te worden geremedieerd: de
commentaar wijst op specifieke tekortkomingen van de leerling (bijvoorbeeld kennis van de leerstof,
toepassingen in verband met de leerstof, attitudes). De remediëring is erop gericht deze
tekortkomingen weg te werken (bijvoorbeeld verbetering studiemethode, meer inzichtelijk verwerken
van de leerstof, verbeteren van gebrekkige attitudes). Voor deze concrete remediëring dienen de
nodige hulpmiddelen ter beschikking te zijn voor het thuis, of in de klas, bijwerken van de leerstof.
8. Bibliografie
8.1 Boeken
Denis, J., Geografie van België,
Brussel, Gemeentekrediet, 1992
Depuydt, F. (red.), Fascinerende landschappen van Vlaanderen en Wallonië,
Leuven, Davidsfonds, 1995
De Sterck, M., Anders is niet gek
Brussel, NCOS, 1993
Gullentops, F. & Wouters, L., Delfstoffen in Vlaanderen,
Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement EWBL, 1996
Gijsels, H., e.a., De landschappen van Vlaanderen en Zuidelijk Nederland, een landschapsecologische
studie,
Leuven, Garant, 1993
Iwaskow, L., Classroom Based Fieldwork, Concepts in Geography,
London, Hodder & Stoughton, 1990
Jansen, A. en Pronck H.J.A., Aardrijkskunde & Didactiek,
98.aa1/p.14

Groningen, Wolters-Noordhoff, 1988, tweede druk
Landuyt, L. & Schietecat, G.D., Klimaatgemiddelden en weerextremen in BelgiN,
Brussel, KMI, 1992
Nettleship, J., Fieldwork Design, a geographical approach,
Ormskirk, Causeway Press Limited, 1985
Neyt, R., Vademecum, technieken - opdrachten - begrippen,
Standaard aardrijkskunde, 1994
Schoumaecker, B. & E. Merenne, Unsere Nachbarn: Belgien und Luxemburg
Braunschweig, Westermann Verlag, 1996
Taverne, E. En Visser, I., Stedebouw, De geschiedenis van de stad in de Nederlanden van 1500 tot
heden,
Heerlen-Nijmegen, OU-SUN, 1993
van den Berg, G. e.a., Handboek Vakdidactiek Aardrijkskunde,
Amsterdam, Meulenhoff Educatief, 1995
Van der Haegen, Herman e.a., Multicultureel Brussel,
Staatssecretariaat Brusels Hoofdstedelijk Gewest, Brussel, 1995
Van Geertruyen, G., Door het land van Intercultureel Onderwijs
Gent, 1994
Vankan, L., Praktische didactiek voor omgevingsonderwijs,
Bussum, Dick Coutinho, 1995
Verbruggen, A., e.a., Milieu- en natuurraport Vlaanderen, Leren om te keren,
Leuven-Apeldoorn, Vlaamse Milieumaatschappij/Garant, 1996
Vincken W. e.a., Nederlands als Onderwijstaal in zaakvakken
Hasselt, PC/CVN Limburg, 1994
Wintein, W. (coörd.), De Bergen, Milieu-educatie in de Westvlaamse Heuvels
Brugge, Prov. West-Vlaanderen, 1994
Wouters, L. & Vandenberghe, N., Geologie van de Kempen
Brussel, NIRAS, 1994
8.2 Tijdschriften
Belayew, D., Le territoire urbain,
GEO, Fegepro, nE 35 & 36, 1994/1-2
Benson, Ch. & Macrae, J., Disasters
Oxford, Blackwell, Vol 21, 1997
Christiaens, Ch. & Daels, L., Belgium, a geographical introduction to its regional diversity and its human
richness
Bulletin de la Société Géographique de Liège, 24e jg., 1988, n°24, pp. 3-180.
Meert, H. (red.), Wonen en werken in de schaduw van Brussel
Leuvense Geografische Papers, ISEG, KULeuven, n°6, 1993, pp. 1-140
98.aa1/p.15

Vanderhallen, D., e.a., Verkenning van de eigen leefruimte
De Aardrijkskunde, 19e jaargang, 95/4, pp. 3-61
Heverlee, 1995
Van Hecke, E. (ed.), Navorming Geografie, feestbundel Prof. Dr. Modest Goossens,
Leuvense Geografische Papers, ISEG, KULeuven, nE 5, 1992, pp. 1-206
Vlassenbroeck, W., De Wereldeconomie,
Gent, Cahiers van het DLO, 1996, pp. 1-153
Wintein, W., Landschappen actief bestuderen,
De Aardrijkskunde, 19e jaargang, 95/3, pp. 43-50
Heverlee, 1995.
8.3 Beeldmateriaal
Belgisch Luxemburg, CD-ROM 1995,
Neufchâteau, Intermedia Concepts, rue Franklin Roosevelt 10A, 6840 Neufchâteau
Delfstoffen in Vlaanderen, video 1996,
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Economie, Afdeling Natuurlijke, Rijkdommen en
Energie, Markiesstraat 1, 1000 Brussel
European Video Atlas, PC CD-ROM ITN, 1997
Spectrum Wereldatlas - Nederlandstalige Interactieve WereldAtlas, pc CD-ROM, 1997
Geografische Streken van België, fotokoppels
Kapellen, Uitg. Pelckmans, 1996
Klimaat en landschappen van de aarde, Transparanten
Amsterdam/Brussel, Meulenhoff Educatief/Standaard uitgeverij
Oppervlaktevormen van de Aarde, Transparanten
Amsterdam/Brussel, Meulenhoff Educatief/Standaard uitgeverij
Transparancies to Educate, transparanten fysische geografie en atlas
Hengelo, TTE
8.4 Nuttige adressen
Administratie Planning en Statistiek, Departement Algemene Zaken en FinanciNn, Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap: jaarlijkse uitgave van VRIND (Vlaamse Regionale Indicatoren), Boudewijnlaan
30, 1210 Brussel; tel: 02/507 58 03, fax: 02/507 58 08.
Diafix, Neerhofstraat 13, 1831 Diegem, tel. 02/720 92 95; fax: 02/725 01 75;
Fégépro, Avenue du Sacré Coeur 67 Bus 1, 1090 Bruxelles
Federale Voorlichtingsdienst, Informatiecentrum, Regentlaan 54, 1000 Brussel
Havencentrum Lillo, Haven 621, Scheldelaan 444, 2040 Antwerpen; tel: 03/569 90 12, fax: 03/569 90 39.
98.aa1/p.16

Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, Postbus 80123, 3508 TC Utrecht, tijdschriften
Geografie en Geografie Educatief, tel: 030/253 4056, fax: 030/253 5523
Koning Boudewijnstichting, Brederodestraat 21, 1000 Brussel; tel. 02/549 02 59, fax: 02/511 52 21.
Nationaal Geografisch Instituut, Ter Kamerenabdij, 13, tel.: 629 82 82, fax: 02/629 82 83
Nationaal Instituut voor de Statistiek (NIS), Leuvensestraat 44, 1000 Brussel, tel.: 02/548 62 11; fax:
02/548 63 67
Openbare Afvalstoffenmaatschappij voor het Vlaamse Gewest (OVAM), Kan. De Deckerstraat 22-26,
2800 Mechelen; tel: 015/20 83 20, fax: 015/20 32 75.
Provinciaal Natuurcentrum, Provinciaal Begijnhof, Zuivelmarkt 33, 3500 Hasselt; tel.: 011/21 02 66, fax:
011/35 50 90.
Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen (SERV), Jozef II-straat 12-16, 1040 Brussel; tel: 02/217 07
45, fax: 02/217 70 08.
Société Géographique de Liège, Place du 20 Août 7b, 4000 Liége, tel 041/66 53 24;
Toerisme Vlaanderen, Grasmarkt 61, 1000 Brussel; tel: 02/504 03 00, fax: 02/513 88 03 en 02/504 03 77.
Vereniging Leraars Aardrijkskunde, tijdschriften VLA-krant en De Aardrijkskunde, Postbus 88, 2550
Kontich.
INHOUDSTAFEL
1. Visie..................................................................................................................................................... 1
2. Beginsituatie........................................................................................................................................ 1
3. Algemene doelstellingen ..................................................................................................................... 1
4 Algemene pedagogisch-didactische wenken en didactische middelen................................................ 2
5. Leerplandoelstellingen, leerinhouden en specifieke wenken ............................................................. 5
5.1 Leerplandoelstellingen ............................................................................................................. 5
5.2 Leerinhouden ........................................................................................................................... 5
5.3 Specifieke wenken ................................................................................................................... 5
6 Minimale uitrusting ............................................................................................................................. 12
7. Evaluatie............................................................................................................................................ 12
8. Bibliografie......................................................................................................................................... 14
8.1 Boeken................................................................................................................................... 14
8.2 Tijdschriften............................................................................................................................ 15
8.3 Beeldmateriaal ....................................................................................................................... 16
8.4 Nuttige adressen.................................................................................................................... 16
98.aa1/p.17