download - Noachieten Nederland

Over dit boek
Dit is een digitale versie van een boek dat eenmalig is uitgegeven en waarvoor
geen heruitgaven gepland staan. Omdat wij dit unieke werk in onze
studiegroep (Noachieten Nederland) willen bestuderen, hebben wij het
gedigitaliseerd.
Auteursrecht
Helaas is dr. Willem Zuidema reeds overleden. Onze zoektocht naar zijn
erfgenaam was helaas zonder resultaat. Van enkele mensen die hem hebben
gekend, waaronder rabbijn Juda Groenteman (www.bethhamidrash.org),
hebben wij begrepen dat hij tegen de digitale verspreiding van
zijn werk geen enkel bezwaar zou hebben gemaakt. Hij zou het eerder
hebben toegejuicht, zolang het voor educatieve, niet-commerciële doeleinden
gebruikt wordt. In dezelfde trant reageerde de coauteur, dr. J.M.H.
op ’t Root. Wij zijn beide heren zeer dankbaar voor dit waardevolle werk!
De uitgever, Ten Have te Baarn, gaf aan geen plannen te hebben voor een
tweede druk en had geen bezwaar tegen ons voornemen om het werk
digitaal beschikbaar te stellen aan derden.
Wijzigingen
Dit is geen digitale kopie! Het gescande werk is middels tekstherkenningssoftware
omgezet naar platte tekst en vervolgens opnieuw opgemaakt.
Daarbij zijn onder andere gewijzigd:
De spelling, naar de richtlijnen van de Nederlands Taalunie, zoals
vastgelegd in de Woordenlijst Nederlands Taal van 2006, beter bekend
als Het Groene Boekje. Een uitzondering daarop vormt het
woord noachitisch omdat de auteurs in hoofdstuk 2 betogen dat
het met een d geschreven zou moeten worden.
De transliteratie van Hebreeuwse woorden, naar de richtlijnen van
de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands,
zoals vastgelegd in Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Neder-

lands: spelling, uitspraak, buiging, herkomst, betekenis van 2002,
ook wel bekend als het Oranje Boekje.
De stijl van citaten, bronvermeldingen en voetnoten, naar de richtlijnen
van The University of Chicago Press, zoals vastgelegd in de
15e editie van The Chicago Manual of Style. Om al te veel aanhalingstekens
te vermijden, zijn de Bijbelpassages binnen citaten cursief
gedrukt.
De hoofdstukaanduidingen uit Misjna en Tosefta zijn geconverteerd
van Romeinse naar Arabische cijfers.
De vertaling van Tosefta Avoda Zara 8 in hoofdstuk 7G, paragraaf
2, onder j, is ter verduidelijking gewijzigd.
De vertaling van Talmoed Sanhedrien 57b-58b in hoofdstuk 6E, paragraaf
2, is ter verduidelijking gewijzigd.
De vertaling van Talmoed Sanhedrien 57b in hoofdstuk 7F, paragraaf
2, gedeelten g is ter verduidelijking gewijzigd.
Door deze wijzigingen komen de paginanummers niet overeen met het
origineel.
Wij wensen u veel lees- en studieplezier toe,
Noachieten Nederland
www.noachieten.nl

Toestemming tot publiceren
De ondergetekende, dr. J.M.H. op ’t Root, verleent aan Noachieten Nederland,
met betrekking tot de elektronische publicatie van onderstaand werk
met ISBN 90 259 4446 9 en getiteld: En God sprak tot Noach en zijn zonen:
een joodse code voor niet-joden?, oorspronkelijk verschenen bij Ten Have
in 1991 te Baarn, voor de duur van het auteursrecht toestemming om het
werk voor educatieve, niet-commerciële doeleinden te bewerken en in
bewerking geheel of gedeeltelijk openbaar te maken in digitale vorm. Noachieten
Nederland draagt zorg voor naam- en bronvermelding. De auteur
heeft recht op een elektronische kopie en op openbaarmaking daarvan, in
welke vorm dan ook en zonder voorafgaande toestemming van Noachieten
Nederland.
Plaats en datum: Handtekening:
dr. J.M.H. op ’t Root

Willem Zuidema/Jos op 't Root
En God sprak
tot Noach en
zijn zonen
een joodse code
voor niet-joden?
TEN HAVE/BAARN

En God sprak tot Noach en zijn zonen

Willem Zuidema/Jos op 't Root
En God sprak tot Noach
en zijn zonen
een joodse code voor niet-joden?
Ten Have/Baarn

© 1991 Uitgeverij Ten Have b.v., Baarn
Ontwerp omslag: Studio Esser
Verspreiding in België: Uitgeverij Westland n.v., Schoten
ISBN 90 259 4446 9
Behoudens uitzondering door de Wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming
van de rechthebbende(n) op het auteursrecht, c.q. de uitgeefster van deze uitgave,
door de rechthebbende(n) gemachtigd namens hem (hen) op te treden, niets uit
deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,
fotokopie, microfilm of anderszins, hetgeen van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke
bewerking.
De uitgeefster is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd door derden verschuldigde
vergoedingen voor kopiëren als bedoeld in artikel 17 lid 2 Auteurswet 1912
en in het K.B. van 20 juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16b Auteurswet 1912, te innen en of
daartoe in en buiten rechte op te treden.

Inhoud
Inleiding .................................................................................................. 9
Geloven of niet-geloven en de behoefte aan vormgeving van het
leven .................................................................................................... 9
1. Richting en vorm .......................................................................... 9
2. Twee typen leerhuizen ................................................................ 10
3. Een derde weg? ............................................................................. 11
4. Een Thora voor Noach en zijn zonen? ........................................ 12
5. Elke theologie haar eigen ethiek ................................................. 15
6. Leren is dialogeren ...................................................................... 16
7. Halacha ....................................................................................... 19
8. De opzet van het boek ................................................................ 21
1. Halacha als regulering van gedrag en als intoming van de menselijke
overmoed .............................................................................................. 26
1. Wat is ‘halacha’? ........................................................................ 26
2. Ethiek is vormend, niet bindend ................................................. 27
3. Halacha of ethiek? ..................................................................... 28
4. Willekeur? .................................................................................. 30
5. Halachische jurisprudentie ......................................................... 31
6. Een fundamentele keuze ............................................................. 33
7. Prometheus en Adam ................................................................. 36
8. Halacha als intoming van de menselijke hubris .........................42
9. Een halacha voor noachiden .......................................................45
2. De noachidische voorschriften als levensoriëntatie (een
inventarisatie) ....................................................................................... 47
1. De geboden voor de ‘zonen van Noach’ ...................................... 47
2. Een noachide is een rechtvaardige ............................................. 50
3. Drie kategorieën niet-joden ........................................................ 52
5

4. Verfijningen in de onderscheidingen .......................................... 55
5. Bronnen van de noachidische voorschriften .............................. 56
6. Afleidingen ................................................................................. 64
3. De noachidische voorschriften als levensoriëntatie en als
levensordening (een nadere specificatie) ............................................ 67
1. Een mogelijke onderverdeling ..................................................... 67
2. Verankering in de Thora ............................................................ 69
3. Betekenis van de noachidische voorschriften ............................. 71
4. De noachidische voorschriften als ordening van het leven ........ 73
5. De noachidische voorschriften als levensoriëntatie .................. 78
4. De noachidische voorschriften: A. rechtsorde ................................ 83
1. Inleiding ...................................................................................... 83
2. Wat zijn vreemdelingen en bijwoners? ...................................... 84
3. Rechtsorde (bSanhedrien 56b) ................................................... 87
4. Uitwerking in detailvoorschriften .............................................. 91
5. De noachidische voorschriften: B. afgodendienst en C. godslastering
............................................................................................................... 98
B. Afgodendienst ............................................................................... 98
1. Wat geldt als afgodendienst? ..................................................... 98
2. bSanhedrien 56b ......................................................................... 99
3. Detailvoorschriften ................................................................... 104
C. Godslastering ............................................................................... 107
1. Wat geldt als godslastering? ..................................................... 107
2. Hoe spreekt de Talmoed over blasfemie? (bSanhedrien 56a) ..... 111
3. Detailvoorschriften .................................................................... 118
6. De noachidische voorschriften: D. diefstal en E. verboden relaties119
Inleidende opmerkingen ................................................................ 119
D. Diefstal ........................................................................................ 120
6

1. Wat geldt als diefstal? ............................................................... 120
2. Wat zegt de Talmoed over diefstal? (bSanhedrien 57a) ............ 121
3. Detailvoorschriften ................................................................... 126
E. Verboden relaties.......................................................................... 129
1. Wat geldt als ‘verboden relaties’? .............................................. 129
2. bSanhedrien 57b-58b .................................................................. 133
3. De opbouw van het Talmoedgedeelte ....................................... 138
4. Detailvoorschriften ................................................................... 144
7. De noachidische voorschriften: F. moord en G. dierlijk voedsel en
wreedheid tegenover dieren ............................................................... 146
Inleidende opmerkingen ............................................................... 146
F. Moord ........................................................................................... 147
1. Wat geldt als ‘moord’? ............................................................... 147
2. Wat zegt de Talmoed met betrekking tot het vergieten van
bloed? (bSanhedrien 57ab) ........................................................... 149
3. De architectuur van bSanhedrien 57ab...................................... 152
4. Detailvoorschriften ................................................................... 154
5. Slotopmerkingen ....................................................................... 159
G. Deel van een levend dier/diermishandeling ................................. 160
1. Inleiding: Wat valt onder ‘deel van een levend dier’? ................ 160
Wat is de plaats en de betekenis van dit voorschrift? ................... 161
2. Wat zeggen Tosefta en Talmoed met betrekking tot ‘deel van een
levend dier’? (tAvoda Zara VIII, 4, 6-8, bSanhedrien 56ab, 57b, 59a,
bChoelien 121b) .............................................................................. 164
3. Wat is nu de struktuur en de betekenis van deze Tosefta- en
Talmoedgedeelten? ....................................................................... 169
4. Detailvoorschriften ................................................................... 175
5. Slotopmerkingen ....................................................................... 175
8. De noachidische voorschriften in de vroegerabbijnse literatuur .. 177
1. Inleiding ..................................................................................... 177
7

2. Halacha ..................................................................................... 178
3. Het boek derJubileeën ................................................................ 181
4. Tosefta ...................................................................................... 184
5. Misjna ....................................................................................... 186
6. De Midrasj: Sifra ....................................................................... 187
7. Plaatsbepaling .......................................................................... 189
8. Babylonische Talmoed ............................................................... 191
9. Fixatie ....................................................................................... 194
10. Tenslotte .................................................................................. 195
9. De noachidische voorschriften en de verhouding tussen joden en
christenen en joden en noachiden rond het begin van onze jaartelling
en thans ................................................................................................ 198
1. Inleiding ..................................................................................... 198
2. Verdrukking .............................................................................. 199
3. De situatie in Babylonië ............................................................ 201
4. Identiteit en grensbepaling ....................................................... 203
5. Tolerantie en burenhulp ........................................................... 207
6. Een grens die niet overschreden mag worden – de ‘tria
capitularia’ ................................................................................... 208
7. Tot slot: Een joodse code voor of van niet-joden?...................... 211
Aanhangsel 1:
De noachidische voorschriften: samenvattend overzicht ............ 216
Aanhangsel 2:
Lijst met namen van Talmoedische wijzen die in dit boek vermeld
worden .......................................................................................... 224
Bibliografie ................................................................................... 225
Teksten en vertalingen ................................................................. 230
8

Inleiding
Geloven of niet-geloven en de behoefte
aan vormgeving van het leven
In dit boek willen wij proberen een antwoord (niet hét antwoord!) te
geven op vragen die nogal eens op ons afkomen. Een toenemend aantal
mensen heeft het gevoel dat zij met de antwoorden die het westerse
christendom hun aanreikte en waarmee men sinds eeuwen heeft kunnen
leven, niet meer uitkomen. Het kan zijn dat zij zichzelf niet meer als
christenen (willen) zien terwijl de boodschap van de Bijbel hun toch nog
wel aanspreekt. Het kan zijn dat zij zich nog wel christenen voelen maar
dat de kerk zoals die zich in onze maatschappij in vele vormen en richtlijnen
manifesteert, hun niet meer zoveel zegt. Het kan zijn dat zij nog
actief zijn in allerlei kerkelijk werk en toch het gevoel hebben iets te
missen. En dat iets ligt dan op het vlak van de vormgeving van hun leven.
Ze kunnen niet zo goed uit de voeten met wat als (christelijke)
ethiek wordt aangeboden omdat op dat punt het aanbod zo groot is en
de verschillende ‘ethieken’ elkaar op allerlei punten lijken te weerspreken.
1. Richting en vorm
Veel mensen zijn op zoek naar iets dat hun leven richting en zin
c.q. vorm kan geven. Dit geldt voor veel christenen evenzeer als voor
veel niet-christenen.
Een aantal van hen tracht tot verdieping te komen door zich te
oriënteren op de joodse traditie en het joodse gedachtegoed. Tegen
deze achtergrond zijn met name in Nederland op vrij grote schaal
leerhuizen ontstaan.
9

Nu is een leerhuis van oudsher een joods begrip en een joodse instelling.
Het instituut leerhuis hangt nauw samen met de geheel eigen
wijze waarop het jodendom omgaat met de Hebreeuwse Bijbel. Het
leerhuis is een instelling waar ‘geleerd’ wordt. Dit leren in historische
en traditionele zin omvat niet alleen wat wij tegenwoordig weergeven
met memoriseren, discussiëren, op haalbaarheid en uitvoerbaarheid
toetsen maar ook wat wij tegenwoordig vatten onder bronnenonderzoek,
fundamenteel onderzoek en filosofische, zo men wil theologische,
ordening. Dit leren betreft studie zowel van de schriftelijke (de
vijf boeken van Mozes) als van de zogenaamde mondelinge Thora (de
traditie).
2. Twee typen leerhuizen
Hoewel in Nederlands-joodse kring de traditie van het beet hamidrasj
(leerhuis) nog steeds wordt voortgezet, bestaat er een tweede
vorm van Nederlands leerhuiswerk dat overwegend een zaak van nietjoden
is. In een aantal situaties zijn overigens wel joden hierbij betrokken.
We kunnen ons echter niet aan de indruk onttrekken dat er
bij deze tweede vorm globaal beschouwd twee typen leerhuizen bestaan.
In het ene type wordt binnen de eigen christelijke traditie en met
het oog op de eigen verdieping als christen kennis genomen van de
joodse wortels van het christendom c.q. wordt in de context van wat
men leerhuis noemt aan studie van de Bijbel gedaan. Het tweede type
leerhuis stelt meer expliciet de joodse traditie en het joodse gedachtegoed
aan de orde vanuit de optiek van de traditie zelf en vanuit de
rabbijnse wijze van werken.
Dit nu roept de vraag op of er, ook weer zeer in het algemeen gesteld,
twee typen of groepen mensen zijn die de leerhuizen bezoeken.
Het is wellicht juister te spreken van een schaal met twee uitersten.
Op de ene helft van de schaal staan de christenen die als christen naar
10

hun joodse wortels zoeken teneinde het eigen geloof meer diepgang te
kunnen geven of dit doen als een vorm van heroriëntatie binnen hun
christen-zijn. Op de andere helft van de schaal staan de – wat men
zou kunnen aanduiden als – randkerkelijken en buitenkerkelijken die
een oriëntatie in hun leven zoeken. Om deze laatste groep nu gaat het
ons niet in de laatste plaats.
Het tweede type leerhuis wordt in een aantal gevallen ook globaal
gekenmerkt door een andere wijze van werken: er is geen leraar die
een inleiding houdt, aan wie vervolgens vragen kunnen worden gesteld.
De lerenden zelf bereiden de stof voor en helpen elkaar kritisch
tot verstaan van de bestudeerde tekst te komen. Vooral aan de lerenden
in dit type leerhuis, waarbij beide auteurs zich sterk betrokken
voelen, is dit boek in verbondenheid en respect opgedragen. 1
3. Een derde weg?
Wat heeft ons ertoe gebracht om dit boek te schrijven c.q. in te
gaan op de vragen die op ons afkwamen?
Wij hebben ons op grond van onze ervaringen in het leerhuis de
vraag gesteld of het denkbaar is te spreken van een derde weg of een
derde statuut naast dat van jodendom en christendom maar wel verbonden
met en gelegitimeerd door de Thora en de joodse traditie.
Deze gedachte werd mede ingegeven door de overweging dat vóór het
begin van de gewone jaartelling en dus voor het ontstaan van het
christendom er mensen of wellicht zelfs gemeenschappen moeten zijn
1
Beide auteurs zijn reeds tien jaar werkzaam als begeleiders van leergroepen
bij de Stichting Leerhuis Limburg te Maastricht. De thuisbasis van dit leerhuis
is de enkele jaren geleden gerestaureerde (voormalige) synagoge te
Meerssen. Het leerhuis is gegroeid uit een gedurende enkele jaren in het
kader van een Studium Generale door hen beiden geleide en begeleide leergroep
aan de Rijksuniversiteit Limburg, waaraan ook de plaatselijke joodse
voorganger, wijlen Jaap van Gelder, zichrono livracha, deelnam.
11

geweest die zich, ofschoon niet-joods, hebben laten leiden door de
levensrichting van de joodse traditie. Het gaat dan om mensen en
gemeenschappen die zeer dicht bij het jodendom stonden, in elk geval
dichter dan het huidige christendom.
De volgende vraag was of een dergelijk apart statuut relevant is of
relevant zou kunnen zijn voor die mensen die zich momenteel niet
meer thuis voelen in de kerk maar wel in het jodendom oriëntatiepunten
vinden voor de vormgeving van hun leven.
Een dergelijk statuut bleek en blijkt inderdaad te bestaan in de
vorm van de geboden of voorschriften van (voor?) de ‘zonen van
Noach’. De basis van dit statuut is te vinden in de Thora. In de eerste
hoofdstukken van Genesis is sprake van voorschriften die gelden voor
de hele mensheid, voor ‘Noach en zijn zonen’.
Al eeuwenlang, van vóór het begin van onze jaartelling, blijken
mensen contact te hebben gezocht met het jodendom om nader geïnformeerd
te worden op het punt van de vormgeving van hun leven. Zij
deden dat door aan te sluiten bij de noachidische voorschriften. Ook
de eerste christenen uit de niet-joodse wereld leefden naar de noachidische
voorschriften en zij gingen met die voorschriften om zoals het
jodendom omgaat met de Thora.
4. Een Thora voor Noach en zijn zonen?
Voor de jood is niet alleen de schriftelijke Thora bindend maar in
nauwe samenhang hiermee ook de mondelinge Thora of traditie die
zich – in zekere zin – uit de schriftelijke Thora ontwikkeld heeft. De
studie ervan gebeurt met het oog op het leven van alledag. Niet voor
niets heeft Franz Rosenzweig (1886-1929) het leerhuis ooit betiteld als
het middel- en kiempunt bij uitstek van het joodse leven.
Het centrum van het dagelijkse leven en van de vormgeving van
het leven rond de Thora hebben de joodse traditie doen leven en
12

voortleven. Het is een wijze van leven die tot op de dag van vandaag
doorgaat. Er wordt zoveel waarde aan ontleend dat juist hierin de bestemming
van het leven en van het mens-zijn ligt. De Misjna leert:
“Groot is de Thora, want zij geeft leven” (mAvot 6:7).
De traditie leert dat Mozes op de berg Sinai de Thora heeft ontvangen.
Op het moment dat de Thora werd geopenbaard, moest het
volk Israël er al direct mee leven. Op dat moment begon dan ook de
interpretatie van de Thora (zie Deut. 31:12). Zo ontstonden er twee
met elkaar verweven vormen van studie: de actuele vragen van het
leven werden en worden voortdurend getoetst aan de Thora en aan de
reeds ontstane, eerdere interpretaties en commentaren, en omgekeerd
worden de Thora en de literatuur rondom haar voortdurend bestudeerd
om het leven en het mens-zijn richting en vorm te kunnen geven.
Het weten dat zo tot stand komt, wordt de mondelinge Thora of
traditie genoemd. Uitgangspunt is dat zonder de mondelinge Thora
de schriftelijke niet kan worden verstaan en geleefd. Beide horen bij
elkaar en constitueren elkaar tot één Thora.
De auteurs zijn te rade gegaan bij de joodse traditie om zich een
beeld te vormen wat een ‘noachidische halacha’ zou kunnen inhouden.
Deze oriëntatie leverde al direct een punt van discussie op over
de titel van dit boek. Gezien onze vraagstelling is een titel als De Thora
spreekt tot Noach en zijn zonen of De Thora spreekt tot heel de
mensheid of De Thora spreekt tot de rechtvaardigen onder de mensen
voor de hand liggend. Immers De (concreet aanwezige) Thora spreekt
… (tegenwoordige tijd!) geeft minstens zo direct weer waarom het hier
gaat als een voor velen niet (meer) concrete God die ooit, vroeger,
heeft gesproken. Maar de Thora spreekt ook vandaag nog als volgt: En
God sprak tot Noach en zijn zonen.
De Thora en de joodse traditie zijn een leerboek van blijvende actualiteit
voor heel de mensheid. Voor de joden gelden meer bijzondere
en aparte richtlijnen dan voor de niet-joden, maar een relatief groot
13

aantal voorschriften, de noachidische voorschriften, zijn er ook voor
de laatsten.
We hebben ons de vraag gesteld of voor de mensen die geen deel
uitmaken van een christelijke gemeenschap of gemeente c.q. die een
marginale positie hierin innemen – op zijn minst voor de eigen beleving
– er niet een geheel eigen perspectief zou kunnen bestaan, een
perspectief dat wordt aangereikt vanuit de in de Talmoed beschreven,
als een eigen-statuut-voor-niet-joden erkende, noachidische opdrachten
of geboden (bSanhedrien 56a). 2
Het gaat hierbij in zoverre om een belangrijke zaak omdat ook uit
de psychotherapie steeds meer geluiden naar voren komen dat kwesties
van zinvolheid, zingeving en vormgeving – levensbeschouwelijke
dimensies van de bestaansnood – ofschoon van cruciaal belang, al te
lang zijn veronachtzaamd.
De noachidische voorschriften als levensoriëntatie bieden mogelijk
niet alleen een perspectief voor individuele noachiden maar ook
voor gemeenschapsverbanden van deze ‘zonen van Noach’.
Een utopische c.q. idealistische gedachte?
2
Met betrekking tot het citeren van Misjna-, Tosefta- en Talmoedplaatsen in
dit boek zij het volgende opgemerkt:
m – Misjna; na m volgt de naam van het Misjnatraktaat, vaak in afkorting.
Bijvoorbeeld: mBer 2:1, d.w.z. Misjnatraktaat Berachot, hoofdstuk 2, misjna 1.
t – Tosefta; verder als bij de Misjna.
b – Babylonische Talmoed; na b volgt de naam van het Talmoedtraktaat, vaak
in afkorting (bv. bBer. = Babylonische Talmoed, traktaat Berachot) met daarna
het nummer van het blad met a (recto) of b (verso) volgens de zogenaamde
Wilna-editie uit 1902 die ook in andere Talmoeduitgaven zoals o.m. die
van Warschau 1863 gehanteerd wordt, evenals in vertalingen van de Talmoed
zoals de hier gebruikte Soncino-uitgave.
j – Jeruzalemse Talmoed; na het bladnummer volgt een aanduiding van de
kolom (a, b, c of d) in de Zhitomir-edities.
14

In ieder geval lijkt het ons een gedachte die verdere studie en bezinning
waard is, temeer waar er reeds voor het begin van onze jaartelling
in Noordoost-Syrië gemeenschappen hebben bestaan die naar
de noachidische voorschriften leefden maar waarvan de leden geen
jood wensten c.q. meenden te moeten worden. 3
5. Elke theologie haar eigen ethiek
Aan het begin van de christelijke geschiedenis staat de monumentale
figuur van Paulus, die in zijn brieven de geniale vertaalslag heeft
gemaakt waardoor het christendom de Europese wereld kon veroveren.
Echter niet de ‘Semitische’ wereld, die pas in de zevende eeuw
met succes door een ‘Semitische’ godsdienst, de islam, kon veroverd
worden, waarbij slechts hellenistisch-christelijke ‘eilandjes’ als kopten
en maronieten voor het christendom gespaard bleven. Bijgevolg heeft
in de Europese cultuur de theologie en daarmee de systematische theorie
de overhand gekregen en kan methodisch uit elke theologie een
ethiek worden afgeleid. Zoals in de oudheid elke filosofie haar eigen
ethiek had. In de Hebreeuwse Bijbel echter gaat – en ook in het oudste
christendom ging – de halacha als gedragscode altijd aan elke geloofsuitspraak
vooraf. En zo werd ook de uitspraak van de Thora
3
Flusser, Ontdekkingen in het Nieuwe Testament, 55 e.v. Wij houden voor
aannemelijk dat men in deze kringen leefde naar de Thora, maar dan niet
naar de volle 613 mitswot van de Thora omdat die in hun totaliteit de tempeldienst
en het land Israël vooronderstellen. Voor zover men zich in deze
kringen niet als het ‘nieuwe Israël’ zag maar als gelovigen uit de volkerenwereld,
zal men naar die geboden geleefd hebben die golden voor de volkerenwereld,
dat wil zeggen de noachidische voorschriften. Daarmee is de gedachte
dat Israëls prerogatief vervallen was of aan hen toegewezen zeer wel te
combineren (zie ook oc, 59). Het aantal noachidische voorschriften waarnaar
zij geleefd zouden hebben zal eerder groter dan kleiner dan zeven geweest
zijn. Wellicht zijn de 30 van jAvoda Zara 2:1/4c, r 22-23 daarvan een late herinnering
(zie ook bChoelien 92a-b).
15

(Exodus 24:7) verstaan: “Wij zullen het doen [!] en horen” (niet andersom).
Het is zelfs zo dat de halacha de geloofsuitspraken bepaalt.
In onze tijd lijkt aan die alleenheerschappij van de theologie een
einde te komen. Dorothee Sölle heeft in haar boek Denken over God
duidelijk gemaakt dat de vrijzinnigheid in de negentiende eeuw een
reactie was op de orthodoxie. Maar ook al is zij een reactie, zij blijft
binnen de door Paulus in aansluiting bij het hellenistische denken
gezette kaders. Pas in de radicale theologie – en op dat punt stoot
Stille dan toch als theologe nog te weinig door – begint zich iets van
een andere wijze van denken te manifesteren, een wijze van denken
die spreekt van noodzakelijke veranderingen van gedrag. Mensen willen
elkaar herkennen aan hun gedrag. Er ontstaat een behoefte aan
gedragsafspraken. Misschien niet primair met betrekking tot huis,
tuin en keuken maar wel tot menselijke relaties en omgang met de
natuur en meer in het algemeen in relatie tot politieke en maatschappelijke
keuzes. We komen met het oude theologie-ethiekschema niet
meer uit.
6. Leren is dialogeren
Dit boek heeft niet de pretentie een nieuw gelijk te bewijzen. Het
is slechts een handreiking voor denken en praten over een nieuwe en
onbekende, maar in feite reeds oude weg, die van de noachiden. Een
handreiking, geen handleiding! Reeds Paulus had blijkbaar last van
mensen die gelijk wilden hebben, want hij schrijft (1 Kor. 11:16):
Indien iemand onder ons het erom te doen is gelijk te hebben,
wij hebben die gewoonte niet, en evenmin de gemeenten
Gods [= joodse gemeenten].
Dat wil niet zeggen dat wij niet van discussiëren en argumenteren
houden. Maar dan eerder in de zin dat wij de inzichten, ervaringen,
16

commentaren en kritiek van de ander nodig hebben om zelf tot dieper
inzicht te komen. Op dat punt vertelt de joodse traditie een ontroerend
verhaal.
Van Rabbi Jochanan, een geleerde uit het land Israël uit de derde
eeuw en samen met zijn zwager Resj (Rabbi Sjimon ben) Lakiesj hoofd
van de leerschool in Tiberias, vertelt de Babylonische Talmoed (bBaba
Metsia 84a) dat hij buitengewoon knap was:
Op een dag was hij aan het baden in de Jordaan en Resj Lakiesj
[toen nog een gladiator] zag hem [en werd op slag verliefd
op hem, denkende dat Rabbi Jochanan een vrouw was;
hij droeg kennelijk geen baard!] en dook hem na in de Jordaan.
Zei Rabbi Jochanan tot hem: “Jouw kracht zou in
dienst van de Thora moeten staan!” Waarop Resj Lakiesj
antwoordde: “Jouw schoonheid zou die van vrouwen moeten
zijn!” Waarop Rabbi Jochanan zei: “Als jij terugkeert [tot de
Thora], dan zal ik je mijn zuster [tot vrouw] geven; die is nog
schoner dan ik!” Hij nam op zich ommekeer te doen en wilde
toen teruggaan naar zijn wapenrusting [als gladiator] maar
die paste hem niet meer [hij was kennelijk in een oogwenk
afgevallen of er lag toch enige tijd tussen!]. Hij [Rabbi Jochanan]
leerde hem Bijbel en Misjna en maakte van hem een
groot man.
De Talmoed vertelt dan dat er op een dag een scherp dispuut was
in het leerhuis over de vraag wanneer een wapen onreinheid kon oplopen.
Resj Lakiesj heeft daar een deskundige opinie over en Rabbi
Jochanan reageert dan zuur: “Meneer de rover weet van wanten!”
Waarop Resj Lakiesj pareert met: “Dat heb ik aan jou te danken; toen
was ik een meester onder rovers, nu hier.” “Ja, door jou onder de vleugels
van de Thora te brengen.”
17

De discussie was zo persoonlijk en zo venijnig geworden dat Rabbi
Jochanan ziek werd en als gevolg daarvan ook Resj Lakiesj, zo zelfs dat
hij stierf. Rabbi Jochanan treurde diep over hem.
De rol van Resj Lakiesj werd overgenomen door Rabbi Elazar ben
Pedat. Een buitengewoon intelligente man, die bij elke uitspraak van
Rabbi Jochanan wel een bewijs wist uit de tanaïtische literatuur (tot
200).
Sprak Rabbi Jochanan: “Ben jij als de zoon van Lakiesj? De
zoon van Lakiesj, als ik een uitspraak deed, bracht hij vierentwintig
tegenwerpingen, waarop ik vierentwintig antwoorden
gaf. En zo verdiepte zich de halachische discussie. Maar
jij weet alleen een bewijs [voor mijn gelijk!] te leveren uit de
tanaïtische literatuur!”
Er bestaat nogal wat belangstelling voor verhalen in de joodse traditie
en in de joodse literatuur. Wat is de bedoeling daar nu van? Wat
wil de verteller daar nu eigenlijk mee?
Bovenstaand verhaal is te vinden in het traktaat Baba Metsia van
de Babylonische Talmoed, op bladzijde 84a. Het werd kort geleden op
sappige en humoristische wijze verteld op een gastcollege aan de
Rijksuniversiteit Utrecht door de grote Talmoedgeleerde, rabbijn en
hoogleraar, Louis Jacobs, schrijver van een aantal belangrijke boeken
op dat terrein. Iedereen lachte maar iedereen begreep ook de pointe
van het verhaal. Het is niet zomaar een anekdote. Het is een verhaal
dat iets wil overbrengen op een zodanige manier dat de luisterende
Talmoedleerling die pointe nooit meer vergeet.
Wat is de bedoeling van het bovengenoemde verhaal? Ons historische
informatie geven? Ons een blik gunnen in de leerscholen van de
derde eeuw? Ons achtergrondinformatie geven over Resj Lakiesj en
Rabbi Jochanan? Of wordt hier duidelijk gemaakt dat het ten diepste
niet moet gaan om ons gelijk omdat we dan onvermijdelijk altijd weer
18

in een machtsstrijd komen? En daar heeft juist het christendom zijn
ongelofelijke verdeeldheid aan te danken, ondanks Paulus’ waarschuwing.
Het grappige is dat Louis Jacobs de nadruk erop legde dat men
buitengewoon op zijn hoede moet zijn met het historiseren van de
informatie van de Talmoed. Sommige stukken zijn architectonisch zo
ongelofelijk knap geredigeerd dat het ondenkbaar is dat het de hoofdbedoeling
van de redacteuren was een historisch beeld te schetsen. Ze
wilden iets overbrengen. En wil men dat op het spoor komen dan
moet men die architectuur nauwkeurig ontleden want dan komt men
erachter waarop de redacteuren nu precies de nadruk wilden leggen.
Elk onderdeeltje van het gebouw is functioneel in het geheel maar er
uitgelicht zegt het iets anders dan de redacteur bedoelde.
Iets van die architectuur zullen wij ook laten zien in de hoofdstukken
die de noachidische voorschriften meer in detail behandelen
(hoofdstuk 4-7).
7. Halacha
Hierboven was sprake van halacha. Dat woord komt van een Hebreeuws
werkwoord dat ‘wandelen’ betekent. Halacha heeft met levenswandel
te maken en met nog veel meer. De halacha is een systeem
van bindende afspraken op alle terreinen van het leven, afspraken
waaraan men elkaar houdt en die teruggaan op de Thora. Thora
betekent ‘onderwijs’. Dé Thora zijn de eerste vijf boeken van de Bijbel
die volgens het jodendom Gods onderwijs omvatten dat Hij via Mozes
op de berg Sinai aan Zijn volk Israël heeft geschonken. De basis van de
halacha ligt in de Thora. Maar de uitwerking vindt plaats in een rabbijnse
jurisprudentie. Dat wil zeggen dat in de loop van de eeuwen
voortdurend is nagedacht over de wijze waarop een bepaald voorschrift
uit de Thora moet worden geïnterpreteerd om als een binden-
19

de afspraak te kunnen gaan functioneren. Deze afspraak heeft ook een
verbindende werking binnen een gemeenschap zodat mensen op elkaar
aankunnen en de gemeenschap niet uit elkaar valt. Een consequentie
is ook dat (rabbijnse) rechtscolleges in gevallen van overtreding,
twijfel of geschillen er uitspraken over kunnen doen.
De idee dat de noachidische voorschriften in zekere mate bindend
zouden moeten en kunnen zijn, kan onder christenen nogal wat bezorgdheid
oproepen. Daarvan getuigt ook de volgende anekdote:
Een spreker hield ergens een voordracht. Hij sprak over de
betrekkingen tussen jodendom en christendom en over de
plaats van de Thora in het leven van de jood. In de pauze
werden vragen ingezameld en daaronder was er een over de
noachidische geboden. De spreker probeerde daarop zo goed
en zo kwaad als het ging een antwoord te geven. Een dame
uit het publiek raakte duidelijk geëmotioneerd en zei: “Maar
dan worden we toch juist weer gevangen in de wet waarvan
wij juist door Christus bevrijd zijn?” De spreker vroeg aan de
dame: “Rijdt u zelf auto? En bent u van ver?” De dame antwoordde:
“Ja, ik woon hier twintig kilometer vandaan. Maar
wat heeft dat ermee te maken?” De spreker zei: “Rijdt u dan
straks eens die twintig kilometer van begin tot einde aan de
linkerkant van de weg!” “Ja, dat kan natuurlijk niet want dan
maak ik ongelukken.” De spreker reageerde: “En dat is nu
precies de functie van de Thora en van de noachidische regels.
Verkeersregels zijn afspraken waaraan we ons naar de
mate van het mogelijke houden om ongelukken te voorkomen.
De noachidische voorschriften hebben het karakter van
bindende afspraken die wij als niet-joden zouden kunnen
maken. Maar wat ons dwars zit, is de angst voor de wet
waarmee Paulus in zijn tijd geconfronteerd werd. Maar dat
was niet de Thora. Dat was de Romeinse lex of een Thora die
door de mensen tot een Romeinse lex gemaakt was. Maar als
20

je de Thora tot een Romeinse lex maakt dan kan de Thora
geen leven meer geven. En dat is wat de Thora wil: leven
schenken en leven zijn. Tora Chajjiem betekent: de Thora is
leven, en Tora Chajiem houdt in: de Thora geeft leven.”
8. De opzet van het boek
In de eerste drie hoofdstukken willen wij proberen een beeld te
schetsen van de fundamentele keuze die aan de halacha ten grondslag
ligt. Daartoe is het nodig wat uitvoeriger aan te geven wat halacha nu
eigenlijk is en wat het (ook inhoudelijke) verschil is met ethiek. Daarna
zullen wij trachten een beschrijving te geven van de keuzemogelijkheden
dienaangaande waarvoor het Talmoedische jodendom stond
en staat. In dat verband willen wij ook toelichten wat wij onder het
begrip overmoed in de titel van het hoofdstuk verstaan. Vervolgens
zullen wij enige aandacht schenken aan enkele Bijbelse noties. En ten
slotte zullen wij ingaan op de gevolgen voor mens en milieu die een
vergelijkbare keuze als welke het Talmoedische jodendom gemaakt
heeft op dit moment zou kunnen hebben.
Daarnaast wordt ook door onderzoekingen als van Flusser en Safrai
– in ons land geen onbekenden – duidelijk dat binnen het oudste
christendom voor niet-joden is gedacht aan een soort ‘noachidisch
statuut’. De beslissingen van het apostelconvent die als beleidslijn
voor Paulus zouden gelden en die in twee redacties in het boek Handelingen
(15:28-29; 21:25) voorkomen, zijn naar vorm en inhoud gelijk
aan de noachidische voorschriften in een bepaalde fase van hun ontwikkeling.
4
4
Flusser en Safrai, “Das Aposteldekret und die Noachitischen Gebote”. De
zgn. westelijke tekst van Hand. 15:28-29, waarvan de Codex Bezae de belangrijkste
getuige is, stemt niet alleen sterk met 21:25 overeen, maar ook met de
zgn. drie hoofdgeboden die geen jood op straffe des doods, zelfs om zijn ei-
21

Het lijkt erop dat het oudste oosterse christendom in zijn voorpaulinische
fase een groepering binnen het jodendom is geweest dat
aan niet-joden niet de verplichting wilde opleggen eerst jood te worden
om christen te kunnen worden. In feite correspondeerde de houding
van het oudste, oosterse christendom in dat opzicht met de houding
van het jodendom toen en sindsdien, namelijk in dat opzicht dat
men het toejuicht wanneer niet-joden leven naar de noachidische
code, maar dat het geloofsovergangen naar het jodendom niet alleen
niet stimuleert maar zelfs probeert te ontmoedigen. Het jodendom is
geen missionaire godsdienst. Dat het toch altijd een grote aantrekkingskracht
op niet-joden heeft gehad, blijkt onder meer uit het aantal
grafstenen van proselieten op de antieke joodse begraafplaats in
Rome. Een proseliet is iemand die wel overgegaan is en die in alle opzichten
geldt als een geboren jood, een jood in volle rechten.
De geschetste problematiek vraagt dus duidelijk om bezinning.
Met dit boek willen we een aanzet tot deze bezinning geven.
Daarom ook willen wij in de hoofdstukken 4, 5, 6 en 7 proberen
ons een beeld te vormen wat het leven naar de zeven noachidische
voorschriften concreet zou kunnen inhouden. Daartoe benaderen wij
de noachidische voorschriften als ‘hoofdvoorschriften’ die gedifferentieerd
kunnen worden in een aantal nauwkeuriger omschreven detailvoorschriften.
Het is niet ondenkbaar dat de plaats in de Talmoed
waar sprake is van dertig noachidische voorschriften (bChoelien 92ab)
te maken heeft met een jurisprudentiële uitwerking van de zeven
hoofdgeboden. Wij komen in navolging van een aantal joodse geleerden
tot een iets hoger totaal.
De idee de noachidische voorschriften zo te benaderen is beslist
niet nieuw. Afgezien van de Talmoedische indicaties in die richting
zijn daar uitspraken als in het 13e-eeuwse geschrift Sefer Hachinoech,
gen leven te redden, mag overtreden. Deze ge-/verboden stemmen op hun
beurt weer overeen met een van de oudste varianten van de noachidische
geboden. Ze wijzen af wat het jodendom ten diepste verafschuwt.
22

dat toegeschreven wordt aan R. Aharon Halevi van Barcelona (1235-
1300) en dat gebaseerd is op en een uitwerking geeft van de 613 mitswot:
Evenzo met betrekking tot afgodendienst hebben zij [de
noachiden] één gebod, dat uiteenvalt in vele delen. 5
Dat wij bij onze poging tot nadere detaillering ons, in navolging
van auteurs als Lichtenstein en Clorfene en Rogalsky, hebben laten
leiden door de formuleringen van Maimonides in zijn weergave van de
613 mitswot in zijn Misjnee Tora is geen nieuwe vorm van annexatie.
Wij zijn er van overtuigd dat de uitspraak van de traditie, ‘De Thora is
op Sinai gegeven’, inhoudt dat zij aan het volk Israël is gegeven en dat
het wel annexatie is als wij zouden pretenderen dat zij ook aan de
niet-joodse wereld zou toebehoren. Maar wij kunnen de 613 mitswot
wel zien als een model dat ons kan helpen bij de formulering van een
mogelijke uitwerking van de noachidische voorschriften. Die uitwerking
is een zaak van een noachidisch-halachische jurisprudentie. En
elke hulp daarbij van joodse zijde is meer dan welkom.
Daarnaast is het echter zinvol aan de noachidische voorschriften,
ook wel genoemd de geboden voor (van?) de noachiden of de zonen
van Noach, een plaatsbepaling te geven.
Dat is de achtergrond van de laatste hoofdstukken. Hierin wordt,
vanuit de vraag welke historische achtergronden daarbij een rol hebben
gespeeld, uitvoeriger dan in de voorgaande hoofdstukken ingegaan
op de verhouding van de verschillende versies of redacties die
van de zeven noachidische voorschriften bestaan. Deze hoofdstukken
zijn een bewerking van een voordracht die een van beide auteurs in
1978 heeft gehouden op een Colloquium van het Institutum Iudaicum
in België en die geen andere pretentie had dan een bescheiden bijdrage
te willen zijn aan de discussie over de noachidische geboden in het
5 Sefer Hachinoech, 543.
23

aam van dat Colloquium. De vraag die eraan ten grondslag ligt, is of
het wellicht mogelijk is het beschikbare traditiemateriaal te plaatsen
binnen het halachische proces voor zover dit betrekking had op de
relaties tussen jodendom en niet-joden in de tweede-tempelperiode
en daarna tot de afsluiting van de Talmoed, en binnen die periode dan
vooral van rond 150 voor tot 300 na het begin van onze jaartelling. De
vraag die methodisch daarmee samenhangt, is dan of van daaruit wellicht
ook iets te zeggen valt over de datering van bepaalde teksten.
Wij hebben ons dus geconcentreerd op die teksten die een belangrijke
rol hebben gespeeld in de procesmatige ontwikkeling van de halacha
op dit punt.
Een laatste terminologische verduidelijking is op zijn plaats. In de
volgende hoofdstukken, met name hoofdstuk 4 tot 7, zullen wij nogal
eens het woord soegja laten vallen. Het woord soegja stamt uit het
Talmoedisch Aramees en kan ‘wandeling’ betekenen, maar van daaruit
ook ‘halacha’ (van HaLaCH, ‘wandelen’). En vervolgens ook studie
of les, met name een min of meer afgesloten Talmoedgedeelte dat
zich met één halachisch probleem bezighoudt.
Een soegja kan relatief lang zijn zoals in hoofdstuk 6 zal blijken,
maar ook heel kort. De lengte bepaalt echter niet het belang, al wordt
deze vaak wel bepaald door de hoeveelheid materiaal dat in verband
met een probleem is overgeleverd. Wat belangrijk is, is het onderkennen
van de methodische opbouw van een soegja, de architectuur ervan.
Daartoe zullen wij in de hoofdstukken 4 tot 7 ook een poging
ondernemen. Door die methodische opbouw te onderkennen, komt
men ook de betekenis op het spoor en krijgt men ook een inzicht op
welke wijze de soegja in de geschiedenis heeft gewerkt. 6
6
Op dit punt zijn wij grote dank verschuldigd aan de grote Talmoedgeleerde
Louis Jacobs, die zowel in zijn boeken als The Talmudic Argument: A Study in
Talmudic Reasoning and Methodology (Cambridge: Cambridge University
24

Press, 1984) als ook in de colleges die hij nog dit voorjaar (1990) gaf aan de
Universiteit van Utrecht, ons voortreffelijk gereedschap in handen geeft.
25

HOOFDSTUK 1
Halacha als regulering van gedrag en
als intoming van de menselijke overmoed
1. Wat is halacha?
Om maar met de deur in huis te vallen: halacha is geen ethiek.
Halacha houdt zich bezig met het beschermen van belangen en
dus met het definiëren ervan en met het reguleren van menselijk gedrag
in functie daarvan.
Halacha is in zekere zin een gedragswetenschap die zich bezighoudt
met afleren van ongewenst gedrag en het aanleren van gewenst gedrag.
Halacha is ook juridisch en jurisprudentieel van karakter. Het
woord halacha komt van het werkwoord HaLaCH dat zoveel als ‘wandelen,
lopen’ betekent en heeft onder meer betrekking op de ‘levenswandel’.
Onder meer inderdaad, want de halacha houdt zich ook bezig met
de betrekkingen tussen mensen, tussen mens en God, mens en dier,
mens en omgeving en dus ook mens en natuur. Wat de betrekkingen
tussen mensen betreft, vallen ook contracten eronder, dus ook het
huwelijk en de huwelijksverplichtingen van gehuwden tegenover elkaar.
Maar ook oorlogsbepalingen en werkgever-werknemerverhoudingen
en bepalingen ten aanzien van hoe men te handelen heeft ten
aanzien van de sociaal zwakken.
Op het punt van de relatie mens-God bepaalt de halacha bijvoorbeeld
de gebedstijden maar ook de bewoordingen van de gebeden en
de vraag wanneer de mens tegenover God in schuld staat en hoe die
26

schuld voldaan kan worden. Inzake de relatie tussen mens en dier
houdt de halacha zich onder meer bezig met het boerenbedrijf.
En met betrekking tot de relatie mens-natuur/mens-omgeving definieert
de halacha onder meer de regels voor het kappen van bomen
en dus ook de bosbouw. En voorts bepaalt de halacha in de relatie
mens-mens bijvoorbeeld ook de houding van de mens in medische
situaties zoals met betrekking tot geboorteregeling, abortus, euthanasie
en prioriteiten ten aanzien van intensive care.
2. Ethiek is vormend, niet bindend
Datgene wat men in het Westen verstaat onder ethiek is een filosofische
of theologische discipline en hoort in het jodendom niet onder
de halacha maar onder de agada thuis. De agada omvat ‘alles wat
geen halacha is’ binnen de joodse traditie.
Het woord agada kan men het beste verstaan vanuit de betekenis
van het werkwoord lehagied dat ‘vertellen, zeggen, aankondigen,
openbaren, bekendmaken’ betekent. En men komt de betekenis van
het woord dan nog een stapje nader wanneer men bedenkt wat magied
katoev in de Talmoed (de normatieve traditiecodex) betekent,
namelijk: ‘de Bijbel wil zeggen’ of: ‘wij leren uit de Bijbel …’. De uitdrukking
magied sjè … betekent daar zoveel als: ‘wij leren (uit de Talmoed)
dat …’. Dat betekent: alles wat de Traditie te leren biedt en wat
niet halachisch is in de zin van het formuleren van gedragsregels en
afspraken, dat is agada en daar valt ethiek in onze zin van het woord
dus ook onder. Dat betekent niet dat ethiek niet belangrijk is en dat
men zich in het jodendom niet voor ethiek interesseert. Integendeel,
in de Talmoed komen veel ethische uitspraken en beschouwingen
voor en daar wordt met grote toewijding op ‘geleerd’. Alleen hebben
deze niet de bindende kracht van de halacha. Ethiek is wel vormend
maar niet bindend. Halacha is normatief én bindend. Ethiek houdt
27

zich wel met normen bezig maar is niet normatief. Wat de ethiek wel
kan, juist doordat zij tot de agada behoort, is betekenissen opsporen
en bewust maken. Ethiek draagt bij tot de bezinning over normen en
waarden. De halacha concretiseert die normen en waarden in bindende
regels.
Ethiek kan een heel belangrijke kritische functie hebben. Zij kan
de mensen bewust maken van wat wel en niet aanvaardbaar is en
waarom. De ethicus Bonhoeffer heeft al heel vroeg velen bewust gemaakt
van de gevaren van het opkomende nazisme. In die kritische
bewustmaking ligt de kracht en de beperking van de ethiek.
3. Halacha of ethiek?
Er bestaat ook een joodse ethiek. Een uitspraak als: “Houd van de
arbeid, haat hoge ambten en probeer niet op goede voet te komen
met de autoriteiten” (Pirkee Avot 1:10), is een ethisch maxime maar
heeft geen enkele uitwerking gekregen in de halacha in de zin dat het
halachisch strafbaar zou zijn niet van werken te houden, graag een
hoge functie te verwerven en op goede voet te verkeren met ministers
en staatssecretarissen. Maar wat die uitspraak wel heeft gedaan,
evenals bijvoorbeeld het boek Kohelet (Prediker), is de mensen bewustmaken
van wat het hebben van macht inhoudt, hoe men met het
gezag om moet gaan, dat wil zeggen met mensen die het gezag vertegenwoordigen
of die macht hebben. Ethiek schrijft niet voor maar
geeft meningen en overwegingen en kaders om te kiezen. Men leze
maar eens Kohelet (Prediker) 9:13-10:20; bijvoorbeeld 10:4:
Indien de geest van een machtige zich tegen u verheft, beweeg
u dan niet van uw plaats, want kalmte voorkomt grote
misstappen.
28

Dat wil zeggen: met macht moet men behoedzaam omspringen.
Het is heel belangrijk te onderkennen wat het betekent geen macht te
hebben en welke houding men moet aannemen tegenover mensen die
wel macht hebben. Met nederigheid of kruiperigheid komt men dan
niet ver maar met arrogant gedrag evenmin. Een rustige, wijze zelfbewustheid
is het meest op zijn plaats. Van daaruit weet men ook op
tijd te zwijgen en niet de woede boosheid van de machthebber over
zich heen te halen.
Wat wel halachisch is, is het voorschrift uit Ex. 22:27: “De ELO-
HIEM zul je niet vervloeken en een vorst onder je volk zul je niet verwensen.”
Daar is wel halachische jurisprudentie over. Dat voorschrift
is halachisch zo uitgewerkt dat ELOHIEM zowel ‘rechters’ kan betekenen
als ‘God’ en dus op beide slaat. 1 Het voorschrift eist geen onderworpenheid
maar een houding van respect en het heeft tot een
hele jurisprudentiële discussie geleid over wat er nu precies afgewezen
wordt en wat niet. Wát dus strafbaar is en wat niet. Daar heeft de passage
uit Kohelet niet toe geleid.
Wie zich dus een beeld wil vormen van de laat-Bijbelse ethiek zoals
die verworteld is in de Bijbelse wijsheidsliteratuur, die kan daarvoor
onder meer terecht in de boeken Prediker en Spreuken in de
Bijbel. Wie zich voor de oudste lagen in de halacha interesseert, die
onderzoeke de boeken Exodus, Leviticus, Numeri en Deuteronomium
en als hij dan de wetten en voorschriften daaruit bekijkt, zal hij ontdekken
dat daaronder wel ethische overwegingen liggen maar dat die
niet beslissend zijn. Wat beslissend is, is dat de regels uitvoerbaar
moeten zijn. De regels zijn niet bedoeld als een inspiratiebron voor
1
Men zie hiervoor het overzicht van de positieve en negatieve mitswot –
zoals die uit de Thora zijn afgeleid in een halachische jurisprudentie van
meer dan vijfentwintig eeuwen – dat Willem Zuidema heeft weergegeven in
een aanhangsel bij de vijfde druk van zijn Gods Partner, 242-271, en dan hier
in het bijzonder de verboden 315 en 316.
29

ethisch denkende mensen maar als handvatten voor rechters en
rechtbanken. Daarom heeft het ethische denken van latere (na-
Bijbelse) tijd, rond het begin van onze jaartelling zijn neerslag gevonden
in een ethisch traktaat als Pirkee Avot. Het halachische denken
heeft zijn uitwerking gekregen door de arbeid van leerscholen en academies
die tegelijk rechtscolleges waren. Die uitwerking vond plaats
in een halachische jurisprudentie, die uiteindelijk zijn neerslag vond
in de Misjna (rond 200) en de Talmoed (rond 500).
4. Willekeur?
Ethiek is altijd afhankelijk van het theologische of filosofische systeem
waaraan ze haar beginselen ontleent. Halacha is niet afhankelijk
van een theologisch of filosofisch systeem maar kan wel filosofisch of
theologisch doordacht en beargumenteerd worden: in verschillende
tijden hebben denkers van velerlei richtingen gepoogd een motivatie
voor de halacha te ontwerpen; dat nam echter nooit weg dat niet de
filosofie de constante was maar de halacha. Elk filosofisch of theologisch
systeem heeft daarentegen zijn eigen ethiek. In de klassieke
oudheid hadden de platonische en aristotelische filosofie hun eigen
ethiek die echter hemelsbreed verschilde van de stoïsche en van de
epicurische ethiek. En in onze tijd in het Westen verschilt de marxistische
ethiek in vele opzichten van de katholieke, de lutherse, de
doopsgezinde, de calvinistische en humanistische ethiek. Dat geeft
aan ethiek iets willekeurigs.
Ook bij de halacha kan zich een element van schijnbare willekeur
voordoen. Men spreekt wel van ‘halachische decisolen’. Dat zijn mensen
die op basis van hun kennis van de halacha in staat zijn om halachische
beslissingen te nemen. Zo’n beslissing hangt in sterke mate af
van de precedenten of modellen die de halachist hanteert en naar
analogie waarvan hij zijn beslissing neemt. Ook in dat opzicht lijkt de
30

halacha op bijvoorbeeld de Nederlandse jurisprudentie. Op basis
daarvan kunnen verschillende rechters tot verschillende beslissingen
komen waarbij dan steeds in laatste instantie de uitspraak van het
hoogste rechtscollege geldt. Wie echter bij de halacha als hoogste
rechtsautoriteit geldt, hangt in sterke mate af van het gebied waarop
men een uitspraak wenst.
Op het gebied van de medische halacha zijn bijvoorbeeld opperrabbijn
Immanuel Jakobovits van Engeland, rabbijn J. David Bleich uit
Amerika en vooral rabbijn Eliëzer Wallenberg uit Israël grote autoriteiten.
Zij zijn het beslist niet op alle punten met elkaar eens. Wil nu
een dokter een uitspraak dan mag hij ze niet een voor een langsgaan
en dan diegene volgen die hem het beste uitkomt. Hij moet weten wie
hij vragen wil. Door te vragen, bindt hij zich aan diens uitspraak te
houden. Het element van willekeur wordt onderkend en ondervangen
door de keuze die men maakt en door de discipline die men zich oplegt.
5. Halachische jurisprudentie
Wij hebben aan het begin van dit hoofdstuk gezegd: “Halacha
houdt zich bezig met het beschermen van belangen en dus met het
definiëren ervan en met het reguleren van menselijk gedrag in functie
daarvan.
Halacha is dus in zekere zin een gedragswetenschap, die zich bezighoudt
met afleren van ongewenst gedrag en het aanleren van gewenst
gedrag. Halacha is ook juridisch en jurisprudentieel van karakter.”
Dat betekent dat zij niet statisch van karakter is. De jurisprudentie
is de dynamische zijde van het recht. In de jurisprudentie openbaart
het recht zich als bij de tijd. Zo blijft de halacha ook niet op een bepaald
punt staan. Zij giet haar inzichten niet in onvergankelijke en
onveranderlijke vaten als zouden het boventijdelijke geloofswaarhe-
31

den zijn. Daarom verklaart de halacha ook geen teksten maar zij interpreteert
ze. Interpreteren is wezenlijk anders dan verklaren. Bij een
interpretatie kan de oorspronkelijke betekenis van een tekst slechts
relevant zijn in zoverre deze op dit moment aanhechtingsmogelijkheden
voor nieuwe interpretaties biedt. De oorspronkelijke betekenis
kan echter ook volledig schuilgaan achter innovatieve jurisprudentiële
betekenissen die men eraan toekent. Bij een interpretatie stelt men
zich de vraag: welke betekenis kunnen wij nu, op dit moment, aan
deze tekst geven om hem te kunnen laten functioneren naar de behoeften
van het moment in een actueel rechtssysteem?
Een bekend voorbeeld daarvan is het begrip geer. Als in Lev. 19:33-
34 staat – en let daarbij op het voorkomen van de stam g-r in de tekst:
“Wanneer een vreemdeling [geer] bij u in uw land vertoeft [jagoer],
dan zult gij hem niet onderdrukken. Als een onder u geboren Israëliet
zal u de vreemdeling [geer] gelden die bij u vertoeft [hagar itchem], en
gij zult hem liefhebben als u zelf, want gij zijt zelf vreemdelingen [geriem]
geweest in het land Egypte. Ik ben Adonai uw God!”, dan heeft
dat jurisprudentieel niets met vreemdelingenliefde (xenofilie) te maken
maar alles met hoe men zich dient te gedragen tegenover de proseliet,
de jodengenoot. Want geer is de technische term geworden
voor iemand die de stap heeft genomen over te gaan naar het jodendom
met alle halachische consequenties vandien. 2 Uit dat woord geer
zijn dan ook allerlei juridische termen ontwikkeld: lehitgajeer (overgaan
tot het jodendom), gioer (procedure van de overgang), etc.
Een ander voorbeeld ontlenen wij aan de medische halacha waar
men het woord rodeef (iemand die een ander achtervolgt met het
oogmerk die ander te doden) toepast op een foetus dat een gevaar
betekent voor het leven van de moeder, in welk geval therapeutische
abortus is toegestaan. 3 Dat is interpreteren en dus niet verklaren of
2
Zuidema, Gods Partner, 252, de positieve mitswa 207.
3
Misjna Sanhedrien 8:7; Maimonides, Misjnee Tora, Hilchot Rotzeach 1:9;
vgl. Feldman, Marital Relations, Birth Control and Abortion in Jewish Law,
32

uitleggen. Het is meer eisegese (inlegkunde) dan exegese (uitlegkunde).
6. Een fundamentele keuze
Nu wij hebben stilgestaan bij de vraag wat het begrip halacha als
gedragswetenschap en als jurisprudentieel proces inhoudt is het van
belang helder te krijgen welke fundamentele keuze aan de halacha ten
grondslag ligt.
Er wordt weleens gezegd dat het Hebreeuws niet over een abstracte
terminologie beschikt omdat de rabbijnen een voorkeur hadden
voor verhalen. 4 Het zij ons vergund hier met grote nadruk te verklaren
dat dit baarlijke nonsens is. Men kan dit zo op deze wijze niet stellen.
Het Hebreeuws beschikt wel degelijk over een abstracte terminologie
op verschillende gebieden. Weliswaar niet over een abstracte filosofische
terminologie, wel echter over een abstracte jurisprudentiële terminologie
en evenzeer over een abstracte argumentatietheoretische
terminologie. Reeds in de oudste traditieverzamelingen (Misjna,
Tosefta en halachische Midrasjiem) kan men de ontwikkeling daarvan
opmerken. En in de beide Talmoediem zijn ze tot volle ontplooiing
gekomen.
Bovendien blijkt er onder de rabbijnen van het land Israël rond
het begin van onze jaartelling tot aan de periode van de afsluiting van
de Talmoed Jeroesjalmi, de Talmoed van het land Israël (rond 400),
een gedegen kennis van het Grieks en van de Griekse filosofie bestaan
275. Het voorschrift met betrekking tot de achtervolger is door generalisatie
uit onder meer Deut. 22:27 ontwikkeld: men mag eigen of andermans leven
redden door de vervolger te doden mits men deze – indien mogelijk – gewaarschuwd
heeft.
4 Zie voor het verweer tegen deze voorstelling van zaken: Zuidema, Op zoek
naar Tora, 37 e.v. en de referenties op p. 42.
33

te hebben, zodat men mag aannemen dat als zij de ontwikkeling van
een abstracte filosofische taal in het Hebreeuws en/of Aramees gewenst
of noodzakelijk gevonden hadden, zij die zeker ter hand genomen
zouden hebben. Al was het maar door het invoeren van Griekse
leenwoorden op filosofisch gebied in het Hebreeuws en Aramees. De
joodse massa’s waren in die mate met de Griekse taal vertrouwd dat
Griekse leenwoorden in het Hebreeuws voorkwamen op alle terreinen
van het leven in Israël. Vergelijkbaar met het Engels in onze tijd. 5
Bepaalde formules uit de Grieks-Romeinse wetgeving waren onder
het volk populair in de taal van hun oorsprong. Als men er dus geen
behoefte aan had een eigen Hebreeuwsfilosofisch abstract jargon te
ontwikkelen zoals men dat in de middeleeuwen gedaan heeft (Maimonides
e.a.) maar wel een abstracte jurisprudentiële terminologie,
dan lijkt daaraan een keuze ten grondslag gelegen te hebben. En deze
keuze had iets te maken met het verschil in relatie met de werkelijkheid
tussen de Griekse en de joodse cultuur. Zoals elders aangetoond 6
is de binding met de werkelijkheid in het jodendom bijzonder groot.
Daarmee hangt ook de voorkeur samen die men heeft voor concrete
termen. De Misjna is in zes delen verdeeld, die achtereenvolgens heten:
Zaden (niet: Landbouw), Feesttijd (niet: Kalender), Vrouwen
(niet: Relaties), Schadegevallen (niet: Strafrecht), Heilige Zaken (niet:
De problematiek van heilig en onheilig), en Reinheden (niet: Het stelsel
van rein en onrein). Onder die hoofden groepeerde men alles wat
er zakelijk mee verwant was.
Er bestaat in de rabbijnse literatuur geen scheppingstheorie, er
zijn wel scheppingsverhalen. (Wij komen daar in het vervolg nog op
5
Het moet ons van het hart dat wij de Engelse overheersing niet alleen maar
als positief beleven: onze straten zien er soms uit als die van een Engelse
kolonie! Een van de ministers ging enige tijd terug in zijn subkoloniale attitude
zelfs zover dat hij het Engels tot voertaal aan de universiteiten wilde
maken. Voor de oorlog wisten de Duitsers het al: Holland annexiert sichselbst!
6
Zuidema, Op zoek naar Tora.
34

terug.) Het begrip schepping verwijst niet primair naar een theorie
over het ontstaan van de aarde maar naar de werkelijkheid die als
door God gegeven wordt beleefd. De belangrijkste connotatie van het
begrip BaRa (scheppen) is ‘schenken’: de werkelijkheid wordt als gave
beleefd en van daaruit is het zich bewust worden van het ‘gave’ karakter
van de werkelijkheid tegelijk het aangaan van een relatie met de
Gever.
Deze sterke binding aan de werkelijkheid blijkt ook uit de bepaling
van de gebedstijden: men mag het ochtendgebed pas doen als
men heeft kunnen constateren dat het licht geworden is, het avondgebed
als men heeft kunnen vaststellen dat de schemering is ingevallen,
het middaggebed na de hoogste stand van de zon. Het maanjaar
wordt zodanig gecorrigeerd door periodieke afstelling op het zonnejaar
dat de binding met waarneembare zaken als oogst en zomer gehandhaafd
blijft.
Met deze zin voor het concrete hangt ook een natuurlijk gevoel
voor metaforen samen. Als men een abstract gegeven duidelijk wilde
maken greep men naar een metafoor. Rabbijnse verhalen zijn vaak
uitgewerkte, uit het leven gegrepen metaforen. Een goed gekozen
metafoor is vaak veelzeggender dan een goedsluitend logisch betoog. 7
Uitvloeisel van die attitude is ook de keuze voor het concrete in de
regelgeving van de halacha. De grote aandacht van de halachische
autoriteiten, de hiervoor genoemde decisoren, gaat naar de heel precieze
definiëring van een probleemgeval of -situatie, een heel precieze
analyse van de bronnen en van mogelijke precedenten daarin of van
gevallen die analoog lijken en/of van waaruit men een transpositie
kan maken. In ieder geval moet de halachische uitspraak die gedaan
wordt naadloos op het probleem passen.
7
Zie voor dit fenomeen in de Bijbel, in de joodse en andere verhaalculturen:
Zuidema, De vergeten taal van het verhaal, passim.
35

Als men zich nu afvraagt welke de keuze is die aan deze voorkeur
voor concrete regelgeving ten grondslag ligt, dan kan men vaststellen
dat het jodendom, in het dilemma beheersing van de natuur versus
beheersing van de krachten in de mens de voorkeur aan het laatste
heeft gegeven: halacha is als regulering van gedrag gericht op intoming
van de menselijke overmoed. De mens moet leren zichzelf te
beperken, in te tomen, om niet te vervallen in een narcistische egomanie
die de hele wereld beleeft als een geweldige uitbreiding van
zichzelf en daaraan ongelimiteerde rechten ontleent. De relatie tussen
mens en wereld wordt dan als die tussen een baby en zijn moeder
waarbij de moeder er volledig is en dient te zijn voor de behoeftebevrediging
van het kind. Als daar van buitenaf grenzen aan worden
gesteld door een uitwendige WET reageert het kind met onlustgevoelens.
Deze wet wordt ervaren als een “‘verbod’, precies omdat hij een
inbreuk betekent op het narcisme, dat spontaan en anarchistisch zijn
weg gaat zonder naar links of rechts te kijken”. Burggraeve, in zijn
boek over Levinas en de psychoanalyse, zegt hierover: “Het narcisme
zoekt in feite een permissieve vader, die alle verlangens van het kind
onmiddellijk en volledig inlost.” 8 Is die vader niet van zins permissief
te reageren dan resten nog slechts ofwel onderwerping ofwel opstand
in de zin van het overtreden van de vaderlijke wet en van de kant van
de vader een strenge, in de fantasie van het ‘kind’ soms zelfs genadeloze
be- of afstraffing.
7. Prometheus en Adam
Hoe groot het verschil in fundamentele attitude is met betrekking
tot mens en wereld tussen de joodse traditie enerzijds en de op het
Griekse denken gebaseerde, westelijke wetenschap anderzijds moge
8 Zie voor dit aspect: Burggraeve, Van zelfontplooiing naar verantwoordelijk-
heid, 30 et passim.
36

lijken uit enkele verhalen uit de Griekse mythologie en in contrast
daarmee uit de Bijbel. Door de vergelijking van die verhalen wordt
ook duidelijk welke houding men vanuit de halacha zou kunnen aannemen
ten opzichte van wat de Griekse cultuur hybris, ‘overmoed’,
heeft genoemd.
Een klassiek verhaal uit de Griekse mythologie is dat van Prometheus.
Prometheus en Epimetheus waren broers. Prometheus betekent
zoveel als ‘die vooruitdenkt’, Epimetheus ‘die achteraf denkt’. Prometheus
en Epimetheus waren de zonen van Titan, die tegen Zeus gestreden
had. Prometheus was de mensen goedgezind en wilde hun het
vuur verschaffen dat Zeus de mensen onthouden had omdat hij en
zijn broer onder hen leefden. Hij steelt het vuur in een rietstengel.
Zeus is razend. Hij stuurt Pandora met een doos met onheilen naar
Epimetheus, die weliswaar gewaarschuwd was door zijn broer geen
geschenken aan te nemen maar voor haar charmes bezwijkt. Hij
neemt Pandora bij zich in huis. Maar Pandora is nieuwsgierig: zij kijkt
stiekem in de doos en alle onheilen, ziekten en rampen stormen eruit
en verbreiden zich onder de mensen. Alleen de hoop bleef in de doos.
Prometheus wordt voor straf aan de Kaukasus geketend en op gruwelijke
manier gemarteld. Elke dag wordt zijn lever door een adelaar uit
zijn lijf gescheurd, elke nacht groeit die weer aan.
Het verhaal is ontleend aan de Griekse dichter Hesiodos en is duidelijk
een uitgewerkte metafoor. Prometheus en Epimetheus zijn typologieën
van de mensheid. Prometheus is het type van de geleerde,
de wetenschapsman; Epimetheus van de mens die te laat nadenkt of
helemaal niet nadenkt bij wat hij doet, de zorgeloze mens. Pandora is
het type van de bevallige, nieuwsgierige vrouw, maar ook van de mens
die zich door geheimen tot onderzoek uitgedaagd voelt. Samen vertonen
zij trekken die aan de mensheid eigen zijn.
37

Wat in het verhaal van Hesiodos, zoals in vele Griekse mythen,
opvalt is de vijandschap tussen goden en mensen. De goden staan
voor de natuur maar ook voor de kosmische krachten. Vuur staat voor
cultuur. Cultuur is datgene wat de mens op de chaos verovert. Maar
met dat de mens zijn veroveringen doet, groeit in hem de onzekerheid
of hij dat wel mag. Hij voelt zich bedreigd. Hij beleeft de kosmische
krachten, de krachten van de natuur als afgunstig. Zeus is de vader
der goden maar ook de projectie van alles waarvoor de mens in een in
koortsfantasieën eindeloos uitgegroeide vaderfiguur bang is. Hij vertegenwoordigt
de WET die de mens beperkt, waaraan de mens zich
kan onderwerpen of waartegen hij in opstand kan komen wil hij uitgroeien
tot volwassenheid. Maar dat kan vader Zeus – in de kinderlijk
narcistische beleving van de mytheverteller – niet tolereren. Hij straft
de menselijke overmoed op genadeloos wrede wijze.
Want het is in de Griekse visie hybris (overmoed) om het geluk,
het succes of de kundigheid van de goden te benaderen. Nemesis, de
wraakgodin, is de personificatie van de wraakzucht van de goden als
een mens te gelukkig, te succesvol of te kundig wordt.
Een totaal ander beeld treffen wij aan in de Bijbel. In de eerste
plaats ontbreekt hier ten enenmale die afgunst en die vijandschap van
de goden ten opzichte van de mensen die zo sterk aanwezig is in de
Griekse mythe. Maar er is een tweede aspect dat hier voor een goed
verstaan van waar het in de halacha om gaat, aan de orde moet komen,
een aspect dat te maken heeft met het westers-christelijke verstaan
van de scheppingsverhalen. De negentiende-eeuwse, christelijke
exegese heeft bedacht dat het boek Genesis uit verschillende bronnen
moet samengesteld zijn, enerzijds vanwege het voorkomen van verschillende
godsnamen in verschillende verhalen, anderzijds doordat
er hier en daar parallelle verhalen voorkomen. Zo worden vergelijkbare
verhalen verteld over Abraham en over Isaak, en zo zijn er ook twee
scheppingsverhalen. Bovendien komt in het zogenaamde eerste
38

scheppingsverhaal uit Genesis 1 de godsnaam ELOHIEM voor, in het
tweede de combinatie JHWH ELOHIEM (spreek uit: Adonai ELO-
HIEM).
Dat er twee scheppingsverhalen zijn, was de rabbijnen ook al opgevallen,
dat de godsnamen erin verschillen ook. Maar is het dan nodig
een ‘scheikundige behandeling’ in de zin van een bronnentheorie
erop toe te passen?
De rabbijnse traditie kent de exegetische formule davar acheer,
‘een andere zaak’ of ‘een andere benadering’. Als er van een bepaalde
tekst meer dan een uitleg bestaat dan worden de andere benaderingen
of variante uitleggingen opgevoerd met de woorden davar acheer.
Maar rabbijnse technieken en methoden zijn niet zomaar uit de lucht
komen vallen. Zij hebben een lange voorgeschiedenis in de Bijbel. 9
Het is heel goed mogelijk dat wij in Genesis 1 en 2 een voorbeeld voor
ons hebben van wat in later tijd met davar acheer aangeduid zou worden.
In feite biedt een grote orthodoxe rabbijnse autoriteit uit onze dagen,
Rav Joseph Baer Soloveitchik uit de Verenigde Staten, ons in een
opstel ‘The lonely man of faith’ (De eenzame gelovige) 10 een dergelijke
interpretatie van beide scheppingsverhalen. Hij windt er geen doekjes
om: er is sprake van twee verschillende scheppingsverhalen. Hij historiseert
de verhalen niet en hij speelt ze niet uit tegen de ontwikkelingen
in de wetenschap. Hij verklaart met zoveel woorden: “Ik ben nooit
ernstig verontrust geweest door het vraagstuk van de Bijbelse schep-
9
Zie: Zuidema, Op zoek naar Tora, 43-65, hoofdstuk 4-5, waar de auteur verslag
heeft gedaan van eigen onderzoek op dit gebied en verwezen heeft naar
andere publicaties op dit punt.
10
Soloveitchik, De creativiteit van de Halacha.
39

pingsleer versus het wetenschappelijke verhaal van de evolutie op
zowel kosmisch als organisch niveau.” 11
Beide verhalen hebben hun eigen functie en betekenis. Het gaat
om een tweevoudige typologie van de mens. Wat Soloveitchik in feite
doet, is beide verhalen als metaforen lezen, waarbij teken en betekende
niet per se hoeven samen te vallen en meestentijds niet samenvallen.
Het teken verwijst naar het betekende. 12
Adam verwijst naar ons. Wat in Adam leeft, leeft in ons. Soloveitchik
spreekt over Adam de eerste en Adam de tweede en laat zelfs zien
dat ook het gebruik van de verschillende godsnamen volledig functioneel
is. Het gaat in het eerste scheppingsverhaal om een ander aspect
van de mens dan in het tweede.
Genesis 1:26-28:
En ELOHIEM zei: Laat Ons een mens maken naar Ons beeld
en Onze gelijkenis en zij zullen heersen over de vissen der
zee en over het gevogelte van de hemel en over het vee en
over de hele aarde en over al het kruipend gedierte dat op de
aarde kruipt. En ELOHIEM schiep de mens naar Zijn beeld,
naar het beeld van ELOHIEM schiep Hij hem, mannelijk en
vrouwelijk schiep Hij hen. En ELOHIEM zegende hen en
ELOHIEM sprak tot hen: Weest vruchtbaar en vermenigvuldigt
u en vervult de aarde en verovert haar en heerst over de
vissen der zee en over het gevogelte van de hemel en over al
het wild gedierte dat kruipt over de aarde.
11
Ibid., 39.
12
Zie hiervoor: Zuidema, De vergeten taal van het verhaal, waarin uitvoerig
stilgestaan wordt bij het verhaal van Genesis 1 en getoond wordt uit welke
elementen dit verhaal is opgebouwd (68-77). Zie voorts over metaforen en
parabels als verhalen in beeldtaal: 19 e.v., 38. Dit boek beschrijft een door een
van beide auteurs aan de Theaterschool in Kampen ontwikkelde methode om
verhalen en metaforen te verstaan en ermee te werken.
40

Genesis 2:7:
En JHWH [spreek uit: Adonai] ELOHIEM boetseerde de
mens uit stof van de aardbodem en Hij blies in zijn neusgaten
de levensadem en de mens werd tot een levend wezen.
Genesis 2:15:
En JHWH ELOHIEM nam de mens en plaatste hem in de hof
van Eden om die te dienen [bewerken] en te onderhouden
[bewaren].
Genesis 2:18-22:
En JHWH ELOHIEM zei: Het is niet goed dat de mens alleen
is; Ik zal voor hem een hulp tegenover hem maken. En JH-
WH ELOHIEM boetseerde uit de aardbodem al het wild gedierte
van het veld en al het gevogelte van de hemel en hij
bracht ze tot de mens om te zien hoe hij die ging noemen.
En zoals de mens elk levend wezen zou noemen zo zou diens
naam zijn . . . Maar voor zichzelf vond hij geen hulp tegenover
hem. Toen deed JHWH een diepe slaap op de mens vallen
en toen hij sliep nam Hij een van zijn ribben [of: zijden]
en sloot de plaats ervan met vlees. En JHWH ELOHIEM
bouwde de rib [of: zijde] die Hij van de mens genomen had
tot een vrouw en Hij bracht haar tot de mens.
Het is duidelijk dat beide verhalen elkaar op wezenlijke punten
lijken te weerspreken. Wij noemen er enkele:
a. In Genesis 1 brengen de elementen de dieren voort maar
neemt ELOHIEM de schepping van de mens voor zijn rekening.
In Genesis 2 boetseert JHWH ELOHIEM de mens en de
dieren uit (het stof van) de aardbodem.
41

. In Genesis 1 wordt de mens mannelijk en vrouwelijk geschapen,
in Genesis 2 wordt de vrouw niet geboetseerd maar uit
een zijde of rib van de man ‘gebouwd’.
c. In Genesis 1 krijgt de mens de opdracht vruchtbaar te zijn en
zich te vermenigvuldigen en de aarde te veroveren en over de
dieren te heersen. In Genesis 2 plant God een hof en plaatst de
mens daarin en geeft hem de opdracht die te dienen en te onderhouden,
anders vertaald: te bewerken en te bewaren.
In de lijn van Rav Soloveitchik is het niet nodig daar absolute tegenstellingen
van te maken. Het gaat in beide verhalen om polaire
aspecten in het mens-zijn zelf. Hij meent dat het in Genesis 1 gaat om
de majestueuze mens, geroepen om te heersen en om zijn kundigheden
te ontplooien. In Genesis 2 gaat het om een ander aspect, het relationele:
mens en mens zijn op elkaar aangelegd (de sociale dimensie)
en God en mens gaan op intieme voet met elkaar om (de religieuze
dimensie).
In Genesis 1 klinkt als het ware: het is niet goed als de mens alleen
werkt en daarom wordt de mens niet alleen geschapen. Hij moet medewerkers
hebben. In Genesis 2 wordt gezegd: het is niet goed dat de
mens alleen is.
8. Halacha als intoming van de menselijke hybris
Genesis 2 is dus een aanvulling en een correctie op Genesis 1. De
mens is meer dan uit Genesis 1 zou kunnen blijken. Vandaar dat de
Bijbel in Genesis 2:4-5 – als het ware – zegt: “Davar acheer (nu een
andere kant van de zaak, of: nu een andere benadering): Dit is de geschiedenis
van de hemel en de aarde toen zij geschapen werden ten
tijde dat JHWH de aarde en de hemel schiep . . . En er was nog geen
mens om de aardbodem te dienen [of: bewerken]” (nadruk toegevoegd).
En dan komen onder meer de bovengeciteerde verzen. Solo-
42

veitchik legt er de nadruk op dat het zowel in Genesis 1 als in Genesis
2 om een goddelijke opdracht én een menselijke mogelijkheid gaat.
Ook het majesteitelijke, de verovering van nieuwe werelden en de
heerschappij over de schepping – dat wil zeggen alles wat daarmee
samenhangt als de ontplooiing van de wetenschap, het beleid van een
regering, de handel, enz. – behoort geheel en al tot een door God gewilde
zijde van de mens, waarvan Genesis 1 zegt: “Zie het was zeer
goed.”
Maar als het daarbij blijft, voldoet de mens niet aan zijn totale
goddelijke opdracht. Hij verschraalt, hij vermaterialiseert. Vandaar
davar acheer: de aanvulling en correctie van Genesis 2. De verovering
moet tot dienen leiden en het heersen, moet bewaren worden. In Genesis
2 blijkt de mens niet alleen te zijn. Niet alleen is daar de vrouw,
de partner van de mens, daar is ook God die de vrouw aan de mens
voorstelt en die zich als de gevende openbaart. Hij schenkt (BaRA,
‘scheppen’ of ‘schenken’) mens en schepping aan elkaar en man en
vrouw aan elkaar. De naam van God in Genesis 2 verwijst naar de
openbaring op Sinai. JHWH (spreek uit: Adonai) is zijn verbondsnaam.
Het gaat in Genesis 2 om een verbond: tussen mens en mens en
tussen God en mens. God is hier niet de vijand, de afgunstige, maar
vader en vriend. De relatie met God behoort tot de gegeven (geschapen,
geschonken) mogelijkheden: de mens heeft het in zich om naar
die mogelijkheden te leven. De weg daartoe is – zoals in de inleiding
gezegd – voor de joodse mens de halacha. Want halacha is dienen en
bewaren. In de halacha wordt de wandel van de mens (HaLaCH,
‘wandelen’) tot dienst aan God, mens en wereld.
Adam is niet de Bijbelse Prometheus en God niet de Bijbelse Zeus.
Het mag zijn dat er trekken van overeenkomst zijn tussen Genesis 3
en het verhaal van Pandora. In Genesis 3 weet de slang Eva’s nieuwsgierigheid
op te wekken en daar leidt Adams zwakheid tot hun zonde,
maar wellicht ook tot hun volwassenheid: vanaf dat moment hebben
zij de keuze tussen goed en kwaad, tussen goddelijk gebod en onge-
43

hoorzaamheid. Genesis 3 zou men kunnen lezen als een metafoor
voor het verlies van de kinderlijke onschuld. Maar bij Pandora ligt het
anders: zij is de belichaming van de wraak van de goden. Het plan was
van Zeus, en Hephaistos, zijn zoon, boetseerde haar uit klei, Athene,
zijn dochter, gaf haar inzicht in de weefkunst, Aphrodite schoonheid
en de zucht om te behagen, en zo werd zij de val van de domme Epimetheus.
En de oorzaak van deze keten van gevolgen is de menselijke
overmoed, de hybris, die daarin bestaat dat de mens het kunnen en
het geluk der goden durft te evenaren.
Men kan zeggen: ook in Genesis 1 en 2 is het element van hybris
aanwezig, maar die is alleen daar waar de mens slechts veroverend en
heersend wil bezig zijn. Genesis 2 voegt het element van dienen en
bewaren toe. De mens naar Gods bedoeling is niet alleen de majesteitelijke,
maar ook de dienende. En daarom heeft hij correctie nodig.
Hij moet leren de juiste keuzes te maken. Dat is de weg van de halacha.
De halacha leert de mens niet alleen te heersen over de schepping
maar vooral ook over zichzelf. Dat is meer dan: “Wie zichzelf
overwint is sterker dan die een stad inneemt.” Halacha is een continue
training in het volgen van de juiste prioriteiten. Halacha staat dus niet
tegenover wat Rav Soloveitchik majestas noemt, de ontwikkeling van
de wetenschap en de verovering van nieuwe werelden, maar normeert
die. De halacha veronderstelt de majestas en behoedt die voor een
karikaturale uitgroei als gevolg van een ongeremde narcistische expansie.
Halacha is intoming van de menselijke hybris, wanneer hybris
zoveel is als overmoed en narcistische expansie. Halacha helpt de
mens ongewenst gedrag af te leren en gewenst gedrag aan te leren. En
dat met name in relatie tot wereld, medemens en God.
44

9. Een halacha voor noachiden
Het christendom is de enige, of althans een van de zeer weinige
godsdiensten, waar de centrale religieuze concepten niet onmiddellijk
vertaald worden in gedrag. Ook dat is een Griekse erfenis. 13 Maar dat
is niet altijd zo geweest. Het oudste christendom was nog sterk halachisch
gericht. Men hoeft er de brieven van Paulus maar op na te lezen
om te weten hoezeer het daarin op handelen, normatief handelen
aankomt. Het oudste ‘kerkelijke’ besluit (Hand. 15) is evenzeer halachisch
van aard en niet primair gericht op een geloofsinhoud zoals het
christendom van na de tweede eeuw.
Een toenemend aantal mensen is tegenwoordig minder in traditionele
geloofsinhouden geïnteresseerd. Zij zoeken meer naar een orthopraxie
(juist handelen) dan een orthodoxie (juist belijden). De milieucrisis
heeft daartoe bijgedragen, maar ook het falen van het christendom
in de grote crises van deze eeuw: de beide wereldoorlogen, de
verschillende genociden, de holocaust van de Armeniërs en die van de
joden en die van de christelijke volken in Voor-Azië en Afrika. Om
van de rest maar te zwijgen. Veel mensen zoeken naar een normering
van het handelen.
Het rabbijnse jodendom kende de zogenaamde mitswot benee
Noach, de ‘opdrachten van de nakomelingen van Noach’ oftewel noachidische
voorschriften. De regels en voorschriften waarnaar het oudste
christendom leefde en die voor een deel bij Paulus terug te vinden
zijn, verbonden met een stuk discussie over hun geldigheid, zijn op
zijn minst sterk verwant daarmee.
Het is niet ondenkbaar – maar daar zou hard aan gewerkt moeten
worden – dat men vanuit de halachische wortels van het oudste christendom
probeert te komen tot het ontwikkelen van een noachidische
halacha. Een keuze voor een autoloze zondag zou daarin niet ondenkbaar
zijn. Het is duidelijk dat de regelgeving niet een arbitraire
13
Zie in dit verband: Zuidema, Gods partner, 21 e.v., 57.
45

zaak mag zijn en evenmin een zaak waar men zich aan mag houden
als men daar zin in heeft. Er zullen afspraken gemaakt moeten worden
die bindend zijn voor de betrokkenen, contracten die nageleefd
worden. Afspraken en contracten maken een belangrijk deel uit van
de halacha. Waarom dan niet van een noachidische halacha? De wereld
zou er wel bij varen. Misschien moeten wij opnieuw kiezen tussen
Prometheus en Adam. Niet tegen ethiek maar voor halacha.
46

HOOFDSTUK 2
De noachidische voorschriften als
levensoriëntatie (een inventarisatie)
1. De geboden voor de ‘zonen van Noach’
In de inleiding hebben we gesproken over noachidische geboden,
noachidische opdrachten, noachidische voorschriften of regels en
noachidische richtlijnen. Enige terminologische opheldering is op zijn
plaats. Overigens wordt niet alleen het woord noachidisch gebruikt,
maar ook – hoewel taalkundig minder juist – noachitisch. Het gaat
tenslotte – hoe mythisch dit ook moge zijn – om de ‘nakomelingschap’
van Noach en een noachide is een op het Grieks gebaseerde aanduiding
van een ‘zoon -’ of ‘nakomeling van Noach’. Terwijl noachitisch
eerder de indruk wekt als zou het gaan om een volks-, een cultuur- of
een stamverband. In de term noachide wordt de mens aangesproken
op zijn gemeenschappelijke afkomst, op het gemeenschappelijke in
alle mensen, en niet op een toebehoren tot een beweging of sekte.
In de Talmoed wordt gesproken van de mitswot benee Noach, de
opdrachten of geboden van de zonen van Noach.
Het woord mitswa (meervoud mitswot) betekent zoveel als ‘(goddelijke)
opdracht’. Het is een in de Thora beschreven verplichting
voor de jood, een gebod waarvan wordt verwacht dat de jood het uitvoert.
Zo is het een mitswa een zieke te bezoeken. Het woord benee is
afkomstig van ben dat ‘zoon’ betekent. Van daaruit heeft het ook de
betekenis van kind en van nakomeling en kan het de betekenis krijgen
van lid van een beweging of groepering en van volgeling. Bekeken
vanuit de Bijbelse geschiedenis horen zowel de joden als de niet-joden
47

tot de zonen van Noach. Allen zijn we nakomelingen van Noach. 1 In
de Talmoed wordt dit bijvoorbeeld erkend wanneer over de zonen van
Jakob wordt gesproken als zonen van Noach (benee Noach, bChoelien
100b).
Eerst de gebeurtenissen in Sinai met het schenken van de Thora
en de acceptatie ervan door de Hebreeën hebben dit volk gemaakt tot
het verbondsvolk Israël. Sindsdien neemt het volk Israël een aparte
positie in te midden van de geslachten van Noach en daarmee in de
geschiedenis van de mensheid.
In Genesis 6:9 e.v. dat handelt over de geslachten van Noach
wordt in de letterlijke betekenis van het woord over de zonen van
Noach gesproken. Er staat daar onder andere: “En Noach verwekte
drie zonen: Sjem, Cham en Jafet.”
De vraag is of, als wordt gesproken over de geboden van de zonen
van Noach, (ook) deze drie zonen worden bedoeld. Het antwoord is
bevestigend maar de uitdrukking is tegelijk veel meer omvattend: de
geboden van de zonen van Noach hebben immers betrekking op de
gehele nakomelingschap van Noach en de gehele mensheid wordt
geacht tot die nakomelingschap te behoren. Het gaat dus om voorschriften
met een universele betekenis. De extra dimensie is echter
dat de geschiedenis van de geslachten van Noach begint met een beschrijving
van Noachs rechtvaardigheid (Gen. 6:9). Eerst daarna acht
de Thora het van belang te spreken over de zonen van Noach (Gen.
6:10). Dit betekent dat rechtvaardigheid behoort tot de geslachten van
Noach. Niet dat iedereen rechtvaardig is. Zelfs de zonen van Noach
handelden niet altijd juist. Maar de mogelijkheid en dienovereenkomstig
de opdracht tot rechtvaardig handelen is aanwezig.
1
Vgl. ook de verklaringen van Rasji op bAvoda Zara 51a. Met betrekking tot
wijze van citeren van beide Talmoediem zij verwezen naar aantekening 2 van
de inleiding.
48

De Midrasj Tanchoema ontleent aan het feit dat Noach beschreven
wordt als een rechtvaardig man voordat zijn zonen worden genoemd,
de gedachte dat van een mens die geen zonen maar wel goede
daden heeft diens goede daden (maäsiem toviem) zijn werkelijke nakomelingschap
zijn. En de Midrasj gaat nog verder door Noachs
rechtvaardigheid door te trekken naar zijn nakomelingen, zodat men
kan zeggen: rechtvaardigheid is de werkelijke nakomelingschap van
Noach. 2
Een andere Midrasj verwijst naar Spreuken 11:30 waar staat: “De
vrucht van de rechtvaardigen is een boom des levens.” De vraag wordt
gesteld: wat is de vrucht van de rechtvaardige? De Midrasj antwoordt:
leven, religieuze handelingen en goede daden. 3 Noach was, legt de
Talmoed uit, rechtvaardig in zijn daden en volmaakt in zijn eigenschappen
(bAvoda Zara 6a). Overigens moet men aan deze kwalificaties
geen absolute, statische betekenis toekennen, maar moet men ze
relateren aan de situatie. “In zijn generatie, die zeer verdorven was,
sprong Noach er in positieve zin uit.” En ook zelfs dat kan nog in
minder positieve zin worden uitgelegd: “Was hij in een andere generatie
geboren, die minder verdorven was, dan zou hij er niet uitgesprongen
zijn” (Midrasj Tanchoema-Buber). 4
2 Midrasj Tanchoema, Lublin ed. (1893): parasja Noach 2:86; zie: Zlotowitz en
Scherman, Bereshis, 222. Vgl. ook: Leibowitz, Studies in Bereshit (Genesis),
59-66.
3 Beresjiet Rabba 30:6. De Midrasj Rabba bestaat uit een verzameling agadische
(verhalende) literatuur op de vijf boeken van de Thora (Beresjiet, Sjemot,
Wajikra, Bamidbar en Devariem) en op de vijf Megilot (de zgn. rollen:
Roet, Ester, Sjier Hasjiriem, Kohelet en Echa).
4 Midrasj Tanchoema, Buber ed., Wilna z.j. (herdruk: Jerusalem, 1964), 31; vgl.
Zlotowitz en Scherman, Bereshis, 222-224.
49

2. Een noachide is een rechtvaardige
Rechtvaardigheid behoort dus tot de primaire nakomelingschap
van Noach. Met Noach en zijn nakomelingschap begint de persoon
van de noachide gestalte te krijgen. Het begrip ben Noach, noachide
begint een ideële meerwaarde te krijgen. Met de zonen van Noach
worden de benee Noach, de noachiden bedoeld, dat wil zeggen degenen
die zich aan een bepaalde code houden en door rechtvaardig te
handelen uitsteken boven hun omgeving. Aanvankelijk gaat het nog
om rechtvaardigen onder alle mensen, naderhand, sinds het joodse
volk door de gebeurtenissen in Sinai een ‘status aparte’ heeft gekregen,
worden met noachiden of zonen van Noach de Godvrezenden
onder de heidenen bedoeld (bAvoda Zara 51a). Een vreemdeling die
zijn oude heidense levenswijze – afgodendienst in de ogen van de joden
– heeft afgezworen, wordt een zoon van Noach genoemd (bMakot
9a).
Wij zouden het voorlopig zo kunnen formuleren: een noachide is
dus een niet-jood die niet alleen rechtvaardig leeft maar die ook een
oriëntatie in zijn leven heeft gevonden. Een noachide is iemand die de
Thora en de traditie tot uitgangspunt en richtlijn voor zijn leven heeft
genomen. De rechtvaardige levenswijze wordt ondersteund door studie
van de Thora en de joodse traditie. De Thora en – sinds haar ontstaan
– de joodse traditie vormen dus de levensoriëntatie van de noachide.
In het voorgaande is impliciet ook de relatie van joden met nietjoden
aan de orde. Het jodendom heeft zich sterk bezonnen op zijn
relaties met de niet-joodse wereld. Het heeft echter nooit de behoefte
gehad zijn visies op missionaire wijze uit te dragen. Aan de andere
kant dwong zowel het leven onder niet-joden in de diaspora als het
leven in eigen land tezamen met niet-joden van ver voor het begin van
onze jaartelling tot in de jongste tijd het jodendom zich rekenschap te
50

geven van die relaties. Die konden naar gelang van de groepering waar
deze niet-joden deel van uitmaakten nogal van kwaliteit verschillen.
Het had dus zin zich in die verschillen te verdiepen.
Een noachide, dat wil zeggen een ben Noach (zoon van Noach),
was in het oude Israël een geer tosjav, een inwonende vreemdeling.
(bAvoda Zara 64b; vgl. Lev. 25:35 en bChoelien 114b). 5 De noachidische
voorschriften werden geacht van toepassing te zijn voor de heidenen
(niet-joden) die destijds woonden in het land Israël en zich in hun
levenswijze lieten leiden door de opvattingen van de Thora en de traditie.
Naderhand werd de term ben Noach ook gebruikt voor anderen
(buiten Israël) die leefden overeenkomstig de zeven voorschriften.
Noachiden zijn dus blijkbaar onder meer mensen die zich met het
jodendom verwant voel(d)en. De minimum verplichting bestond hierin
dat zij de geboden hielden die de zonen van Noach op zich hadden
genomen.
Het houden van de noachidische geboden werd beschouwd als
een minimumvoorwaarde wanneer men juridisch (halachisch) erkend
wilde worden als zoon van Noach. Deze erkenning vond plaats doordat
de niet-jood voor een joods gerechtshof van drie leden verklaarde
zich niet met afgodendienst af te geven. 6 Een noachide valt, zo is in de
Talmoed de opvatting van Rabbi Meïr (Tana, rond 150), onder de jurisdictie
van de joodse traditie. Maar de wijzen (aanduiding voor de
tanaïtische geleerden, tot 200) waren het niet met Rabbi Meïr eens en
namen een minder streng standpunt in dan Rabbi Meïr. Zij stelden
dat een noachide iemand is die de zeven opdrachten op zich heeft
genomen (bAvoda Zara 64b). En het standpunt van de wijzen is bepalend.
5 Op deze Talmoedplaatsen is echter geen sprake van de technische term ben
Noach (noachide). Wel is sprake van geer (vreemdeling), kennelijk in de zin
van geer tosjav (inwonende of bijwonende vreemdeling van niet-joodse huize,
en dus noachide).
6 Flusser, “Het schisma tussen Jodendom en Christendom”, 327; “Elke morgen
nieuw”, 277.
51

Het strengere standpunt is mogelijk het gevolg van bittere ervaringen
die men had opgedaan met proselieten en inwonende vreemdelingen
die al te gemakkelijk de weg naar het christendom hadden
gevonden.
De uitdrukking zonen van Noach of noachiden is voor de rabbijnen
de terminus technicus geworden die betrekking heeft op de als zodanig
halachisch erkende rechtvaardigen onder de niet-joden (oorspronkelijk
de geree tosjav, noachiden in strikte zin). De uitdrukking
wordt in ruime zin ook gebruikt voor alle mensen die zichzelf als
rechtvaardigen beschouwen. Beide groepen moeten echter onderscheiden
worden van de geree tsedek, de ‘rechtvaardige vreemdelingen’,
dat wil zeggen diegenen die halachisch als jood worden beschouwd.
7
3. Drie categorieën niet-joden
Volgens de jongste halachische jurisprudentie, 8 die zich overigens
baseert op de grote autoriteiten van het verleden, dient men te onderscheiden
tussen drie typen van niet-joden: de geer, de noachide en de
afgodendienaar.
1. De geer, de ‘in- of bijwonende vreemdeling’. Het woord geer
wordt niet helemaal terecht ook wel eens met ‘proseliet’, dat wil zeggen
‘hij die naderbij komt’, vertaald. Een proseliet is iemand die tot
het jodendom toetreedt. Volgens de halacha is zo iemand een jood
(vgl. bJevamot 48b). In zekere maar zeer beperkte mate is dat maar
het geval met de geer tosjav. Hij blijft niet-jood, maar hij neemt officieel
voor een rabbinaal gerechtshof de verplichting op zich naar de
7
Berman, Encyclopaedia Judaica, 12:1190-91.
8
Yehuda Gershuni, “Minority Rights in Israel”, 19-34.
52

zeven noachidische geboden te leven. 9 Hij wordt dus met betrekking
tot de naleving van deze geboden beschouwd ‘alsof’ hij een jood is,
maar niet met betrekking tot de overige van de 613 mitswot. Maimonides
(Mosje ben Maimon, 1135-1204) in zijn Misjnee Tora, Hilchot
Melachiem (Regels voor koningen) 8:11 zegt:
Ieder die de zeven geboden op zich neemt en zich erop richt
ze te houden, hoort tot de vromen uit de volkerenwereld
[Chasidee Oemot Haolam] en hij heeft deel aan de toekomstige
wereld; dit wil zeggen dat hij ze op zich neemt en ze
doet omdat God ze in de Thora bevolen heeft en ons heeft
bekendgemaakt aan Mozes onze leraar omdat ze aan de zonen
van Noach altijd al bevolen zijn. Maar als hij ze doet op
grond van logische overweging, dan is hij niet slechts een
geer tosjav en evenmin een van de vromen uit de volkerenwereld,
maar zelfs een van hun wijzen. 10
Volgens Rasji (naar de beginletters van zijn naam Rabbi Sjlomo
ben Jitschak, 1040-1105) op bAvoda Zara 64b is de geer verplicht de
sjabbat te onderhouden. Volgens Rabbi Akiva (ong. 50-135) in bKritot
9a is een geer niet verplicht de sjabbat te onderhouden. Volgens Rabbi
Jeroecham Perlow bedoelt Rabbi Akiva daarmee dat hij slechts verplicht
is op sjabbat die dingen na te leven waartoe een jood verplicht
is op de zogenaamde chol hamoëed, de weekdagen van een feest. 11 In
Israël betekent dit dat er ruimte ontstaat voor niet-joden om op sjabbat
toch bepaalde werkzaamheden te doen en bijvoorbeeld op zondag
niet te werken.
9
Rabbi Jomtov ben Avraham Isjbili (Spanje, 1250-1330), de Ritva, in zijn
commentaar op bMakot 9a.
10
Aldus It. Avraham van Wilna, geciteerd door Gershuni, “Minority Rights in
Israel”.
11
In: Sefer Hamitswot Lerasag, Mitswot Asè 35-37.
53

2. De ben Noach, de ‘zoon van Noach’ oftewel de noachide. Dit is
degene die wel de zeven noachidische voorschriften onderhoudt maar
zich daar niet officieel toe verplicht heeft door middel van een verklaring
voor een rabbijnse rechtbank. Noachiden zijn geen afgodendienaars,
maar zij hebben zich aan de andere kant ook niet formeel voor
een rabbijnse rechtbank verplicht tot de naleving van de noachidische
geboden en staan dus niet onder rabbijnse jurisdictie. Volgens sommige
Thora-autoriteiten mogen noachiden bepaalde voorschriften
niet naleven, omdat ze specifiek alleen maar voor Israël gelden:
a. De sjabbat houden zoals de joden die houden;
b. De joodse feestdagen vieren zoals joden dat doen;
c. De Thora bestuderen op die punten die niet van toepassing
zijn op de noachiden;
d. Het schrijven van een Thorarol of het opgeroepen worden
voor de Thora;
e. Vervaardigen, schrijven of dragen van gebedsriemen;
f. Bevestigen van een mezoeza aan hun deurposten of zijkanten
van hun poorten. 12
3. De ovdee avoda zara, ‘degenen die avoda zara (afgodendienst)
plegen’, kortweg afgodendienaars. Een afgodendienaar is iemand die
aan enig menselijk wezen of natuurverschijnsel goddelijke eer bewijst.
Jezus is voor joden een mens. Hem goddelijke eer bewijzen staat dus
gelijk aan afgoderij. Toch wordt in het jodendom deze conclusie niet
algemeen getrokken. Er wordt namelijk onderscheid gemaakt tussen
avoda zara (afgodendienst) en sjitoef (polytheïsme of samenwerking;
hier: het associëren van God met een sterfelijk wezen). Maimonides
die leefde in een moslimomgeving is zeer streng op dit punt. Christenen
zijn volgens hem afgodendienaars, maar de moslims, die immers
12 Vgl. Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 41-42; zie
hieronder par. 6, 4e alinea.
54

streng monotheïstisch zijn, niet. 13 Meïri (Menachem Ben Sjlomo Meïri,
1249-1316) die in een christelijke omgeving leefde, is veel gematigder.
Volgens hem is sjitoef geen afgoderij. Volgens Maimonides, zo is de
consequentie van diens opvatting, mag men de sjabbat niet ontheiligen
om het leven van een christen te redden, volgens Meïri wel. De
laatste stelt de christenen bijna gelijk aan de geree tosjav. 14 Toch gaat
Maimonides in de praktijk niet zover dat hij hulp aan christenen uitsluit.
In zijn Misjnee Tora, Hilchot Melachiem (Regels voor koningen)
10:12 stelt hij op basis van bGitien 61a dat men vanwege de darkee sjalom
(wegen des vredes, vreedzame co-existentie) de zieken van de
afgodendienaars moet verzorgen, hun doden begraven en hun armen
moet helpen.
4. Verfijningen in de onderscheidingen
De onderscheidingen die wij hierboven getekend hebben, worden
in de halachische jurisprudentie nog verfijnd doordat men de bepaling
of een niet-jood in een bepaalde categorie ondergebracht moet worden,
gerelateerd aan bepaalde verboden en geboden die aan het jodendom
zijn opgelegd met betrekking tot hun verhouding tot nietjoden.
Bijvoorbeeld: mag men wijn kopen van een niet-jood? Een jood
mag wel wijn verhandelen met een moslim omdat een moslim met
betrekking tot wijn geldt als een geer. Een moslim mag ook tussen
joden wonen (verblijf) om dezelfde reden. Dergelijke detailleringen
hebben in het verleden vreedzame co-existentie in het land Israël mogelijk
gemaakt.
Het is interessant dat het collectieve engagement met betrekking
tot de tien geboden in de christelijke wereld soms bijna de juridische
waarde krijgt van een officiële verklaring voor een rabbinaal gerechts-
13
In: Misjnee Tora, Hilchot Avoda Zara (Regels met betrekking tot de afgodendienst).
14
Meïri, geciteerd door Gershuni, “Minority Rights in Israel”.
55

hof, dit ondanks het feit dat zij volgens de rabbinale jurisprudentie
eigenlijk niet het recht hebben de eerste drie geboden (in de rabbijnse
telling) als op zichzelf betrekking hebbend te onderhouden. Toch zijn
er (ook nu nog) stemmen die zeggen dat christenen met betrekking
tot wijn en tot verblijf de status hebben van afgodendienaars.
5. Bronnen van de noachidische voorschriften
Wij noemen de bronnen niet in chronologische volgorde maar
naar belangrijkheid voor de ontwikkeling van de latere traditie. De
voorschriften voor de noachiden worden in de Talmoed op diverse
plaatsen genoemd, vaak bovendien in een verschillende context. 15
De voorschriften komen overigens als zodanig niet voor in de Misjna.
Dit is opmerkelijk. Zelfs de technische term mitswot benee Noach
ontbreekt. Guttmann meent dat de noachidische geboden weliswaar
niet opgesomd maar wel voorondersteld worden. 16 Hij verwijst daarbij
naar mChoelien 9:1, waar staat: “Wanneer iemand [een jood] een onrein
stuk vee voor een niet-jood slacht en het heeft nog stuiptrekkingen,
dan kan het voedsel onreinheid overdragen, maar geen aasonreinheid
tot het verstorven is of men de kop van het lichaam gescheiden
heeft.” 17
Elders heeft een van de auteurs aangegeven dat achter dit Misjnavoorschrift
echter een andere vraagstelling zit, namelijk niet meer
15
Talmoedpassages waarin direct of indirect wordt gesproken over de noachidische
voorschriften of over de zonen van Noach: Eroevien 62a; Joma 67b;
Jevamot 47b, 48b (2x), 62a; Baba Kama 92a; Baba Metsia 90b; Sanhedrien
56ab, 57ab, 58b, 59ab, 74b; Avoda Zara 2b, 3a, 5b, 6b, 15a, 24b, 51a, 64b, 71b,
72a; Horajot 8b; Makot 9ab; Choelien 90a, 91a, 92ab, 100b, 1016, 102ab, 1146,
1216, 129ab.
16
Guttman, Das Judentum und sein Umwelt, 100.
17
m – Misjna. Het oudste deel van de Talmoed, ook apart uitgegeven. Overigens
bevat Misjna Tohorot 1:3 een indirecte, voor ons verder niet van belang
zijnde verwijzing met betrekking tot noachiden.
56

maar ook niet minder dan hoe een jood die een welomschreven dienst
verricht voor een niet-jood zich in dit geval heeft te gedragen. 18
De belangrijkste Talmoedpassage met betrekking tot de noachidische
voorschriften is bSanhedrien 56ab waar de zeven voorschriften,
één in positieve en zes in negatieve bewoordingen, worden genoemd:
Onze rabbijnen leren: “Zeven voorschriften zijn opgelegd
aan de zonen van Noach:
[het scheppen van een] rechtsorde
[zich te onthouden] van godslastering,
van afgodendienst,
van bloedschande,
van bloedvergieten,
van beroving, en
van het eten van delen van een levend dier.”
Rabbi Chanina ben Gamliël [Tana, rond 120]: “Daaronder valt
ook bloed van een levend dier.”
Vervolgens worden de voorschriften uitvoerig becommentarieerd
(bSanhedrien 57b, 57ab, 586, 59ab).
Behalve in de Talmoed vinden we nog op een aantal andere plaatsen
verwijzingen naar de noachidische voorschriften. Zo vinden we
ook in de Tosefta – die ouder is dan de Talmoed maar jonger dan de
Misjna en waarvan elementen hun weg hebben gevonden naar beide
Talmoediem, die van het land Israël en die van Babylonië – een opsomming
van de zeven geboden. 19 In het traktaat tAvoda Zara 8:4
worden de noachidische voorschriften genoemd: “Zeven opdrachten
18
Willem Zuidema, Op zoek naar Tora, 125-126.
19
t – Tosefta. Apart uitgegeven commentaren van de Tanaïem (Schriftgeleerden)
in verband met de Misjna. Guttman, Das Judentum und sein Umwelt, 99;
Berman, Encyclopaedia Judaica, 12:1190
57

zijn de noachiden opgedragen: met betrekking tot rechtsinstellingen,
afgodendienst, godslastering, bloedschande, bloedvergieten en beroving.”
De zevende wordt opengelaten. Uit het vervolg blijkt dat de
aard daarvan op dat moment nog ter discussie stond. In tAvoda Zara
8:6 vinden we vier aanvullende richtlijnen. Het betreft het verbod van
het drinken van bloed van een levend dier, van castratie, van tovenarij
en van het uitoefenen van magische praktijken zoals opgesomd in
Deuteronomium 18:10-11.
Een derde, belangrijke, bron van de noachidische voorschriften is
te vinden in het Nieuwe Testament. In de Handelingen der Apostelen
staat in 15:20: “. . . maar hun [de heidenen] aanschrijven, dat zij zich
hebben te onthouden van wat door de afgoden bezoedeld is, van hoererij,
van het verstikte en van bloed.” Het gaat hier om voorschriften
die afkomstig zijn uit de joodse traditie en die van een oorspronkelijk
karakter zijn. De apostolische oerkerk accepteerde met betrekking tot
de bekering van niet-joden eenvoudigweg, zeggen Flusser en Safrai, de
joodse lering. 20
Naast deze geautoriseerde tekst, bekend als het decreet van de
apostelen, bestaat nog een andere tekst, de zogenaamde westelijke
tekst van de Handelingen der Apostelen. Volgens deze verwante bron
wordt aan hen die zich uit het heidendom bekeren, voorgeschreven
zich te onthouden van aan de afgoden geofferd vlees, van bloed en
van ontucht. 21
Vervolgens wijzen Flusser en Safrai op het bestaan van uitspraken
van rabbijnen over de zogenaamde kardinale zonden (later: hoofdzonden)
die als het ware de oudste voorfase van de noachidische geboden
zouden zijn. 22 Dit zijn overtredingen die onder geen enkele
20 Flusser en Safrai, “Das Aposteldekret und die Noachitischen Gebote”, 100.
Zie ook Boon, “Messiaanse gemeenschap in eschatologisch perspectief”.
21 Flusser en Safrai, a.w., 174-175.
22 Ibid., 178-182, 186.
58

voorwaarde zijn toegestaan, zelfs niet om het eigen leven te redden.
Het gaat om afgodendienst, incest (inclusief overspel) en moord
(bSanhedrien 74a). Alle andere verboden mochten overtreden worden
in het geval dat het eigen leven op het spel stond.
Er is een zekere verwantschap tussen het aposteldecreet met zijn
joodse oorsprong en de hiervoor genoemde rabbijnse richtlijnen die
tijdens de rabbijnse synode in Lida zijn geformuleerd. 23 Flusser en
Safrai beschouwen de twee versies van het aposteldecreet als varianten
op de noachidische voorschriften uit de joodse traditie die de status
van godvrezende niet-joden met betrekking tot het jodendom
regelden. 24 Voor de verschillen tussen beide versies en voor de argumentatie
verwijzen we naar het genoemde artikel. Beide versies
stammen uit de tijd voordat de in de Talmoed genoemde zeven voorschriften
gezaghebbend zijn geworden.
Een vierde bron, maar wellicht wel een van de oudste, vormt het
Boek der Jubileeën, een boek dat tot de zogenaamde apocriefe literatuur
wordt gerekend en van oudere datum is dan de Talmoed. De
beschrijving in dit boek heeft het karakter van een midrasj (een rabbijnse,
actualiserende vertolking) op Genesis 9. De datering is waarschijnlijk
van rond het jaar 100 voor de gewone jaartelling. Deze bron
vormt een van de oudste versies van de noachidische voorschriften. In
hoofdstuk zeven wordt in de verzen 20 en 21 een opsomming gegeven
van zés richtlijnen die aan Noach gegeven zijn:
23 Ibid., 175.
24 Ibid., 186.
Men moet zorgen dat er rechtvaardigheid bestaat, de
schaamte van het vlees moet men bedekken, men hoort de
Schepper te zegenen, zijn ouders te eren, en de naaste lief te
59

hebben. Ten slotte hoort men zich te wachten voor ontucht,
onreinheid en alle ongerechtigheid. 25
Guttmann spreekt overigens van vijf voorschriften die in het Boek
der Jubileeën worden genoemd: het gebod van recht en rechtvaardigheid
(7:20; 7:23; 7:34), het verbod van ontucht (7:20; 7:21; 7:24), het
verbod van bloedvergieten (7:23; 7:25; 7:27-29), het verbod van het
nuttigen van bloed van levende dieren (7:28-32; ook: het verbod van
het nuttigen van bloed zonder meer), het verbod ongerechtigheid uit
te oefenen, van roof (7:23). Het verbod van godslastering en het verbod
van afgodendienst ontbreken, maar zij zijn wel af te leiden uit
Jubileeën 7:23. 26
Een vijfde bron met hierin een verwijzing naar het boek van de Jubileeën
vindt men in het zogenaamde Damascusgeschrift. Het gaat
hier om een in 1897 door Solomon Schechter in de geniza van Fostad
(Kairo) ontdekt en in 1910 door hem gepubliceerd document van een
joodse gemeenschap die in de eerste eeuw van de gewone jaartelling
haar zetel in Damascus had en die opereerde onder de naam Gemeente
van het Nieuwe Verbond. In het Damascusgeschrift wordt eerst een
opmerking gemaakt over het zondige verleden (ook) van de zonen
van Noach en het nieuwe begin dat met Abraham een aanvang nam.
Genoemd worden: ontucht, rijkdom en verontreiniging van het heiligdom
(Damascusgeschrift 4:15-20).
Vervolgens worden een aantal gedragsregels gegeven voor een
rechtvaardige levenshouding: zich verre te houden van de mannen
des verderfs; zich te onthouden van de onreine weelde der verdorvenheid
(verkregen uit geloften en votiefgeschenken om zich zo de rijkdom
van het heiligdom toe te eigenen); de arme van Zijn volk niet te
beroven; niet toe te laten dat weduwen hun prooi worden en zij de
25
Berman, Encyclopaedia Judaica, 12:1190.
26
Guttman, Das Judentum und sein Umwelt, 105.
60

wezen vermoorden; onderscheid te maken tussen onrein en rein; de
mensen het verschil bij te brengen tussen heilig en profaan; de sjabbat
te houden overeenkomstig de bepalingen en de feestgetijden en vastendagen,
overeenkomstig hetgeen besloten is door hen die tot het
Nieuwe Verbond in het land van Damascus toegetreden zijn. 27
Het is overigens de vraag of wij hier echt te maken hebben met regels
voor noachiden dan wel met de regels die golden binnen een
groepering die zich afgescheiden had van de hoofdstroom van het
jodendom en die als eis werden gesteld aan hen die tot de groepering
wensten toe te treden.
Een zesde bron vormt de Midrasj. In Beresjiet Rabba 34:8 wordt
gezegd dat de kinderen van Noach zich voor zeven zaken dienen te
hoeden: afgodendienst, incest, moord, vervloeking van de Goddelijke
Naam (godslastering), (geen) wetten voor de burgers (in te stellen), en
te eten van een lid dat is afgereten van een levend dier. Er wordt aan
toegevoegd dat volgens Rabbi Chanina ook het eten van bloed van een
levend dier is verboden; volgens Rabbi Lazar ook kruisbevruchting. En
Rabbi Simeon zei: “Ook tovenarij.” Rabbi Jochanan zei: “Ook castratie.”
Rabbi Issi (Assi) zei: “De kinderen van Noach hebben zich te
houden aan de volgende passage: Onder u zal er niemand worden aangetroffen,
die zijn zoon of dochter door het vuur doet gaan, enz. [Deut.
18:10-11].” Een vergelijkbare opsomming is te vinden in de Midrasj Sifra,
een midrasjverzameling op Leviticus (Sifra, Lev. 18:4).
Een zevende bron ten slotte, is weer te vinden in de Talmoed.
Overigens wordt hier niet uitdrukkelijk over voorschriften voor noachiden
gesproken. Het gaat echter wel om verwante richtlijnen. In het
traktaat Joma staat: “Onze rabbijnen leerden: ‘Mijn verordeningen zult
gij volbrengen [Lev. 18:4]; dit zijn die voorschriften die, als ze niet
27 Flusser en Safrai, “Das Aposteldekret und die Noachitischen Gebote”, 183;
voorts: “Het Damascusgeschrift”, 15-19.
61

zouden zijn opgeschreven, eigenlijk opgeschreven hadden moeten
worden; dit zijn ze: [de voorschriften die betreffen] afgodendienst
[aanbidding van hemellichamen], onzedelijke handelingen en bloedvergieten,
diefstal en godslastering’” (bJoma 67b).
62

De noachidische geboden in verschillende bronnen:
Talmoed Tosefta NT Jubileeën Midrasj R.
1. rechtsorde rechtsorde - rechtvaardigheid
wetgeving
2. (geen) godsafgoden- afgoderij - sterrenverelasteringdienstring
3. (geen) afgogodslaste- - God eren godslastedendienstringring
4. (geen) ontucht
ontucht hoererij ontucht ontucht
5. (geen) bloedvergie- - bloedvergiebloedvergiebloedvergietentententen 6. (geen) diefstal
diefstal - roof -
7. (geen) deel deel van een verstikte - deel van een
van een levend dier
levend dier
levend dier
eten
eten
eten
- (geen) bloed bloed bloed bloed van
van een
een levend
levend dier
dier
(geen cas- (geen) cas- - - castratie
tratie?)tratie - (geen) tovenarij
- - tovenarij
- magie - - -
- - - ouders eren -
- - - naaste liefhebben
-
- - - (geen) onreinheid
-
- - - (geen) ongerechtigheid
-
(geen ver- - - - (geen)
mengingkruisbestui-
van soorten)
ving
63

Wat in de verschillende kolommen als ontucht dan wel als incest
wordt weergegeven wordt in de bronnen in het algemeen weergegeven
als giloei arajot of kortweg arajot. Giloei betekent ‘ontbloting’ en
arajot is meervoud van erva dat ‘geslachtsdeel’ betekent. Giloei arajot
is de technische term voor alle verboden seksuele handelingen. Het
omvat zo alle verboden relaties en dus ook incest en ontucht. 28
Op basis van ons onderzoek zijn de voorschriften die na het zevende
voorschrift in de verschillende kolommen worden vermeld naar
ons oordeel geen variante mogelijkheden die de verschillende tradenten
hebben voorgedragen maar deelaspecten van het zevende voorschrift.
29
6. Afleidingen
De noachidische voorschriften waar de rabbijnse traditie over
spreekt hebben een geschiedenis en ontwikkeling doorgemaakt. De
oudste vorm ervan is wellicht reeds in de Thora te vinden, namelijk in
Genesis 9:1-7.
De rabbijnen merken op dat zes van de zeven voorschriften reeds
aan Adam geopenbaard zijn (Beresjiet Rabba 16:6; 24:5). De zevende
richtlijn, het verbod van het eten van vlees dat is afgescheurd van een
levend dier, kan eerst bekend zijn gemaakt aan Noach (ibid. 34:8).
Voorafgaand aan de grote vloed was het eten van vlees geheel en al
verboden. 30 De midrasj vertelt verder dat Abraham vandoen kreeg met
acht voorschriften (de besnijdenis), Jakob met negen (het verbod van
28
Cohn, Encylopaedia Judaica, 14:1207 e.v.
29
Zie daartoe hieronder hoofdstuk 7G.
30
Berman, Encyclopaedia Judaica, 12:1190; Leibowitz, Studies in Bereshit (Genesis),
76-77. Volgens sommige autoriteiten zou het Adam wel toegestaan
zijn geweest vlees te eten maar niet zelf te slachten. Wat dus al dood was,
door een ongeluk of door een wild dier, mocht hij opeten. Is dit een herinnering
aan een tijd dat de mens ook aas at?
64

het eten van de lendespier) en het volk Israël ten slotte met alle (Sjemot
Rabba 30:9).
In Mara (zie Ex. 15:25), zegt de Talmoed, kregen de Israëlieten tien
voorschriften. Zeven ervan waren reeds door de nakomelingen van
Noach geaccepteerd. In Mara werden toegevoegd: de instelling van
sociale wetten, de sjabbat en de plicht de ouders te eren. De toevoeging
was nodig vanwege de ordening van het leven en vanwege een
goede rechtsorde (bSanhedrien 56b).
De Amoraïem (Talmoedische wijzen in de derde tot de zesde
eeuw) vroegen zich af waarom bepaalde voorschriften wel en anderen
niet zijn genoemd, zoals de plicht tot voortplanting, de besnijdenis en
het verbod van het eten van de lendespier. Immers, zo redeneerden
zij, dit zijn toch ook wetten uit de tijd van voor Sinai. Als verklaring
gaven zij dat de afwezigheid van het voorschrift van de besnijdenis en
van het verbod van het eten van de lendespier voortkomt uit het feit
dat het voor-Sinaïtische regels zijn die niet zijn herhaald op Sinai en
dat de regels die niet zijn herhaald van die tijd af slechts geldig zijn
voor joden (bSanhedrien 59ab). 31
Voortplanting is volgens Rabbi Jochanan (bar Napacha) (Pal., gest.
279) ook een plicht voor niet-joden (bJevamot 62a; vgl. Gen. 9:1) maar
deze regel is desondanks niet opgenomen bij de noachidische voorschriften.
De noachidische voorschriften, zoals zij uiteindelijk worden opgevat
als zeven in getal, moet men niet opvatten als enkelvoudige geboden,
maar als hoofdgroepen van voorschriften. Het zijn randvoorwaarden
voor waarachtig menselijk leven, merkt Whitlau op. Uit iedere
categorie kunnen weer meerdere gedetailleerde voorschriften wor-
31
Berman, Encyclopaedia Judaica, 12:1191.
65

den afgeleid. 32 Dit zou naar onze mening het onderwerp moeten zijn
van een noachidische jurisprudentie, een taak van op dit terrein geschoolde
halachisten. In een van de volgende hoofdstukken willen wij
proberen ons alvast een beeld te vormen van wat die zeven hoofdgroepen
in concreto zouden kunnen inhouden.
In de Babylonische Talmoed, in het traktaat Choelien 92ab, wordt
een aantal van dertig voor de noachidische voorschriften genoemd.
Wij komen hierop later nog terug. Wellicht hebben we daar te maken
met een herinnering aan de mogelijkheid van een jurisprudentiële
differentiëring en verfijning van de zeven noachidische voorschriften.
Het zou kunnen zijn dat wij in de 613 mitswot die aan Israël zijn geschonken,
aanwijzingen kunnen vinden voor een dergelijke differentiering
en onderverdeling van de hoofdgroepen in subgroepen en specifieke,
enkelvoudige mitswot voor noachiden. Wij zullen daar in
hoofdstuk 4 en volgende proberen een beeld van te krijgen.
32
Whitlau, “Over de Noachitische geboden”. Zie voor een uitwerking in deze
zin: Lichtenstein, The Seven Laws of Noah en Clorfene en Rogalsky, The Path
of the Righteous Gentile.
66

HOOFDSTUK 3
De noachidische voorschriften als
levensoriëntatie en als levensordening
(een nadere specificatie)
1. Een mogelijke onderverdeling
In de inleiding hebben wij gewag gemaakt van de behoefte aan
zingeving en vormgeving van het leven zoals die in toenemende mate
door velen wordt ervaren en tot uitdrukking wordt gebracht en die
blijkt te bestaan zowel bij mensen die geen binding met het christendom
meer voelen als bij mensen die nog kerkelijk meeleven. In het
voorgaande hoofdstuk hebben wij ons rekenschap gegeven van de rol
die de noachidische voorschriften zouden kunnen spelen bij de vormgeving
van het leven. Wij hebben ons reeds enigszins georiënteerd in
de betreffende literatuur en daarbij de verschillende tradities op een
rijtje gezet, zonder echter ons te zeer te verdiepen in de historische
context en achtergrond van de verschillende redacties van deze voorschriften.
Daartoe zullen wij in de laatste twee hoofdstukken van dit
boek een poging ondernemen. Hier, op deze plaats, zullen we de inhoud
van de noachidische voorschriften nader omschrijven en hun
betekenis weergeven.
De noachidische geboden omvatten, zoals we gezien hebben, volgens
de meeste tradities zeven voorschriften. Dit ondanks het feit dat
er nogal wat verschil bestaat tussen de verschillende bronnen. Enerzijds
stellen sommige dat er zeven zijn, maar geven er zes, anderzijds
lopen wat de invulling van enkele betreft de bronnen enigermate uiteen,
zoals te zien valt in het schema in het vorige hoofdstuk. Tegelijk
67

lijkt uit een aantal recente rabbijnse publicaties dat men van mening
is dat men ze moet opvatten niet als enkelvoudige geboden maar als
aanduidingen van categorieën van voorschriften of als randvoorwaarden
voor waarachtig menselijk leven. In iedere categorie zouden dan
weer meerdere gedetailleerde voorschriften kunnen worden ondergebracht.
Of uit elk hoofdgebod zouden dan weer andere meer gedetailleerde
voorschriften kunnen worden afgeleid. Dit zou, zoals ook reeds
gezegd, naar onze mening het onderwerp moeten zijn van een noachidische
jurisprudentie, een taak van op dit terrein geschoolde halachisten.
In de volgende hoofdstukken zullen wij proberen ons een
beeld te vormen van wat die zeven hoofdgroepen in concreto zouden
kunnen inhouden. We kunnen ons daarbij baseren op recente publicaties
van joodse zijde, zoals van Lichtenstein, Clorfene en Rogalsky.
Misschien zouden we op het punt van nadere uitwerking en concrete
toespitsing kunnen denken aan het model van de 39 soorten
werk die op sjabbat verboden zijn, die afgeleid worden uit Exodus
31:12-16 en 35:1-3, waar de werkzaamheden vermeld worden die aan de
tabernakel verricht worden en die op sjabbat onderbroken dienen te
worden. Deze worden in de joodse traditie opgevat als aanduidingen
van categorieën, aangeduid als ‘vaderwerkzaamheden’ (avot melachot,
ev. av melacha), die weer gedifferentieerd worden in ‘afstammelingwerkzaamheden’
(toledot). Anders gezegd: waaronder allerlei op welke
grond dan ook op sjabbat verboden werkzaamheden geclassificeerd
werden (bSjabbat 7b). 1
Op dezelfde wijze zouden wij dan de zeven noachidische voorschriften
kunnen zien als avot mitswot, die dan weer gedifferentieerd
en gespecificeerd kunnen worden in toledot mitswot.
In de Babylonische Talmoed, in het traktaat Choelien 92ab, wordt
een aantal van dertig voor de noachidische voorschriften genoemd.
Wij komen daar later nog op terug. Wellicht hebben we daar te ma-
1 Zuidema, Gods Partner, 97-103, 154.
68

ken met een herinnering aan een dergelijke mogelijkheid van een jurisprudentiële
differentiëring en verfijning van de zeven noachidische
voorschriften, vergelijkbaar met de differentiatie die de bovengenoemde
auteurs hebben toegepast. Het zou kunnen zijn dat wij, in die
lijn, in de 613 mitswot die aan Israël zijn geschonken, aanwijzingen
kunnen vinden voor een dergelijke differentiëring en onderverdeling
van de hoofdgroepen in subgroepen en specifieke enkelvoudige mitswot
voor noachiden. Anders gezegd: voorschriften die wij op de wijze
van toledot onder zouden kunnen brengen in de aanvaarde zeven categorieën
van noachidische ‘vadergeboden’. Wij zullen in de hoofdstukken
4-7 proberen een beeld daarvan te krijgen.
2. Verankering in de Thora
Evenals de op sjabbat verboden werkzaamheden vinden op hun
beurt de zeven noachidische voorschriften weer hun basis in de Thora.
2
1. Het voorschrift een rechtsorde te scheppen en daarmee ook het
instituut van rechters in het leven te roepen, is gebaseerd op Genesis
18:19, waar staat: “. . . door gerechtigheid en recht te doen.” Ook wordt
verwezen naar Genesis 34:13 waar de zonen van Jakob (om recht te
doen) bedrieglijk spraken omdat hun zuster Dina verkracht was.
2. Het verbod van godslastering is gebaseerd op Leviticus 24:16:
“Wie de Naam des Heren lastert zal zeker ter dood gebracht worden”
(bSanhedrien 56b). We merken op dat het hier om een post-
2
Schwarzschild, Encyclopaedia Judaica, 12:1189. Wij geven hier de volgorde
van de zeven noachidische voorschriften, zoals bSanhedrien 56a die geeft.
Lichtenstein, in The Seven Laws of Noah, begint met diefstal, omdat die in de
nummering van de 613 mitswot vooropkomt en in de Talmoedscholen (Jesjivot)
als eerste bestudeerd wordt (19); Clorfene & Rogalsky beginnen met
afgodendienst (40, 48).
69

Sinaïtische verwijzing gaat die toch is opgenomen in de noachidische
voorschriften.
3. Het verbod van de dienst aan afgoden wordt afgeleid van de
tekst: “Zij hebben zich gehaast om af te wijken van de weg die Ik hun
geboden heb; zij hebben zich een gegoten kalf gemaakt, waarvoor zij
zich hebben nedergebogen en waaraan zij geofferd hebben, terwijl zij
zeiden: dit is uw God, Israël, die u uit het land Egypte heeft gevoerd”
(Ex. 32:8; zie bSanhedrien 56b). Ook hier gaat het om een post-
Sinaïtische verwijzing die toch noachidisch is (geacht wordt).
4. Het verbod van ontucht is af te leiden uit de instelling van het
huwelijk in Genesis 2:22-24 en uit de geschiedenis van Abraham en
Abimelech in Genesis 20. Het is voorts te vinden in Leviticus 20:10-21,
waar diverse vormen van ontucht en bloedschande streng veroordeeld
worden. Ook wordt wel verwezen naar Jeremia 3:1.
5. Het verbod van het vergieten van bloed gaat terug op Genesis
9:6, waar staat: “Wie des mensen bloed vergiet, diens bloed zal door
de mens vergoten worden.”
6. Het verbod van diefstal en roof is af te leiden uit de opdracht:
“Van alle bomen in de hof moogt gij vrij eten, maar van de boom der
kennis van goed en kwaad, daarvan zult gij niet eten”, een opdracht
die te vinden is in Genesis 2:16-17.
7. Het verbod vlees te eten van een nog levend dier is afgeleid uit
Genesis 9:4. Hier wordt gezegd: “Alleen vlees met zijn ziel, zijn bloed,
zult gij niet eten.” Ook wordt verwezen naar Genesis 2:16, waar staat:
“Van alle bomen in de hof moogt gij vrij eten.” De rabbijnen wijzen
erop dat dit een verbod van het eten van vlees inhoudt. De mens
mocht datgene eten dat gereed was om te eten. In Genesis 9:3 krijgt
de mens verlof ook dierlijk voedsel te gebruiken, maar hij moet er
voorzichtig mee omgaan en zich beperken.
70

3. Betekenis van de noachidische voorschriften
We hebben al opgemerkt dat de zeven noachidische voorschriften
hoofdgroepen zijn die hun parallellen hebben in de ‘hoofdgeboden’
die in de rabbijnse traditie voorkomen. Die hoofdgroepen zijn op hun
beurt gespecificeerd in een groot aantal voorschriften en consequenties
(zie bSanhedrien 56a-60b). We noemen onder andere het brengen
van verboden offers, het verbod op tovenarij, het verbod van castratie
bij mens en dier, het verbod van het vermengen van zaad. Dit laatste
is bijvoorbeeld in onze tijd van belang bij zaken als kunstmatige bevruchting
en in vitro fertilisatie. Naar dat model zou elk van de noachidische
geboden nader uitgewerkt kunnen worden in een noachidisch-halachische
jurisprudentie. Het voorschrift een rechtsorde te
scheppen houdt bijvoorbeeld in dat er sociale stabiliteit bestaat. Dit
wil echter niet zeggen dat men blind moet gehoorzamen aan de overheid.
Het jodendom komt primair op voor de belangen en het recht
van het individu. Onrecht moet worden voorkomen. Dit kan in nadere
bepalingen worden gespecificeerd.
Ook het verbod van afgoderij draagt bij tot een goede ordening
van het leven. Tevens wordt van iemand die valse goden afzweert
diens persoonlijke integriteit en redding benadrukt. 3
Het gebod zich te onthouden van wat door afgoden bezoedeld is
of aan hen geofferd, is een gebod om zich verre te houden van al wat
in contact staat met de wereld der afgoden, met andere woorden van
een maatschappelijk leven dat doordrenkt is van heidendom. 4
Dit betekent overigens niet dat per definitie andere godsdiensten
als heidendom gebrandmerkt worden. Het jodendom heeft geen behoefte
aan verkettering en missionering van de wereld vanuit het gezichtspunt
dat zij de enig ware religie zou zijn. Het is eerder zo – zoals
3
Schwarzschild, Encyclopaedia Judaica, 12:1189.
4
Boon, “Messiaanse gemeenschap in eschatologisch perspectief”, 22.
71

eeds in vorige hoofdstukken is aangeduid – dat andere godsdiensten
wegen kunnen zijn tot kennis van de Eeuwige. Wat onder afgoderij
valt zijn afgodische praktijken die tekortdoen aan de waardigheid van
de mens als schepsel en beelddrager van God.
Tot het verbod van diefstal horen ook zaken als militaire veroveringen
en oneerlijkheid in het economisch verkeer. 5 Maar ook een
christen die de Hebreeuwse Bijbel als Oude Testament annexeert en
primair als zijn erfdeel beschouwt, zondigt tegen het noachidische
verbod om te roven. 6
Een andere – meer aanvullende – benadering van het verbod van
bloedvergieten vinden we in de Talmoed: “Een Schriftgeleerde zegt tot
Rav Nachman bar Jitschak [Bab., gest. 356]: ‘Wie in het openbaar zijn
naaste beschaamt wordt het aangerekend alsof hij bloed vergiet.’
Waarop deze opmerkte: ‘Dat heb je mooi gezegd, want ik heb het
[zulk een schaamte] gezien, het bloed trok weg uit het gelaat en die
mens werd dodelijk bleek’” (bBaba Metsia 58b). Iemand in het openbaar
voor gek zetten, op een zodanige wijze dat zijn zelfrespect wordt
ondermijnd, geldt dus als bloedvergieten.
Het eten van een deel van een levend dier betekent ook dat het
verboden is het bloed van een levend dier te nuttigen, zegt Rabbi
Chanina ben Gamliël (Tana, rond 120) in de Talmoed als aanvulling op
de zeven voorschriften (bSanhedrien 56b).
5
Schwarzschild, Encyclopaedia Judaica, 12:1189.
6
Guttman, Das Judentum und sein Umwelt, 191-192.
72

4. De noachidische voorschriften als ordening van het leven
De noachidische voorschriften zijn primair een weerspiegeling van
menselijke verhoudingen. Zij regelen een aantal zaken op verschillende
relevante gebieden van het leven, namelijk:
1. op het gebied van de cultus: verbod van afgodendienst en van
godslastering;
2. op het gebied van de rechtsorde: sociale en juridische wetten,
verbod van diefstal en roof, verbod van bloedvergieten;
3. op het gebied van zedelijke verhoudingen: verbod van echtbreuk,
overspel, verbod van bloedschande, incest;
4. op het gebied van de humaniteit: verbod van het eten van levend
vlees c.q. vlees van een levend dier, het verbod van het
eten van bloed van een levend dier. 7
De noachidische voorschriften zou men kunnen zien als het fundament
voor een humane wereld en voor zedelijk goede verhoudingen.
De zeven voorschriften gelden voor heel de mensheid. Dit valt af
te leiden uit het gegeven dat de geboden bekend zijn gemaakt aan
Noach, de stamvader van de nieuwe mensheid na de ondergang van
de eerste mensheid. Na de grote vloed deelde God de voorschriften
mee waaraan de mensheid zich heeft te houden en vervolgens sloot
Hij een verbond met Noach. Dit verbond betreft de gehele mensheid. 8
Het universele karakter van de noachidische geboden houdt in dat
ze noch geografisch noch historisch gebonden zijn. Dit nu is in het
verband van onze vraagstelling van belang. De voorschriften zijn niet
bestemd voor en niet beperkt tot een bepaalde staat, nationaliteit,
7
Guttman, Das Judentum und sein Umwelt, 103.
8
Guttman, Das Judentum und sein Umwelt, 98; Schwarzschild, Encyclopaedia
Judaica, 12:1190; Berman, Encyclopaedia Judaica, 12:1190.
73

volk of religie. 9 Wel hebben de noachidische regels ons bereikt via de
joodse traditie. Maar dit geldt tenslotte ook voor de regels die zijn
geformuleerd in de Handelingen van de Apostelen. 10
Het joodse gedachtegoed is zowel bijzonder als algemeen van
aard. In de eerste betekenis verwijst het naar een volk dat van andere
volkeren onderscheiden is door, zoals al opgemerkt, een statuut met
geheel eigen en specifieke voorschriften. Dit wordt uitgedrukt met de
gave van de Thora op Sinai. Deze Thora van Mozes van Sinai omvat de
613 mitswot, 248 positieve en 365 negatieve. 11 Met de constatering dat
het joodse gedachtegoed ook universeel van aard is, wordt erkend dat
de zorg voor een zedelijk goede gang van zaken in de menselijke samenleving
een plicht is voor de beschaafde mensheid. 12
De noachidische voorschriften verbinden bovendien de joden met
de rest van de mensheid. 13 Het jodendom heeft een opdracht, namelijk
het (mee)bouwen aan een betere wereld. Daarom ook is de samenhang
tussen de mensheid en het joodse volk in (de structuur van) de
Thora duidelijk vermeld.
Wat nu is de legale basis van de noachidische richtlijnen voor
niet-joden? Moet men de voorschriften verstaan als regels voor noachiden
of als regels van noachiden? De Talmoed is hierover niet duidelijk.
Enerzijds wordt gesproken over zeven regels die voorgeschreven
zijn voor noachiden, anderzijds over zeven regels die de noachi-
9
Vgl. Guttman, Das Judentum und sein Umwelt, 103
10
Hand. 15:19-21 - afgoderij, hoererij, het verstikte en bloed; 21:25 voedsel/vlees
van afgodenoffers, bloed, het verstikte en hoererij.
11
Vgl. Zuidema, Gods partner, aanhangsel, ‘De 613 mitswot’.
12
Commentaar van I. Epstein op bSanhedrien 56a in de door hem geredigeerde
uitgave van de Babylonische Talmoed; vgl. ook bBaba Kama 92a en
Schwarzschild, Encyclopaedia Judaica, 12:1189.
13
Schwarzschild, Encyclopaedia Judaica, 12:1190.
74

den voor zichzelf accepteren (bBaba Kama 38a; bChoelien 92ab; bHorajot
8b; bSanhedrien 566).
Verwant hiermee is de vraag of de noachidische voorschriften geheel
of gedeeltelijk tot natuurwetten (universele morele wetten die
inherent zijn aan wat wel de menselijke natuur wordt genoemd) zijn
terug te voeren. Het zou dan met name gaan om de voorschriften voor
de instandhouding van de rechtsorde, het verbod van godslastering,
het verbod van diefstal en roof en om het verbod van bloedvergieten.
Deze regels zouden dan geen openbaringsregels zijn, maar natuurwetten
(zie bJoma 67b). Nieuw voor noachiden zijn dan de voorschriften
van het verbod op afgodendienst, ontucht en het eten van vlees van
levende dieren. 14
Maimonides stelde zich op het standpunt dat de enige zuivere basis
van de noachidische voorschriften de openbaring van de Thora aan
Mozes is. Daarmee wijst hij afleiding uit de wetten van de natuur en
eigen formulering door de zonen van Noach en consensus hierover als
basis af. 15 De Thora als geopenbaarde werkelijkheid is van een geheel
andere orde dan de werkelijkheid van de natuur. Voor hem is het volstrekt
duidelijk dat de noachidische voorschriften afkomstig zijn en
legaal deel uitmaken van de joodse traditie. 16 De zeven voorschriften
zijn regels vóór noachiden; het zijn geen regels die door niet-joden op
eigen initiatief zijn geformuleerd. Als niet-joden zich aan de zeven
voorschriften willen houden, kunnen zij zich, zoals al opgemerkt, onder
de jurisdictie van de joodse traditie stellen. De voorschriften krijgen
daarmee voor hen een bindend, halachisch karakter.
Daarnaast vindt men ook de gedachte dat de noachidische voorschriften
in zekere zin ook regels van noachiden zijn. Een nauwkeuri-
14
Guttman, Das Judentum und sein Umwelt, 167.
15
Berman, Encyclopaedia Judaica, 12:1191.
16
Boon, “Messiaanse gemeenschap in eschatologisch perspectief”, 27-28.
75

ge analyse en zorgvuldige vergelijking van de bronnen toont aan dat
het jodendom altijd groot respect heeft gehad voor die culturen waarin
zich een rechtsorde ontwikkeld had die in zekere mate inhoudelijk
beantwoordde aan de noachidische voorschriften, bijvoorbeeld door
het instellen van rechtbanken en het scheppen van een bestuursapparaat
die de rechtsorde bewaakten. Bij de bestudering van de relevante
passages uit bSanhedrien 56b-59b in hoofdstuk 4 tot 7 zullen wij ook
opmerken dat ervan uitgegaan wordt dat ook noachiden hun eigen
rechtbanken hebben. Alleen al de gedachte dat de mitswot benee
Noach aan Noach en zijn zonen gegeven zijn, nog vóór er sprake was
van het volk Israël, maakt duidelijk dat zij niet alleen een opdracht
voor de mensheid zijn maar ook tot het erfgoed van de mensheid behoren.
De noachidische voorschriften zijn niet alleen gedragsregels voor
door de rabbijnen als zodanig erkende rechtvaardige niet-joden maar
zij regelen impliciet ook de verhoudingen tussen joden en niet-joden.
De voorschriften hebben in zekere mate hun ontstaan te danken aan
het feit dat het jodendom zich bezonnen heeft op de voorwaarden
waaronder een relatie met de niet-joodse wereld halachisch aanvaardbaar
was. 17 Het jodendom bepaalt mee onder welke condities de relatie
tot stand gaat komen. Wie bij een ander binnenkomt, zal zich
moeten houden aan de regels van het huis.
De wijze waarop de joodse traditie dit doet is doordat men zich de
vraag stelt: wat mogen en moeten we van niet-joden eisen en verdragen
wanneer wij met hen en/of zij met ons in relatie treden? Hoe
hebben wij te handelen en ons te gedragen?
In feite is dit een halachische vraagstelling. In de ontwikkeling die
de noachidische voorschriften hebben doorgemaakt, kunnen de ant-
17
Zie Zuidema, Op zoek naar Tora, 123 e.v., 127 e.v.; zie ook de in het vorige
hoofdstuk beschreven recente halachische opvattingen.
76

woorden, afhankelijk van de situatie, een enigszins ander karakter
krijgen. 18
De vraag naar de legale basis van de noachidische voorschriften
speelt aansluitend aan het voorgaande nog op een andere manier een
rol, namelijk bij de vraag van de juridische vaststelling van de schuld
en de straf ingeval van overtreding. De zeven noachidische voorschriften
zijn voor de niet-joden minder vergaand dan de vergelijkbare
voorschriften voor de joden. Desondanks gaat het om basisregels
waarop in het oude Israël de doodstraf stond. Overigens is er niets
toegestaan aan een jood dat verboden is voor een noachide, vermeldt
de Talmoed (bSanhedrien 59a). Wel kan het voorkomen dat om technisch-definitorische
redenen een jood niet altijd schuld wordt aangerekend,
terwijl een noachide voor hetzelfde vergrijp wel schuldig is.
Zo is bijvoorbeeld het doden van een foetus voor een jood soms toegestaan,
terwijl dit voor een niet-jood verboden is. Toch blijft het mogelijk
dat wij hier de onderscheidingen uit hoofdstuk 5E toe te passen
hebben, in die zin dat het doden van een foetus bij een niet-joodse
moeder onder voorwaarden is toegestaan (zie ook hoofdstuk 7F). Voor
een jood is het doden van een foetus in elk geval nooit moord omdat
een foetus (technisch-definitorisch) niet wordt beschouwd als een
persoon. 19
De vaststelling van een overtreding gebeurde in het oude Israël
door gerechtshoven op basis van niet-joodse jurisdictie, maar ook
door joodse gerechtshoven die de zaken van de niet-joden behandelden.
De context van de Talmoedische discussie over de noachidische
voorschriften in het traktaat Sanhedrien (56a-59b) laat echter zien dat
de handhaving van de regels gebeurde door rabbijnse gerechtshoven.
18 Zie de in vorig hoofdstuk beschreven bronnen; zie ook het in par. 2 aldaar
gestelde.
19 Zuidema, Op zoek naar Tora, 122.
77

De inwonende vreemdelingen hadden destijds, althans degenen die
zich lieten leiden door de joodse traditie, een legale status.
5. De noachidische voorschriften als levensoriëntatie
Hiervoor zagen we dat de noachidische regels een rol hebben gespeeld
in de oerkerk. Dit is niet alleen inhoudelijk van belang maar
ook vanwege de erkenning van de werkwijze van de joodse traditie die
erin ligt opgesloten. Toch is het christendom in de loop der tijden een
geheel eigen weg gegaan, een weg die van een ander karakter is dan
de wijze waarop de rabbijnse traditie omgaat met en gebonden is aan
de schriftelijke en de mondelinge Thora. In de voorchristelijke tijd
was het voor een niet-jood die zijn afgodendienst en heidense levenswijze
had afgezworen, de aangewezen weg zich te houden aan de zeven
voorschriften. 20 Impliciet wendde hij zich hierdoor tot de joodse
traditie en tot het bestuderen van die delen van de Thora die voor
hem van belang zijn.
Wie de zeven voorschriften op zich neemt, heeft deel aan de komende
wereld, stelde Maimonides, en Jozef Karo nam in de nog steeds
gezaghebbende Sjoelchan Aroech dit standpunt over. 21 Met andere
woorden, oriëntatie op en betrokkenheid bij de joodse traditie is mogelijk.
Dit geldt tot op de dag van vandaag. Bekend is ook de op verschillende
plaatsen in de Talmoed voorkomende uitspraak van Rabbi
Meïr (Tana, rond 150) die gewoon was om te zeggen dat een heiden
die Thora leert gelijkstaat aan een hogepriester, een uitspraak die gebaseerd
is op Leviticus 18:5: “En je zult mijn wetten en rechtsregels
bewaren; de mens die ze doet zal daardoor leven!” Deze uitspraak, zo
staat in de Talmoed, verwijst naar hun (van de noachiden) eigen zeven
wetten (bSanhedrien 59a; vgl. ook bAvoda Zara 3a).
20
Root, “De status van het foetus en de richtlijnen voor abortus in de joodse
traditie”.
21
Guttman, Das Judentum und sein Umwelt, 170.
78

Dit wil niet zeggen dat een niet-jood de gehele Thora dient te bestuderen.
De voorschriften die uitsluitend betrekking hebben op de
joden en die hij als niet-jood niet hoeft te houden, hoeft hij niet te
bestuderen. Met enige voorzichtigheid zou men kunnen zeggen dat
de niet-joden hun eigen Thora hebben, de noachidische Thora, uitgewerkt
in een noachidisch-halachische jurisprudentie. Onze conclusie
is dat voor een niet-jood de studie van de Thora – de schriftelijke en
de mondelinge, want zij horen bij elkaar – van direct belang is voor de
regulering van zijn gedrag en de vormgeving van zijn leven.
Dit houdt een erkenning zonder voorbehoud in van het jodendom
en van de traditie van de Thora. De erkenning is niet alleen een erkenning
van het bestaan als zodanig maar ook van de relevantie ervan
voor ons als niet-joden. De Thora is tegelijk bijzonder en universeel,
zagen we eerder.
Sinds het christendom een van het jodendom duidelijk onderscheiden
gemeenschap is geworden met eigen opvattingen en met een
eigen cultuur, is voor de niet-jood die de afgodendienst afzweert het
welhaast vanzelfsprekend christen te zijn. Althans in onze westerse
wereld is dit het geval. De moslimwereld laten we hier buiten beschouwing.
Nu echter in onze tijd deze vanzelfsprekendheid niet langer gemeengoed
is, zouden de noachidische voorschriften en het statuut
van de noachide met zijn verbondenheid met de joodse traditie weer
een bron voor oriëntatie in het leven kunnen vormen. Met de noachidische
voorschriften als levensoriëntatie komt de joodse traditie als
levensoriëntatie in zicht. Hiermee zijn we terug bij onze vraagstelling
in het begin van dit boek.
Het leerhuis zoals zich dit in Nederland heeft ontwikkeld en met
name het in het begin genoemde tweede type heeft de mogelijkheid in
zich het middel- en kiempunt van het leven van hedendaagse zonen
79

van Noach te worden. Er dient dan nog wel een lange weg te worden
gegaan en aan een aantal voorwaarden te worden voldaan. Immers,
evenmin als dit het geval was in de tijd dat de discussies over de noachiden
en hun voorschriften zich afspeelden, de tijden rond het begin
van onze jaartelling, is er geen sprake van eenduidigheid in de opvattingen.
Ten eerste. Er zullen zeker vanuit het jodendom opvattingen worden
geformuleerd die erop neerkomen dat men niet van aparte noachidische
voorschriften of van een noachidische Thora wil spreken.
Voor niet-joden is hier en nu geen tussenweg mogelijk, tenzij die van
proseliet.
Een tweede opvatting komt erop neer dat men van joodse zijde
niet geïnteresseerd is in de plaats van de noachiden en hun relatie tot
de Thora van Israël omdat men volop bezig is met de opbouw van de
eigen gemeenschap naar de voorschriften van de Thora.
De derde opvatting ten slotte is die waarin van joodse zijde men
(weer) bereid is de noachiden een eigen status toe te kennen. Zoveel is
zeker, de christenen hebben als zodanig deze status niet (meer). In
het verleden is hierover, zoals in de tweede paragraaf van het vorige
hoofdstuk werd aangestipt, wel discussie geweest. Zo is er een tijd
geweest dat de moslims wel, maar de christenen niet als noachiden
werden beschouwd. 22
In elk geval impliceert de status van noachide erkenning van joodse
zijde. Hierbij gaat het niet alleen om de inwonende vreemdelingen,
de geree tosjav, maar ook om de noachiden in de diaspora. Het in de
22
Schwarzschild, Encyclopaedia Judaica, 12:1189. Hier wordt gezegd dat aanvankelijk
moslims wel maar christenen niet als noachiden werden gezien. De
drie-eenheidopvatting werd beschouwd als Godslastering en Godslastering is
een van de noachidische verboden. Soms echter werden ook christenen weer
wel als noachiden gezien, maar regel is dit niet. Gesteld werd dan dat de drieeenheidopvatting
niet verboden is voor niet-joden.
80

tweede paragraaf van het vorige hoofdstuk aangeduide onderscheid
tussen noachiden in engere zin (de geree tosjav) en noachiden in ruimere
zin is ook nu weer aan de orde. Het is echter de vraag of dit onderscheid
in onze tijd wel altijd samenvalt c.q. samen dient te vallen
met het eerder geformuleerde onderscheid tussen de geree tosjav (de
in Israël wonende noachiden) en de buiten Israël wonende noachiden.
Met andere woorden, bezinning op het statuut van de noachide heeft
zowel betrekking op de situatie in Israël als op de situatie erbuiten.
In beide situaties kan sprake zijn van noachiden die wel en die
niet erkend zijn door een rabbinaal gerechtshof. Voor de halachisch
erkende noachiden zou dan gelden dat zij met betrekking tot de zeven
voorschriften worden behandeld en beschouwd ‘alsof’ zij jood
zijn, echter niet met betrekking tot de overige van de 613 mitswot.
Voor de andere groep geldt dat zij zonder officiële rabbinale erkenning
zich wel laten leiden door de joodse traditie, specifiek door de
zeven voorschriften.
Een bekend noachide was eind vorige eeuw en begin deze eeuw
Aimé Pallière (1875-1949). Deze Fransman, afkomstig uit een katholieke
familie, ging in de leer bij de Italiaanse rabbijn Elijah Benamozegh.
Deze overtuigde hem ervan dat hij geen proseliet diende te worden,
maar de status van noachide diende aan te nemen.
Pallière liet zich als officieel erkend noachide leiden door de joodse
traditie en de joodse levensordening en hij werd een bekend geleerde,
spreker en auteur. Hij bracht het zelfs tot president van de
World Union of Jewish Youth. 23
Voor een noachide is de studie van de Thora, de schriftelijke en de
mondelinge, een levensnoodzaak. Maimonides vond dat de Thora ook
23
Sirat, Encyclopaedia Judaica, 13:43; zie ook de ‘Benamozegh Epistles’ in
Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 7-11, met verwijzing naar Pallière, The
Unknown Sanctuary, 46, 47, 138, 139, 141, 142-145, 147-149, 150, 157-158, 159-160.
81

aan niet-joden (christenen) moest worden uitgelegd. Later zijn veel
joodse geleerden hiervan om begrijpelijke redenen afgeweken. In de
Talmoed mag dan wel de uitspraak staan dat een heiden die Thora
studeert gelijk staat aan een hogepriester maar er staat ook een uitspraak
dat een heiden die Thora studeert de dood verdient. Beide uitspraken
staan niet voor niets naast elkaar, ook al zijn ze geformuleerd
als tegenstrijdig aan elkaar. Ze hebben ieder betrekking op een verschillende
situatie en hebben wellicht een verschillende ervaringsachtergrond.
Een heiden die de Thora bestudeert kan iemand zijn die de
Thora annexeert en zichzelf de enig ware uitleg toekent.
Maimonides verbond niet voor niets enkele voorwaarden aan de
studie van de Thora door christenen, althans aan de onderwijzing
ervan door joodse geleerden. De voorwaarden zijn nog steeds actueel.
De studie mag uitsluitend gebeuren om wetenschappelijke redenen
en/of om persoonlijke, gelovige, ethische, humanitaire redenen. De
Thora onderwijzen aan christenen mag echter niet als deze willen
(gaan) polemiseren en/of als zij uiteindelijk de bekering van de joden
op het oog hebben. 24
24
Guttman, Das Judentum und sein Umwelt, 193.
82

HOOFDSTUK 4
De noachidische voorschriften:
A. rechtsorde
1. Inleiding
In dit en de volgende hoofdstukken stellen wij opnieuw de levensoriëntatie
van noachiden aan de orde, maar nu meer gedetailleerd en
wij vragen ons daarbij af wat concreet de inhoud van elk noachidisch
voorschrift in onze tijd zou kunnen zijn. In dit hoofdstuk doen we dat
ten aanzien van de rechtsorde, in de volgende hoofdstukken komen
de andere voorschriften aan de orde. Wij hanteren hierbij het model
van de 39 werksoorten die op sjabbat verboden zijn en die opgevat
worden als aanduidingen van groepen of categorieën van verboden
bezigheden. De 39 werken (melachot) worden dan gezien als ‘werksoorten’
(avot melachot, ‘vaderwerken’, hoofdgroepen) waarbij allerlei
bezigheden ondergebracht worden als detailvoorschriften met betrekking
tot verboden bezigheden (toledot, ‘afstammelingen’, afgeleide
voorschriften). Deze juridische constructie hanteren wij om de
zeven noachidische voorschriften te differentiëren in concrete en hanteerbare
gedragslijnen. Daarbij voeren wij de idee van avot mitswot
(‘vadermitswot’, hoofdgroepen) en toledot (mitswot) (‘nakomelingmitswot’,
detailvoorschriften) in om op die manier een duidelijk ordeningsprincipe
te creëren, zonder daarbij echter van de Hebreeuwse
terminologie gebruik te maken.
Op zichzelf doen wij daarmee niet iets bijzonders omdat ook van
rabbijnse zijde al in die richting gewerkt is, getuige de boeken van
Lichtenstein en van Clorfene en Rogalsky. En in de middeleeuwen het
Sefer Hachinoech van eind 13e eeuw, en aan het begin van deze eeuw
83

abbijn Elijah Benamozegh, van wie wij de volgende uitspraak noteren:
Wat ook het aantal noachidische voorschriften is, het is zeker
dat elk van hen niet maar een enkelvoudige opdracht
vertegenwoordigt, maar een groep voorschriften van dezelfde
aard. 1
Om te beginnen willen wij echter ook aangeven dat wij daarbij
mogelijk een lijn volgen die al in het oudste christendom present was
en door de romanisering van de kerk verloren is gegaan.
2. Wat zijn vreemdelingen en bijwoners?
In Efeze 2:19 zegt de apostel Paulus: “Bijgevolg zijt ge dus geen
vreemdelingen [xenoi] en bijwoners [paroikoi] meer maar gij zijt medeburgers
[sumpolitai] der heiligen en huisgenoten [oikeioi] Gods,
gebouwd [epoikodomèthentes] op het fundament der apostelen en
profeten.”
Het is merkwaardig dat Strack-Billerbeck in hun beroemde Kommentar
zum Neuen Testament aus Talmud und Midrasch precies dit
vers overslaan en schielijk doorgaan naar het volgende vers waar gesproken
wordt over “Christus Jezus zelf die er de hoeksteen van is”.
Maar hun commentaar had dan ook een sterk missionaire inslag. Bewezen
moest worden dat de joden ongelijk hadden met niet in Jezus
te geloven.
Maar de formuleringen van Paulus zijn interessant. Voor welke
Hebreeuwse termen staan woorden als xenoi en paroikoi? De xenoi
1
Lichtenstein, The Seven Laws of Noah en Clorfene en Rogalsky, The Path of
the Righteous Gentile. Zie ook onze inleiding en de verwijzing daar in aantekening
6. Voorts Benamozegh, Israël et l’Humanité, 622, geciteerd door Lichtenstein
(20).
84

zijn de geriem, de zogenaamde ‘volle proselieten’, die helemaal overgegaan
zijn naar het jodendom. En de paroikoi zijn de geriem tosjaviem
(bijwonende geriem), kortweg tosjaviem (bijwoners), de mensen
die geen jood worden maar wel in een relatie van solidariteit met het
jodendom leven en die de noachidische voorschriften houden.
Wat zegt Paulus nu van deze mensen? Zegt hij dat zij hun status
kwijtraken? Integendeel, – wellicht tegen alle verwachting in – hij legt
er nog een schepje op: hij geeft die mensen de eretitel ‘medeburgers
der heiligen’ en ‘huisgenoten Gods’ mee. Wat zou de rabbijnse parallel
daarvan zijn?
In het Misjnahebreeuws, met andere woorden: het Hebreeuws uit
de tijd van Paulus, is burger ook tosjav, het begrip mede kan uitgedrukt
worden met chaveer en – minder waarschijnlijk – met misjtateef
(geassocieerd). Het begrip huisgenoot kan het beste weergegeven
worden met ben bajit.
Het lijkt er dus op dat Paulus in een metafoor spreekt. Hij gaat van
de halachisch-juridische termen geriem en tosjaviem over op de metafoor
van het huisgezin, de benee bajit. De tussenstap is dan: de aanduiding
van de leden van de gemeenschap als chaveriem (-tosjaviem),
‘medeburgers’, van de kedosjiem, de heiligen, dat wil zeggen: de gemeenschap
in Jeruzalem. En van daar gaat hij over naar het intiemere
beeld van een familie, een gezin, waartoe bij de rijken ook de bedienden
wel werden gerekend. Ook die waren benee bajit, ‘zonen des huizes’,
in het Grieks de oikeioi.
Het is dus niet zo dat Paulus de halachisch-juridische aanduidingen
van geriem (volle proselieten, die compleet jood worden) en (geriem)
tosjaviem (‘geassocieerde’ niet-joden, die in solidariteit met het
jodendom leven) ontkent. Hij zegt alleen dat die beide groepen zich
als medeburgers der heiligen en huisgenoten Gods mogen beschouwen.
Binnen het jonge christendom bestond er voor wat betreft niet-
85

joden geen voorkeur voor een van beide formules, ofwel geer te worden,
dat wil zeggen: jood in alle opzichten, ofwel tosjav, dat wil zeggen:
niet-jood die naar de noachidische voorschriften leefde.
Waarschijnlijk was dat ook het standpunt van het toenmalige jodendom,
getuige de discussie toentertijd over geriem en tosjaviem en
de definiëring van de noachidische geboden. 2 Wat dat betreft is er niet
zoveel veranderd. Het jodendom is nog steeds geen missionaire godsdienst
en nog steeds is men al tevreden als men van de kant van nietjoden
geen gevaar te duchten heeft, laat staan als deze in solidariteit
met het jodendom leven en zich aan de noachidische voorschriften
houden. Op dergelijke noachiden kan men in noodsituaties aan en
hen beschouwt men als chasidee oemot haolam (vromen uit de volkerenwereld).
Zij worden hoog in ere gehouden.
Het lijkt er dus op dat men binnen het oudste christendom van de
gelovigen uit de volkerenwereld niet eiste dat zij joden werden maar
dat men bereid was hun de status van tosjaviem toe te kennen. Daarvoor
was dan wel nodig dat zij zich aan de noachidische voorschriften
hielden. Daar legt het besluit van het apostelconvent in Handelingen
15:19-20 dan ook de nadruk op:
. . . dat zij zich te onthouden hebben van wat door de afgoden
bezoedeld is, van overspel, van het verstikte en van
bloed[vergieten]. 3
Wat dat betreft is een leven naar de noachidische voorschriften
een terugkoppeling op een situatie die het christendom al zeer spoe-
2 Zie daartoe de beide laatste hoofdstukken, die een beschrijving geven van
de ontwikkeling in de jurisprudentie met betrekking tot de status van de
noachiden en de aan hen te stellen eisen.
3 Zie daartoe wat wij in hoofdstuk 3 en in de beide laatste hoofdstukken dien-
aangaande geschreven hebben.
86

dig, rond de wisseling van de eerste naar de tweede eeuw, verlaten
heeft.
Wij willen nu de verschillende voorschriften meer gedetailleerd
aan een onderzoek onderwerpen. Daarbij letten wij ook op de architectuur
van de verschillende Talmoedfragmenten die wij zullen analyseren,
omdat alleen die al een heleboel informatie prijsgeeft. Om die
architectuur wat doorzichtiger te maken hebben wij het tijdselement
wat benadrukt door in dit en de volgende drie hoofdstukken de jaartallen
achter de verschillende tradenten cursief te drukken. Zo krijgt
men al een beetje een indruk van de doelgerichte ‘opmaak’ van de
passage. Wij zullen hier en daar het woord soegja gebruiken, wat een
technische aanduiding is van een min of meer afgeronde Talmoedpassage,
zoals die zich bezighoudt met een bepaald (aspect van een) onderwerp.
De titel Rav verwijst meestal naar een Babylonische geleerde, Rabbi
naar een geleerde uit het land Israël uit dezelfde periode. In Israël is
deze titel pas na de verwoesting van de tempel langzamerhand in
zwang gekomen. Voor die tijd was het wel een aanspreektitel, maar
niet exclusief de aanduiding van de waardigheid van rabbijn of leraar.
We spreken dus gewoon over Hillel en Sjamai, maar wel over Rabbi
Akiva en Rabbi Meïr.
3. Rechtsorde (bSanhedrien 56b)
In het vorige hoofdstuk hebben wij met betrekking tot het eerste
voorschrift diniem (strafwetten) gezegd:
Het voorschrift een rechtsorde te scheppen en daarmee ook
het instituut van rechters in het leven te roepen, is gebaseerd
op Genesis 18:19, waar staat: “. . . door gerechtigheid en recht
te doen.”
87

De Talmoed spreekt erover in Sanhedrien 56b:
a. Is het voorschrift van een rechtsorde opgedragen aan de
noachiden? Is er niet in de baraita 4 geleerd: “Tien opdrachten
zijn in Mara aan Israël opgedragen, waarvan er zeven
reeds door de noachiden aanvaard waren, en daaraan werden
toegevoegd: rechtsorde, de sjabbat en het eren van vader
en moeder.” “Een rechtsorde”, want er is gezegd: Daar stelde
hij voor hem wet en recht [Ex. 15:25]; “de sjabbat en het eren
van vader en moeder”, want er is gezegd: Zoals de Heer uw
God u geboden heeft [Deut. 5:12, 16]. Sprak Rav Jehoeda [Bab.,
gest. 299]: “Zoals Hij u geboden heeft, te Mara.” [M.a.w.: deze
geboden gelden specifiek alleen voor Israël, dat te Mara
was!]
b. Rav Nachman [bar Jaäkov] [Bab., gest. 320] sprak namens
Rabba bar Avoeha [Bab., rond 280]: “In Mara ging het [niet
om het voorschrift van een rechtsorde als zodanig, maar] om
de toevoeging van [het voorschrift van] een gerechtshof, getuigen
en [het geven van] een waarschuwing.” [M.a.w.: het
ging niet om iets nieuws maar om een nadere specificatie:
aan de noachiden blijft dus toch het gebod van een rechtsorde
opgedragen.] Als dat dan zo is, waarom is er dan gezegd:
“En daaraan werden toegevoegd: rechtsorde”?
c. Maar Raba [Bab., gest. 352] antwoordde aldus: “Er werden
daar slechts de geboden met betrekking tot boeten toegevoegd”
[vgl. Deut. 22:19, 29]. Maar dan nog [klopt de uitspraak
niet want dan had gezegd moeten worden]: “Men
voegde aan het gebod van rechtsorde [bepaalde nadere bijzonderheden]
toe.”
d. Maar Rav Acha bar Jaäkov [Bab., rond 400] sprak: “Er werd
slechts aan toegevoegd in elk district en elke stad rechtban-
4
Een baraita is een traditie uit de tijd van de Misjna (tot 200), die niet in de
Misjna opgenomen is, vaak in de Tosefta voorkomt of in de tanaïtische Midrasjiem.
Voor deze namen en begrippen, zie o.m.: Zuidema, Gods partner,
indices.
88

ken in te stellen.” Maar [als dat een toevoeging is,] geldt dat
gebod dan niet voor de noachiden? Maar is er niet in een baraita
geleerd: “Net zoals aan de Israëlieten opgedragen werd
rechtbanken in te stellen in elk district en elke stad, zo is aan
de noachiden opgedragen rechtbanken in te stellen in elk
district en elke stad”?
e. Maar daarop sprak Raba [Bab., gest. 352]: “Was die Tana [leraar
uit de tijd van de Misjna] niet een Tana uit de school
van Menasjè die de voorschriften met betrekking tot rechtsorde
en godslastering wegliet [uit de noachidische voorschriften]
en toevoegde die met betrekking tot castratie en
verboden vermengingen [van dieren en planten]?”
f. Want een Tana uit de school van Menasjè leerde: “Zeven opdrachten
zijn aan de noachiden opgedragen: met betrekking
tot afgodendienst, verboden relaties, bloedvergieten, roof
[diefstal], vlees van een levend dier, castratie en verboden
vermengingen. Rabbi Jehoeda [bar Ilai] [Tana, rond 150] zei:
‘Aan de eerste mens was slechts afgodendienst verboden,
want er is gezegd: En de Here God droeg de mens op [Gen.
2:16].’ [Dat wil zeggen: hij had alleen een relatie met God.]
Rabbi Jehoeda bar Betera [Tana, rond 50] zei: ‘Ook godslastering’,
en sommigen zeiden: ‘Ook rechtsorde was hem opgedragen.’”
Waarmee is dan in overeenstemming de uitspraak
van Rav Jehoeda [Bab., gest. 299] in naam van Rav
[Bab., gest. 247]: “Ik ben God, vervloek Mij niet, Ik ben God,
verwissel Mij niet, Ik ben God, laat mijn vreze op jullie zijn”?
Dit stemt overeen met de traditie die rechtsorde toevoegt.
Wat uit deze passage duidelijk wordt is dat, hoewel de opdracht
van een rechtsorde hier als eerste vermeld wordt, het voor de geleerden
uit de eerste eeuwen niet zo eenvoudig was daar een expliciet
schriftbewijs voor te vinden. Het was eerder een diepe overtuiging, en
ze lazen die impliciet overal waar sprake is van niet-Israëlieten.
89

Vandaar dat wij, bijna zonder uitzondering, in alle beschrijvingen
van de noachidische voorschriften ook de opdracht tot het instellen
van een rechtsorde tegenkomen.
NB: Wat in b van belang is, is dat met het begrip waarschuwing
niet een levenswijs lesje bedoeld wordt, maar een zware strafbedreiging,
een straf die dan ook bij een veroordeling toegepast werd.
Het is boeiend de architectuur van deze soegja (geredigeerde Talmoeddiscussie)
te zien. Het geheel begint met een vraag van de anonieme
eindredacteuren. Dan wordt gerefereerd aan Rav Jehoeda uit
Babylonië (gest. 299), op wie Rav Nachman (gest. 320) reageert. De
hele discussie speelt zich af in Babylonië, want vervolgens kwam Raba
(gest. 352) aan bod en daarna Rav Acha bar Jaäkov (rond 400). Daarna
is er een anonieme vraag van de redacteuren, die vervolgens Raba
weer aan het woord laten. Ten slotte wordt teruggekoppeld op een
uitspraak van Rabbi Jehoeda (bar Ilai) (ong. 150), en zelfs op Rabbi
Jehoeda bar Betera (rond 50), beide leraren uit de periode van de Misjna
(tot 200), die blijkens het slot van de passage bewijzen dat de Babylonische
geleerden Rav Jehoeda (gest. 299) en voor hem Rav (gest.
247) het bij het juiste eind hadden.
En passant blijkt daaruit de enorme autoriteit die de Tanaïem, de
geleerden van de Misjna, in Babylonië genoten. Tegelijk was het zo
dat er een intens contact was tussen het land Israël en Babylonië en
ook dat er een uitwisseling was van inzichten en geleerden. Verschillende
geleerden zijn in het land Israël begonnen en later naar Babylonië
geëmigreerd, anderen in omgekeerde richting.
Wat buitengewoon belangrijk is, is dat men hier kan waarnemen
dat de Talmoedische discussie geredigeerd is, dat de soegja – althans
dit deel van een grotere meer omvattende soegja, die handelt over alle
noachidische voorschriften – zorgvuldig gecomponeerd is. We hebben
hier niet te maken met een paar aardige inzichten die hier toevallig
90

samengebracht zijn, maar met een normatieve traditie die bepalend is
geweest voor latere ontwikkelingen, waaraan ook redactioneel grote
zorg is besteed. Er hebben zich ideeën uitgekristalliseerd, die weliswaar
al van voor het begin van onze jaartelling bestonden. Deze ideeen
krijgen hier hun jurisprudentiële neerslag waardoor ze normatief
konden worden voor latere tijden.
In Engelstalige boeken vinden we in dit verband wel de uitdrukking
social laws, wat niet betekent ‘sociale wetgeving’, maar dat de
hele maatschappij aan een rechtsorde onderworpen dient te zijn.
Vandaar dat de bovenaangehaalde Talmoedpassage dan ook kan spreken
over het instellen van rechtbanken in elk district en elke stad. Bij
deze rechtbanken moest men terecht kunnen met betrekking tot
strafrecht, eigendomsrecht, huwelijksrecht, enz. Zulke rechtbanken
moesten straffen kunnen bepalen en doen uitvoeren, geschillen regelen,
enz.
4. Uitwerking in detailvoorschriften
Wat de uitwerking van de opdracht tot een rechtsorde in nadere
bepalingen betreft zijn de meeste auteurs en autoriteiten het wel in
grote lijnen eens. Lichtenstein refereert in zijn uitwerking aan de Tarjag
5 Hamitswot, de 613 mitswot zoals Maimonides die formuleert in de
inleiding tot zijn Misjnee Tora, Clorfene en Rogalsky refereren aan
Maimonides’ Misjnee Tora zelf, op het punt van de rechtsorde vooral
tot zijn Hilchot Sanhedrin, dat wil zeggen: rechtsregels met betrekking
tot het sanhedrin, en mitsdien met betrekking tot gerechtshoven.
Inhoudelijk blijkt er dus weinig verschil, want aan beide ligt bij
Maimonides hetzelfde rechtsdenken ten grondslag.
5 De Hebreeuwse letters in TaRJaG vormen het getal 613: tav = 400, reesj =
200, joed = 10 en gimel = 3.
91

Wij volgen hier de telling van de Tarjag Hamitswot, welke Lichtenstein
gekozen heeft omdat deze voor de lezer het gemakkelijkste
na te trekken is. 6
Hier zij nog opgemerkt dat Clorfene en Rogalsky van mening zijn
dat alle zeven noachidische opdrachten negatieve geboden zijn, dat
wil zeggen: verboden, de opdracht tot het scheppen van een rechtsorde
inbegrepen. Zij interpreteren dit laatste als een verbod tegen het
achterwege laten van een rechtsorde.
Onze indruk is dat zij daarmee het belang van dit voorschrift willen
benadrukken, omdat de verboden over het algemeen zwaarder
wegen dan de geboden en er zwaarder sancties tegen geformuleerd
zijn. De facto blijkt hierdoor dat zij het als buitengewoon positief
waarderen dat de meeste landen waar joden verblijven grote betekenis
hechten aan een rechtsorde. 7
In diezelfde lijn denken ook Flusser en Safrai, die daarover het
volgende opmerken:
Mag men, in tegenstelling tot de overige geboden, de handhaving
van de rechtsorde als een positief gebod beschouwen?
Dat is überhaupt niet zeker, omdat hier de algemeen
menselijke noodzaak van een geordend rechtssysteem ten
diepste het begrenzen van misdadige willekeur in de rechtspraak
dienen moet. En daarom mag het gebod van een
rechtsorde in de adamitische en noachidische geboden vooral
als een negatief gebod verstaan worden. 8
Lichtenstein daarentegen ziet aan deze opdracht twee aspecten: a.
dat rechtbanken zullen ingesteld worden; en b. dat onrechtvaardige
6
Zie de 613 mitswot, zoals deze in een aanhangsel van Zuidema, Gods Partner,
242-269, opgenomen zijn.
7
Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 101.
8
Flusser en Safrai, “Das Aposteldekret und die Noachitischen Gebote”, 190.
92

echtspraak tegengegaan zal worden. Hij baseert zich daarbij op
bSanhedrien 58b(onder) en 59a(boven):
[Tot de noachidische voorschriften] worden alleen verboden
gerekend. Een gebod wordt niet meegerekend. Maar de opdracht
tot rechtsorde is een positief voorschrift, en toch
wordt het meegerekend. Het is beide: een gebod en een verbod
tegelijk.
De volgende positieve (pos.) en negatieve (neg.) voorschriften vallen
bij dit hoofdvoorschrift onder te brengen: 9
1. Men moet overal rechters en rechtsdienaars aanstellen. (pos.
176)
2. Men moet de partijen in het proces zonder aanzien des persoons
behandelen. (pos. 177)
3. Men moet doen getuigen wie een getuigenis heeft, omdat hij
getuige was door te zien of er kennis van te hebben. (pos. 178)
4. Men mag in de rechtspraak geen onrecht doen, de rechtsregels
niet overtreden. (neg. 273)
5. Een rechter mag zich niet laten omkopen. (neg. 274)
6. Een rechter mag geen eer betonen aan een partij op grond van
diens maatschappelijke positie. (Men moet beide partijen gelijk
behandelen.) (neg. 275)
9
Wij volgen hier de keuze die Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 31-35,
heeft gemaakt, ons er wel van bewust zijnde dat zijn keuze niet de enige is en
dat Clorfene en Rogalsky in The Path of the Righteous Gentile een andere
maken. Dat is niet een kwestie van willekeur, maar van een zorgvuldig afwegen.
De vraag die daarbij een rol speelt is: Welke voorschriften gelden specifiek
alleen voor Israël en dus niet voor de volkeren die men er dan ook niet
mee mag belasten.
Op die vraag kan in individuele gevallen een verschillend antwoord gegeven
worden. Inhoudelijk blijkt er bij Lichtenstein en Clorfene en Rogalsky een
grote mate van overeenstemming te bestaan.
93

7. Een rechter mag zich niet laten leiden door vrees voor represaille.
(neg. 276)
8. Een rechter mag zich niet laten leiden door medelijden met de
arme. (neg. 277)
9. Een rechter mag zich niet laten leiden door vooroordeel ten
aanzien van een zondaar. (neg. 278)
10. Een rechter mag zich niet laten leiden door medelijden met
een moordenaar. (neg. 279)
11. Een rechter mag de vreemdeling en de wees niet discrimineren.
(neg. 280) – Als met geer (vreemdeling) hier de proseliet
wordt bedoeld, geldt hier voor het noachidisch recht nog altijd
het recht van de wees.
12. Een rechter mag niet een partij horen in afwezigheid van de
tegenpartij. (neg. 281)
13. Men mag niet iemand tot rechter aanstellen die geen kennis
van de Thora heeft/die de wetten niet kent. (neg. 284)
14. Een onschuldig mens ter dood veroordelen staat gelijk aan
moord. (neg. 289)
15. Men mag niet oordelen op basis van vermoeden, maar uitsluitend
op basis van het getuigenis van ooggetuigen. (neg. 290)
16. Men mag geen daad straffen die onder dwang werd gepleegd.
(neg. 294)
17. De doodstraf is door onthoofding. (pos. 226)
18. De doodstraf mag niet toegepast wordt tenzij de veroordeelde
een behoorlijk proces heeft gehad. (neg. 292)
19. Men moet een getuigenis grondig onderzoeken. (pos. 179)
20. Men mag geen valse getuigenis afleggen. (neg. 285)
Al eerder, in hoofdstuk 2, hebben wij verwezen naar bSanhedrien
56a, waar de zeven noachidische voorschriften worden genoemd:
94

Onze rabbijnen leren: “Zeven voorschriften zijn opgelegd
aan de zonen van Noach:
rechtsinstellingen,
zich te onthouden van godslastering,
van afgodendienst,
van bloedschande,
van bloedvergieten,
van beroving, en
van het eten van delen van een levend dier.”
Rabbi Chanina ben Gamliël zei: “Daaronder valt ook bloed
van een levend dier.”
Uit deze gegevens blijkt dat met het begrip rechtsorde, evenals
met rechtsinstellingen ook de instelling van rechtbanken of gerechtshoven
bedoeld wordt. Het behoort tot de opdrachten aan de noachiden
een eigen rechtsorde te scheppen en dus een eigen rechtssysteem
met eigen (noachidische) rechtbanken. Daar waar een rechtsorde bestaat
en dus een rechtssysteem met rechters en rechtbanken voldoen
de noachiden aan dit voorschrift, onder meer zoals uitgedrukt in de
20 ‘maimonidische’ verbijzonderingen (zie hierboven).
Niet iedereen is ervan overtuigd dat rechtsorde (diniem) een aparte
categorie hoort te zijn. Maimonides (1135-1204) meende van wel, en
hij zag de inhoud als weerspiegeld in bovengenoemde 20 regels.
Nachmanides (1194-1270) zag er de opdracht in tot de ontwikkeling
van een omvattend rechtssysteem, parallel maar niet identiek aan het
Israëlitische rechtssysteem (de 613 mitswot). Moshe Isserles (1525-
1572) onderscheidt heel scherp tussen de Thora die aan Israël is gegeven
en de geboden die God met Adam en met Noach aan de hele
mensheid heeft gegeven. Isserles leest in bSanhedrien 56b dat Rabbi
Jochanan (de smid) (= Bar Napacha) (Pal., Tiberias, gest. 279) meende
dat rechtsorde een aparte categorie inhoudt en dat Rabbi Jitschak (ben
Marion?) (Pal., rond 280), een generatie later van mening was dat
rechtsorde inhoudt dat de noachiden onder de wet van Sinai staan,
95

natuurlijk met uitzondering van de geboden en verboden die specifiek
alleen voor Israël zijn (bijvoorbeeld met betrekking tot de cultus).
Isserles verstaat Nachmanides zo dat deze meent dat diniem (rechtsorde)
de toepassing van alle noachidische voorschriften inhoudt,
Maimonides dat elk van de noachidische voorschriften, inclusief diniem,
een aparte categorie voorschriften omvat, op de wijze waarop
wij dat hierboven weergegeven hebben. In het geval van Maimonides
gaat het dus bij elk gebod om een differentiatie in daden van opzet en
daden van nalatigheid, in dat van Nachmanides gaat het in diniem
niet om één van de mitswot, maar om een totaalconcept dat vervolgens
gespecificeerd wordt in geboden en verboden. De vraag blijft
waarom er dan vervolgens maar zes met zoveel woorden genoemd
worden. Het antwoord kan zijn: diniem is een opdracht aan de maatschappij
als totaal, de andere zes zijn opdrachten aan de individuele
noachide. 10
De lijn van Maimonides is het die Lichtenstein volgt en waaraan
wij met verwijzing naar zijn weergave van de 613 mitswot refereren.
Clorfene en Rogalsky volgen eveneens de lijn van Maimonides,
maar baseren zich daarbij op diens Misjnee Tora, in dit geval diens
Hilchot Sanhedrin oftewel ‘Voorschriften voor het Hooggerechtshof’.
Die stemmen wezenlijk overeen maar gaan wat breder in op zaken als:
nalatigheid in de rechtspraak, zorgvuldigheid van de kant van de
rechters, erecode van de rechters, getuigen, enz. 11
Eén opmerking dient hier nog gemaakt te worden: Als men de
bronnen erop naleest, blijkt dat in een zeer groot aantal gevallen op
een overtreding van de noachidische geboden de doodstraf staat.
Eerst en vooral op het nalaten van het instellen van een rechtbank en
het scheppen van een rechtsorde. Maar ook op een aantal andere ver-
10
Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 35-43.
11
Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 101-110.
96

grijpen. Datzelfde geldt, zij het voor vergrijpen tegen andere geboden,
ook bij de 613 mitswot. Maar men moet dit wel verstaan. In de eerste
plaats dient de formulering ‘des doods schuldig’ om de ernst van het
voorschrift te benadrukken, in de tweede plaats moet men dat ‘des
doods schuldig’ ook in zijn verband zien. En dat betekent dat men
deze uitspraken ook in hun literaire en culturele context moet plaatsen.
Ook door het sanhedrin werd wel uitgesproken dat iemand onder
bepaalde condities des doods schuldig was, maar dat betekende nog
niet dat iemand dan ook ter dood veroordeeld werd.
Dat kan verduidelijkt worden aan enkele uitspraken. Een gerechtshof
dat eenmaal in de zeven jaar een doodstraf uitsprak, werd
een beet dien chovlaniet, een moorddadig gerechtshof genoemd; Rabbi
Elazar ben Azarja zei: “Zelfs eens in de zeventig jaar” (mMakot 1:10).
En na de val van de tempel werd geen doodstraf meer uitgesproken,
omdat die alleen uitgesproken mocht worden zolang de priesters in
hun ambt waren. bSanhedrien 52b: “En gij zult gaan tot de Levitische
priesters en tot de rechter die er dan wezen zal [Deut. 17:9]. Dus: ten
tijde dat er een priester is, wel een doodvonnis, ten tijde dat er geen
priester is, geen doodvonnis!” (vgl. echter Sifree op Deut. 17:9). En
zelfs meldt de Talmoed een mening dat doodstraffen alleen maar een
kwestie van academische studie was (bSanhedrien 51b). Dit alles
maant tot de grootst mogelijke voorzichtigheid bij de oordeelsvorming
en het trekken van conclusies, wanneer een noachidisch gerechtshof
geacht wordt in gevallen van overtreding van bepaalde noachidische
voorschriften de doodstraf te moeten uitspreken. 12
12 Zie ook “Capital Punishment”.
97

HOOFDSTUK 5
De noachidische voorschriften:
B. afgodendienst en C. godslastering
B. Afgodendienst
1. Wat geldt als afgodendienst?
Clorfene en Rogalsky beginnen in hun boek The Path of the Righteous
Gentile het hoofdstuk over het verbod van afgodendienst met de
volgende uitspraken:
1. Het wezen van de zeven universele wetten is het verbod
van afgodendienst. Iemand die een andere godheid naast de
Schepper vereert, ontkent daarmee het wezen van religie en
verwerpt daarmee de totaliteit van de zeven universele wetten.
Maar iemand die zichzelf beschermt tegen afgodendienst
toont daarmee vertrouwen in God en onderschrijft
daarmee de zeven universele wetten in hun geheel.
2. Het verbod van afgodendienst leert ons dat men geen geschapen
ding mag vereren – geen engel, geen plant, geen
ster, geen van de vier beginselen, aarde, water, vuur en lucht,
noch iets dat daarvan vervaardigd is. Zelfs als de vereerder
weet dat God het Opperwezen is en de schepping slechts
vereert als een manier om Gods grootheid en zijn vermogen
om grote wezens en dingen te scheppen, te roemen, dan nog
geldt dat als af godendienst. 1
1 Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 48; Misjnee Tora,
Hilchot Avodat Kochaviem 2:1.
98

Het bovenstaande is gebaseerd op uitspraken van Maimonides in
zijn Misjnee Tora, Hilchot Avodat Kochaviem (Regels met betrekking
tot afgodendienst/sterrenverering) 2:4, waar deze zegt:
De opdracht met betrekking tot afgodendienst weegt op tegen
alle opdrachten [mitswot]. Dat is wat gezegd is [in Num.
15:22]: Wanneer gij een fout maakt en al deze geboden niet
volbrengt . . . En vanuit de traditie leert men dat de Schrift
hier over afgodendienst handelt.
Dat betekent dus dat volgens Maimonides – in ieder geval naar de
mening van Clorfene en Rogalsky – in elke overtreding het element
van het dienen van andere machten naast of in plaats van de Schepper
aanwezig is. Anders gezegd: in elke overtreding speelt het element
van opstand tegen God of het ontkennen van Hem een rol. Of dat in
Num. 15:22 ook geïmpliceerd wordt, is een andere zaak. Het gaat in de
joodse traditie er niet om een tekst taalkundig en historisch recht te
doen, maar om een interpretatie van de tekst gericht op de regulering
van menselijk gedrag. De tekst is een ‘hechtingspunt’ waaraan men
een bepaalde overtuiging of iets dat langzamerhand in een eeuwenlang
leerproces is duidelijk geworden, ‘ophangt’.
2. bSanhedrien 56b
Over de omvang van het aantal detailvoorschriften dat in het verbod
van afgodendienst is vervat, bestaat enige onduidelijkheid, of
zelfs verschil van mening. Alles hangt aan de interpretatie van een
bepaalde Talmoedplaats aan het begin van de uitvoerige discussie met
betrekking tot de noachidische voorschriften, bSanhedrien 56a-
59b/60a. Maimonides, in zijn Misjnee Tora, Hilchot Hamelachiem
(Voorschriften voor Koningen) 9:2, formuleert aldus:
99

De noachide die afgodendienst heeft gepleegd, is schuldig,
dat wil zeggen: als hij die zal plegen op de [voor die afgoderij]
gebruikelijke manier. Elke vorm van afgodendienst,
waarover een Israëlitisch gerechtshof een doodvonnis uitspreekt,
daarvoor zal ook de noachide de doodstraf ontvangen.
En elk vergrijp waarover een Israëlitisch gerechtshof
niet de doodstraf uitspreekt, daarvoor zal de noachide de
doodstraf niet ontvangen. Maar ook al ontvangt hij de doodstraf
niet, toch is het hem allemaal verboden. En men staat
hem niet toe een gewijde paal op te richten, en evenmin een
gewijde boom te planten, en evenmin beeltenissen te scheppen,
zoals dat in niet-joodse kring gebruikelijk is. 2
De indruk welke men hier opdoet is dat het begrip afgodendienst
voor niet-joden dezelfde connotaties heeft, en dus dezelfde detailvoorschriften
omvat als voor joden. De vraag die Lichtenstein zich
stelt is: doet Maimonides daarmee recht aan de plaats in de Talmoed
waar deze zaak in discussie is, namelijk bSanhedrien 56b, of gaat hij
veel verder?
De discussie in bSanhedrien, waarin het gaat om het verstaan van
het begrip gebieden/gebod verloopt als volgt:
a. Rav Chisda [Bab., gest. 309] en Rav Jitschak bar Avdimi
[Bab., gest. 310] hadden een discussie. De ene Bijbelplaats
zegt: Zij zijn schielijk afgeweken van de weg die ik hun geboden
had en zij hebben zich een gegoten kalf gemaakt waarvoor
zij zich nedergebogen hebben en waaraan zij geofferd
hebben, terwijl zij zeiden: Dit is uw God, Israël, die u uit het
land Egypte heeft gevoerd [Ex. 32:8, nadruk toegevoegd]. De
andere zegt: Verdrukt is Efraïm, verpletterd door het recht,
omdat hij al te graag achter een [heidens/afgodisch] gebod
aanliep [Hosea 5:9, nadruk toegevoegd]. Wat is het verschil
2
Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 60.
100

tussen beide? Met betrekking tot een niet-jood, die een afgodsbeeld
maakt maar er niet voor neerbuigt, kan men uit
de formulering van de eerste Bijbelplaats, waar sprake is van
“hebben zich gemaakt”, afleiden, dat reeds het maken schuldig
maakt. Maar volgens de andere plaats is er sprake van
“omdat hij al te graag . . . aanliep”, en maakt pas het feit dat
iemand achter een cultusvoorwerp aanloopt en dat vereert
hem pas schuldig.
b. Sprak Raba [Bab., gest. 352]: “Hoe kan iemand volhouden:
Een niet-jood die een afgodsbeeld maakt en zich er niet voor
neerbuigt is schuldig? Er is toch een baraita [tanaïtische
leeruitspraak die niet in de Misjna is opgenomen; hier de
Tosefta: tAvoda Zara 8:4 3 ]: ‘Met betrekking tot de afgodendienst,
zaken waarover een Israëlitisch gerechtshof een
doodvonnis uitspreekt, daarvoor wordt de noachide gewaarschuwd
[dat wil zeggen: die zijn hem ten strengste verboden].
En elk vergrijp waarover een Israëlitisch gerechtshof
niet de doodstraf uitspreekt, daarvoor wordt de noachide
niet eens gewaarschuwd [dat wil zeggen: die zijn hem niet
ten strengste verboden]’? Nu, wat wordt hier uitgesloten? De
noachide die een afgodenbeeld maakt en er niet voor buigt
[het niet vereert].” Sprak Rav Papa [Bab., gest. 376]: “Neen,
het sluit [alleen] uit het omhelzen en kussen van afgodenbeelden.”
Maar “omhelzen en kussen” bij welke gelegenheid?
Als gij zegt dat dat de gebruikelijke verering is bij dat beeld,
dan zijn we het erover eens dat hij de doodstraf verdient.
Wat sluit dat uit? Als hij iets doet wat ongebruikelijk is bij
dat beeld.
3
In de Tosefta-uitgave van Zuckermandel ontbreekt precies het gedeelte dat
de Talmoed hier geeft; Ms. Wenen en de Tosefta-uitgave die te vinden is
achter in de Roomuitgave van de Talmoed, traktaat Avoda Zara (hier: 9:4),
hebben wel een passage over godslastering, maar die luidt: “En met betrekking
tot sterrendienst en het zegenen van de Naam op welke wijze? Een sterrenvereerder
die feitelijk sterren vereert heeft en de Naam ‘gezegend’ [eufemisme
voor ‘gelasterd’] heeft: een noachide wordt slechts ter dood veroordeeld
tot de dood door het zwaard [onthoofding].”
101

Wat zien we dus? Rav Chisda en Rav Jitschak hebben zich rond
300 gebogen over een aantal plaatsen uit Thora en Profeten, waar
sprake van afgoderij was en zich afgevraagd onder welke omstandigheden
men in het geval van afgodendienst schuldig is. Ze constateerden
een zekere tegenspraak tussen Numeri en Hosea. Twee generaties
later beslist de zeer gezaghebbende Raba dat noachiden op basis van
een baraita (uit de Tosefta?) onder andere normen vallen: waar bij een
jood in verband met afgodendienst de doodstraf op staat, dat is de
niet-jood ten strengste verboden; waar niet de doodstraf op staat, dat
is hem toegestaan. Hij mag dus afgodenbeelden maken. Zijn jongere
tijdgenoot Rav Papa gaat nog een stapje verder en zegt: als hij dingen
doet met dat afgodenbeeld op een niet-gebruikelijke wijze.
NB: Zoals wij in het vorige hoofdstuk reeds met klem hebben verklaard,
wordt met het begrip waarschuwing niet een levenswijs lesje
bedoeld, maar een zware strafbedreiging, een straf die dan ook bij een
veroordeling toegepast werd. Dat geldt hier en in het vervolg.
Ook hier hebben we dus weer te maken met een zorgvuldig geredigeerd
geheel waarin de opvatting van de redactoren zich vooral
weerspiegelt in de afsluitende uitspraak van Rav Papa.
Wat kunnen we ons nu bij dat laatste voorstellen? In de oude stad
van Jeruzalem vereert men het graf van Jezus. Als men er binnen wil,
moet men buigen. Daartoe is de ingang erg laag gehouden. 4 Als nu
een (niet-)jood daar naar binnen wil maar zich niet wil buigen, dan
kan hij bijvoorbeeld achterstevoren naar binnen gaan. Of alleen door
zijn knieën zakken en op zijn hurken naar binnen gaan. Dan heeft hij
zich niet gehouden aan de daar ter plaatse gebruikelijke manier van
doen en zich dus niet aan afgodendienst schuldig gemaakt. De tendens
is dus wegen te vinden de niet-jood zoveel mogelijk niet-
4
Vgl. Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 53
102

schuldig te verklaren. De indruk die wij krijgen is dat Maimonides
veel strenger is dan de redactoren van de Talmoed, zij het minder
streng dan de strengste leraren van de Talmoed; anderzijds dat zijn
jongere tijdgenoot Nachmanides weer minder streng was dan hij.
Dit hangt samen – en dat vindt men te weinig onderkend in de relevante
literatuur – met het verschil in milieu waarin Maimonides en
Nachmanides werkten. Maimonides woonde in Egypte, in een islamitisch
milieu. De islam is sterk monotheïstisch en beschouwt elke erkenning
van enige goddelijke macht buiten God (Allah) als sjirk, afgoderij.
Nachmanides daarentegen leefde lange tijd in christelijk Spanje
en onderkende in het christendom veel authentieke vroomheid. Het
jodendom heeft nooit de behoefte gehad zich kwetsend of laatdunkend
tegenover de godsdienstige beleving van anderen op te stellen.
Aaron Lichtenstein lost het probleem van de tegenstelling tussen
Maimonides’ strengheid en de gematigdheid van Rav Papa als volgt
op: op het eerste gezicht is Rav Papa’s uitspraak in tegenstelling met
de eerder geciteerde baraita. Een baraita, die immers dateert uit de
periode voor 200 uit het land Israël heeft meer gezag dan een individuele
leraar uit Babylonië. Want in feite staat de baraita aan noachiden
het maken en het kussen van een afgodsbeeld, beide toe. Op
grond waarvan perkt Rav Papa het dan in? Op het maken van een
afgodsbeeld staat voor een jood geseling. Maar doodstraf en geseling
vallen elders in de Talmoed onder hetzelfde hoofd, bijvoorbeeld in
bSanhedrien 10a, waar gesteld wordt: “Raba zei: ‘Geseling komt in de
plaats van de doodstraf.’” Op grond daarvan is dus ook het vervaardigen
van een afgodsbeeld voor een noachide ten strengste verboden,
omdat er voor een jood geseling op staat en dat staat gelijk aan de
doodstraf. En omdat dat verbod ook geldt van een gewijde boom of
103

paal, vermeldt Maimonides ook die als ten strengste verboden voor
noachiden. 5
3. Detailvoorschriften
Op grond van het voorgaande kan men van de bij Maimonides genoemde
613 mitswot de volgende detailvoorschriften ‘samenlezen’: 6
1. Niet in zijn gedachten laten opkomen dat er buiten God een
andere godheid bestaat. (neg. 1)
2. Geen beelden maken of laten maken voor cultische doeleinden.
(neg. 2)
3. Geen beelden voor cultische doeleinden maken voor anderen.
(neg. 3)
4. Geen verboden beeltenissen maken al is het voor ornamentele
doeleinden. (neg. 4)
5. Geen cultische handelingen verrichten in het kader van een
afgodendienst al zijn dat niet de geëigende handelingen. (neg.
5)
6. Niet de geëigende cultische handelingen verrichten in het kader
van een afgodendienst. (neg. 6)
7. Zijn kinderen niet door het vuur laten gaan in het kader van
enige afgoderij. (neg. 7)
8. Geen dodenbezweringen verrichten, noch doodshoofden als
magische of rituele middelen gebruiken. (neg. 8)
9. Geen waarzeggerpraktijken verrichten door middel van magische
praktijken met bijvoorbeeld vogelbeenderen. (neg. 9)
10. Zich op geen enkele wijze tot afgoderij wenden. (neg. 10)
5 Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 59-64
6 Ibid., 64-66.
104

11. Men mag geen gedenksteen (of: gewijde steen) oprichten.
(neg. 11)
12. Men mag geen gebeeldhouwde steen opstellen om zich hierop
voor God neer te werpen. (neg. 12)
Lichtenstein sluit neg. 11 en 12 uit, omdat die over gewijde palen,
stenen of beelden oprichten handelen, omdat dat alleen beperkingen
zijn van de godsdienst van Israël en voor hun plaatsen van eredienst,
en dus (wellicht) voor noachiden niet gelden. Daarmee wordt ruimte
gelaten voor de behoeften van bijvoorbeeld de christelijke eredienst.
Lichtenstein verwijst daarbij naar de discussie tussen Aimé Pallière en
rabbijn Elijah Benamozegh, waarover wij in een vroeger hoofdstuk al
gesproken hebben. 7
Clorfene en Rogalsky, die zich vooral baseren op Maimonides’
Misjnee Tora, zijn zeer uitvoerig op het punt van datgene waartoe een
noachide verplicht is of wat hem verboden is. Onder handelingen die
bij bepaalde riten gebruikelijk, en dus verboden zijn, rekenen zij onder
andere het werpen van muntstukken in een fontein of vijver. Als
iets klaargemaakt is om te offeren maar nog niet geofferd, mag het
door een noachide genuttigd worden. 8
Een dier dat mismaakt is mag gegeten worden tenzij precies zo’n
dier tot de specifieke vereisten van een cultus behoort. 9
Iemand tot afgoderij verleiden is een vergrijp waarop de doodstraf
staat. Elke suggestie, als zou men iets met afgoderij van doen hebben,
dient vermeden te worden, zelfs een afspraak maken bij een afgodsbeeld.
10
7
Ibid., 66-67; voorts hierboven eind hoofdstuk 3 en bijbehorende aantekeningen.
8
Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 51 e.v.
9 Ibid., 52.
10 Ibid., 56-57.
105

Een kruis mag men dragen als aandenken, maar zodra een priester
het draagt, is het een cultusvoorwerp en verboden. 11
Het is verboden een bedrijf te voeren waarvan de inkomsten ten
goede komen aan een verboden cultus. 12
Een afgodsbeeld of een cultusvoorwerp uit de sfeer van afgoderij
kan vernietigd of zijn functie kan teniet gedaan worden doordat het
ongeschikt gemaakt wordt, bijvoorbeeld wanneer de neus er afgeslagen
wordt of het omgesmolten wordt. Daarna is het gebruik ervan
weer toegestaan. 13
Allerlei vormen van bijgelovig handelen zijn verboden maar niet
tot in het extreme. Als iemand zegt: “Sinds ik mijn vrouw getrouwd
heb, gaat het mij goed”, of: “Sinds ik daar woon, heb ik geluk”, is dat
niet verboden. 14
Het is verboden een zieke te ‘belezen’ of magische, astrologische
of dergelijke handelingen te verrichten. Maar als men gebeten is door
een giftig dier, dan mag men wel spreuken mompelen als men denkt
dat dat helpt. 15
Elke vorm van dodencultus is verboden. 16
Wezenlijk verschilt datgene wat Clorfene en Rogalsky zeggen niet
van wat Lichtenstein biedt. Beiden vallen terug op Maimonides. Lichtenstein
mag in de weergave van de noachidische deelopdrachten wat
korter zijn, maar dat hangt ook samen met de bron waarnaar hij verwijst,
de 613 mitswot in de telling van Maimonides. Het aantrekkelijke
bij hem is dat hij de lezer helpt het besluitvormingsproces in de traditie
op het spoor te komen.
11 Ibid., 60.
12 Ibid., 62.
13 Ibid., 62-66.
14 Ibid., 69-70.
15 Ibid., 70-72.
16 Ibid., 72.
106

C. Godslastering
1. Wat geldt als godslastering?
Tot hiertoe - en evenmin in de latere hoofdstukken - hebben wij
ons niet gewaagd aan een definitie van het begrip godslastering. Dat
leek ook niet direct nodig. Woordenboeken van de Nederlandse taal
geven voldoende uitleg met betrekking tot het woord en de lezers
zullen in het algemeen niet veel moeite hebben met zich een voorstelling
te maken van wat godslastering of blasfemie kan inhouden. Maar
op het moment dat men het verbod van godslastering nader gaat onderzoeken
en gaat uitsplitsen in een aantal concrete voorschriften die
als afspraken tussen mensen kunnen gelden, kan men er niet onderuit
zich een precieze voorstelling te maken van wat het woord omvat.
De vraag is dan: wie of wat loopt er schade op door godslastering?
En: wiens of welks belangen worden er beschermd door een verbod
van godslastering?
Clorfene en Rogalsky laten er geen twijfel over bestaan hoe zij
menen dat wij deze vragen moeten beantwoorden: de benadeelde is
God en Zijn belangen zijn het die in dit voorschrift worden behartigd:
Blasfemie valt onder de categorie wraak. Wanneer iemand
gekwetst wordt door iemand anders en wraak zoekt, kan hij
tegen die ander schreeuwen en hem vervloeken. Als de schade
erg groot is, zou degene die vergelding [of wraak] zoekt
niet genoeg kunnen hebben aan woorden alleen en behoefte
hebben echt fysiek geweld te gebruiken tegen degene die
hem gekwetst heeft. In extreme gevallen kan degene die vergelding
zoekt pas voldoening ervaren als hij doodt. Dit geldt
tussen mens en mens. Tussen mens en God is het enigszins
anders. Men kan God niet doden noch kan men Hem fysiek
treffen. De uiterste wraak die men op God kan nemen is
107

Hem te vervloeken. Daarom mag blasfemie gezien worden
als de uitdrukking van de wens God pijn te doen, of zelfs Zijn
bestaan uit te wissen of Hem te vermoorden. 1
Vandaar ook dat er bij Clorfene en Rogalsky geen andere conclusie
mogelijk is dan dat, wanneer een noachidisch gerechtshof (zie hoofdstuk
4: Rechtsorde) een zaak van blasfemie te beoordelen krijgt, het
tot de strengste straf moet vonnissen, dat wil zeggen: de doodstraf.
Waar een joods gerechtshof een jood die godslasteringen geuit heeft
moet excommuniceren, wat inhoudt dat niemand meer met hem mag
praten en hij volstrekt doodgezwegen wordt, is de straf voor een noachide
in wezen milder. In vroeger tijden was de godslasteraar vogelvrij:
hem te doden was niet strafbaar als moord. 2
Een totaal andere benadering heeft Lichtenstein. Hij begint met
zich af te vragen wat we onder blasfemie, godslastering hebben te verstaan.
Hij haalt met instemming enkele auteurs aan, wier invulling
van het woord ongeveer als volgt luidt:
Boosaardig of lasterlijk spreken over God. Het wezen van de
overtreding bestaat in de goddeloze bedoeling in het gebruik
van de woorden, en houdt niet noodzakelijkerwijs het bedrijven
van een daad van ontheiliging in. 3
Tot de psychologische factoren die tot godslastering kunnen leiden
rekent Lichtenstein ook extreme wanhoop, zoals het geval is in
Job 1:16-2:10. 4
Lichtenstein verwijst vervolgens naar het Talmoedgedeelte dat wij
hieronder (par. 2) in vertaling zullen weergeven. Hij stelt dat als de
1
Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 74.
2
Ibid., 75, 77-78.
3
Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 70.
4 Ibid., 72, 72.
108

Talmoed het uitspreken van de onuitsprekelijke godsnaam (JHWH)
voor joden als hoogste vorm van godslastering ziet die met de dood
door steniging gestraft moet worden, dit voor een niet-jood niet gelden
kon.
Men mag aannemen dat vóór de ballingschap, en zelfs daarna,
iedere Israëliet een zekere kennis van het Hebreeuws had
en ten minste de vierletterige godsnaam kende, Gods eigennaam.
Bijgevolg zou een godslastering gebruikmakend van
een van de andere benoemingen kunnen wijzen op enige reserve
of aarzeling. Zo’n suggestie van terughouding zou de
Israëliet kunnen behoeden voor een aanklacht. De noachide
echter zou naar verwachting in het algemeen weinig vertrouwd
zijn met de godsnaam. Bijgevolg zou een godslastering
gebruikmakend van enige andere naam van God geen
teken zijn van reserve met betrekking tot de heftigheid van
een dergelijke uitspraak door een noachide en hij zou dus in
aanmerking komen voor strafvervolging. 5
Lichtenstein legt er de nadruk op dat blasfemie niet alleen een van
de noachidische voorschriften is, maar bovendien de wortel ervan
raakt. Het fundament van het hele concept van de noachidische voorschriften
is: het geloof in het bestaan van God. En als zodanig is ook
het verbod op blasfemie in dit concept logischerwijze inherent. In dat
verband verwijst Lichtenstein naar een van de vroegste uitdrukkingen
van deze gedachte, namelijk in de inleiding van Rabbeinu Nissim Gaon
(990-1062) op het traktaat Berachot in de Roomeditie van de Talmoed.
6
De vraag kan zijn waarom dat geloof in God hier dan niet in positieve
zin als een opdracht geformuleerd is. Blijkbaar omdat ook de
andere noachidische voorschriften als verboden zijn verwoord. Het
5 Ibid., 76.
6 Ibid., 77 e.v.
109

zijn grenzen die de mens gesteld zijn, geen opdrachten die hij moet
vervullen. Verder en dieper wil Lichtenstein niet gaan. Hij vermeldt
met een zekere instemming ook de inzichten van Da Fano, 7 die de
dertig noachidische voorschriften waarover bChoelien 92a-b spreekt,
reconstrueert en onderbrengt onder de zeven. Subgeboden van het
verbod van godslastering zijn dan: a. studie van de Thora, en b. respecteren
van de leraren van de Thora. De studie van de Thora beperkt
zich echter tot de studie van de noachidische voorschriften. Voorts
maakt ook de “heiliging van Gods naam door de dood ter wille van de
Thora” (613 mitswot, pos. 9) en het verbod tot “ontheiliging van zijn
naam, zelfs in het oog van de dood” (neg. 63) deel uit van het totale
concept. 8
Lichtenstein is met deze laatste consequentie niet geheel gelukkig
en hij verwijst naar de Talmoedische discussie over Naämans aanwezigheid
in de tempel van Rimon, ook na zijn bekering, in II Kon. 5
(bSanhedrien 74b-75a). Ook latere geleerden, na Rasji, hebben de
noachiden vrijgesteld van de opdracht tot martelaarschap. 9
Het is goed dat Lichtenstein in de discussie over blasfemie en martelaarschap
een genuanceerd standpunt inneemt, zeker als een van de
subconcepten van dit voorschrift het geloof in God is. Elie Wiesel, en
met hem anderen, heeft het verlies van geloof in de Tweede Wereldoorlog
wel eens heilig ongeloof genoemd, en wee hem, die dat profaneert!
Ten slotte gaat Lichtenstein nog in op de vraag of een noachide
mag bidden of deelnemen aan joodse gebeden. Het is geen plicht, wel
een verdienste. 10
De noachide hoede zich er echter voor om voor ‘imitatiejood’ te
spelen. Er zijn gebedsteksten die hij niet kan bidden, zoals: “God van
7
Ibid., 79-80.
8
Ibid., 81 e.v.
9
Ibid., 84-85.
10
Da Fano, Menachem Azarja (1548-1620), Italiaans kabbalist, in Asara Maämarot,
(Amsterdam, 1649), 66, geciteerd in Lichtenstein, The Seven Laws of
Noah, 79 e.v.
110

onze vaderen, God van Avraham, Isaak en Jakob”, en: “Die ons uit
Egypte uit het slavenhuis heeft uitgevoerd”, enz. 11
Het is hier op zijn plaats aandacht te schenken aan een belangrijk
Talmoedfragment, dat zich bezighoudt met het noachidische voorschrift
inzake godslastering.
2. Hoe spreekt de Talmoed over blasfemie? (bSanhedrien 56a)
Aanhechtingspunt is Misjna Sanhedrien 7:5:
[Misjna:] De godslasteraar [megadeef] is pas schuldig als hij
de [Gods]naam duidelijk uitspreekt. Sprak Rabbi Jehosjoea
ben Orka [Tana, 12 rond 150]: “Elke dag [dat men met het proces
bezig is] verhoort men de getuigen met behulp van de
uitdrukking Josi slaat Josi [om de godsnaam niet uit te spreken].
Als het getuigenverhoor afgelopen is, spreekt men het
doodvonnis niet uit op basis van deze uitdrukking, maar
men doet iedereen naar buiten gaan, en men vraagt de betrouwbaarste
onder de getuigen en men zegt hem: ‘Vertel
ons letterlijk wat u gehoord hebt!’, en hij spreekt dat uit. Dan
staat het hele hof [de rechters, enz.] op en scheuren hun klederen
[in met een scheur] die zij niet mogen laten repareren.
En de tweede getuige zegt: ‘Ook ik heb dat evenals hij gehoord’,
en de derde zegt: ‘Ook ik heb dat evenals hij gehoord.’”
De Talmoed (bSanhedrien 56a) gaat er dan als volgt op in:
11
Zie op dit punt Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile,
passim.
12
Een Tana is een leraar uit het land Israël uit de misjnaperiode, dat wil zeg-
gen: tot 200.
111

a. [Gemara:] In de Misjna wordt gezegd: “Als hij de Naam door
[het uitspreken van] de Naam ‘zegent’ [eufemisme voor wat
er letterlijk staat, zie hierboven; er staat hier Sjeem Besjeem,
‘Naam op Naam’].” Waar komt dat vandaan? Sprak [Mar]
Sjmoeëel [Bab., gest. 254]: “Omdat de Schrift zegt: Wie de
Naam des Heren lastert [nokeev] moet zeker ter dood gebracht
worden …; als hij de Naam lastert [benokvo], moet hij
zeker ter dood gebracht worden [Lev. 24:16 e.v.].” Waaruit
weet jij dat het woord nokeev een uitdrukking voor een ‘zegen’
[eufemisme!] is? Uit het vers: Hoe zal ik vervloeken [ekov]
wie God niet vervloekt [kabo]? [Num. 23:8], terwijl de
formele waarschuwing is: Elohiem zul je niet lasteren. Maar
misschien betekent het [woord nokeev] hier letterlijk ‘doorboren’?
Want er is gezegd: [En de priester Jehojada nam een
kist] en boorde [jikov] een gat in de deksel [II Kon. 12:10]. En
de formele waarschuwing is hier: En gij zult hun naam vernietigen
– niet zo zult ge doen aan de Heer uw God” [Deut.
12:3 e.v., nadruk toegevoegd; het ging Jehojada immers om
de financiering van de tempeldienst = Gods naam eren!].
Maar [de idee:] wij moeten de Naam zegenen door [het uitspreken
van] de Naam is hier afwezig. Maar stel [dat het erom
gaat] dat men [twee stukken perkament zo op elkaar legt
dat men] de twee Namen op elkaar legt en doorboort? Dan
[geldt dat niet als Sjeem Besjeem, ‘Naam op Naam’, maar
dan] doorboort [nokeev] men eerst de een en dan doorboort
[nokeev] men de ander. Maar stel nu dat men de Naam graveert
op de punt van een mes en daarmee de andere [Naam]
doorboort? Maar in dat geval is het de punt van het mes dat
doorboort en niet de Naam. Maar stel dat het hier gaat om
het uitspreken van de Naam, want er is gezegd: En Mozes en
Aaron namen die mannen, van wie de namen [door God] uitdrukkelijk
genoemd waren [nikvoe] [Num. 1:17]. En de formele
waarschuwing is daar: Gij zult de Heer uw God vrezen [Deut.
6:13]. [Maar daartegenover geldt:] ten eerste, dat [het ons erom
ging te verstaan waarom] men de Naam moest zegenen
door de Naam, en daar is op deze plaats geen sprake van.
112

Ten tweede, dit [Deut. 6:13] is een positief gebod, en een
waarschuwing met betrekking tot een positief voorschrift
geldt niet als een [formele] waarschuwing. Maar indien je
wilt, zou je ook kunnen zeggen: de Schrift zegt: En hij lasterde
[wajikov] en vloekte [Lev. 24:11], wat betekent dat godslastering
[nokeev] hetzelfde is als vloeken. Maar misschien ook:
dat beide [tegelijk] verricht moeten zijn [om strafbaar te
zijn]. Maar dat is een verkeerde conclusie want er staat geschreven:
Breng hem die gevloekt heeft naar buiten [Lev.
24:14], en niet: Breng hem die gelasterd en gevloekt heeft naar
buiten. Dat wijst erop dat het om een en dezelfde daad gaat.
b. Onze leraren [uit de Misjnaperiode; zie Sifra, Torat Kohaniem,
Emor, 19, 4] leerden [met betrekking tot Lev. 24:15:
iesj, ‘man’]: “Waarom zegt de Bijbel iesj iesj [vertaald met
‘een ieder’]? Om de niet-joden in te sluiten, die gewaarschuwd
worden met betrekking tot godslastering evenals Israël.
En zij worden ter dood veroordeeld slechts door het
zwaard [onthoofding], want elke doodstraf waarvan sprake is
bij een noachide is door het zwaard.” Maar deze halacha is
afgeleid van een andere Bijbelplaats, namelijk Gen. 2:16: De
Heer [JHWH], dat is een aanduiding van het verbod van
godslastering [NB: in deze tekst worden de adamitische
voorschriften ‘ingelezen’]. Sprak Rabbi Jitschak Napacha [=
de smid] [Pal., rond 300]: “Deze Bijbelplaats is slechts nodig
omdat hij de andere godsnamen insluit en dat is in overeenstemming
met de inzichten van Rabbi Meïr [Tana, rond
150].” Want de baraita leert [met betrekking tot Lev. 24:15;
vgl. Sifra Emor 19:4-6]: “Een ieder [iesj iesj] die zijn God [Elohav
is een andere, maar nu algemene Godaanduiding] vloekt
dient zijn zonde te dragen” [nadruk toegevoegd]. Wat zegt
de Schrift? Is er al niet gesteld: Wie de Naam des Heren lasten
moet zeker ter dood gebracht worden [Lev. 24:15]? Uit het
feit dat er gezegd is: Wie de naam des Heren lastert moet zeker
ter dood gebracht worden [id.], zou men kunnen afleiden,
dat men pas des doods schuldig is als de onuitsprekelijke
Naam is gebruikt. Vanwaar dan de insluiting van alle gods-
113

namen? De Bijbel zegt: Een ieder die zijn God vervloekt. Dat
wil zeggen onder alle condities. Dat is de opvatting van Rabbi
Meïr. En de wijzen zeggen: “Alleen op het vloeken van de
onuitsprekelijke Naam staat de doodstraf, op het uitspreken
van de andere godsnamen staat een waarschuwing.”
c. Deze visie [van Rabbi Jitschak Napacha] is in strijd met die
van Rabbi Mejasja [Pal., rond 300], want Rabbi Mejasja zei:
“Een noachide die God lastert door middel van de andere
godsnamen is schuldig naar de opvattingen van onze leraren.”
Wat is de argumentatie? Omdat de Schrift zegt: Zowel
de vreemdeling [geer] als de geboren Israëliet [ezrach]. Dus alleen
bij de geer [hier geïnterpreteerd als volproseliet] en de
geboren Israëliet moeten we [de doodstraf uitspreken bij het
‘zegenen’ van de Naam], maar de niet-jood zelfs bij een andere
godsnaam. Maar Rabbi Meïr, hoe interpreteert hij dan
dat zowel de geer als de ezrach? Geer en ezrach worden gestenigd,
maar de niet-jood sterft door het zwaard [onthoofding].
Maar als je nu zoudt denken: omdat zij bij het
ene [het verbod] ingesloten zijn, dan zijn ze ook bij het andere
[de wijze van terechtstelling] ingesloten, dan wordt ons
hier anders geleerd. Maar Rabbi Jitschak Napacha, in overeenstemming
met onze leraren, hoe interpreteert hij dan
zowel de geer als de ezrach? Met betrekking tot zowel de geer
als de ezrach is hij van mening dat we [de doodstraf] moeten
[uitspreken] in het geval van [het vloeken van] de Naam
door middel van [het uitspreken van] de Naam, maar met
betrekking tot de niet-jood moeten we niet [vonnissen] op
[het vloeken van] de Naam door middel van [het uitspreken
van] de Naam. En heb ik dan iesj iesj wel nodig voor mijn juridische
deducties? Nee, want de Thora spreekt menselijke
taal [en bedoelt er dus niets diepzinnigs mee!].
Hoe is nu de architectuur van deze soegja (Talmoeddiscussie)? Zij
begint met het Misjnagedeelte dat aan de beurt is om besproken te
worden en dat in Babylonië voor gezaghebbend werd gehouden. Maar
114

dat wil nog niet zeggen dat het jurisprudentieel ook onmiddellijk hanteerbaar
en duidelijk was. In het land Israël was het nog duidelijk geweest
omdat iedereen van de omstandigheden-waarin op de hoogte
was en dus interpretatiemoeilijkheden vanuit die ervaringskennis kon
oplossen. Maar wat betekenden de woorden voor de situatie in Babylonië
precies? Daar leefde men tussen een meerderheid van nietjoden,
in het land Israël was het juist omgekeerd. Voor niet-joden kon
onmogelijk het Sjeem Besjeem gelden. Die moesten op iets anders
beoordeeld worden.
Het Talmoedgedeelte valt in tweeën uiteen: het eerste (a) vraagt
zich af wat nu eigenlijk onder godslastering valt; het tweede (b) wie
onder dit voorschrift vallen, alleen joden of ook niet-joden? En op
grond waarvan?
De architectuur is als volgt:
1. De Talmoed begint met de Misjna aan te halen maar brengt er
tegelijk een kleine precisering in aan, namelijk dat getuigen
God hebben horen lasteren met het gebruik van zijn onuitsprekelijke
Naam. Dat wordt uitgedrukt door Sjeem Besjeem,
dat overigens met zoveel woorden dus niet in de Misjna terug
te vinden is: het is een interpreterende weergave, een nadere
precisering van wat de Misjna geacht moet worden te bedoelen.
De formulering zelf vindt men niet in de Misjna en evenmin
in de baraitot.
2. Vervolgens komt Mar Sjmoeëel (gest. 254) uit Nehardea, de
grote tegenpool van Rav in Babylonië aan het woord, en wordt
nagegaan wat het begrip nokeev in Lev. 24:16 zou kunnen betekenen.
Andere Schriftplaatsen waar afleidingen van de stam
n-k-v voorkomen, worden er als bewijs bijgehaald. Maar zo
komt men ook bij de fysieke betekenis van de stam: doorboren.
Men constateert overigens dat het in II Kon. 12 ten diepste
115

ook gaat om het behoud en de bescherming van het heilige.
Men onderzoekt ook de mogelijkheid van een verwijzing naar
een magische handeling, door de notie van doorboren met
Naam op Naam te verbinden. Maar die mogelijkheid wordt afgewezen.
En zo komt men bij de betekenis uitdrukkelijk aanwijzen
of … uitspreken.
3. Van daaruit komt Mar Sjmoeëel op het feit dat er in Lev. 24:11
naast elkaar godslasteringen uiten (wajikov) en vloeken (wajkaleel)
vermeld wordt. Dat betekent niet dat het om twee verschillende
vergrijpen gaat maar om een en hetzelfde.
4. Hierna brengt Mar Sjmoeëel het punt van iesj iesj uit Lev. 24:15
ter sprake. Hij meent dat het daar om twee groepen mensen
gaat voor wie het verbod van godslastering geldt, namelijk Israëlieten
en noachiden. Hier koppelt Mar Sjmoeëel – of wat
waarschijnlijker is de eindredacteur van de Talmoed – terug op
een tanaïtische Midrasj, Sifra op Lev. 24, waar veel materiaal te
vinden is wat hier in de Talmoed terugkomt. Met dien verstande
dat hij ook gebruik maakt van Beresjiet Rabba op Gen.
2:16, waar eveneens de zes adamitische geboden in het vers
‘ingelezen’ worden.
5. Vervolgens refereert de redacteur aan Rabbi Jitschak Napacha,
en daarmee aan de traditie uit het land Israël van rond 300.
Deze beroept zich op Rabbi Meïr (rond 150) en daarmee zijn
wij terug bij de Tanaïem. Alles wordt teruggekoppeld op een
discussie tussen Tanaïem, tussen Rabbi Meïr en de Wijzen.
Rabbi Jitschak probeert aan te tonen dat de tekst uit Lev. 24:15
niet door Rabbi Meïr wordt aangehaald om daarmee het iesj
iesj halachisch te benutten, maar vanwege het begrip Elohav
(zijn God) om daarmee aan te geven dat ook het gebruik van
andere godsnamen bij joden voor godslastering onder het
doodvonnis valt.
116

6. En ten slotte wordt dan de lijn doorgetrokken naar twee tijdgenoten:
Rabbi Jitschak Napacha en Rabbi Mejasja. Rabbi Jitschak
meent dat het standpunt der Wijzen tegenover Rabbi
Meïr is dat ook voor noachiden geldt dat zij alleen een waarschuwing
ontvangen wanneer zij godslasteringen uitspreken
zonder gebruik van de Onuitsprekelijke Naam. Rabbi Mejasja
(rond 300) in de lijn van Rabbi Meïr, is van mening dat ook
niet-joden bij godslastering met gebruikmaking van andere
godsnamen de doodstraf verdienen. Rabbi Jitschak is het daar
niet mee eens. Niet-joden moeten binnen hun eigen kaders
beoordeeld worden. Zij kunnen God lasteren met gebruikmaking
van andere namen en ontvangen dan een waarschuwing.
Hij meent dat men de Thora op zijn primaire klankbetekenis
moet uitleggen, en dat betekent dat niet-joden gewoon vallen
onder het iesj iesj = iedereen! De kern in de tekst is het Elohav,
‘zijn God’.
Wat we dus zien is dat de eindredacteur, na vermelding van een
stuk taalkundige analyse van de derde-eeuwse autoriteit Mar Sjmoeeel,
terugkoppelt op een tanaïtische discussie van vóór 200 en vervolgens
op een van rond 300 tussen twee Eretsjisraëlische Amoraïem. Die
onderscheidingen hebben ook voor zijn tijd in Babylonië hoge autoriteit.
Wat voor ons nog van belang is, is dat in de oudste discussielaag
de mening van de wijzen (= de meerderheid) prevaleert op die van een
individuele leraar, Rabbi Meïr. De opvatting van de wijzen zal in Babylonië,
waar men te midden van een overwegend niet-joodse bevolking
woonde, niet zonder betekenis geweest zijn. 13
13
Wij wijken in onze vertaling af van de door Lichtenstein afgedrukte Soncino-vertaling
van Epstein. Die suggereert dat de conclusie aan het eind van de
soegja is dat ook niet-joden bij overtreding van het verbod van blasfemie de
doodstraf verdienen, zelfs als zij vervangende godsnamen gebruiken. Daarop
117

3. Detailvoorschriften
Op grond van het bovenstaande kan men van de 613 mitswot bij
Maimonides nu de volgende detailvoorschriften ‘samenlezen’: 14
1. De erkenning van het bestaan van God, die zich geopenbaard
heeft met de woorden: Ik ben de Heer uw God. (pos. 1)
2. God als Enige te erkennen. (pos. 4)
3. Tot God te bidden. (pos. 5)
4. Zijn Naam te heiligen (martelaarschap), in situaties waar dat
nodig is. (pos. 9)
5. Niets te doen dat de ontheiliging van Zijn Naam tot gevolg kan
hebben. (neg. 63)
6. De Thora te bestuderen en te onderwijzen. (pos. 11)
7. De ouderdom, de wijsheid en Thoraleraars te respecteren.
(pos. 209)
8. Geen godslasteringen te spreken of godslasterlijke taal uit te
slaan. (neg. 60)
Ook hier, evenals bij het vorige voorschrift, dienen we ons te bedenken
dat het gaat om regels voor een noachidisch recht en dus voor
noachidische rechtsinstellingen.
is ook Lichtensteins eigen visie gebaseerd. Wij hebben hier de tekst vertaald
in de sfeer van Rav Adin Steinsalz’ parafrase in zijn Talmoeduitgave.
14
Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 86-87.
118

HOOFDSTUK 6
De noachidische voorschriften:
D. diefstal en E. verboden relaties
Inleidende opmerkingen
In dit hoofdstuk zullen de voorschriften met betrekking tot diefstal
en ongeoorloofde betrekkingen aan bod komen. Niet zozeer omdat
ze in dezelfde sfeer zouden liggen: zich vergrijpen aan wat iemand
niet toekomt. Dat is een ongeoorloofde vereenvoudiging van de achterliggende
problematiek. Waarom zou men dan moord en diefstal
niet onder één noemer brengen? Of verboden relaties en (het rukken
van en eten van een) deel van een levend dier? De reden is een heel
pragmatische en vrij willekeurige. Uit oude tradities blijken de verboden
van moord en het eten van bloed nogal eens onder een steekwoord
samengebracht te zijn: (zich onthouden van) bloed, zoals in de
oostelijke tekst van Handelingen 15:29 en 21:25, waar moord ontbreekt.
Daarom zullen die beide voorschriften onderwerp zijn van het volgende
hoofdstuk terwijl we in dit hoofdstuk diefstal en verboden relaties
aan de orde zullen stellen.
Overigens noemt de Talmoed in het traktaat Makot diefstal en
verboden relaties in één adem: “Diefstal en verboden relaties, waar de
ziel van de mens naar hunkert en verlangt, als iemand daarvan afstand
doet, hoeveel temeer telt zijn verdienste voor hem en zijn kinderen en
zijn nageslacht tot het eind van de wereld” (bMakot 23b).
Het is interessant om eens te kijken of daarvan ook wat blijkt in de
regelgeving.
119

D. Diefstal
1. Wat geldt als diefstal?
Clorfene en Rogalsky zien op basis van de Misjnee Tora in de Thora
zestien voorschriften die te maken hebben met zich toe-eigenen
wat iemand niet toebehoort. Dat betekent dat de Thora dienaangaande
feitelijk dezelfde eisen stelt aan jood en noachide. Met één verschil:
als aan een jood iets ontstolen is van minder waarde dan een proeta
(kleinste munt), hoeft de dief het niet terug te geven, als aan een noachide
iets ontstolen is, hoe klein ook, moet het hem worden teruggegeven.
Zowel steelsgewijs stelen als roven bij een overval als kidnappen
van een vrouw of kinderen vallen onder het verbod. Onder bepaalde
condities hoeft veroverd gebied door een noachidische staat,
dat wil dus zeggen een staat die zich houdt aan de noachidische
rechtsorde, niet teruggegeven te worden. 1
Ook afzetterij valt volgens Nachmanides onder diefstal, en evenzo
valse gewichten en maten. 2
Men zou zich kunnen afvragen, waarom, indien op diefstal de
doodstraf staat, het dan nog zinvol is te praten over teruggave. Het
antwoord is dat ommekeer en het ondergaan van de straf tezamen
maken dat de overtreder als rechtvaardige deel heeft aan de toekomstige
wereld.
Ook eerroof is diefstal. Iemand in het openbaar slaan is eerroof. 3
Op steelse wijze ergens binnendringen om eigen bezit terug te halen
is een diefachtig gedrag vertonen en strikt verboden. In zo’n situa-
1 Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 90-91.
2 Ibid., 92.
3 Ibid., 93.
120

tie dient men de dief te confronteren en te zeggen: “Dit is van mij en
ik neem het weer mee.” 4
2. Wat zegt de Talmoed over diefstal? (bSanhedrien 57a)
De discussie begint bij een baraita die we al eerder in de soegja
(Talmoeddiscussie, zie ‘Inleiding’) over afgodendienst gezien hebben.
Deze baraita is afkomstig uit de Tosefta: tAvoda Zara 8:4, maar er
komt hier een ander vervolg op:
a. Met betrekking tot de afgodendienst, zaken waarover een Israëlitisch
gerechtshof een doodvonnis uitspreekt, daarvoor
wordt de noachide gewaarschuwd [dat wil zeggen: die zijn
hem ten strengste verboden]: waarschuwing: ja; doodstraf:
neen. Sprak Rav Nachman bar Jitschak [Bab., gest. 356]:
“Maar een waarschuwing bij hen [in hun rechtssysteem]
staat gelijk aan de doodstraf.” Rav Hoena [Bab., gest. 297] en
Rav Jehoeda [Bab., gest. 299] en alle leerlingen van Rav [Bab.,
gest. 247] spraken: “Op [de overtreding van] alle zeven noachidische
voorschriften staat de doodstraf. De Thora heeft
dat in één voorschrift geopenbaard [in Gen. 9:6: Wie het
bloed van de mens vergiet, diens bloed zal door de mens vergoten
worden], en dat geldt voor allemaal.”
b. Men stelde de vraag: staat er dan op diefstal voor een noachide
ook de doodstraf? [Antwoord:] er is een baraita [tAvoda
Zara 8:5]: “Met betrekking tot roof – zowel diefstal als
roofoverval als kidnapping van een mooie vrouw en dergelijke
– hier geldt: zowel als een niet-jood het deed ten koste
van een niet-jood, een niet-jood ten koste van een jood, is
het verboden [het gestolene te houden]. Maar als een jood
het deed ten koste van een niet-jood, is het toegestaan [het
te houden]” [nadruk toegevoegd]. Maar als dat laatste zo is,
4 Ibid., 94.
121

zou men dan niet ten minste het schuldig behoren uit te
spreken? Antwoord: [het is een juridisch-terminologische
kwestie:] omdat de tweede helft van de uitspraak is: “. . . een
jood ten koste van een niet-jood is het toegestaan [te houden]”,
daarom leert de eerste helft dat het verboden is.
– NB: Zoals schuldig staat tegenover vrij, zo staat hier toegestaan
tegenover verboden; vrij zou hier betekend hebben ‘vrij van strafvervolging’
en dat is hier niet het geval. En dit is dus geen bewijs voor de
idee dat op diefstal en dergelijke voor een noachide niet de doodstraf
zou staan. –
c. En bovendien wordt op elke plaats waar sprake is van des
doods schuldig met zoveel woorden van schuld gesproken.
Zoals aan het begin is geleerd: “Over het vergieten van bloed:
niet-jood tegenover niet-jood en niet-jood tegenover jood:
schuldig! Jood tegen over niet-jood: vrij van strafvervolging!
[voor een noachidisch gerechtshof!]” Maar hoe kan dat in
dat geval? Maar stel dat we verboden en toegestaan lezen?
Maar in dat verband is er een baraita [Tosefta Baba Metsia 11,
33]: “Een niet-jood en een herder van kleinvee, voor hen begeeft
men zich niet in levensgevaar, maar men brengt hen
ook niet ter dood.” En dat is de reden waarom men hier
moet spreken van vrij [van strafvervolging] en niet van toegestaan
[zoals bij diefstal].
d. En dergelijke [zie hierboven het citaat uit tAvoda Zara 8:5],
wat houdt dat in bij roof? Sprak Rav Acha bar Jaäkov [Bab.,
na 350]: “Dat heeft slechts betrekking op een werker in een
wijngaard.” Maar een werker in een wijngaard, wanneer? Indien
hij klaar is met het werk, dan is het hem volledig toegestaan,
maar als hij niet klaar is met het werk, dan geldt het
volledig als roof. Maar Rav Papa [Bab., gest. 376] zei: “Dit
geldt van [een diefstal van] een waarde van minder dan een
proeta.” Maar als dat zo is, hoe moeten we dan verstaan: “In
het geval van roof van een niet-jood ten koste van een jood,
122

is het verboden [het gestolene te houden]”? Dan komt hij in
aanmerking voor vergeving. Maar voelde hij zich, ook al vergaf
hij het nadien, op het moment van de diefstal niet toch
pijnlijk getroffen [gegriefd; daarom is het verboden]? Maar
hoe kan een geval van roof van de niet-jood ten koste van
een niet-jood aangeduid worden als iets dergelijks, want omdat
zij niet denken aan vergeven [bij zo’n kleinigheid], geldt
het niet als diefstal.
e. Maar Rav Acha de zoon van Rav Ika [??] sprak: “Dat en dergelijke
geldt van het geval dat iemand de dagloner zijn loon
onthoudt: aan een niet-jood ten koste van een niet-jood, een
niet-jood ten koste van een jood is het verboden [het achtergehoudene
te houden]. Maar als een jood het deed ten koste
van een niet-jood, is het toegestaan [het te houden].”
f. En geldt nu en dergelijke ook van een [gekidnapte, eigenlijk:
de in de oorlog geroofde] mooie vrouw? Toen Rav Dimi
[Pal., rond 320] kwam [nl. naar Babylonië], zei hij: “Sprak
Rabbi Elazar [ben Pedat] [Pal., rond 270]: ‘Sprak Rabbi Chanina
[bar Chama?] [Pal., rond 225]: “Een Noachide die een
slavin toekent aan zijn dienaar en gemeenschap met haar
heeft, wordt daarvoor ter dood veroordeeld.”’”
Als we kijken naar de architectuur van dit gedeelte, dan valt ons
onmiddellijk weer op hoe zorgvuldig de redacteur de opbouw geconstrueerd
heeft. (De letters a-f verwijzen naar die bij de Talmoedtekst.)
a. De redacteur begint met een algemene regel, waarover men
het in grote lijnen eens was, in Israël en in Babylonië met name
in Nehardea in de school van Mar Sjmoeëel, die zelf trouwens
uit het land Israël afkomstig was (zie ook ons vorige
hoofdstuk, het gedeelte uit bSanhedrien 56a). Daarop heeft
Rav Nachman bar Jitschak een eeuw later kritiek. Blijkbaar
kende hij de Babylonische wetgeving van die tijd en was hij
van mening dat men daar in veel gevallen nogal snel geneigd
123

was de doodstraf toe te passen. Dan komt de school van Rav –
Mar Sjmoeëels tegenpool uit Soera – aan het woord: de doodstraf
op alle noachidische geboden is geworteld in de Schrift:
Gen. 9:6 staat model voor de overtreding van alle zeven noachidische
voorschriften.
b. Er wordt een nuance aangebracht, met een beroep op tAvoda
Zara 8:5: We kunnen dat in schema brengen: n = niet-jood, j =
jood, x = verboden en y = toegestaan. De vraag is schijnbaar:
mag de dader van diefstal het gestolene houden? Maar feitelijk:
waar ligt de competentie om het gestolene terug te vorderen?
In het schema staat de dader steeds voorop:
n - n : x
n - j : x
j - n : y
Dat schema komt een aantal malen terug. Het gaat om de
competentie van noachidische rechtbanken: wanneer een jood
de dader is, valt die niet onder een noachidische rechtbank,
dat wil zeggen: een rechtbank die de noachidische regels respecteert,
maar onder een joodse. Een noachidische rechtbank
mag een jood niet straffen en ook het gestolene niet terugvorderen.
Dat is de betekenis van moetar, toegestaan, in deze
context.
De vraag die dan gesteld wordt is: waarom spreekt men hier
niet van schuldig? Antwoord: omdat het daar niet om gaat. We
moeten de taal juridisch zuiver houden en geen categorieën
door elkaar halen. Tegenover schuldigverklaring staat vrijspraak
en daarvan is hier totaal geen sprake.
c. Dat wordt duidelijk in dit stukje. Als men op het vergieten van
bloed het bovenstaande schema toepast komt het er zo uit te
zien:
n - n : s
124

n - j : s
j - n : v
waarbij s = schuldigverklaring en v = vrij van strafvervolging.
Als een jood een misdaad pleegt tegenover een niet-jood
hoorde hij (in Babylonië) door een joodse rechtbank geoordeeld
te worden. In deze context heeft het geen zin om termen
uit de jurisprudentie met betrekking tot gestolen goed op het
doden van een medemens toe te passen. Dat maakt de baraita
uit tBaba Metsia 2:33 duidelijk. Het gaat hier om wat wij tegenwoordig
onderwereldfiguren zouden noemen, lieden die
zich op gewetenloze wijze aan het leven van anderen vergrepen.
Mag je die redden met gevaar voor eigen leven, met name
bijvoorbeeld als het gezinsinkomen daardoor weg zou vallen?
Daarover moet gesproken kunnen worden in termen van
schuldig en vrij van strafvervolging. Daar zijn dus geen termen
uit de jurisprudentie met betrekking tot diefstal van toepassing.
d. Een later stuk discussie uit Babylonië: een nadere verfijning.
De discussie heeft plaatsgevonden tussen 350 en 375: Iemand
verhuurt zich voor het plukken van druiven. Mag hij er dan tegelijk
van ‘snoepen’? Nee. Na de oogst, als de eigenaar de wijngaard
heeft geïnspecteerd en iemand vindt hier of daar dan
nog wat druiven: ja.
Tegenwerping: zelfs niet een paar waardeloze druiven? Antwoord:
nee. Maar nu komt het schema weer:
n - n : x
n - j : x
j - n : y
Maar hoe kan men nu een opgegeten druif terugvorderen? Natuurlijk
niet, zo’n kleinigheid, van minder waarde dan een
proeta! Dus vergeeft de eigenaar zoiets? Mag het dan daarom
wel? Nee, want de eigenaar vindt dat niet prettig, voelt zich
125

door het gedrag van de arbeider gegriefd of pijnlijk getroffen.
Dat schaadt de arbeidsrelaties en dus is het verboden.
Het blijft dus diefstal, ook al denkt de niet-joodse wereld er
anders over.
e. Een discussie uit dezelfde periode of later: het achterhouden
van het loon van de dagloner.
Opnieuw het schema:
n - n : x
n - j : x
j - n : y
Ook hier weer geldt dat de jood die dat doet bij een niet-jood
in Babylonië, voor het besef van de joodse geleerden aldaar
buiten de competentie van een niet-joodse rechtbank viel.
f. Het slot koppelt weer fraai terug op de vroegste periode van de
Amoraïem (Talmoedleraren) van de derde eeuw in het land Israël:
een oorlogsregel uit Deut. 21:10-14 wordt vruchtbaar gemaakt
voor de eigen situatie. Het is een periode van grote
bloei en rijkdom in het land Israël: men heeft arbeiders in
dienst en men heeft ook slaven. Als men nu een slavin toekent
aan een arbeider en men heeft dan vervolgens seksuele omgang
met haar, omdat ze tenslotte het eigendom van haar heer
was, dan geldt dat als diefstal. Want een huwelijk geldt als kinjan,
‘verwerving’. Een noachidische rechtbank hoort de rechten
van mensen met even zware sancties te beschermen als
een joodse rechtbank.
3. Detailvoorschriften
De volgende voorschriften vormen een suggestie voor uitwerking
van het algemene verbod van diefstal en roof, met dien verstande dat
roof gezien wordt als ‘diefstal met gebruik van geweld’.
126

1. Men mag niet stelen (geld of bezit). (neg. 244)
2. Men mag niet zich met geweld iets toe-eigenen. (neg. 245)
3. Men mag niet de grenspaal van zijn naaste verplaatsen. (neg.
246)
4. Men mag niet andermans bezittingen of datgene waar hij
recht op heeft, zoals lening of loon, achterhouden. (neg. 247)
5. Men mag rechtmatige claims niet loochenen: deposito, lening,
vondst, achtergehouden loon of diefstal. (neg. 248)
6. Men mag een ander niet benadelen in de handel, bijvoorbeeld
door overvragen e.d. (neg. 250)
7. Men mag geen plannen maken om op de een of andere wijze
bezit van een ander in handen te krijgen. (neg. 265)
8. Men mag niets van zijn naaste begeren. De begeerte gaat aan
de plannenmakerij vooraf. (neg. 266)
9. De eigenaar moet zijn arbeider de gelegenheid geven te eten
van datgene waarmee hij werkt, als dat op het land geschiedt.
(pos. 201)
10. De arbeider mag niet eten tijdens het werk, maar pas wanneer
het (of de dagtaak) voltooid is. (neg. 267)
11. De arbeider mag in de periode dat hij op het land werkt van de
vruchten van het land eten, maar die niet meenemen of aan
anderen geven. (neg. 268)
12. Men mag niet kidnappen (mensenroof plegen). (neg. 243)
13. Men mag geen valse maten of gewichten gebruiken. (neg. 271)
14. Men mag geen valse maten of gewichten in zijn bezit hebben.
(neg. 272)
15. Men moet correcte, precieze en/of geijkte maten en gewichten
gebruiken. (pos. 208)
16. Iemand die iets heeft ontvreemd, moet dat terugbetalen. Onder
dit gebod vallen: roof, diefstal en overmatige winst.
127

Ook hier, evenals bij het vorige voorschrift, dienen we ons wel te
bedenken dat het hier gaat om regels voor een noachidisch recht en
dus voor noachidische rechtsinstellingen. Daarnaast valt het niet te
ontkennen dat het ook gaat om zaken die niet direct controleerbaar
zijn, maar die liggen op het vlak van de houding die men tegenover de
ander aanneemt. Het gaat niet alleen om uiterlijk gedrag, maar ook
om de innerlijke houding. 5
5
Dat wij in deze paragraaf wat minder inhoudelijk aandacht geschonken
hebben aan wat Lichtenstein (The Seven Laws of Noah, 19-29) aangaande
diefstal schrijft, hangt niet samen met het feit dat het niet belangrijk of uiterst
lezenswaardig zou zijn, maar omdat wij de voorkeur eraan gegeven
hebben een Talmoedpassage te analyseren en zo als het ware de detailregels
eruit te destilleren. Deze detailregels echter zijn ontleend aan Lichtenstein.
128

E. Verboden relaties
1. Wat geldt als ‘verboden relaties’?
In hoofdstuk 2 hebben wij, naar aanleiding van de daar gegeven
kolommen, als volgt over dit voorschrift geschreven:
Wat in de verschillende kolommen als ontucht dan wel als
incest wordt weergeven wordt in de bronnen in het algemeen
weergegeven als giloei arajot of kortweg arajot. Giloei
betekent ‘ontbloting’, en arajot is de technische term voor alle
verboden seksuele handelingen. Het omvat zo alle verboden
relaties en dus ook incest en ontucht.
Voor ons besef is op weinig plaatsen korter en duidelijker weergegeven
wat in essentie de volgende Talmoedperikoop in de geschiedenis
is gaan betekenen dan in het boekje van Clorfene en Rogalsky, The
Path of the Righteous Gentile. 1 Zij volgen voornamelijk wat Maimonides
in zijn Misjnee Tora op samenvattende wijze heeft gezegd.
1. Er staat geschreven: Daarom zal een man zijn vader en moeder
verlaten en zijn vrouw aanhangen [lett. aankleven] en zij
zullen tot één vlees zijn [Gen. 2:24]. Volgens de Heilige Geest
bedoelt dit vers de mensheid te instrueren inzake verboden
relaties. 2 Rasji legt er de nadruk op dat de zin: Daarom zal
een man zijn vader en moeder verlaten, de man verbiedt seksuele
bertrekkingen te hebben met de vrouw van zijn vader
[ook als die niet zijn moeder is], zelfs na de dood van zijn
vader, wanneer ze niet langer wordt beschouwd als een gehuwde
vrouw. Vanzelfsprekend sluit dit ook zijn biologische
moeder in. De zinsnede: En zal zijn vrouw aankleven, leert
1
84 e.v.
2
Misjnee Tora, Hilchot Melachiem, 9:5.
129

ons dat hij alleen een relatie zal hebben met zijn eigen
vrouw en niet met andermans vrouw. Zijn vrouw [aankleven],
leert ons bovendien dat hij alleen een relatie mag hebben
met een vrouw en niet met een man. En zij zullen tot één
vlees zijn, sluit seksualiteit met enig dier uit, want een dier is
niet één vlees met een mens. 3
2. Een noachide is het verboden seksuele relaties te hebben
met bepaalde verwanten en met anderen met wie hij niet direct
verwant is. Dit zijn:
zijn moeder [zelfs al is zijn geboorte het resultaat
geweest van verleiding of aanranding];
zijn vader;
zijn dochter;
zijn vaders zuster;
zijn moeders zuster.
3. Volgens de zeven noachidische voorschriften mag een man
een relatie hebben met iemand met wie men in familierelatie
staat door aantrouwen, na de dood van de directe verwant.
Volgens sommige geleerden strekt zich dat zelfs uit tot de
vrouw van zijn vader [= niet zijn moeder] na de dood van
zijn vader. Zoals:
zijn vaders vrouw [= niet zijn moeder];
zijn broeders vrouw;
zijn vrouws zuster;
zijn schoondochter;
zijn stiefdochter.
4. Volgens andere geleerden is de vrouw van de vader uitgesloten
en dat verbod sluit dan ook uit die vrouwen met wie de
vader een affaire heeft gehad, of die door hem werden verleid,
aangerand of verkracht. Anderen staan dergelijke relaties
toe, maar verbieden een relatie met de zuster van moederskant
zowel van vader als moeder.
5. In de lijn van Rabbi Akiva wordt gesteld, dat alle relaties
waarop in het joodse recht de doodstraf staat, ook een dood-
3
bSanhedrien 58a, zie onze vertaling.
130

vonnis ontvangen onder noachidisch recht. Dat sluit in: relaties
die door huwelijk zijn ontstaan [schoonmoeder of
schoondochter]. De reden is dat aangezien een relatie met
de vrouw van de vader verboden is, dit is uit te breiden tot
anderen waaraan men door huwelijk is gerelateerd. Zulke relaties
zijn strafbaar onder noachidisch recht. Anderen laten
die relaties toe met uitzondering van de vrouw van de vader.
6. Verboden relaties, anders dan binnen de familie, zijn:
Een man met andermans vrouw;
een man met een man;
een man met een dier.
Men dient hierbij te bedenken, dat, hoewel de bewoordingen geen
aanleiding hiertoe lijken te geven, datgene wat aan een man verboden
is (tenzij er een aparte bepaling in die geest voor een vrouw is) ook
verboden is voor een vrouw. Zoals van de meeste voorschriften in de
Thora geldt, sluit iesj (man) ook de vrouw in. Dat geldt van stelen,
roven, moorden, wreedheid tegen dieren, enz. Daarom geldt het bovenstaande
ook voor vrouwen. Als een vrouw haar oog laat vallen op
de man van een andere vrouw en zij maakt dat huwelijk kapot, staan
daar, zowel in joods als in noachidisch recht zware straffen op.
Aan het Talmoedgedeelte dat wij hieronder weergeven, gaat een
soegja vooraf die handelt over moord. Die zullen wij in het volgende
hoofdstuk onder paragraaf F behandelen. Deze soegja eindigt met de
vraag of moord voor vrouwen minder strafbaar is dan voor mannen.
De laatste woorden kan men als volgt weergeven:
Stel dat een noachidische vrouw overspel heeft gepleegd en
niet gedood zou worden omdat er staat: Daarom zal een man
zijn vader en moeder verlaten; een man en dus niet een
vrouw. Sprak hij tot hem: “Aldus heeft Rav Jehoeda [bar Jechezkel]
[Bab., gest. 299] gezegd: ‘En zij zullen tot één vlees
zijn. Dat maakt dat de wet hen in dat opzicht gelijkstelt [=
schuldig en strafbaar stelt].’”
131

Zowel in joods als in noachidisch recht is het ten strengste verboden
dat een vader een seksuele relatie onderhoudt met zijn dochter,
of een moeder met haar zoon. Dit verbod strekt zich uit tot lichamelijk
contact waarbij lustgevoelens wakker geroepen zouden kunnen
worden, het slapen in hetzelfde bed, en tot het zien van de dochter of
zoon wanneer zij naakt zijn.
Het Hebreeuwse begrip voor ‘verboden relatie’ is erva (naaktheid).
Het aangaan van een verboden relatie wordt aangeduid als het ontbloten
(of onthullen) van de naaktheid (Maimonides, 613 mitswot, nr. 330
e.v.). Het halachisch-jurisprudentiële gebruik van deze woordverbindingen
voor (het aangaan van) verboden relaties sluit de letterlijke
betekenis in genen dele uit.
In gevallen waarbij een (joodse of noachidische) rechtbank niet
tot straffen gerechtigd is, blijft het verbod in volle strengheid bestaan,
maar wordt de uitvoering aan God overgelaten. 4
4
Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 87 en literatuurverwijzingen.
Homoseksuele en lesbische praktijken, evenals prostitutie
worden als zware vergrijpen gezien. Aan de mogelijkheid van homoseksuele
aanleg wordt niet getwijfeld, maar zo iemand dient dan hulp te zoeken en
zich niet te rechtvaardigen. Het wordt gezien in dezelfde sfeer als uitingen
van psychotische doodsdrang, waar iemand ook zelf hulpeloos tegenover
staat, zie Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 88 en literatuurverwijzingen.
Dit is het standpunt van Clorfene en Rogalsky. Er bestaat
ook nog een andere benadering, die zich baseert op de ‘niet-noachidische’
voorschriften. Homoseksualiteit is dan voor mannen een zwaar vergrijp omdat
die ingaat tegen de opdracht tot voortplanting die specifiek alleen op de
man rust. Homoseksuele relaties tussen vrouwen worden afgewezen vanwege
het auto-erotische karakter ervan. Het vergrijp van lesbianisme wordt als
minder ernstig gezien dan dat van homoseksualiteit. Zie Bleich, Judaism and
Healing, 69 e.v.; Feldman, Marital Relations, Birth Control and Abortion in
Jewish Law, 125.
132

2. bSanhedrien 57b-58b
a. Onze rabbijnen leerden [aanduiding van een overlevering uit
de Misjnaperiode, hier: Sifra, Torat Kohaniem, Acharee Mot,
13, 1]: “Een man [zal niemand van zijn naaste familie benaderen
om seksuele gemeenschap te hebben] [Lev. 18:6]. Waarom
zegt de Bijbel iesj iesj [ieder mens]? Om de niet-joden in te
sluiten, die gewaarschuwd worden met betrekking tot verboden
relaties evenals Israël.” Maar dit wordt toch afgeleid
van die andere plaats [Gen. 2:16; zie ook de Talmoedpassage
over godslastering: bSanhedrien 56a] waar gezegd wordt:
zeggende [lemor]? [Dat is een aanduiding van verboden relaties.
NB: in deze tekst worden de adamitische voorschriften
‘ingelezen’]. Daar gaat het om overspel met iemand van henzelf,
op deze plaats om overspel [van een niet-jood] met iemand
van ons.
b. Want wat wij leren uit de tweede helft van de baraita [uit Sifra,
zie boven] is: “Als een niet-jood een verboden relatie
heeft met een joodse, dan wordt hij geoordeeld naar joods
recht.” Waartoe is deze halachische bepaling? Sprak Rav
Nachman [Bab., gest. 320]: “Sprak Rabba bar Avoeha [Bab.,
rond 280]: ‘Men hoeft dit slechts te vermelden vanwege het
feit dat dat inhoudt: een zitting van het sanhedrin, getuigen
en een [voorafgaande] waarschuwing.’” Is dat omdat een jodin
[voor het niet-joodse recht] minder telt? Nee, sprak
Rabbi Jochanan [de smid] [= Bar Napacha] [Pal., gest. 279]:
“Het gaat hier slechts om een verloofd meisje, want die hebben
bij niet-joden niet dezelfde [wettelijke] status [als een
getrouwde vrouw] en daarom wordt die zaak berecht onder
joods recht.”
c. Maar een gehuwde vrouw? Berechten we die soms naar hun
recht? Maar de baraita zegt: “Wie omgang heeft met een verloofd
meisje wordt gestenigd, met de getrouwde vrouw
wordt gewurgd.” Maar stel dat we hem naar hun recht berechten,
dan zou hij onthoofd worden. Sprak Rabbi Nachman
bar Jitschak [Bab., gest. 356]: “Wat wordt in deze baraita
133

met een getrouwde vrouw bedoeld? Een vrouw die onder de
choepa heeft gestaan, maar die nog geen ‘omgang’ heeft gehad
met haar man. Aangezien zij in hun [niet-joodse] recht
daarop geen doodstraf hebben staan, wordt dit berecht volgens
ons recht.” Want Rabbi Chanina [bar Chama, Pal., rond
225] leert: “De status van gehuwde vrouw kennen zij; die van
iemand die wel de choepa heeft gehad maar nog geen ‘omgang’
[en die dus naar joods recht al een gehuwde vrouw is],
kennen zij niet.”
d. Er is geleerd [in een baraita, nl. tAvoda Zara 8:4] in overeenstemming
met Rabbi Jochanan [Pal., gest. 279]: “‘Elke vorm
van verboden relaties waarover het joodse recht de doodstraf
uitspreekt, daar ontvangen de noachiden een ernstige waarschuwing
voor. Waarover het joodse recht niet de doodstraf
uitspreekt, daar ontvangen de noachiden geen waarschuwing
voor,’ aldus de woorden van Rabbi Meïr [Tana, rond
150]. Maar de wijzen zeggen: ‘Er zijn heel wat verboden relaties
waarop in het joodse recht geen doodstraf staat, maar
waarbij noachiden toch een ernstige waarschuwing ontvangen.’
Wie overspel pleegt met een joodse, wordt geoordeeld
naar joods recht, wie overspel pleegt met een noachidische
vrouw, wordt naar noachidisch recht geoordeeld. Het enige
verschil bestaat in het geval van de noachide die zich vergrijpt
aan een verloofde joodse vrouw [aldus Rabbi Jochanan].”
e. Vraag: moeten we dan niet ook erbij rekenen de vrouw die
wel de choepa heeft gehad maar nog geen ‘omgang’ heeft
gehad? Antwoord: de Tana was uit de school van Menasjè,
die zei: “Elke doodstraf, die uitgesproken wordt over een
noachide is door wurging.” Dus: in beide rechtscodes worden
gevallen van verboden relaties bestraft met wurging [zie
hierboven onder c].
f. Maar Rabbi Meïr [Tana, rond 150] was toch van mening: “Alle
verboden relaties waarover een joods gerechtshof de doodstraf
uitspreekt, daarvoor wordt een noachide ernstig gewaarschuwd”?
134

g. Maar er is een baraita [vgl. bJevamot 98ab]: “Een proseliet
[58a] wiens verwekking niet in heiligheid geschiedde [dat wil
zeggen: zijn ouders waren nog niet tot het jodendom overgegaan],
maar zijn geboorte wel, heeft [halachisch] wel
bloedverwanten naar moederskant, maar niet naar vaderskant.
Hoe zit dat? Stel dat hij gehuwd was met zijn zuster
aan moederszijde, dan moet hij van haar scheiden. Van vaderszijde,
dan mag hij met haar gehuwd blijven. Zijn vaders
zuster van diens moeders kant, dan moet hij scheiden. Zijn
vaders zuster van diens vaders kant, dan mag hij gehuwd
blijven. Zijn moeders zuster van haar moeders kant, dan
moet hij scheiden. Zijn moeders zuster van haar vaders kant,
dan – naar Rabbi Meïr [Tana, rond 150] zegt: moet hij scheiden,
maar de wijzen zeggen: mag hij gehuwd blijven. Want
Rabbi Meïr placht te zeggen: ‘Elk kind geboren uit relaties
van bloedverwanten van moederszijde, van hen moet men
scheiden. Van bloedverwanten langs vaderszijde, met hen
mag men gehuwd blijven.’ Maar toegestaan zijn hem [om te
huwen] de vrouw van zijn broer, de vrouw van zijn vaders
broer, en alle andere huwelijksrelaties zijn hem toegestaan
(inclusief zijn vaders vrouw). Was hij gehuwd met een vrouw
en haar dochter, dan mag hij de ene behouden en moet hij
van de andere scheiden. Maar in principe mag hij niet met
hen huwen [dat wil zeggen: na zijn overgang]. Sterft zijn
vrouw, dan mag hij wel met zijn schoonmoeder huwen.” Er
zijn er die zeggen: “Het is hem verboden met zijn schoonmoeder
te huwen.”
h. Rav Jehoeda [bar Jechezkel] [Bab., gest. 299] sprak: “Hier is
geen probleem: de ene is de visie van Rabbi Meïr in de lijn
van Rabbi Eliëzer [ben Horkanos, Tana, rond 90], de andere
van Rabbi Meïr in de lijn van Rabbi Akiva [Tana, gest. 135].”
Want er is een baraita: “Daarom zal een man zijn vader en
moeder verlaten. Rabbi Eliëzer zei: ‘Zijn vader betekent hier
[ook] zijn vaders zuster, en zijn moeder [ook] zijn moeders
zuster.’ Rabbi Akiva zei: ‘Zijn vader betekent hier zijn vaders
vrouw, en zijn moeder, zijn biologische moeder.’ Voorts
135

houdt [en zijn vrouw] aanhangen in: dus niet met een man.
Zijn vrouw houdt in: niet zijn buurmans vrouw. En zij zullen
tot één vlees zijn houdt in zij die feitelijk tot één vlees kunnen
zijn, en dat sluit vee en wilde dieren uit, want die kunnen
niet één vlees met de mens zijn.”
i. Sprak een anonieme Meester: “Rabbi Eliëzer [ben Horkanos]
[Tana, rond 90] zei: ‘Zijn vader betekent zijn vaders zuster.’”
Maar stel nu: zijn biologische vader. Maar er staat al: en hij
zal aanhangen, namelijk niet met een man. Betekent het dan
zijn vaders vrouw? Maar er staat al: zijn vrouw [aanhangen],
en dus niet andermans vrouw. Maar stel nu: na zijn dood?
Dan zou het niet parallel lopen met zijn moeder; waar van
zijn moeder geldt: geen huwelijksverbintenis, zo geldt het
via zijn vaders lijn: geen huwelijksverbintenis.
k. “Zijn moeder betekent zijn moeders zuster.” Maar stel nu:
zijn biologische moeder. Maar er staat al: zijn vrouw [aanhangen]
en niet andermans vrouw. Maar stel nu: na de dood
van haar man? Dan zou het niet parallel lopen met zijn vader:
wat geldt van zijn vader, daarmee is geen feitelijke seksuele
relatie bedoeld, zo geldt het van zijn moeder, daarmee
is geen feitelijke seksuele relatie bedoeld.
l. “Sprak Rabbi Akiva [Tana, gest. 135]: ‘Zijn vader, dus ook: zijn
vaders vrouw.’” Maar stel nu: werkelijk [de seksuele relatie
met] zijn vader? Maar er staat al: en aanhangen, en dus niet
met een man. Maar zijn vaders vrouw is toch ook al uitgesloten
door zijn vrouw [aanhangen], en niet andermans vrouw?
Na zijn dood. “Met zijn moeder is zijn biologische moeder
bedoeld.” Maar er staat al: zijn vrouw [aanhangen] en dus
niet andermans vrouw. Zijn moeder is een door zijn vader
verkrachte vrouw [en dus niet diens wettige echtgenote].
m. Over welk probleem gaan de meningen nu eigenlijk uiteen?
Rabbi Eliëzer [ben Horkanos] [Tana, rond 90] meende [58b]:
Zijn vader is parallel aan zijn moeder en zijn moeder is parallel
aan zijn vader. Dan is er geen andere mogelijkheid voor
uitleg dan met betrekking tot familierelaties. Maar Rabbi
Akiva [135]: Het is beter een halachische verdieping aan te
136

engen: zijn vader slaat ook op zijn vaders vrouw, die [in
Lev. 18:8] ook aangeduid wordt als zijn vaders schaamte, eerder
dan op zijn vaders zuster, die immers [in Lev. 18:12] het
overige [de rest] van uw vader [= zijn vaders bloedverwant]
wordt genoemd. Zijn vaders schaamte wordt zij niet genoemd.
n. Kom en hoor: En Amram nam Jocheved, zijn tante [tot vrouw]
[Ex. 6:20]. Zou dat niet kunnen betekenen: tante van [vader
van] moederszijde? Nee, zij was zijn zuster langs vaderszijde.
o. Kom en hoor: Maar toch is zij ook mijn zuster: zij is de dochter
van mijn vader, maar niet van mijn moeder [Gen. 20:12].
Blijkt daaruit niet dat de dochter van iemands moeder verboden
is [ook voor noachiden]? Maar ze was toch maar zijn
broers dochter en daarom, onverschillig via vaders- of moederszijde,
toegestaan? Abram zei slechts tegen hem [Avimelech]:
“Ik sta tot haar in een relatie van broer en zuster, van
vaderszijde, niet van moederszijde” [vgl. Gen. 20:12].
p. Kom en hoor! [In een baraita:] “Waarom huwde Adam niet
zijn dochter? Opdat Kaïn zijn zuster zou kunnen huwen, zoals
gezegd is: Want ik zei: De wereld zal gebouwd worden met
goedertierenheid [Ps. 89:2].” Normaal mag dat dus niet? Eens
geoorloofd, altijd geoorloofd.
q. Sprak Rav Hoena [Bab., gest. 297]: “Een niet-jood mag zijn
dochter huwen. Maar indien ge zoudt vragen: waarom huwde
Adam dan niet zijn dochter? Opdat Kaïn zijn zuster zou
kunnen huwen, opdat de wereld zou kunnen gebouwd worden
met goedertierenheid.” Maar er zijn er die zeggen: Rav
Hoena zei: “Een niet-jood mag zijn dochter niet huwen, en
het bewijs is dat Adam zijn dochter niet huwde.” Maar dat
klopt niet. De reden is: opdat Kaïn zijn zuster zou kunnen
huwen, zodat de wereld met goedertierenheid gebouwd zou
kunnen worden.
r. Sprak Rav Chisda [Bab., gest. 309]: “Een slaaf mag met zijn
moeder en met zijn dochter huwen, want hij valt niet onder
de niet-joodse wet en onder de joodse wet nog niet [zolang
hij nog geen volproseliet is geworden].”
137

s. Toen Rav Dimi [Pal., rond 320] [naar Babylonië] kwam
[bracht hij de volgende traditie mee]: Sprak Rabbi Elazar
[ben Pedat, Pal., rond 270]: “Sprak Rabbi Chanina [bar Chama,
Pal., rond 225]: ‘Een noachide die een slavin als vrouw
toekent aan zijn slaaf en dan gemeenschap met haar heeft,
wordt wegens haar ter dood veroordeeld.’” Vanaf wanneer
geldt zij als diens vrouw? Sprak Rav Nachman [bar Jaäkov]
[Bab., gest. 320]: “Vanaf het moment dat zij de gezellin van
die en die wordt genoemd.” Vanaf wanneer geldt zij weer als
vrij? Sprak Rav Hoena [Bab., gest. 297]: “Op het moment dat
zij zich met ongedekt hoofd op straat vertoont.”
t. Sprak Rabbi Elazar [ben Pedat, Pal., rond 270]: “Sprak Rabbi
Chanina [bar Chama, Pal., rond 225]: ‘Een noachide die op
niet-natuurlijke wijze omgang heeft met zijn vrouw is schuldig.
Want er is gezegd: [Gen. 2:24] En hij zal [zijn vrouw]
aanhangen, en dat sluit niet-natuurlijke omgang uit.’” Maar
daarop sprak Raba [Bab., gest. 352]: “Is er iets waartoe een
jood niet verplicht is en een niet-jood wel?” Maar Raba
sprak: “Een noachide die niet-natuurlijke omgang heeft met
andermans vrouw, valt buiten de wet.” Wat is de reden? Er
staat [in Gen. 2:24]: zijn vrouw en niet andermans vrouw, en
aanhangen en niet op een niet-natuurlijke wijze.
3. De opbouw van het Talmoedgedeelte
De totale omvang van deze soegja (Talmoeddiscussie, zie ‘Inleiding’)
is ongeveer twee bladzijden in de Wilna-Roomuitgave van de
Talmoed, van halverwege bladzijde 57b tot halverwege 58b. Ongeveer
de omvang van de daf jomi, een ‘dagelijks Talmoedblad’, dat een geroutineerde
Talmoedstudent dagelijks ‘leert’, dat wil zeggen: analyseert
en vaak memoriseert en met zijn collega’s bediscussieert. Wie dit
gedeelte bekijkt, raakt onder de indruk van het analytisch vermogen
waarover een Talmoedstudent moet beschikken, wil hij een duidelijk
inzicht hebben van waar het in deze passage om gaat. Hij moet in
138

staat zijn daarin voor en groot deel de lijn van Rabbi Akiva en Rabbi
Eliëzer ben Horkanos kunnen onderscheiden, evenals in de volgende
generatie die van Rabbi Meïr aan de ene kant en die van de wijzen
(zijn tijdgenoten en volgende generaties) aan de andere kant. En waar
hoort dan Rabbi Chanina bar Chama thuis en een generatie later Rabbi
Elazar ben Pedat? En hoe lopen de lijnen dan door in Babylonië
waar Rav Dimi vanuit Israël naar toe kwam? Wat zijn de Babylonische
tradities? Wat zijn hun wortels? Wat is het eigene erin? En hoe passen
leraren als bijvoorbeeld Rav Hoena, Rav Jehoeda en Raba daarin?
Het kan ons helpen de erin voorkomende leraren eens op een rijtje
te zetten:
Rabbi Eliëzer (ben Horkanos) (Tana, rond 90)
Rabbi Akiva (Tana, gest. 135)
Rabbi Meïr (Tana, gest. 135)
Rabbi Chanina (bar Chama) (Pal., rond 225)
Rabbi Elazar (ben Pedat) (Pal., rond 270)
Rabbi Jochanan (de smid) (= Bar Napacha) (Pal., gest. 279)
Rav Dimi (Pal., rond 320)
Rabba bar Avoeha (Bab., rond 280)
Rav Hoena (Bab., gest. 297)
Rav Jehoeda (bar Jechezkel) (Bab., gest. 299)
Rav Chisda (Bab., gest. 309)
Rav Nachman (bar Jaäkov) (Bab., gest. 320)
Raba (Bab., gest. 352)
Daarmee wordt al onmiddellijk duidelijk dat we hier niet slechts
een verslag van een discussie hebben maar een zorgvuldig geredigeerd
geheel, waarin standpunten van verschillende generaties op een historisch
verantwoorde wijze tegen elkaar afgewogen en in elkaars verlengde
worden geplaatst.
139

Wij hebben de jaartallen erachter vermeld om zodoende de lezer
de gelegenheid te bieden enig inzicht in de opbouw te verkrijgen. De
letters in de kantlijn zijn door ons aangebracht met dezelfde bedoeling.
Wat opnieuw van belang is – en wat wij ook in vorige paragrafen
al benadrukt hebben – is dat met het begrip waarschuwing niet een
levenswijs lesje bedoeld wordt, maar een zware strafbedreiging, een
straf die dan ook bij een veroordeling toegepast werd.
Hetgeen ons met de volgende opmerkingen voor ogen staat is niet
een sluitende exegese te bieden van bovenafgedrukte soegja, maar
zoveel informatie te geven dat de lezer zijn eigen gevolgtrekkingen
kan maken. De letters in de kantlijn verwijzen opnieuw naar de indeling
van de soegja.
a. Het fundament van de soegja wordt in a gelegd. Er wordt gerefereerd
aan een halachisch-exegetische traditie van vóór 200.
Daarin wordt al duidelijk dat het ook hier om een regelgeving
voor noachiden gaat. Ook zij worden door de Schrift aangesproken.
b. Hier wordt duidelijk dat het in het recht om bescherming van
belangen gaat. Als in het niet-joodse recht de belangen van
een joods meisje niet gewaarborgd zijn, moet het Talmoedische
recht een uitspraak doen. Over deze kwesties is er blijkbaar
contact geweest tussen de beide joodse gemeenschappen
in Babylonië en in Israël. Wellicht heeft Rav Dimi, waarover later
sprake is daarbij een rol gespeeld.
c. Een halve eeuw later blijkt een nadere precisering noodzakelijk
te zijn: in niet-joodse kring kent men niet de tussenstatus
tussen verloving en feitelijk huwelijk, namelijk wanneer het
huwelijkscontract gesloten is en het echtpaar onder de choepa
140

(het huwelijkbaldakijn) heeft gestaan maar nog geen seksuele
omgang heeft gehad. Dat heeft kennelijk problemen gegeven.
Een uitspraak van R. Chanina biedt hier uitkomst. Ook dit aspect
moet dus geregeld worden.
d. In d stelt Rabbi Jochanan (gest. 279) een probleem aan de orde:
Rabbi Meïr heeft gezegd dat de regel is: waar het joodse
recht de doodstraf uitspreekt, geldt voor de noachide een
waarschuwing (= een ernstig verbod, maar met andere strafbepalingen!).
Waar bij joden geen doodstraf geldt, geldt bij
noachiden zelfs geen waarschuwing. Klopt dat? Neen! Want
de wijzen hebben al vastgesteld dat er gevallen zijn waarop in
niet-joods recht niet de doodstraf staat, maar waar bij noachiden
wel een zwaar verbod geldt. En tegelijk ook een precisering:
de belangen van joodse vrouwen horen bij een joodse
rechtbank, van niet-joodse vrouwen bij een noachidische
rechtbank. Maar die kennen niet het verschil tussen verloving,
choepa en het consumeren van het huwelijk door de omgang.
Dus daarvoor moet een oplossing komen. (De Tana die hier
genoemd wordt is misschien uit het leerhuis van Rabbi Menasjè
ben Avat, een wat ‘mistige’ school.)
e. Die kwestie komt aan de orde in e. Maar het antwoord is niet
zomaar helder. Want hoe moeten we dat antwoord uit de
school van Menasjè verstaan? Het antwoord is impliciet: Wie
zich vergrijpt aan een joods meisje dat wel de choepa heeft gehad
maar nog niet de samenleving met haar man, die is des
doods schuldig. Is het een noachide, dan is de straf wurging. In
beide rechtssystemen staat op dergelijke vergrijpen de doodstraf
door wurging.
f. Maar hoe zit dat dan met de mening van Rabbi Meïr? Klopt
die nog, als hier toch ook de doodstraf over een noachide
wordt uitgesproken? Maar Rabbi Meïr delft steeds het onderspit
tegenover de wijzen!
141

g. Een casestudy, blijkbaar op de praktijk gebaseerd, moet dat
duidelijk maken. In de niet-joodse wereld kwamen huwelijksrelaties
voor die in het jodendom onaanvaardbaar waren. Stel
nu een gezin gaat over naar het jodendom. De vrouw is in
verwachting op het moment van de overgang. Welke status
heeft het kind? Aan welk rechtssysteem is het onderworpen?
Voor zo iemand geldt dat zijn familie van moeders kant als
verwanten gelden. Van zijn vaders kant niet, daarmee mag hij
huwen. Als hij nu een zuster van zijn moeder gehuwd heeft en
die is ook overgegaan, dan moet hij van haar scheiden. Er
worden nog meer details gegeven, overtredingen waarvoor in
sommige gevallen voor het joodse gerecht de doodstraf geldt,
in andere kareet, ‘uitstoting’, zoals bij een huwelijk met de eigen
zuster of met moeders zuster (Steinsalz). In dat geval zouden
de noachiden dus niet eens een streng verbod ontvangen.
Gooit Rabbi Meïr dit allemaal op één hoop? Of hebben we hier
te maken met twee interpretaties van Rabbi Meïr, één in de
lijn van Rabbi Eliëzer de leraar van R. Akiva (i), en één in de
lijn van R. Akiva zelf (h)?
h-m. Hier hebben we een tweetal beraitot die via Rabbi Meïr
blijkbaar hun weg gevonden hebben in de verschillende halachische
interpretaties. Het is Rav Jehoeda bar Jechezkel die ze
introduceert.
n-p. Dit zijn een aantal voorbeelden van halachische exegese van
Bijbelplaatsen, waarbij men bedenken moet dat men op zoek
is naar een regelgeving voor noachiden, en niet voor joden.
Niet omdat men zijn wil aan niet-joden wenste op te leggen,
maar omdat de betrekkingen tussen joden en niet-joden dit
wenselijk maakten. Wanneer iemand bij een ander binnenkomt,
gedraagt hij zich toch zo dat hij geen aanstoot geeft.
Anderzijds, wanneer iemand gasten ontvangt, zal hij zich in
zijn gedrag ook aan zijn gasten aanpassen. Vandaar elementen
142

uit Bijbelverhalen met betrekking tot Adam en Abraham.
Abraham stond immers niet onder het sinaïtisch maar onder
het noachidisch verbond.
s-t. Opnieuw nemen we hier waar – zoals bij eerder besproken
soegjot – dat aan het einde teruggekoppeld wordt op leraren
uit het land Israël, terwijl tot slot de grote Babylonische autoriteit
Raba nog een voorbeeld geeft van iets waarvoor in de noachidische
wetgeving noch de doodstraf, noch een andere zware
straf staat, maar dat men toch als diep verwerpelijk achtte.
Het is dus volstrekt duidelijk dat het verbod van giloei arajot, dat
wil letterlijk zeggen: ‘het ontbloten van de geslachtsdelen’, aanduiding
is van een afwijzing van elke overtreding op het gebied van zedelijke
verhoudingen: een verbod van echtbreuk, overspel, verbod van bloedschande
en incest. Maar ook van alles wat daarnaar tendeert of daartoe
aanleiding kan geven.
Aan het begin van dit hoofdstuk hebben wij melding gemaakt van
een uitspraak uit bMakot 23b: “Diefstal en verboden relaties, waar de
ziel van de mens naar hunkert en verlangt, als iemand daarvan afstand
doet, hoeveel temeer telt zijn verdienste voor hem en zijn kinderen en
zijn nageslacht tot het eind van de wereld.” We hebben ons toen tot
taak gesteld om na te gaan of er wellicht ‘binnendoorverbindingen’
bestaan tussen beide voorschriften die het aannemelijk maken ze onder
één hoofd in één hoofdstuk samen te brengen. Veel meer dan een
wat algemeen-ethische bepaling is er echter niet voor te geven. Hoogstens
in de trant van: beide handelen zij over iets waarnaar de mens
grijpt, dat hem rechtens niet toekomt. En: beide handelen zij over de
bescherming van rechten en inperking van de bezitsdrift en reguleren
zij in functie daarvan de menselijke samenleving. Vergelijkbare argumenten
zouden echter ook voor andere combinaties aan te voeren
zijn. Aan onze volgorde liggen dus geen diepere gedachten ten grondslag.
143

4. Detailvoorschriften
Wij komen in navolging van Lichtenstein tot de volgende detailleringen:
5
1. Men mag geen geslachtsgemeenschap hebben met zijn moeder.
(neg. 330)
2. Men mag geen geslachtsgemeenschap hebben met zijn zuster.
(neg. 331)
3. Men mag geen geslachtsgemeenschap hebben met zijn stiefmoeder.
(neg. 332)
4. Men mag geen geslachtsgemeenschap hebben met andermans
vrouw. (neg. 347)
5. Men mag geen geslachtsgemeenschap hebben met een dier.
(neg. 348)
6. Een vrouw mag geen geslachtsgemeenschap hebben met een
dier. (neg. 349)
7. Men mag geen homoseksualiteit bedrijven. (neg. 350)
8. Men mag geen homoseksuele betrekkingen hebben met zijn
vader. (neg. 351)
9. Men mag geen homoseksuele betrekkingen hebben met zijn
oom. (neg. 352)
10. Men mag geen erotisch stimulerend gedrag vertonen ten opzichte
van of seksueel genot hebben van een verboden relatie,
zelfs als het niet tot geslachtgemeenschap komt, zoals omarmen,
kussen en dergelijke liefdeshandelingen. (neg. 353)
NB: Zoals gezegd is de formulering van deze voorschriften over
het algemeen ‘mannelijk’. Dat betekent niet dat zij niet mutatis mutandis
ook voor de vrouw gelden. Een enkele keer, zoals in voorschrift
6 wordt het verbod, naast 5, ook nog eens apart voor een vrouw ge-
5
Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 50-51.
144

formuleerd. Dat is om extra nadruk op te leggen, vooral waar men in
contact met andere culturen kwam, waar dergelijke handelingen, met
name in de cultische sfeer, niet als verboden werden gezien. Men vergelijke
echter wat in de laatste regels uit de volgende soegja over
moord wordt gezegd: Daar wordt uit het “tot één vlees zijn” de gevolgtrekking
gemaakt dat zowel het verbod van bloedvergieten als van
ongeoorloofde relaties in gelijke mate voor mannen en vrouwen geldt.
145

HOOFDSTUK 7
De noachidische voorschriften:
F. moord en G. dierlijk voedsel en
wreedheid tegenover dieren
Inleidende opmerkingen
In dit hoofdstuk zullen de voorschriften met betrekking tot
moord, voedsel van dierlijke herkomst en wreedheid ten opzichte van
dieren worden besproken. Die behoren niet per definitie tot één categorie:
zich vergrijpen aan het leven, zo men wil: aan dierlijk en menselijk
leven. In het navolgende is de verbinding niet zoiets als een ongeoorloofde
vereenvoudiging van de achterliggende problematieken. De
reden is simpelweg deze: het betreft de twee overgebleven noachidische
voorschriften, die wij nog niet op een mogelijke detaillering en
verfijning in nadere voorschriften hebben onderzocht.
Toch is er meer over te zeggen. Zoals wij al eerder, in de inleiding
tot het vorige hoofdstuk opgemerkt hebben, blijkt uit oude tradities
de verboden van moord en het eten van bloed nogal eens onder één
steekwoord samengebracht te zijn: (zich onthouden van) bloed, zoals
in de ‘oostelijke’ tekst van Handelingen 15:29 en 21:25, waar moord
ontbreekt. Daarom zullen die beide voorschriften onderwerp zijn van
dit laatste van de vier hoofdstukken waarin wij nader op elk van de
zeven noachidische mitswot ingaan.
146

F. Moord
1. Wat geldt als ‘moord’?
Veruit de meeste auteurs die zich ofwel met de 613 mitswot hebben
beziggehouden ofwel met de noachidische voorschriften, zijn van
mening dat dit gebod teruggaat op Genesis 9:5-6:
Maar uw bloed zal Ik voor uw levens opeisen; Ik zal het opeisen
van de hand van elk levend wezen; en van de hand van
de mens en van de hand van de man, zijn broeder zal ik de
ziel van de mens eisen; Wie het bloed van de mens vergiet in
de mens, diens bloed zal vergoten worden, want naar het
beeld Gods schiep Hij de mens.
Opnieuw zijn het Clorfene en Rogalsky die hier op basis van Maimonides’
Misjnee Tora een aantal bijzonder indringende en verhelderende
opmerkingen hebben. Na onder 1 naar het Bijbelse verbod verwezen
te hebben, vervolgen zij:
2. Een noachide die een menselijk wezen doodt, zelfs een
baby in de buik van de moeder is des doods schuldig. Dat wil
zeggen dat iemand die een zwangere vrouw slaat en daardoor
het foetus doodt des doods schuldig is. [De daad moet
dan wel veertig dagen na de conceptie hebben plaatsgevonden.
Voor die tijd geldt de daad als de vernietiging van mannelijk
zaad, en wordt de dader strafbaar geacht door het hemels
gerecht, niet door een aards.]
3. Mannen en vrouwen zijn in gelijke mate aansprakelijk met
betrekking tot de naleving van het verbod van moord, en el-
147

ke daad waarvoor een man strafbaar is, is ook een vrouw
strafbaar. 1
Voorts geven Clorfene en Rogalsky aan dat
euthanasie,
doden bij ongeluk,
zien dat iemand andermans dood op het oog heeft en het
niet verhinderen,
een moord of een doodslag niet voorkomen,
de moeder doden om het foetus te redden,
iemand tot moord aanzetten of brengen of doden in opdracht,
doden onder dwang,
zelfdoding,
allemaal gelden als moord en vallen onder de doodstraf. 2
Iedereen – maar met name een verwant(e) van vaderszijde van het
slachtoffer die door erfenis baat heeft bij de dood van het slachtoffer –
staat onder de hoge verantwoordelijkheid ertoe bij te dragen dat de
schuldige voor het gerecht komt. 3
Er is een verschil van inzicht over de vraag of voorbehoedsmiddelen
als destructie van zaad onder dit verbod vallen. 4 In ieder geval
wordt elke slordigheid in het spreken en denken hierover van de hand
gewezen.
De opvattingen van Clorfene en Rogalsky zijn karakteristiek voor
een bepaalde denkrichting in het jodendom. Ze gaan duidelijk terug
1
Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 80.
2
Ibid., 80-81, en voorts hun verwijzingen op p. 37.
3
Ibid., 82.
4
Ibid., 82. Zie ook Feldman, Marital Relations, Birth Control and Abortion in
Jewish Law, 123.
148

op bepaalde belangrijke traditiebronnen, reden waarom wij ook naar
hun notenmateriaal verwijzen. Maar zij vertegenwoordigen niet het
joodse denken ten aanzien van deze vraagstukken in zijn totaliteit.
Met betrekking tot vraagstukken als abortus en euthanasie zijn er
toch ook andere, wellicht hier en daar enigszins afwijkende meningen
te vermelden. Met nadruk zij hier verwezen naar het artikel over de
status van het foetus en de richtlijnen voor abortus in de joodse traditie
dat een van beide auteurs van dit boek nog niet zo lang geleden in
het blad Ter Herkenning heeft gepubliceerd. 5
2. Wat zegt de Talmoed met betrekking tot
het vergieten van bloed? (bSanhedrien 57ab)
De discussie richt zich opnieuw, evenals bij de eerder behandelde
Talmoedgedeelten, handelend over afgodendienst en roof (hoofdstuk
5B, 6E), op een baraita uit de Tosefta, namelijk: tAvoda Zara 8:4:
Zeven opdrachten zijn de noachiden opgedragen: met betrekking
tot rechtsinstellingen, afgodendienst, godslastering,
bloedschande, bloedvergieten en beroving, op welke wijze?
En dan verder de volgende baraita: tAvoda Zara 8:5:
Met betrekking tot roof – zowel diefstal als roofoverval als
kidnapping van een mooie vrouw en dergelijke – hier geldt:
zowel als een niet-jood het deed ten koste van een niet-jood,
een niet-jood ten koste van een jood, is het verboden [het
gestolene te houden]. Maar als een jood het deed ten koste
van een niet-jood, is het toegestaan [= valt het niet onder
noachidisch recht].
5
Zie op dit punt vooral: Root, “De status van het foetus en de richtlijnen voor
abortus in de joodse traditie” en daarnaast ook van dezelfde auteur: “Joodse
traditie en euthanasie”.
149

Om de uitdrukking en dergelijke gaat het in de volgende soegja uit
bSanhedrien 57ab:
a. Sprak Rav Joseef [waarschijnlijk Rav Joseef bar Chija, Bab.,
gest. 333]: “Spraken [de geleerden van] de school van Rav
[Bab., gest. 247]: ‘Voor [de overtreding van] drie mitswot
krijgt een noachide de doodstraf: verboden relaties, bloedvergieten
en godslastering.’” Rav Sjesjet [Bab., rond 260] ging
daartegenin: “Akkoord wat betreft bloedvergieten, want
daarvoor is een schriftbewijs: Wie het bloed van een mens
vergiet, diens bloed zal vergoten worden. Maar de rest, waar
komt daar het bewijs voor vandaan? Als je ze afleidt uit de
formulering van het verbod van het vergieten van bloed, dan
geldt wat voor dat gebod geldt, voor allemaal [nl. de doodstraf].
Maar als de uitbreiding van de doodstraf tot die mitswot
wordt bepaald door een ‘uitbreidende’ uitdrukking als
iesj iesj [dat wil zeggen: elk voorschrift waarvan in de achterliggende
Bijbeltekst die twee woorden voorkomen], dan valt
afgoderij erbuiten.”
(Op moord staat dus in ieder geval de doodstraf! Vervolgens gaat
de discussie dan over de andere geboden, totdat onderaan de bladzijde
het vergieten van bloed weer aan de orde komt.)
b. Wordt en dergelijke in de baraita [zie boven] dan niet betrokken
op bloedvergieten? Sprak Abaja [Bab., gest. 339]:
“Als ge vindt dat dat in een baraita zo geleerd is, dan is dat in
de lijn van Rabbi Jochanan ben Sjaoel [Pal., rond 220]. Want
een baraita leert [in bSanhedrien 64b]: ‘Rabbi Jochanan ben
Sjaoel zegt: “Als iemand achter een ander aanrent om hem te
doden en deze heeft de kans zich te redden door hem alleen
te verwonden en hij heeft de achtervolger niet gespaard, dan
is hij des doods schuldig.”’”
c. Rabbi Jaäkov bar Acha [Bab./Pal., rond 325] vond dat in een
agadisch boek in het leerhuis van Rav [Bab., gest. 247] ge-
150

schreven was: “Een noachide kan een doodvonnis krijgen
door een uitspraak van één rechter, het getuigenis van één
getuige, zonder voorafgaande formele waarschuwing, op getuigenis
van één man, maar niet van een vrouw, en zelfs van
een bloedverwant.”
d. In de naam van Rabbi Jisjmaël [Tana, gest. 135] zei men:
“Zelfs voor de moord op een foetus.” Op grond waarvan?
Sprak Rav Jehoeda [bar Jechezkel] [Bab., gest. 299]: “Omdat
de Schrift zegt: Maar uw bloed zal Ik voor uw levens opeisen,
zelfs op de uitspraak van één rechter; [Ik zal het opeisen] van
de hand van elk levend wezen, zelfs zonder voorafgaande
formele waarschuwing; Zal Ik het eisen en van de hand van de
mens, zelfs op getuigenis van één man; Van de hand van een
man, dus niet van een vrouw; Zijn broeder, zelfs dus van een
verwant.”
e. In naam van Rabbi Jisjmaël [Tana, gest. 135] sprak men:
“Zelfs voor de moord op een foetus.” Wat is de redenering
van Rabbi Jisjmaël? Omdat er geschreven staat: Wie des
mensen bloed vergiet in de mens, diens bloed zal vergoten
worden. Wat is een mens in een mens? Dat betekent: een
foetus in de buik van zijn moeder.
f. Maar de eerste Tana [waartegen Rabbi Jisjmaël opponeert en
die foeticide uitsluit van doodstraf] is een Tana uit de school
van Menasjè, die stelt dat elke doodstraf die over een noachide
wordt uitgesproken [door een noachidisch hof] door
middel van wurging geschiedt. Hij verbindt de uitdrukking
in een mens met het tweede zinsdeel [diens bloed enz.] en
legt dan aldus uit: In de mens zal zijn bloed vergoten worden.
Wat is het vergieten van het bloed van een mens dat in het
lichaam van die mens blijft? Dat betekent: het slaat op wurging.
g. Weerlegde Rav Hamnoena [Bab., rond 290]: “Hoe zit dat?
Staan [noachidische] vrouwen niet onder de noachidische
mitswot? Maar er is geschreven: Want ik ken hem dat hij zijn
zonen en zijn huis na hem zou gebieden de weg van de Eeuwige
te bewaren door gerechtigheid en recht te doen [Gen.
151

18:19].” Hij stelde de vraag en beantwoordde die: “Zijn zonen
om te getuigen voor het gerecht [recht], zijn huis [de vrouwen]
om barmhartigheidwerk te doen [gerechtigheid].”
h. Sprak Rav Avia, de oude man [grootvader] tot Rav Papa
[Bab., gest. 376]: “Zeg, een noachidische vrouw die een
moord begaat, wordt niet gedood. Want er staat: Van de
hand van een man, en niet: Van de hand van een vrouw.”
Antwoordde hij hem: “Aldus sprak Rav Jehoeda [bar Jechezkel,
Bab., gest. 299]: ‘Er staat: Wie het bloed van een mens
vergiet.’” “Stel dat een noachidische vrouw overspel heeft gepleegd
en niet gedood zou worden omdat er staat: Daarom
zal een man zijn vader en moeder verlaten; een man en dus
niet een vrouw.” Sprak hij tot hem: “Aldus heeft Rav Jehoeda
gezegd: ‘En zij zullen tot één vlees zijn. Dat maakt dat de wet
hem in dat opzicht gelijkelijk aansprakelijk en strafbaar stelt
[en dus ook hier!].’”
En dan volgt het gedeelte dat wij bij de paragraaf over verboden
relaties weergegeven hebben.
3. De architectuur van bSanhedrien 57ab
a. De vraag is aan de orde of op de overtreding van alle noachidische
voorschriften de doodstraf zou moeten staan. Als het
verbod van het vergieten van bloed qua strafmaat model staat
voor alle verboden, dan geldt de doodstraf voor allemaal. Maar
als men de uitdrukking iesj iesj (ieder mens) als sleutel gebruikt,
dan komt die uitdrukking wel bij verboden relaties,
maar niet bij afgoderij voor. Hoe kom je daar nu uit? Uit de
vorige paragrafen is ons wel duidelijk geworden, dat de doodstraf
niet zozeer werd toegepast als wel in de halachischjuridische
discussie de functie had de zwaarte van het vergrijp
aan te duiden. Tot de zwaarste vergrijpen behoren afgoderij,
152

verboden relaties en bloedvergieten. Daar is praktisch iedereen
het over eens.
b. Daarom wordt onderzocht of de uitdrukking en dergelijke misschien
een sleutel geeft voor de betekenis van het verbod van
bloedvergieten. Als en dergelijke ook voor bloedvergieten
geldt, dan valt ook het onnodig doden eronder. Bijvoorbeeld
het doden van een achtervolger wanneer dat niet echt nodig is
om het eigen leven te redden.
c-d. Met betrekking tot de berechting van bloedvergieten wordt
elk levend wezen (geen meervoudsvorm) in Gen. 9:5 gezien als
een aanwijzing voor het feit dat het hof maar uit één rechter
hoeft te bestaan en dat één getuige – mits grondig aan de tand
gevoeld enz. – voldoende is. Het woordje ieder of elk sluit bovendien
een voorafgaande waarschuwing uit. Dat alles is om
de zwaarte van het vergrijp te benadrukken. De uitdrukking
mijad iesj achiev wordt geduid als een verwijzing: niet een
vrouw, wel eventueel een bloedverwant.
e. grijpt terug op b. Zijn er aanduidingen dat foeticide onder en
dergelijke valt? De uitdrukking haädam beadam (mens in
mens) wordt gebruikt als aanduiding dat foeticide eronder
valt.
f. brengt een andere insnijding in de zin aan: “In een mens zal
diens bloed vergoten worden.” Dat is een doodstraf zonder uiterlijk
bloedverlies, en dat betekent dus wurging of ophanging.
De leraar uit de school van Menasjè kan dus niet foeticide insluiten
omdat hij deze verbinding al anders legt.
g-h. zijn eigenlijk een discussie tussen Rav Hamnoena en Rav Jehoeda
bar Jechezkel, beiden uit Babylonië en uit het einde van
de derde eeuw. De vraag is: gelden deze bepalingen nu ook
voor vrouwen? Rav Hamnoena sluit vrouwen van bepaalde
procedurele zaken als getuigen en dergelijke uit. Maar Rav Jehoeda
bar Jechezkel legt er de nadruk op dat alle noachidische
153

voorschriften ook voor vrouwen gelden ook al zijn ze dan van
procedurele zaken uitgesloten (zie ook e).
Opnieuw kunnen we waarnemen dat de kern van de soegja bepalingen
zijn die in de tanaïtische periode (dus vóór 200) in het land
Israël tot stand zijn gekomen.
Om een beeld te krijgen wie er door de eindredacteur als ‘getuigen’
in deze soegja worden opgevoerd, geven we hier de namen nog
eens op een rijtje, met de tijd en plaats van hun optreden. Daaruit, en
uit het bovenstaande, wordt opnieuw duidelijk dat het de prachtige
architectuur van de soegja is die de door de redacteur bedoelde betekenis
ervan doet oplichten.
De getuigen zijn:
Rabbi Jisjmaël (Tana, gest. 135)
Rabbi Jochanan ben Sjaoel (Pal., rond 220)
Rav (Bab., gest. 247)
Rav Sjesjet (Bab., rond 260)
Rav Hamnoena (Bab., rond 290)
Rav Jehoeda (bar Jechezkel) (Bab., gest. 299)
Rabbi Jaäkov bar Acha (Bab./Pal., rond 325)
Rav Joseef bar Chija (Bab., gest. 333)
Abaja (Bab., gest. 339)
Rav Papa (Bab., gest. 376)
Rav Avia, de oude man (grootvader) (?)
4. Detailvoorschriften
Lichtenstein geeft aan dat het verbod op bloedvergieten niet nader
gespecificeerd kan worden in detailvoorschriften. Als argument geeft
hij dat een mogelijke specificatie bijvoorbeeld in het verbod 289 (“Gij
zult niet moorden”) van de 613 mitswot al onder het voorschrift van
154

echtsorde voorkomt. 6 Daar gaat het dus om doden door moord. Vervolgens
overweegt hij of het doden van een achtervolger om het leven
van de achtervolgde te redden (pos. 247), het verbod van het lijdelijk
erbij toezien (neg. 297) of indien noodzakelijk de achtervolger te sparen
(neg. 293) als nadere specificaties kunnen dienen. Hij meent van
niet op basis van een uitspraak van Abaja (Bab., gest. 339):
Als ge vindt dat dat in een baraita zo geleerd is, dan is dat in
de lijn van Rabbi Jochanan ben Sjaoel [Pal., rond 220]. Want
een baraita leert [in bSanhedrien 64b]: “Rabbi Jochanan ben
Sjaoel zegt: ‘Als iemand achter een ander aanrent om hem te
doden en deze heeft de kans zich te redden door hem alleen
te verwonden en hij heeft de achtervolger niet gespaard, dan
is hij des doods schuldig [zie hierboven onder b].’”
Hij interpreteert die uitspraak in de lijn van Maimonides zo dat
die alleen inhoudt dat het een noachide toegestaan is voor een achtervolgde
tussenbeide te komen, maar dat hij niet is vrijgesteld van
rechtsvervolging (zoals de Israëliet) als hij doodt, terwijl hij het leven
van de achtervolger had kunnen sparen. Maar het is niet zo dat hij
(zoals de Israëliet) moet tussenbeide komen. In de commentaar van
Rasji ter plaatse zou men dat kunnen (in)lezen, maar dat lijkt toch
niet de normatieve betekenis van wat hier staat. En zo heeft die ook
niet gewerkt.
Met betrekking tot vluchtsteden (pos. 182, 225) verwijst hij naar
Aharon Halevi Mibarcelona (Sefer Hachinoech, dl 3, p73, opdr. 410),
die zegt, dat vluchtsteden niet van toepassing waren op niet-joden.
Waar Lichtenstein hier ons inziens een fout maakt is dat hij de
verwijzingen naar de 613 mitswot niet slechts ziet als (slechts) verwij-
6
Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 45-47. Vgl. ons hoofdstuk 4 (‘Rechtsorde’),
voorschrift 14: “Een onschuldig mens ter dood veroordelen staat gelijk
aan moord. (neg. 289)”
155

zingen naar een mogelijke detaillering en differentiatie in meer specifieke,
nadere voorschriften, maar als detailvoorschriften per se, dat wil
zeggen: als zodanig bedoeld. En dat is fundamenteel onjuist. Want de
613 voorschriften zijn niet aan de noachiden gegeven, maar slechts
aan Israël op Sinai. Wij hebben ze dan ook in de voorgaande hoofdstukken
gezien als modellen voor een mogelijke uitwerking. En als
zodanig kunnen wij ze hier ook zien. Lichtenstein komt in zijn boek
tot een totaal van 66 voorschriften als uitwerking van de zeven. 7 Zou
hij in het geval van bloedvergieten tot de hierboven vermelde vijf besloten
hebben, dan was zijn totaal op 70 gekomen. En daar is hij blijkbaar
van teruggeschrokken.
Wij zijn echter van mening dat wij wel degelijk nader kunnen detailleren,
ofschoon ook onze detaillering maar een eerste aanzet is. In
dat opzicht vinden wij de uitwerking van Clorfene en Rogalsky zeer
behulpzaam.
Reeds de Talmoed verwijst al naar het feit dat ook het doden van
een ongeboren baby onder het verbod tot moorden valt (zie hierboven
onder e). En dat geeft ons de ruimte om de volgende detailvoorschriften
voor te stellen:
1. Men mag niet doden door moord. (neg. 289)
2. Men mag geen ongeboren baby doden. (Exodus 21:22) 8
7
Ibid., 89 e.v.
8
Zoals aan het begin van dit hoofdstuk gesteld: een noachide die een foetus
in de buik van de moeder doodt is des doods schuldig. Dat wil zeggen dat
iemand die een zwangere vrouw slaat en daardoor de foetus doodt des doods
schuldig is. (De daad moet dan wel veertig dagen na de conceptie plaatsgevonden
hebben. Voor die tijd geldt de daad als de vernietiging van mannelijk
zaad, en wordt de dader strafbaar geacht door het hemels gerecht, niet door
een aards.) In de termen van de Babylonische Talmoed is des doods schuldig
niet primair aanduiding van een strafmaat, maar van de ernst van de overtreding.
Men zie wat wij hierover geschreven hebben aan het einde van hoofdstuk
4.
156

3. Mannen en vrouwen zijn in gelijke mate aansprakelijk met betrekking
tot de naleving van het verbod van moord, en voor
elke daad waarvoor een man strafbaar is, is ook een vrouw
strafbaar. 9
4. Euthanasie is verboden. Men mag het lijden wel verlichten,
niet de dood bespoedigen. Men mag het stervensproces, eenmaal
op gang gekomen, niet storen of tegenhouden. 10
5. Doden door ongeluk of door onoplettendheid is in hoge mate
strafbaar. (neg. 298)
6. Men moet de achtervolger, die het oogmerk heeft te doden,
met alle middelen tegenhouden, hem desnoods doden. (neg.
293) Als voortzetting van de zwangerschap de dood van de
moeder ten gevolge heeft geldt de foetus als achtervolger die
men moet doden. 11
7. Men mag zich niet op een afstand houden als men iemand die
in nood verkeert, kan redden. (neg. 297)
De Talmoed geeft overigens ook een andere aanwijzing hiervoor. De nog
ongeboren baby wordt gezien als deel van (het lichaam van) de moeder
(bChoelien 58a, bNazir 91b, bBaba Kama 88b, bTemoera 31a, bGitien 23b).
Aangezien het verboden is zichzelf te verwonden (bBaba Kama 91b) is abortus
verboden, zij het dat het volgens deze opvatting geen moord is. Vgl. Root,
“De status van het foetus en de richtlijnen voor abortus in de joodse traditie”,
passim.
9
Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 80; zie verder wat
wij geschreven hebben in hoofdstuk 6E (‘Verboden relaties’), par. 1 (‘Wat
geldt als verboden relaties?’) en wat hierboven in de Talmoedpassage onder h
vermeld wordt.
10
Zie Root, “Joodse traditie en euthanasie”, 695.
11
De technische term voor achtervolger is rodeef, die voor de achtervolgde is
nirdaf, vrouwelijk nirdeffet, van het werkwoord r-d-f, ‘vervolgen, achtervolgen’.
Zie voor de rabbijns-jurisprudentiële discussie: Root, “De status van het
foetus en de richtlijnen voor abortus in de joodse traditie”, passim.
Beide opstellen zullen door de auteurs van dit boek verwerkt worden in een
boek over Medische Halacha, dat komend jaar – beëzrat Hasjeem – zal verschijnen.
157

8. Men mag onder geen beding de moeder doden om het ongeboren
kind te redden. 12
9. Iemand tot moord aanzetten of brengen is in hoge mate strafbaar.
(vgl. neg. 299)
10. Doden onder dwang is moord en als zodanig strafbaar.
11. Suïcide is moord.
12. Wie een ander per ongeluk heeft gedood moet geholpen worden
om, desnoods in een andere leef- of woonsituatie, weer
een menswaardig leven op te bouwen, zonder zichzelf en zijn
omgeving steeds te confronteren met de herinnering aan het
gebeurde. (vgl. neg. 294) 13
13. Het is streng verboden een medemens te beschamen. Beschamen
staat virtueel gelijk aan moord. (neg. 303) 14
14. Het proces van een moordenaar moet deugdelijk voorbereid
worden en met grote zorgvuldigheid gevoerd worden. (vgl.
neg. 290/291)
15. Een moordenaar heeft recht op een eerlijk proces. (neg. 292)
16. Bij halszaken moeten de getuigen zich aan de feiten houden
en geen meningen geven. (neg. 291)
12
Zie Root, “De status van het foetus en de richtlijnen voor abortus in de
joodse traditie”, passim.
13
Het concept van vluchtsteden is een mogelijkheid tot het uitbouwen van
een regelgeving met betrekking tot in beroep gaan en beroepsinstanties en
een aanduiding van een mogelijkheid tot herstel en rehabilitatie van ook
onder eigen verantwoordelijkheid geschonden leven.
14
“Wie een medemens beschaamt is alsof hij diens bloed vergiet” (bBaba
Metsia 58b). “Wie zijn medemens in het publiek beschaamt, ook al beschikt
hij over Thora en veel verdienste, die heeft geen deel in de toekomstige wereld”
(bSanhedrien 99a). De tekst van Lev. 19:17 is in de NBG-vertaling afschuwelijk
mismaakt. Hocheach tochiach (niet met de Franse sj-klank, maar
met de ch als in Scheveningen) betekent niet ‘openlijk moet je terechtwijzen’
maar precies het tegendeel: ‘je moet hem persoonlijk terechtwijzen’. Met
‘openlijk’ (berabiem) beschaam je hem!
158

17. Afkopen is verboden bij opzettelijke moord en onopzettelijke
dood door schuld. (neg. 295/296)
5. Slotopmerkingen
De analyse van Lichtenstein heeft aan het licht gebracht hoe zorgvuldig
men met de problematiek van de noachidische voorschriften
moet omgaan. Men moet onder ieder beding de indruk vermijden dat
men annexeert of overneemt. De 613 mitswot zijn bij monde van Mozes
op Sinai gegeven, en dat betekent conceptueel dat zij specifiek
voor het jodendom bestemd zijn.
Het concept van de noachidische geboden is niet een vorm van
imperialisme waarbij het jodendom aan de niet-joodse wereld voorschrijft,
hoe zij leven moet. Aan de ene kant is het in zijn oudste lagen
de uitdrukking van een diep respect voor datgene wat er aan rechtsorde
in de niet-joodse wereld bestaat. Aan de andere kant is het ook
een poging om, in tijden dat het jodendom in nauwe aanraking kwam
met de niet-joodse culturen, en waarin er van niet-joodse kant ook
een sterke aandrang bestond om het ‘joodse huis’ te betreden, duidelijk
te maken dat de gastheer er recht op heeft uit te maken onder
welke condities de gasten welkom zijn en met hen in dialoog wil treden.
Wat aan die niet-joden die met die noachidische voorschriften iets
willen doen, vrijstaat is ze te herformuleren en verder uit te bouwen
zodat zij ook voor hen als een ‘leefbare’ gedragscode kunnen gaan
functioneren.
159

G. Deel van een levend dier/dierenmishandeling
1. Inleiding: Wat valt onder ‘deel van een levend dier’?
Zoals aan het begin van dit hoofdstuk is gemeld, zullen in deze paragraaf
de voorschriften met betrekking tot voedsel van dierlijke herkomst
en wreedheid ten opzichte van dieren worden besproken. Het
is niet zo dat deze voorschriften per definitie met moord tot één categorie
behoren: in de zin van ‘zich vergrijpen aan het leven’, in dit geval:
aan dierlijk leven. Toch is er wel wat voor te zeggen ze samen in
één hoofdstuk te bespreken. Zoals wij al eerder, in de inleiding tot het
vorige hoofdstuk, hebben opgemerkt, blijkt uit oude tradities dat de
verboden van moord en het eten van bloed nogal eens onder één
steekwoord samengebracht zijn: (zich onthouden van) bloed, bijvoorbeeld
in de zogenaamde ‘oostelijke’ tekst van Handelingen 15:29 en
21:25, waar moord ontbreekt. Bovendien zou het wel eens zo kunnen
zijn dat aan beide voorschriften eenzelfde fundamentele attitude ten
grondslag ligt: eerbied voor het leven. Daarom achten wij het niet
uitgesloten dat ook de houding tegenover de rest van de levende natuur,
dus ook de niet-bezielde natuur hieronder valt, zoals ook uit het
verbod van enten en kruisen zou kunnen blijken. In eerste instantie
hebben wij de indruk dat onder ‘geen ever mien hachai’ onder meer
valt:
geen deel van een levend dier en geen levend dier eten; alleen
vlees van een dier dat deugdelijk geslacht is
geen wreedheid in slachthuizen
geen wreedheid met dieren/geen dierenmishandeling
voorts:
geen dam mien hachai en dat houdt in:
geen bloed van een levend dier
en ten slotte:
160

geen seroes (castratie, ontmanning, verminking) en bijgevolg:
geen genetische of andere experimenten met mensen, dieren
of planten, die monstervorming kunnen veroorzaken.
Wij zullen hier eerst nagaan wat Lichtenstein en Clorfene/Rogalsky
over dit onderwerp te zeggen hebben en vervolgens de
Talmoed aan het woord laten. We besluiten met het maken van enige
eigen gevolgtrekkingen.
Wat is de plaats en de betekenis van dit voorschrift?
Lichtenstein staat ook bij dit verbod onder de zelfgekozen beperking
van het door hem gestelde aantal van 66 nadere detailleringen
van de noachidische geboden. 1 Hij begint met verbod 182 van de 613
mitswot, 2 dat het eten van een deel van een levend dier verbiedt. In
wezen is dit nauwelijks een nadere detaillering te noemen omdat het
niet veel meer doet dan herhalen wat in het hoofdgebod wordt gesteld,
zij het dat hier ook wilde dieren en gevogelte genoemd worden.
Lichtenstein staat uitvoerig stil bij de vraag of dit al een adamitisch
verbod was en vermeldt de mening van de Midrasj Rabba op
Genesis 9 (parasja Noach 34:13), die stelt dat Adam geen vlees at en
daarom ook dit verbod niet nodig had. De Tosafisten (leerlingen uit
de school van Rasji) menen echter dat alle zeven mitswot reeds aan de
prenoachidische mens waren opgedragen. Dit op grond van het feit
dat Rabbi Jochanan in bSanhedrien 56b alle zeven geboden terugprojecteert
in één vers uit het scheppingsverhaal: Genesis 2:16-17, waarvan
elk woord verstaan wordt als een remez (verwijzing) naar een van de
noachidische verboden.
1 Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 89 e.v.
2 Ibid., 53.
161

Voor ons doel is het van belang wat hij aanhaalt van Aharon Halevi
van Barcelona:
Onder de redenen die liggen aan de wortel van dit gebod is
dat men zich moet hoeden voor de eigenschap van wreedheid,
omdat dat een laag-bij-de-grondse kwaliteit is. Want
waarlijk er is geen groter voorbeeld van harteloosheid dan
een deel of een stuk vlees van een dier dat levend voor hem
staat te rukken en dat op te eten. 3
Op grond daarvan meent Lichtenstein dat hier drie principes in
herkenbaar zijn:
a. Men mag niet ongevoelig zijn voor wreedheid tegen dieren.
b. Men mag niet ongevoelig zijn voor de herkomst van zijn
voedsel.
c. Het is onmenselijk ongevoelig te zijn voor deze beide principes
in combinatie, want ze versterken elkaar.
Op grond daarvan verwijst hij naar neg. 101 (slachten van een koe
en haar kalf op één dag), neg. 306 en pos. 148 (men moet de moedervogel
laten vliegen en dan pas het nest leeghalen, niet tegelijk vangen),
pos. 202 (men moet de last van een lastdier, dat onder die last
bezwijkt, verlichten).
Maar hij neemt als nadere detaillering slechts op het verbod van
eten van aas, namelijk van een dier dat door een wild dier is aangevallen
en gedood, maar wellicht nog leefde na de aanval. 4
Clorfene en Rogalsky wijzen erop dat het verbod van bloed van
een levend dier nog niet het nuttigen van bloed (bijvoorbeeld in
3
Sefer Hachinoech, voorschrift 464.
4
Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 54-56.
162

loedworst) uitsluit. 5 Ook zij wijzen op de noodzaak van een humane
behandeling van dieren die men voor voedsel slacht. 6 Het is gewettigd
daaruit de conclusies te trekken, dat wanneer in onze slachthuizen
dieren in paniek sterven, hetgeen gepaard gaat met een enorme adrenalinestoot
in het bloed, dit mogelijk niet alleen minder gezond vlees
oplevert maar ook strijdig is met de noachidische voorschriften.
Een dier moet nog als levend worden beschouwd zolang het nog
bewegingen of stuiptrekkingen vertoont. 7 Wanneer voor de slacht een
deel van het dier is afgerukt (bijvoorbeeld door een ongeluk) en het
dier zou na operatie en het aanzetten van dit deel nog een jaar geleefd
hebben, mag men dit deel eten. 8 Dit vermindert het gevaar van vergiftiging
door rottend vlees.
Clorfene en Rogalsky hebben niet veel op met vegetarisme tenzij
men vegetarisch eet uit gezondheidsoverwegingen. Volgens hen waren
de ‘oude Egyptenaren’ vegetariërs, en desondanks afgodendienaars
en moreel gedegenereerden. 9
5 Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 97, 140. De betreffende
noot op p. 140 is incorrect: zij verwijst naar de Encyclopedia Talmudica,
3:355. Dit moet zijn Enziklopedia Talmudit (Talmudic Encyclopedia), een
Hebreeuwstalige encyclopedie uitgegeven door het Talmudic Encyclopedia
Institute (Jerusalem, 1973), waar (3:148-162) inderdaad een instructief artikel
in te vinden is dat onze problematiek behandelt. Wij beperken ons tot het
verwijzen naar dit artikel omdat de meeste lezers de referenties niet kunnen
natrekken. Aan de voet van de pagina’s staat een rijkdom van verwijzingen
naar Hebreeuwse en Aramese bronnen.
6 Ibid., 98.
7 Ibid., 98.
8 Ibid., 98-99.
9 Ibid., 100.
163

2. Wat zeggen Tosefta en Talmoed met betrekking tot
‘deel van een levend dier’? (tAvoda Zara 8:4, 6-8,
bSanhedrien 56ab, 57b, 59a, bChoelien 121b)
In de Tosefta (tAvoda Zara 8:4, 6-8) worden de noachidische voorschriften
als volgt benoemd:
Zeven opdrachten zijn de noachiden opgedragen: met betrekking
tot rechtsinstellingen, afgodendienst, godslastering,
ongeoorloofde betrekkingen, bloedvergieten en beroving.
De zevende wordt opengelaten. Uit het vervolg blijkt dat de aard
daarvan op dat moment nog ter discussie stond.
In tAvoda Zara 8:6 vinden we onder het hoofd ever mien hachai
(deel van een levend dier) zeven aanvullende richtlijnen:
a. [6] Met betrekking tot ever mien hachai op welke wijze? Een
deel van een stuk vee dat loshangt en waarvan het onmogelijk
is het weer op zijn plaats te brengen, dat is verboden
voor een noachide. En het spreekt vanzelf [dat het verboden]
is voor een jood. Als het mogelijk is het weer op zijn plaats te
brengen is het toegestaan voor een jood. En het spreekt vanzelf
[dat het dan ook toegestaan is] voor een noachide.
b. Heeft een vogel er minder dan een olijfgrootte van weggenomen
en het opgegeten, dan zegt Rabbi [Jehoeda Hanasi,
gest. 217]: “Het is toegestaan.” Maar Rabbi Elazar be Rabbi
Sjimon [bar Jochai, Tana, rond 180]: “Het maakt hem schuldig.”
c. Sprak Rabbi Elazar be Rabbi Sjimon: “En hoe kan het dat iemand
bij een deel van een vogel schuldig is en bij de hele
vogel zou hij niet schuldig zijn? Draaide hij hem de nek om
en at hij hem, dan gaat hij vrijuit.”
164

d. Rabbi Chananja [= Chanina] ben Gamliël [Tana, rond 120]
zegt: “Daaronder valt ook bloed van een levend dier.” Rabbi
Chidka [Tana, rond 120] zegt: “Ook castratie.” Rabbi Sjimon
[bar Jochai, Tana, rond 150] zegt: “Ook magische praktijken.”
e. Rabbi Josi [be Rabbi Chanina, Tana, 2e eeuw] zegt: “Alles wat
gezegd is in de parasja betreffende de noachiden, daaromtrent
worden zij gewaarschuwd. Want er is gezegd: Laat niet
onder u gevonden worden die zijn zoon en zijn dochter door
het vuur laat gaan, die waarzeggerij pleegt, geen wichelaar,
geen uitlegger van voortekenen, geen tovenaar, geen bezweerder,
niemand die een dode of een waarzeggende geest ondervraagt
of die de doden raadpleegt. Want ieder die deze dingen
doet is de Heer uw God een gruwel en ter zake van deze gruwelen
verdrijft de Heer uw God hen vanuit uw aanwezigheid
[Deut. 18:10-11].”
f. [7] Is het denkbaar dat de Schrift straft [= straf voorschrijft]
zonder [eerst] te waarschuwen? Neen, ze waarschuwt eerst
en straft daarna [= schrijft eerst waarschuwing voor en pas
daarna een straf]. Daaruit is af te leiden dat men hen eerst
moet waarschuwen en daarna straffen.
g. [8] Rabbi Elazar [welke? ben Sjamoea?] [Tana, rond 150] zegt:
“Ook betreffende vermengingen: het is een noachide toegestaan
verschillende zaden door elkaar te zaaien, en verschillende
garens samen te weven. Maar [het is hem] verboden
[diersoorten] te kruisen en bomen te stekken.”
In Sanhedrien 56ab lezen wij:
Onze rabbijnen leren: “Zeven voorschriften zijn opgelegd
aan de zonen van Noach:
[het scheppen van een] rechtsorde,
[zich te onthouden] van godslastering,
van afgodendienst,
van bloedschande,
van bloedvergieten,
165

van beroving, en
van het eten van delen van een levend dier.”
Rabbi Chanina ben Gamliël [Tana, rond 120] zegt: “Daaronder
valt ook bloed van een levend dier.” Rabbi Chidka [Tana,
rond 120] zegt: “Ook castratie.” Rabbi Sjimon [bar Jochai]
[Tana, rond 150] zegt: “Ook magische praktijken.” [Zie hiervoor
bij punt d.]
Over dit laatste voorschrift wordt echter in het vervolg niet bijzonder
uitgewijd. Pas op bladzijde 57a komt de Talmoed erop terug:
[Geen] delen van een levend dier, want er is gezegd: Maar
vlees met zijn ziel, [d.i.] zijn bloed, zult gij niet eten [Gen. 9:3].
En een andere gevolgtrekking [uit dit vers door een andere
leraar]? Die zou kunnen stellen dat vlees van levende reptielen
[aan niet-joden] is toegestaan. [Geen] castratie, want er is
gezegd: Vermenigvuldig je op de aarde en weest daarop talrijk
[Gen. 9:6]. En een andere gevolgtrekking: dit is [geen opdracht,]
alleen maar een zegen! [Geen] verboden kruisingen,
want er is gezegd: Van het gevogelte naar zijn aard [Gen.
6:20]. En een andere gevolgtrekking: dat slaat alleen maar op
paring.
In het vervolg erop komt dan in bSanhedrien 59a eerst de beroemde
uitspraak van Rabbi Meïr:
Rabbi Meïr placht te zeggen: “Op grond waarvan geldt dat
zelfs een niet-jood die Thora volbrengt is als de hogepriester
[koheen gadol]? Want de mens die dat doet zal erbij leven
[Lev. 18:5]. Daar wordt niet gesproken van kohaniem [priesters],
Leviiem [Levieten] en Israëlieten, maar van de mens!”
Daaruit kun je leren dat zelfs een niet-jood die de Thora volbrengt
is als de hogepriester. Maar daarbij gaat het dan om
de zeven noachidische voorschriften.
166

Wij zullen aan die uitspraak aandacht schenken in het volgende
hoofdstuk.
De Talmoed komt dan terug op de uitspraak van Rabbi Chanina
ben Gamliël (Tana, rond 120): “Daaronder valt ook bloed van een levend
dier”, en vervolgt dan:
h. Onze rabbijnen leren: “Maar vlees met zijn ziel, [d.i.] zijn
bloed, zult gij niet eten, dat slaat op deel van een levend
dier.” Maar Rabbi Chanina ben Gamliël [Tana, rond 120] zegt:
“Daaronder valt ook bloed van een levend dier.” Wat is de
argumentatie van Rabbi Chanina ben Gamliël [Tana, rond
120]? Hij leest in dat vers: “Vlees met zijn ziel zult gij niet
eten, bloed met zijn ziel zult gij niet eten.” Maar onze rabbijnen
[leren] dat vlees van levende reptielen [aan nietjoden]
is toegestaan [omdat er geen zichtbaar onderscheid is
tussen hun vlees en bloed], dat is waarom het gaat. In overeenstemming
daarmee is gezegd: “Wees slechts zeker dat ge
geen bloed eet, want het bloed is het leven [de ziel], enz. Wees
slechts zeker dat ge geen bloed eet, dat slaat op deel van een
levend dier, want het bloed is het leven [de ziel] dat slaat op
bloed van een levend dier.” Maar onze rabbijnen [leren]:
“Het is het slagaderlijke bloed, waarmee het leven wegvloeit,
waar het om gaat.”
j. Waarom is deze halacha eerst geschreven voor de noachiden
en later voor de tweede keer op Sinai? Naar de woorden van
Rabbi Josi be Rabbi Chanina [Tana, 2e eeuw]. Want Rabbi Josi
be Rabbi Chanina zei: “Elke opdracht die aan de noachiden
werd opgedragen en herhaald op Sinai, geldt voor beiden,
[maar elke opdracht] opgedragen aan de noachiden
maar niet herhaald op Sinai, is bestemd voor Israël en niet
voor de noachiden.” Wat ons betreft geldt dat slechts voor
de nervus ischiadicus. En dat is in overeenstemming met de
leer van Rabbi Jehoeda [bar Ilai, Tana, rond 150].
167

Sprak de Meester [een anonieme leraar]: “Elke mitswa die
opgedragen is aan de noachiden en herhaald op Sinai geldt
voor beiden.” Integendeel, juist omdat het herhaald is op Sinai,
zouden we dan niet moeten concluderen dat het wel
geldt voor Israël en niet voor de noachiden? Omdat afgodendienst
herhaald werd op Sinai en wij vinden dat de noachiden
ervoor werden bestraft, kan men de gevolgtrekking
maken dat het gebod voor beiden gold. “Dat wat opgedragen
is aan de noachiden en niet herhaald op Sinai geldt voor Israël
en niet voor de noachiden.” Integendeel, juist omdat het
niet herhaald was op Sinai, zouden we dan niet moeten concluderen
dat het wel geldt voor de noachiden en niet voor Israël?
Er is niets toegestaan aan Israël dat verboden is aan
noachiden … [bSanhedrien 59b].
k. Sprak Rav Jehoeda [bar Jechezkel] [Bab., gest. 299]: “Sprak
Rav [Bab., gest. 247]: ‘Adam de eerste [mens] had geen toestemming
om vlees te eten, want er is geschreven: [Zie Ik
geef je alle kruid;] het zal je tot voedsel zijn en voor alle dieren
van de aarde. En niet: Alle dieren [zullen] je [tot voedsel zijn].
En toen de zonen van Noach verschenen, was het hun toegestaan.
Want er is gezegd: [Alles wat zich roert, wat leeft zal u
tot spijze zijn;] Ik heb het u alles gegeven, evenals het groene
kruid.’” Men zou kunnen zeggen dat het voorschrift van deel
van een levend dier niet voor hem gold. Maar de Schrift zegt:
Maar vlees met zijn ziel, zijn bloed zult gij niet eten. Men zou
kunnen zeggen dat dit ook voor reptielen geldt. Maar de
Schrift zegt: Maar. Wat leert dat? Sprak Rav Hoena [Bab.,
gest. 297]: “Met zijn bloed. Dat wil zeggen dat bij wie zijn
bloed duidelijk onderscheiden is van zijn vlees.” En dus vallen
reptielen erbuiten, want bij hen is het bloed niet duidelijk
onderscheiden van het vlees. Men wierp daartegen op:
“En heers over de vissen der zee. Zijn die dan niet tot voedsel?”
Neen, daar gaat het om werk door middel van hen.
Maar kan men vissen dan laten werken? Jazeker, zoals Rechava
zegt. Want Rechava [Bab., rond 300] stelt deze vraag:
“Wat als men [een wagen] trekt met een geit en een sjiboeta
168

[vis]?” Kom en hoor: ... en over de vogels des hemels. Zijn die
dan niet tot voedsel? Neen, daar gaat het om werk door
middel van hen. Maar kan men vogels dan laten werken?
Want Rabba bar Rav Hoena [Bab., gest. 322] stelt deze vraag:
“Stel dat men dorst met ganzen en hanen”, naar het standpunt
van Rabbi Josi be Rabbi Jehoeda [bar Ilai] [Tana, rond
180] zou dat kunnen?
bSanhedrien 60a brengt ook tovenarij en verboden kruisingen bij
dit voorschrift onder.
In Talmoed bChoelien 121b lezen we:
Als tijdens het slachten [nog voor het dier opgehouden heeft
te bewegen] een lichaamsdeel van het dier losraakt, en wanneer
een stuk vlees loslaat, in de zin van vlees dat los is van
een levend dier, dan is dat verboden voor een noachide, ook
nadat de levensgeesten geweken zijn.
(Dit lijkt een lering van R. Hosjaja (Pal., rond 225).)
3. Wat is nu de structuur en de betekenis van
deze Tosefta- en Talmoedgedeelten?
Op het punt van de structuur van de Talmoedgedeelten is betrekkelijk
weinig op te merken. De leraren die genoemd worden zijn allemaal
uit het land Israël en, met uitzondering van bChoelien 121b allemaal
van vóór 200. Dat geeft, ondanks de beknoptheid van de passages,
aan de inhoud ervan een buitengewoon groot gewicht. Als zowel
Palestijnse alsook Babylonische Amoraïem blijk geven deze tradities
ongewijzigd door te geven en er niet aan sleutelen, kan men rustig
zeggen dat het gezag bijna absoluut is.
169

Van daaruit kan men begrijpen dat auteurs als Clorfene en Rogalsky
van mening zijn dat het zevende voorschrift een van de meest
centrale is en dat het de geest van alle zeven voorschriften weerspiegelt.
Lichtenstein stelt dat juist dit zevende gebod de naam van Noach
verbindt aan het systeem als geheel. 10
Het gaat bij dit voorschrift om datgene wat als humaan mag gelden
in de samenleving en in de verhouding van de mens tot de natuur.
Daarom is het interessant dat er relatief veel discussie is overgeleverd
in de Tosefta. De Tosefta is als het ware de oudste Talmoed, ouder
nog dan de Talmoed Jeroesjalmi (ook wel aangeduid als Palestijnse
Talmoed). Terwijl de Misjna zeer terughoudend is in het weergeven
van discussies, vinden we die wel in de Tosefta, met name discussies
uit de tanaïtische tijd. De redactionele aanpak van de Tosefta is ook
anders dan die van de Talmoed. In de vorige Talmoedgedeelten die
wij hiervoor hebben besproken konden we waarnemen dat er de redacteuren
van de Babylonische Talmoed veel aan gelegen was hun
inzichten te onderbouwen met tanaïtisch materiaal. De Tosefta hoeft
dat natuurlijk niet want zij bevat in hoofdzaak tanaïtisch materiaal,
dat vaak ontstaan is door discussies in de leerscholen van het land
Israël rond bepaalde uitspraken van de Misjna. De Misjna beperkt zich
tot de normatieve tradities, de regels en de bindende afspraken. In de
Tosefta vinden we vaak terug hoe die onderwerp van discussie zijn
geweest. Dat bepaalt ook de structuur. Nogmaals: De Tosefta is een
Talmoed avant la lettre!
De geleerden die aangehaald worden zijn allemaal uit de tweede
eeuw. De aanduiding be Rabbi betekent ‘zoon van Rabbi …’ De oudste
traditie is d (van het begin van de eeuw), de andere elementen zijn
daaromheen gegroepeerd. a, b en c van het eind, e, f, en g van het
midden van de eeuw.
10
Ibid., 43; Lichtenstein, The Seven Laws of Noah, 53 e.v.
170

a. De discussie begint met een vraagstelling of, wanneer een deel
loshangt van een stuk vee dat verongelukt is, dat genuttigd
mag worden. De beslissing is dan dat als het kan worden genezen
het eten ervan toelaatbaar is voor jood en noachide. 11
b. Hier is duidelijk sprake van een gewond dier dat de prooi is
van aaseters. Als er alleen maar sprake is van een aanval van
de vogel op het verwonde deel van het dier, dan mag het nog
als levend beschouwd worden en kan het, mits deugdelijk geslacht,
nog voor consumptie dienen.
c. Als een noachide een vogel levend uit elkaar plukt en opeet is
hij schuldig. Als hij een kip de nek omdraait en dan slacht en
klaarmaakt, niet.
d. Onder dit voorschrift valt ook het verbod van bloed van een
levend dier, maar ook van castratie, bijvoorbeeld van stieren
en hanen.
e. Uit de bewoordingen van Deuteronomium 18:10-11 wordt geconcludeerd
dat er meer voorschriften zijn die voor noachiden
gelden en die dan ook onder voorschrift nummer 7 worden
ondergebracht: magie, waarzeggerij, sterrenwichelarij, voorspellingen
op grond van voortekenen, tovenarij, bezweringen
en belezingen, oproepen van doden en het raadplegen ervan.
f. Noachiden zijn volledig verantwoordelijk. Ze kunnen zich niet
beroepen op: Wij hebben het niet geweten.
g. Spelen met de natuur is verboden, met name oneigenlijke
kruisingen die monstervorming kunnen veroorzaken.
De Talmoed veronderstelt duidelijk het voorhanden zijn van de
tanaïtische tradities, waarschijnlijk ook die van de Tosefta. Er is een
grote mate van overeenstemming in standpunten.
Op de tanaïtische herkomst wijst ook het Hebreeuws van het eerste
gedeelte uit bSanhedrien 56ab. Het tweede gedeelte uit bSanhe-
11
Zie Clorfene en Rogalsky, The Path of the Righteous Gentile, 98-99.
171

drien 57a is anoniem. En dat wijst, evenals de Aramese redactionele
terminologie op een latere Babylonische discussie. De vraag die men
zich blijkbaar stelde was: Hoeveel hoort nu eigenlijk thuis onder dat
zevende voorschrift?
De discussie hierover dateert al van tanaïtische tijden (vóór 200)
en die wordt hier voortgezet. Een nieuw element is dat vlees van reptielen
wordt toegestaan op basis van het feit dat het bloed kleurloos is.
Wellicht is men in Babylonië in contact gekomen met groepen die
zich voeden met bepaalde reptielen, kikkers etc., die niet behoorlijk
geslacht worden. De kwestie komt in bSanhedrien 57a kort en uitvoerig
op 59b (k) ter sprake.
Tegenover het standpunt van Rabbi Chanina ben Gamliël (d)
wordt het standpunt van onze rabbijnen (het meerderheidsstandpunt
van de wijzen ten tijde van Rabbi Chanina of de mening van de Babylonische
geleerden!) geplaatst (h). De visie van Rabbi Josi (be Rabbi
Chanina) uit het midden van de tweede eeuw (e) wordt breder weergegeven
in de Talmoed (j) en gesitueerd in een discussie met tijdgenoten,
onder andere Rabbi Jehoeda bar Ilai. Anderzijds worden er ook
elementen uit weggelaten die pas in bSanhedrien 60a verder worden
uitgewerkt. Daar wordt ook de mening van Rabbi Josi be Rabbi Chanina’s
tijdgenoten Rabbi Sjimon (bar Jochai) (Tana, rond 150) en Rabbi
Elazar (be Rabbi Sjimon bar Jochai) (Tana, rond 180) vermeld, die niet
van Rabbi Josi’s mening verschilden behalve dan dat ze schriftbewijs
aanvoerden.
Het laatste gedeelte van k werkt met ad absurdum argumenten.
Men had wel gevoel voor humor!
De Toseftabepaling van a wordt in bChoelien 121b nog eens geherformuleerd.
De volgende bepalingen worden dus in de Talmoed toegevoegd
aan die van de Tosefta:
toegestaan is dus vlees van reptielen
172

verboden is castratie, en
oneigenlijke kruisingen bij vogels.
Een aantal van deze elementen worden dan nog in het volgende
gedeelte (bSanhedrien 59a) verder uitgewerkt. Enkele conclusies zijn:
geen vlees met zijn ziel, dat wil zeggen: onder meer niet
goed bestorven vlees
geen bloed met zijn ziel, dat wil zeggen: vers bloed
toegestaan zijn reptielen (bijvoorbeeld kikkers).
Onverlet blijven de bepalingen van de Tosefta tegen:
magie
waarzeggerij
sterrenwichelarij
voorspellingen op grond van voortekenen
tovenarij
bezweringen en belezingen
het oproepen van doden en het raadplegen ervan.
Bepaald wordt ook dat het verbod van de nervus ischiadicus alleen
voor joden geldt. Van belang is de verhouding tussen Noach en Sinai.
Elke opdracht die aan de noachiden werd opgedragen en
herhaald op Sinai, geldt voor beiden; opgedragen aan de
noachiden maar niet herhaald op Sinai, was bestemd voor Israël
en niet voor de noachiden. Wat ons betreft geldt dat
slechts voor de nervus ischiadicus [de verboden spier, vgl.
Gen. 32:32; zie neg. 183 12 ]. En dat is in overeenstemming met
de leer van Rabbi Jehoeda [bar Ilai] [Tana, rond 150]. (j)
Anderzijds wordt de gedachte ontoelaatbaar geacht dat aan joden
iets is toegestaan wat aan noachiden verboden is! Dit betreft het verbod
van het drinken van bloed van een levend dier, van castratie, van
tovenarij en van het uitoefenen van magische praktijken zoals opge-
12
Zie: Zuidema, Gods partner, 261 en Zuidema, Op zoek naar Tora, 54.
173

somd in Deuteronomium 18:10-11. Het wekt de indruk dat deze onder
één hoofd worden samengevat, in die zin dat ze worden verstaan als
deelvoorschriften van het zevende noachidische gebod. Tenzij men er
de voorkeur aan geeft tovenarij en magische praktijken onder afgodendienst
te rekenen. Maar dan blijft nog altijd castratie over als vallend
onder dit verbod. Het geeft te denken dat tovenarij en magie in
de Talmoed niet onder afgoderij worden genoemd, maar in alle bronnen
worden geassocieerd met dit zevende voorschrift, dat zo bepalend
wordt geacht voor de levensstijl van de noachiden. Daarenboven is het
denkbaar dat hier wordt gedacht aan gebruiken waarbij dieren worden
gebruikt, zoals ‘lezen’ van ingewanden en dergelijke.
Ten slotte geven wij hier in chronologische volgorde de verschillende
geleerden die in de Tosefta en de Talmoed voorkomen.
Tosefta Babylonische Talmoed
Rabbi Cahnina (of: Chananja) Rabbi Chanina (of: Chananja)
ben Gamliël (Tana, rond 120) ben Gamliël (Tana, rond 120)
Rabbi Chidka (Tana, rond 120) Rabbi Josi (be Rabbi Chanina)
(Tana, 2e eeuw)
Rabbi Elazar (welke? ben Sja- Rabbi Josi be Rabbi Jehoeda (bar
moea?) (Tana, rond 150)
Ilai) (Tana, rond 180)
Rabbi Sjimon (bar Jochai) (Tana,
rond 150)
Rechava (Bab., rond 300)
Rabbi Elazar be Rabbi Sjimon Raba bar Rav Hoena (Bab., gest.
(bar Jochai) (Tana, rond 180) 322)
Rabbi Josi (be Rabbi Chanina)
(Tana, 2e eeuw)
Rav (Bab., gest. 247)
Rabbi Josi be Rabbi Chanina (Tana,
2e eeuw)
Rav Hoena (Bab., gest. 297)
Rabbi Jehoeda (Hanasi, gest. 217) Rav Jehoeda (bar Jechezkel)
(Bab., gest. 299)
174

4. Detailvoorschriften
Wij komen tot de volgende detailvoorschriften:
1. Men mag geen deel (lid) van een levend dier eten (neg. 182) en
geen levend dier eten; alleen vlees van een dier dat deugdelijk
is geslacht; geen vlees met zijn ziel, dat wil zeggen: onder meer
niet goed bestorven vlees;
2. Geen wreedheid in slachthuizen;
3. Geen wreedheid met dieren/geen dierenmishandeling;
4. Geen bloed van een levend dier; geen bloed met zijn ziel, dat
wil zeggen: vers bloed;
5. Geen seroes (castratie, ontmanning, verminking) en bijgevolg:
geen genetische of andere experimenten met mensen, dieren
of planten die monstervorming kunnen veroorzaken. Geen
oneigenlijke kruisingen bij vogels, zoogdieren of vissen;
6. Men is verantwoordelijk voor de herkomst van zijn voedsel;
7. Toegestaan is vlees van reptielen (bijvoorbeeld kikkers);
8. Streng verboden is: magie;
9. Streng verboden is: waarzeggerij;
10. Streng verboden is: sterrenwichelarij;
11. Streng verboden zijn: voorspellingen op grond van voortekenen;
12. Streng verboden is: tovenarij;
13. Streng verboden zijn: bezweringen en belezingen;
14. Streng verboden is: oproepen van doden en het raadplegen ervan.
5. Slotopmerkingen
De hiervoor genoemde bepalingen zijn, zoals de lezer heeft kunnen
waarnemen, uit de bronnen ‘uitgelezen’. Ze zijn dus in zekere
175

mate willekeurig, omdat ze niet uit onze leefsituatie ontstaan zijn of
daarop geënt. Dat geldt trouwens ook voor de voorschriften in de vorige
hoofdstukken. Maar het is van grote betekenis dat wij als nietjoden
op basis van deze voorschriften en de situatie waarin wij leven
eens grondig gaan nadenken en proberen tot voor onze tijd bindende
afspraken te komen. Zoals dat thans reeds in bepaalde kringen, onder
meer de milieubeweging en daarmee verwante (ook kerkelijke) groeperingen,
het geval is. Het leggen van een relatie met de oude noachidische
voorschriften zou zeer behulpzaam kunnen zijn voor de verdere
vormgeving van ons leven.
176

HOOFDSTUK 8
De noachidische voorschriften in de
vroegrabbijnse literatuur
1. Inleiding
In de vorige hoofdstukken hebben wij uitvoerig stilgestaan bij de
inhoudelijke kant van de noachidische voorschriften. Eerst in wat
meer algemene zin door ze te onderzoeken als een mogelijke levensoriëntatie
en als randvoorwaarden voor een humane samenleving. En
dan elk voorschrift apart met het oog op een mogelijke detaillering in
meer specifieke voorschriften die wellicht verder uitgewerkt zouden
kunnen worden. Deze zouden dan als afspraken kunnen gaan functioneren
in gemeenschappen van noachiden, dat wil zeggen van mensen
die elkaar herkennen in een op de Thora georiënteerde levensstijl.
Dit laatste overigens zonder dat zij zichzelf per se als (aanstaande)
joden moeten of willen zien, maar die zich wel als mensen verbonden
voelen met het jodendom en de joodse traditie.
Dit hoofdstuk en het volgende hebben geen andere pretentie dan
een bescheiden bijdrage te willen zijn aan de discussie over de historische
ontwikkeling van de noachidische geboden. De vragen die eraan
ten grondslag liggen zijn:
a. Of het wellicht mogelijk is het beschikbare traditiemateriaal te
plaatsen binnen het halachische proces voor zover dit betrekking
had op de relaties tussen jodendom en niet-joden in de
tweede-tempelperiode en daarna tot de afsluiting van de Talmoed,
en binnen die periode dan vooral van rond 150 vóór tot
300 na het begin van onze jaartelling.
177

. De vraag die methodisch daarmee samenhangt, is dan of van
daaruit wellicht ook iets te zeggen valt over de datering van
bepaalde teksten. Dat het niet mogelijk is daarbij aan al het
beschikbare materiaal volledig recht te doen, hoeft geen betoog.
Wij hebben ons dus geconcentreerd op die teksten die
een belangrijke rol hebben gespeeld in de procesmatige ontwikkeling
van de halacha op dit punt.
c. Of het mogelijk is om ze, mede in het licht van de voorafgaande
hoofdstukken, jurisprudentieel verder te ontwikkelen, zodat
ze als inspiratie en leiddraad kunnen dienen voor mensen
die zich – al of niet geëmancipeerd van het christendom – bezinnen
op een vormgeving van het leven.
Dit laatste zal in hoofdzaak de thematiek van hoofdstuk 9 bepalen.
2. Halacha
Uit de voorgaande hoofdstukken zal reeds duidelijk geworden zijn
dat wanneer wij over noachidische voorschriften spreken wij ons er
terdege van bewust dienen te zijn dat wij het hebben over een halachisch
probleem. De belangstelling voor het domein van de halacha is
in het christendom bepaald niet altijd even groot geweest. Dat is niet
zo verwonderlijk als men bedenkt dat het christendom zich aanvankelijk
vooral verbreidde in de Indo-Germaanse, meer nog de hellenistische,
cultuurwereld, die zich daarin van andere culturen onderscheidt dat
godsdienstigheid zich niet primair uitdrukt in een stijl van leven, maar
in een wijze van denken en beleven, die pas secundair zijn uitdrukking
vindt in een vormgeving van het leven. Het primaat van de filosofie
over de ethiek in de Griekse, de Romeinse en de humanistische wereld
vindt zijn parallel in het overwicht van de dogmatiek of de systematische
theologie over de christelijke ethiek.
178

Misschien hangt dit ook wel samen met de vaak eenzijdige belangstelling
die men in christelijke kring en elders buiten het jodendom
heeft (gehad) voor de agadische zijde van de joodse traditie. De
agada lijkt soms makkelijker toegankelijk: zij is gemakkelijker te verwijzen
naar het terrein van de homilie en het is zelfs mogelijk haar te
annexeren binnen de christelijke dogmatiek. Daarbij onderkent men
te weinig dat ook het hermeneutisch centrum van de agada altijd opnieuw
de halacha was of een halachische traditie. Daarmee bedoelen
wij dat men voor het verstaan van een agadische midrasj zich voortdurend
moet afvragen, niet alleen welke de halachische context van
deze agada is, maar ook van welke halachische vooronderstellingen
deze midrasj uitgaat. Dat is niet zo eenvoudig voor een christendom
dat van Paulus’ verzet tegen een (in bepaalde, wellicht hellenistisch
joodse kringen?) tot nomos geworden Thora een antihalachische houding
heeft gemaakt. Het is overigens ook mogelijk dat Paulus in feite
vecht tegen iets in zichzelf, namelijk zijn eigen neiging de Thora tot
een nomos te maken. Het is helemaal niet ondenkbaar dat juist dit
zijn ‘succes’ verklaart, in dien zin dat velen in de Grieks-Romeinse
wereld van zijn tijd dit gevecht in zichzelf herkenden.
Daarom is het eens temeer boeiend om in onze tijd een hernieuwde
belangstelling te beleven voor het procesmatige karakter van de
halacha. Want juist dit is voor het vraagstuk van de noachidische geboden
van grote betekenis, evenals voor de geschiedenis van de betrekkingen
tussen joden en christenen.
Hiermee zijn wij midden in de problematiek terechtgekomen die
ons hier zal bezighouden. Want de mitswot benee Noach (noachidische
voorschriften) hebben alles met deze geschiedenis te maken.
Immers onderzoekingen als die van Shlomo Pines 1 hebben aange-
1
Pines, “The Jewish Christians of the Early Centuries of Christianity according
to new sources”. Zie verder: Zuidema, Gods partner, 47-56 (+ noten en
179

toond hoe bepaalde christelijke groeperingen de relatie met het jodendom
in stand wilden houden. Anderzijds waren de mitswot benee
Noach vanuit het jodendom een poging om de relatie tot de nietjoodse
wereld te ordenen. En het ordenend vormgeven van het menselijk
leven in zijn vele relaties is juist de creatieve opgave van de halacha.
In dit verband is het van belang te formuleren welke karaktertrekken
van de halacha wezenlijk zijn voor het verstaan van de noachidische
geboden.
1. Halacha is een proces. In de halacha worden gegevens die in
de Hebreeuwse Bijbel aanwezig zijn verder ontwikkeld naar
nieuwe situaties toe. En daarmee is tevens gezegd:
2. Halacha is altijd verbonden met een situatie, beter gezegd:
met een continuüm van steeds veranderende situaties waarin
de gemeenschap zich bevindt. En dat betekent twee dingen:
3. Halacha is verbonden met de geschiedenis waarin de gemeenschap
betrokken is, en:
4. Halacha is verbonden met de ervaring van deze gemeenschap
in haar voortdurend evoluerende historische context, waardoor
de oplossingen van vroegere generaties steeds opnieuw
op hun hanteerbaarheid in nieuwe situaties worden getest en
zo nodig bijgesteld, en dat houdt dus op zijn beurt weer in:
5. Halacha is functioneel. Wil men dus een halachische regel
goed verstaan, dan zal men die op zijn functionaliteit in een
bepaalde historische context moeten onderzoeken. Dit betekent:
literatuurverwijzingen). Zie verder: Zuidema, Op zoek naar Tora, 122 e.v.,
hoofdstuk 10.
180

6. Halacha is gericht, ondanks haar vaak strenge uiterlijk of wellicht
juist dit hanterend, op de beschermwaardigheid van het
menselijk leven.
Deze zes aspecten maken het mogelijk om tot een inzicht te komen,
zowel met betrekking tot het continue alsook met betrekking tot
het wisselende in de formulering van de noachidische geboden, hun
aantal en de relaties die zij proberen te reguleren.
3. Het boek derJubileeën
Waarschijnlijk de oudste versie van de mitswot benee Noach is te
vinden in het Boek der Jubileeën (7:20-39). Wij willen hier niet uitvoerig
ingaan op alle problemen rond de reconstructie van de oorspronkelijke
tekst van dit boek. Wij achten onszelf daartoe niet bevoegd.
Het feit dat fragmenten van het geschrift gevonden zijn in de grotten
aan de Dode Zee wijst reeds op een bestaan in de tweedetempelperiode.
2 Dat in 38:14 sprake is van de onderwerping van de
Edomieten maakt het onwaarschijnlijk dat het boek ontstaan is tijdens
de heerschappij der Idumeeërs. Het lijkt aannemelijk dat het
samengesteld is ofwel in de periode van kort na de verovering van
Edom tijdens Jochanan Hyrkanos (129-104), ofwel in de periode van
grote expansie tijdens Alexander Jannai (103-76). Dat zijn tevens dateringen
die interessant zijn voor het verstaan van deze perikoop, omdat
dit juist een periode was waarin het noodzakelijk was tot een duidelijke
definiëring te komen van de relatie tussen joden en niet-joden
binnen de nieuwe rijksgrenzen.
2
Zie de literatuurverwijzingen met betrekking tot het Boek der Jubileeën in
de inleiding tot Sipoeree Agada II, vertaald en toegelicht door A.Sh. Hartom
(Hebr.), Yavne ed. (Tel Aviv 1967), 9-10, 12. Voor een (Duitse) vertaling, zie: E.
Kautsch, Die Apokryphen und Pseudepigraphen des Alten Testaments, II (1900;
herdruk: Hildesheim: Georg Olms Verlag, 1975).
181

De tekst van 7:20 is als volgt:
In de achtentwintigste joveel [jubeljaar] begon Noach zijn
kindskinderen de wetten en opdrachten en rechtsregels op
te dragen die hij kende, en hij betuigde zijn zonen [1] gerechtigheid
te onderhouden, [2] de schaamte van hun vlees te
bedekken, [3] hun schepper te zegenen, [4] vader en moeder
te eren, [5] ieder zijn naaste lief te hebben, [6] en hun ziel te
bewaren van alle hoererij, [7] en van alle onreinheid en geweld.
Vers 21:
Want wegens deze drie zaken kwam de vloed over de aarde .
. .
Uit het vervolg is niet helemaal duidelijk welke deze drie zaken
dan zijn waardoor de vloed over de aarde kwam. In ieder geval horen
daartoe: hoererij (“wegens de hoererij waarmee de steden zondigden
tegen de opdrachten [mitswot] van hun Thora”), bloedvergieten (in
vs. 22-24 wordt beschreven hoe uit die hoererij gewelddadige reuzen
geboren werden die een keten van geweld op gang brachten tot de
aarde van het vergoten bloed doordrenkt was). Uit de bewoordingen
zou men kunnen afleiden dat de derde zonde onreinheid was. Daartegen
is in te brengen dat in vers 21 in feite de onreinheid in verband
gebracht wordt met de hoererij, anderzijds dat in vers 20 onreinheid
en geweld door het woordje alle onder één noemer gebracht wordt.
Het ligt daarom het meest voor de hand om onder “want wegens deze
drie zaken” te verstaan: wegens de overtreding van de drie laatstgenoemde
geboden. Dat vindt steun bij de parallellie “ieder zijn naaste
lief te hebben” (nadruk toegevoegd) en het tegengestelde daarvan,
vers 22: “En de mensenkinderen doodden ieder zijn naaste” (nadruk
toegevoegd).
182

Wat hier opvalt, is dat we hier dus naast elkaar zeven noachidische
geboden hebben die de niet-Israëlieten geacht worden te volbrengen,
en drie waarvan de overtreding de oorzaak van de vloed zou
zijn geweest.
Deze constructie doet denken aan wat wij lezen in de uitvoerige
behandeling van de noachidische geboden in het Talmoedtraktaat
bSanhedrien 56a-60a: “Zeven geboden zijn de noachiden opgedragen”,
en: “Voor [de overtreding van] drie geboden wordt een noachide terechtgesteld.”
Dat daarnaast in hetzelfde Talmoedgedeelte ook nog gesproken
wordt van “wegens vier” en “wegens zeven” is van minder betekenis
omdat deze duidelijk naar voren komen als een halachische uitbreiding
van een oorspronkelijke traditie die het uitgangspunt van de discussie
was: “Wegens drie . . .” Dit betekent dus met zoveel woorden
dat de idee van mitswot benee Noach al dateert van vóór het begin van
onze jaartelling en dat de discussie omtrent het onderling verschil in
gewicht al even oud is.
We hebben in Jublileeën 7:20-39 duidelijk met een midrasj op Genesis
9 te doen, met name op de verzen 1-7 en in mindere mate op het
vervolg. Het hermeneutische centrum van deze agadische midrasj is
de halachische vraag wat men van niet-joden mag verwachten en zelfs
eisen wanneer men met hen in een directe relatie verkeert. Het is duidelijk
dat deze vraag slechts in een zodanige situatie kon opkomen
waar het probleem actueel was. Historisch zou dit zeer goed de situatie
kunnen zijn na de verovering van Edom door Jochanan Hyrkanos
waarbij deze de Edomieten gedwongen had zich tot het jodendom te
bekeren, dat wil zeggen: de totaliteit van de Thora met alle mitswot
(opdrachten) op zich te nemen. De auteur van onze midrasj huldigt
een afwijkend standpunt, in dien zin dat hij meent dat van de bewoners
in de veroverde gebieden slechts geëist mocht worden dat zij de
183

noachidische voorschriften zouden gehoorzamen, waarbij op overtreding
niet in alle gevallen de doodstraf staat, alleen in geval van hoererij,
doodslag en gewelddadigheid (resp. vs. 20-21), zonden op welke
immers God zelf bij de vloed de doodstraf had toegepast!
In het vervolg wordt dit dan op zodanige wijze uitgewerkt dat
voortdurend woorden uit de Bijbelperikoop Genesis 9:1-7 terugkomen.
Men mag de Hebreeuwse vertaling/bewerking die A.Sh. Hartom
heeft vervaardigd zeker niet als een reconstructie van de (oorspronkelijke?)
Hebreeuwse tekst beschouwen. Dat neemt niet weg dat deze
vertaling/bewerking het wel gemakkelijker maakt in de tekst van Jubileeën
7:20-39 een midrasj te herkennen die geheel in de stijl van de
latere midrasjiem de woorden van de perikoop doet oplichten door ze
in een ruimer literair verband te plaatsen en ze te actualiseren door ze
met een concrete situatie te confronteren. Deze situatie kan die van
rond 100 voor het begin van onze jaartelling geweest zijn. Het feit dat
zij een ander halachisch standpunt vertegenwoordigden dan dat der
regerende Hasmoneeën kan ertoe hebben bijgedragen dat het boek
der Jubileeën terechtgekomen is bij de sekte van de woestijn van Juda.
Het esoterisch karakter van deze groep rijmt wel op de afwijzing van
massale proselitering en gedwongen inlijving van grote menigten nietjoden
in de gemeente van Israël. De auteur wil aan niet-joden een
eigen status geven met eigen verplichtingen binnen het territorium
van Israël.
Op enkele andere facetten van bovengenoemde tekst komen wij
verderop terug.
4. Tosefta
Een volgende – welteverstaan niet: de volgende – fase in de ontwikkeling
van het halachische vraagstuk ontmoeten we in Tosefta
184

Avoda Zara 8:4-8. We geven dit in vertaling weer (op basis van de
tekst van Zuckermandel, p. 473-474):
Zeven opdrachten [mitswot] zijn aan de noachiden [benee
Noach] opgedragen [nietstavoe]: 1. met betrekking tot rechtsinstellingen,
2. en met betrekking tot afgodendienst, 3. en
met betrekking tot godslastering, 4. en met betrekking tot
bloedschande, 5. en met betrekking tot bloedvergieten, 6. en
met betrekking tot beroving . . . Op welke wijze met betrekking
tot rechtsinstellingen? Op dezelfde wijze als Israël de
opdracht heeft [metsoevien] om rechtbanken in te stellen in
al hun steden. Met betrekking tot [aanklachten ten aanzien
van] afgodendienst en godslastering op welke wijze? . . . Met
betrekking tot bloedschande op welke wijze? Elke vorm van
bloedschande waarover een Israëlitische rechtbank de doodstraf
moet uitspreken, daarbij ontvangen de noachiden een
waarschuwing. Aldus Rabbi Meïr, maar de wijzen zeggen:
Vele vormen van bloedschande waarover een Israëlitische
rechtbank niet de doodstraf uitspreekt en de noachiden een
waarschuwing ontvangen, bij die vormen van bloedschande
worden de volken gevonnist volgens de rechtspraktijk van de
volken en geldt alleen de vrouw met wie de man betrekkingen
had als met hem verloofd [ondertrouwd]. Met betrekking
tot bloedvergieten op welke wijze? Een goj [niet-jood]
tegenover een goj en een goj tegenover een jood is schuldig,
een jood tegenover een goj valt hier niet onder [dat wil zeggen:
valt niet onder de noachidische voorschriften, maar onder
rabbinale jurisdictie!]. Met betrekking tot beroving? Iemand
stal of roofde, en evenzo iemand die een mooie vrouw
ontvoert of iets dergelijks: een goj tegenover een goj en een
goj tegenover een jood vallen hieronder, maar een jood tegenover
een goj valt hier niet onder. Met betrekking tot [het
eten van] een lichaamsdeel van een levend dier op welke
wijze . . . [en dan volgt de juridische uitwerking van dit ge-
185

od, waarbij R. Chanina ben Gamliël oppert dat ook het
bloed van een levend dier onder dit verbod valt].
Het interessante is, dat in de opsomming aan het begin in tAvoda
Zara 8:4 dit laatste verbod ontbreekt – zij het ook dat Ms. Wenen en
de eerste druk Venetië 1521 de woorden weal ever mien hachai toevoegen
– terwijl bij de uitwerking het gebod wel uitvoerig besproken
wordt. Dat kan betekenen dat beide tekstgetuigen Wenen en Venetië
hier een correctie aangebracht hebben. Het is echter ook mogelijk dat
zij een completere traditie voor zich gehad hebben.
5. Misjna
Wat van belang is voor onze discussie is dat in de Tosefta zeven
noachidische voorschriften beschreven worden, en dat daarbij duidelijk
onderscheid wordt gemaakt tussen:
a. wat van noachiden geëist of verwacht mag worden en dat
wat de verplichtingen van joden zijn enerzijds, en
b. tussen de rechtspraktijken van joden en van niet-joden (de
volkeren) anderzijds.
Dit in tegenstelling tot de Misjna, die niet alleen niet de zeven
noachidische voorschriften noemt als een bijzondere opdracht aan de
volkeren, maar zelfs de uitdrukking mitswot benee Noach niet kent of
althans niet vermeldt. Het is waarschijnlijk wel zo dat Michaël Guttmann
goed taxeert wanneer hij zegt dat de noachidische geboden
weliswaar niet opgesomd worden, maar dat ze voorondersteld worden.
3 Maar als hij ten bewijze ter plaatse mChoelien 9:1 aanhaalt is dat
allerminst overtuigend omdat het daar inhoudelijk niet om ever mien
hachai gaat in de zin dat de niet-jood dat niet mag eten, maar daarom
dat wanneer een jood iets voor een niet-jood klaarmaakt dat onder de
3
Guttman, Das Judentum und sein Umwelt, 100, aant. 1.
186

categorie ever mien hachai valt, dit de jood verontreinigt met voedselonreinheid.
Dat wil overigens niet zeggen dat de Misjna van mening is dat
niet-joden zich maar aan deze dingen bezondigen mogen. Het zwijgen
van de Misjna met betrekking tot de noachidische geboden heeft
een eigen betekenis die alleen verstaan kan worden in samenhang met
(de ‘taakverdeling’ (!) tussen Misjna en) andere tanaïtische bronnen:
de tanaïtische midrasjiem en de Tosefta. Het is geen geheim dat er
talloze zaken zijn die de Misjna niet vermeldt. Waarom wordt in de
Misjna niet gezegd dat een rover geen getuige kan zijn? Dat men geen
ongeoorloofde relaties mag hebben, dat men niet mag stelen, dat men
de sjabbat niet mag ontheiligen? Er wordt over onderdelen van deze
geboden gesproken omdat er verschil van inzicht over de interpretaties
ervan bestaat en omdat men de grenzen wil bepalen. De Misjna is
geen wetboek vergelijkbaar met bijvoorbeeld de Misjnee Tora van
Maimonides, maar een neerslag van een jurisprudentieel proces. Er
wordt nergens in de Misjna vermeld dat men het Sjema (Hoor Israël,
de Heer is onze God, de Heer is Eén!) met bijbehorende zegenspreuken
moet reciteren, maar wel hoe laat en wanneer. 4
6. De Midrasj: Sifra
In de tanaïtische midrasj op Leviticus Sifra devee Rav komen de
mitswot benee Noach enkele keren inhoudelijk ter sprake, soms met
gebruikmaking van de typisch ‘technische’ terminologie die erbij
hoort:
Sifra Wajikra Chova 1:1 (ed. Weiss 15a):
4
Aldus Shmuel Safrai op een gastcollege op 29 september 1975 te Amsterdam
aan de toenmalige KTHA aan de Keizersgracht.
187

De Israëlieten brengen een zondoffer, maar de niet-joden
[gojiem] brengen geen zondoffer. En het behoeft geen betoog
dat dit geen opdracht [mitswa] is die aan de noachiden
[benee Noach] is opgedragen [nitstawoe]. De noachiden [benee
Noach] hoeven slechts te leven naar die opdrachten
[mitswot] die hun zijn opgedragen [nitstawoe], en voor de
overtreding ervan hoeven zij geen zondoffer te brengen. 5
Sifra Acharee Mot 13:1 (op Lev. 18; ed. Weiss 85b):
Niemand, dat geldt dus ook voor de niet-joden die gewaarschuwd
worden met betrekking tot bloedschande evenals de
joden.
Ibid. 13:10 (ed. Weiss 86a):
En mijn verordeningen zult gij doen … Deze woorden die in
de Thora geschreven zijn, indien ze niet geschreven waren,
zou men het waarlijk moeten doen, zoals met betrekking tot
berovingen en bloedschande en godslastering en bloedvergieten
. . . waaraan de volkeren [oemot haolam] zich bezondigen.
Ibid. 13:18 (op Lev. 18:26; ed. Weiss 86b):
De vreemdeling [geer; later: de proseliet], dat houdt ook de
vrouwen van de geriem [proselieten] in. Onder hen telt men
de vrouwen en de slaven dus mee.
5
Sifra Devee Rav, Hoe Sefer Torat Kohaniem, ed. Izak Hirsch Weis (Wenen,
1862; herdruk: New York: Om, 1946). De concordantie op Sifra van de hand
van B. Kassovski (Kosovski) (Jerusalem, 1967/69) is gebaseerd op de uitgave
van Weis. Aanduidingen als Wajikra Chova (Lev. 5 e.v.), Acharee Mot (Lev. 16
e.v.), enz. zijn aanduidingen van de Thora-afdelingen, die wekelijks in de
synagoge gereciteerd worden.
188

Vooral bij dit laatste citaat blijkt uit de context duidelijk dat het
gaat om mensen die in het land Israël wonen en die door hun gedrag
en hun levenswijze het land kunnen bezoedelen. Men wilde de reinheid
van het land bewaren en in zoverre als men daarover nog enige
zeggenschap had eiste men van de niet-joden dat zij met hun hele
gezinsverband zich daartoe aan bepaalde voorschriften hielden.
Sifra Acharee Mot 13:10 (zie hierboven) hoeft niet per se betrekking
te hebben op niet-joden, maar uit het feit dat vlak erop gesproken
wordt van de oemot haolam (volkeren der wereld) valt toch wel af
te leiden dat het hier gaat om een voorschrift dat een zekere algemene
geldigheid heeft. Het gaat om uiterst vanzelfsprekende zaken: “Als ze
niet geschreven waren, zou men het waarlijk moeten doen . . . !”
7. Plaatsbepaling
Hoe ver echter de verwachtingen gingen, is niet helemaal duidelijk.
Sifra Acharee Mot 13:13 (Weiss ed., 86a) zegt: “Een goj die de Thora
onderhoudt is als de hogepriester!” Wat wordt hier met Thora bedoeld?
Hier wordt niet aan toegevoegd wat straks in de Babylonische
Talmoed (bSanh. 59a; zie voor de context het vorige hoofdstuk) zal
gebeuren: “Daar gaat het slechts om de zeven mitswot.” Daarmee
wordt dus gezegd dat de Thora voor de noachiden minder veeleisend
is dan de Thora voor Israël. Alles wat opgedragen is na de wetgeving
op Sinai geldt slechts voor Israël, wat aan Noach en zijn zonen is opgedragen,
geldt voor de niet-joden. Of gaat het hier om een speciale
Thora voor niet-joden?
Dat deze toevoeging hier niet voorkomt, is veelbetekenend. De
zaak wordt opengelaten. Blijkbaar waren er verschillende opvattingen:
één die niet over aparte noachidische geboden of een noachidische
Thora wil spreken en het wellicht als een opdracht zag de noachiden
tot de naleving van zoveel mogelijk mitswot te brengen; en één die
aan de noachiden een eigen status wilden verlenen op voorwaarde dat
189

zij zich hielden aan een bepaald minimum aantal geboden, zijnde de
zeven; en wellicht één die minder geïnteresseerd was in de vraag naar
de plaats van de noachiden, omdat de vraag naar het functioneren van
de goddelijke voorschriften binnen de joodse gemeenschap al problemen
genoeg met zich meebracht. Van die laatste houding, eventueel
ook van de eerste, zou de Misjna dan de neerslag kunnen zijn. Van
de tweede zou de Tosefta dan de uitdrukking kunnen zijn. De tanaïtische
midrasj zou dan de kwestie naar verschillende zijden opengehouden
hebben. Het is echter ook denkbaar dat Misjna en Midrasj
binnen dezelfde of verwante milieus ontstaan zijn en dat het in de
Misjna primair gaat om een ordening van het joodse leven binnen de
gemeenschap en in de Midrasj om een verklaring en (ook: juridische)
toepassing van de Thora, ook omdat men door de tekst van de Thora
zelf gedwongen was zich rekenschap te geven van de positie van de
niet-joden in het joodse land.
De Tosefta huldigt in dit verband een andere opvatting en is van
mening dat ook in een interne organisatie van de zaken van de gemeenschap
de positie van de niet-joden geregeld moet worden.
Deze gedachte zou een ondersteuning kunnen zijn voor de opvatting
dat bepaalde Toseftatradities daarom niet door Rabbi Jehoeda
Hanasi in de Misjna opgenomen zouden zijn, omdat zij een enigszins
van de hoofdstroom afwijkende visie vertegenwoordigden.
Anderzijds is er ook veel voor te zeggen dat de Tosefta een soort
Talmoed avant la lettre is, waarin men op de Misjna aanvullend materiaal
verzameld heeft (tosefta betekent ‘de aanvulling’). In de Tosefta
kan men ook vaak waarnemen hoe bepaalde in de Misjna geregistreerde
uitspraken gefunctioneerd hebben en zich verder ontwikkeld
hebben. Vele beraitot (tradities van buiten de Misjna) die in de Talmoediem
vermeld worden, zijn terug te vinden, hetzij in de Tosefta,
hetzij in de (tanaïtische) midrasjiem. Men dient zich echter steeds af
te vragen in welke historische situatie de denkbeelden zich ontwik-
190

keld hebben. Dat kan in het geval van de noachidische voorschriften
gemakkelijk rond het begin van de gewone jaartelling zijn geweest,
toen het opkomende christendom en de Romeinse bezetting het opnieuw
doordenken van de relatie joden-niet-joden noodzakelijk
maakten, en dan met name de halachische consequenties ervan.
8. Babylonische Talmoed
Wellicht ten overvloede maken we hier nog eens melding van de
versie zoals die in de Babylonische Talmoed voorkomt:
Onze rabbijnen hebben geleerd [tannoe, aanduiding van een
tanaïtische traditie, dat wil zeggen: tot rond 200]: “Zeven
opdrachten zijn de noachiden opgedragen [nitstawoe]:
1. rechtsorde [= rechtsinstellingen],
2. prijzen van de naam,
3. afgodendienst,
4. bloedschande,
5. bloedvergieten,
6. beroving,
7. en een lichaamsdeel van een levend dier.”
Rabbi Chanina [of: Chananja] ben Gamliël [Tana, rond 120]
zei: “Daaronder valt ook bloed van een levend dier.” (bSanhedrien
56a)
Wat onmiddellijk opvalt, is de overeenstemming met de hierboven
geciteerde traditie van de Tosefta.
Afwijkingen hiervan zijn:
a. bij de opsomming van de zeven mitswot het weglaten van
het woordje al (met betrekking tot);
b. de verwisseling van 2 en 3;
c. het vervangen van het begrip kilelat Hasjeem (godslastering)
door het eufemisme birkat Hasjeem (prijzen van de
191

godsnaam! terwijl het toch om een negatief voorschrift
gaat: een verbod van datgene wat men niet mag doen);
d. het toevoegen van het zevende voorschrift, dat in de Toseftatekst
volgens de meeste handschriften niet voorkomt
(verloren gegaan?); 6
e. een sterke verkorting van de tekst van de Tosefta die erop
volgt, een verkorting die tevens een vereenvoudiging inhoudt
in vergelijking met de niet in alle opzichten eenvoudige
tekst van de Tosefta.
Anderzijds is er ook een kleine toevoeging en een kleine weglating:
in de Tosefta lezen wij dat Rabbi José meende dat onder de noachidische
voorschriften ook viel al wat gezegd is in de parasja (Bijbelpassage)
(de Talmoed Bavli vult dan verduidelijkend aan: akiesjoef,
‘van de magie/tovenarij’). Met betrekking daartoe worden de noachiden
gewaarschuwd, zoals gezegd is (sjeneëmar – dit laat Bavli weg): “. .
. [en dan volgt Deut. 18:10-12]”.
Het komt ons voor dat de tekst van de Babylonische Talmoed,
hoewel tannaïetisch van oorsprong, duidelijk de invloed heeft onder-
6
Het is heel goed mogelijk dat het ontbreken van het zevende noachidische
gebod in de opsomming in de meeste handschriften niet een gevolg is van
het wegvallen van de woorden in het moederhandschrift van al deze MSSfamilies,
maar van een bewuste daad van de eerste tradenten, die niet bij
voorbaat hebben willen beslissen welke van de in het vervolg voorgestelde
voorschriften als nummer 7 zou moeten gelden. Deze hypothese is daarom
aantrekkelijk, omdat dan blijkt dat men het eens was over het zevental, echter
niet over de invulling ervan, met name van het zevende. Daarmee krijgt
ook het discussiekarakter van het vervolg meer reliëf. Naast elkaar krijgen de
volgende voorstellen aandacht: a) deel van een levend dier, b) bloed van een
levend dier, c) castratie, d) magie (Deut. 18:10-12), en ten slotte e) kilajim
(vermenging van soorten).
In de loop van het traditieproces zijn deze variante invullingen meer en meer
geworden tot deelaspecten van het ene voorschrift.
192

gaan van het mondelinge overleveringsproces. Reeds bij de Misjnatekst
in Bavli is een zekere slijtage en reconstructie waarneembaar,
terwijl men op dit punt toch uitermate nauwkeurig was. Hoeveel temeer
bij een minder gezaghebbende tekst als die van de Tosefta. 7
In de discussie die in bSanhedrien 56a-60 op de hierboven geciteerde
versie van de zeven noachidische geboden volgt, blijkt dat men
het vrijwel unaniem eens is over het aantal van zeven. Wel worden er
afwijkende meningen gerapporteerd met betrekking tot de inhoud
van de zeven. In de tanaïtische school van Menasjè blijken de eerste
twee voorschriften weggelaten te zijn, terwijl aan het eind toegevoegd
worden: a. het verbod van castratie, b. het verbod van vermenging van
soorten. Beide zijn geboden/verboden die reeds in de Tosefta voorkomen
(tAvoda Zara 8:6-8) als de opvattingen van Rabbi Chidka en
Rabbi Elazar (zie ook bSanhedrien 56a). Beiden zijn actief geweest
rond 120, dat wil zeggen: nog voor men het globaal eens geworden
was over de inhoud van de zeven. Wellicht hebben beiden tot de wat
mistige school van Menasjè behoord, die overigens zestienmaal in de
Babylonische Talmoed voorkomt.
Wij verwijzen naar het schema aan het einde van hoofdstuk 2
waar gepoogd is de verschillende varianten op een enigszins overzichtelijke
manier naast elkaar te zetten.
7
Wellicht ten overvloede vermelden we hier voor alle duidelijkheid dat de
Misjna als een zelfstandig traditiecorpus in een vrij groot aantal handschriften
is overgeleverd. Daarnaast komt de Misjna ook voor in beide Talmoediem,
steeds voorafgaand aan een stuk discussie in de gemara. Over deze
Misjnaversie gaat het hier in vergelijking tot de zelfstandig overgeleverde
Misjna. Om de lezer in staat te stellen zich een beeld daarvan te vormen zij
verwezen naar: Zuidema, Op zoek naar Tora, 110-111, waar twee Talmoedbladzijden
verkleind zijn afgedrukt, die vertaald op de daaropvolgende bladzijden
worden weergegeven.
193

9. Fixatie
David Flusser maakte in een lezing op 10 oktober 1974 te Amsterdam
melding van het feit dat zijn collega en vriend Shmuel Safrai had
vastgesteld dat de definitieve fixatie van de zeven noachidische voorschriften
niet vóór het jaar 150 van onze jaartelling heeft plaatsgevonden.
Zelf had hij gevonden dat Rabbi Sjimon ben Elazar een van de
eersten is geweest die de zeven heeft aangehaald. 8
Nu is deze Tana (leraar) een wat uitzonderlijke figuur uit de tweede
helft van de tweede eeuw, van wie slechts enkele uitspraken bewaard
zijn in de Misjna, des te meer echter in de Tosefta en in de beraitot
(tanaïtische tradities die niet in de Misjna zijn opgenomen) in
het algemeen. Hij was een leerling van Rabbi Meïr en rapporteert
meer dan eens diens inzichten. Maar het is juist R. Meïr, waarvan de
Babylonische Talmoed in een qua taal en formulering duidelijk tanaïtische
traditie vermeldt, dat hij van mening verschilde met de wijzen
over de voorwaarden waaraan een niet-jood moest voldoen om als
geer tosjav erkend te worden, dat wil zeggen: als ‘inwonende vreemdeling’
die bepaalde rechten geniet en die zelfs door joden in zijn levensonderhoud
voorzien kan worden. De discussie loopt als volgt:
“Wie is een geer? Ieder die in het bijzijn van drie chaveriem
[strenge Thoragetrouwen] op zich neemt geen afgoden meer
te dienen”, aldus de woorden van R. Meïr. Maar de wijzen
zeiden: “Ieder die op zich neemt de zeven mitswot die de
noachiden op zich genomen hebben.” Weer anderen zeiden:
“Dezen vallen niet in de categorie van de geer.” Wat is dan
8
Zie bijvoorbeeld de Mechilta de Rabbi Jisjmaël, Jetro, 2:5 (op Ex. 20:2), ed.
H.S. Horovitz-I.A. Rabin (Breslau, 1930; herdruk: Jeruzalem: Waterman
Books, 1970), 221, 222. De concordantie op deze Mechilta van de hand van B.
Kosovski (Kassovski) (Jeruzalem, 1965-66) is gebaseerd op een offsetuitgave
van de eerste druk (Venetië, 1545; Berlijn, 1925) maar bruikbaar ook bij de
uitgave van Hor.-Rabin. Vermeld citaat is niet afkomstig van Flusser, evenmin
als wat erop volgt.
194

een geer tosjav? Dat is een geer [proseliet?] die wel nevela
[niet-ritueel geslacht vlees] mag eten maar op zich genomen
heeft alle mitswot te onderhouden die gegeven zijn in de
Thora, behalve het verbod van nevelot. (bAvoda Zara 64b-
65a)
Wanneer deze discussie zich tijdens het leven van R. Meïr heeft
afgespeeld, moet de datering de eerste helft van de tweede eeuw zijn.
En de opvattingen variëren van tamelijk ruim (afzweren van afgodendienst)
tot tamelijk streng (voor de status van geer moet men alle
mitswot van de Thora onderhouden) met uitzondering van het verbod
van nevela. Ook hier wordt onder Thora niet een aparte Thora der
noachiden bedoeld, maar de Thora der joden. Het tussenstandpunt is
dat van de wijzen: iemand die de zeven mitswot benee Noach onderhoudt,
verwerft de status van geer; terwijl een andere, daarmee verwante
opvatting is dat zulke mensen wellicht niet zonder meer de
status van geer verwerven, maar dat zij wel in aanmerking komen
voor hulp met betrekking tot hun levensonderhoud (lehachioto), aldus
een baraita, wellicht uit dezelfde periode (bAvoda Zara 65a).
10. Ten slotte
Dat het vraagstuk aangaande wat men moest eisen van niet-joden
die zich met de joodse gemeenschap verbonden voelden of in het land
Israël een bepaalde status wensten actueel was, blijkt reeds uit de geschiedenis
van Izates van Adiabene zoals Flavius Josephus die beschrijft
(Ant. 20:41-45). Hierin treden twee figuren op die als het ware
twee tegenovergestelde meningen representeren: Ananias, die van
mening is dat men “ook zonder besneden te zijn God kan vereren”
(41), en Eleazar uit Galilea, “die de naam had zeer streng te zijn met
betrekking tot de voorvaderlijke zeden” en de koning voorhield dat hij
“schuldig was ten opzichte van de voorschriften en zo ook tegenover
195

God” (44) wanneer hij zich niet liet besnijden. Weliswaar beschrijft
het verhaal een situatie die zich in de eerste helft van de eerste eeuw
zou hebben voorgedaan, maar in feite reflecteert het ook de discussies
van de tweede helft van deze eeuw. En de tendens die eruit spreekt, is
die van een sterke voorkeur voor de meer veeleisende lijn, die het uiteindelijk
gewonnen lijkt te hebben blijkens een uitspraak uit de Babylonische
Talmoed (bAvoda Zara 65a):
Rabba bar Bar Chana [Bab./Pal., rond 280] zei in de naam
van Rabbi Jochanan [Pal., gest. 279]: “Een geer die twaalf
maanden heeft laten voorbijgaan en zich niet heeft laten besnijden,
die is als een ketter [mien] onder de afgodendienaars.”
Men zou kunnen veronderstellen dat men tot deze houding is gekomen
als gevolg van de bittere ervaringen die men opgedaan had
met het jonge christendom. Toch ligt de zaak heel wat gecompliceerder
en subtieler dan men op het eerste gezicht zou denken.
In het volgende hoofdstuk gaan wij daarop in. Daarbij willen wij
ook de vraag stellen wat de actuele betekenis zou kunnen zijn van
deze voorschriften, nu een toenemend aantal mensen zich moeilijk
meer met het christendom kan identificeren, terwijl zij zichzelf niet
als ongelovig ervaren.
Het is duidelijk dat het klakkeloos overnemen van wat anderen
voor ons bedacht zouden kunnen hebben, niet de oplossing biedt.
Eerder is het zo dat studie en bezinning dan kunnen leiden tot adequate
actuele vormgevingen. Maar studie en bezinning van wat en op
wat? Zouden die zich niet kunnen richten op datgene wat de neerslag
is van ervaringen van vroegere generaties op het punt van wat een
menselijke samenleving leefbaar maakt? Zouden die tradities wellicht
een oriëntatie kunnen bieden bij ons zoeken naar een humanere wereld?
196

In die richting hebben wij in de eerdere hoofdstukken gezocht en
daarop willen wij ook in het slothoofdstuk reflecteren.
197

HOOFDSTUK 9
De noachidische voorschriften en de
verhouding tussen joden en christenen en
joden en noachiden rond het begin
van onze jaartelling en thans
1. Inleiding
In het voorgaande hebben wij stilgestaan bij de ontwikkelingen
binnen de joodse traditie zoals die hun neerslag gekregen hebben in
teksten. Die ontwikkelingen bleken weer het gevolg van situaties waar
het jodendom zich in bevond en die om een doordenking vroegen: de
verhoudingen tussen joden en niet-joden van rond het jaar 100 voor
de gewone tijdsrekening tot aan de derde eeuw van die tijdsrekening
en de maatschappelijke en politieke verhoudingen van het moment.
De verschillende redacties van de noachidische voorschriften bleken
een weerspiegeling van de houding ten opzichte van de niet-joodse
wereld zoals die zich in verschillende perioden manifesteerde. De
historische situatie waarin men verkeerde, speelde dus een belangrijke
rol in het definiëren van de betrekkingen tussen joden en niet-joden.
Is men vrij om te bepalen met wie men omgaat of niet? Welke belangen
vragen om aandacht bij het definiëren van die relaties? Heeft men
het zelf voor het zeggen of is men ook in zekere mate aangewezen op
de welgezindheid van de omgeving?
198

Die vragen zullen ons, meer nog dan in het voorafgaande, bezighouden
in wat hier volgt. Wij citeerden een nogal scherpe uitspraak
van Rabbi Jochanan uit het begin van de derde eeuw:
Een geer die twaalf maanden heeft laten voorbijgaan en zich
niet heeft laten besnijden, die is als een ketter [mien] onder
de afgodendienaars.
Die uitspraak lijkt nogal in contrast te staan met de vrij positieve
uitspraak die wij in de tanaïtische midrasj Sifra op het boek Leviticus
(en in bSanhedrien 59a) vonden:
Een goj die de Thora onderhoudt is als de hogepriester!
In de eerste plaats moet men zich daarbij dus rekenschap geven
van de situatie waarin het land Israël verkeerde tijdens het leven van
Rabbi Jochanan. In de tweede plaats zal men deze uitspraak naast zijn
andere moeten leggen om een beeld te krijgen van wat hij op het oog
had.
2. Verdrukking
Het land Israël had in de betreffende periode ernstig te lijden van
de Perzische invallen. En in het begin ook van godsdienstvervolgingen
van de kant van het nieuw opgekomen rijk van Palmyra. Het Byzantijnse
Keizerrijk verkeerde in een chaos als gevolg van de snelle wisseling
van keizers. Daarvan maakte de koning van Palmyra gebruik om
zich los te maken van Rome-Byzantium, waarvoor het koninkrijk
Palmyra aanvankelijk een bufferfunctie vervuld had tegen de Perzische
dreiging. Dit leidde een periode van vervolging en verdrukking
in. De uitspraak van Rabbi Jochanan (bar Napacha) (Pal., gest. 279) is
vanuit die situatie te verstaan:
199

Gelukkig is hij die de val van Tadmor [Palmyra] aanschouwt,
want dat land verleende zijn medewerking aan de verwoesting
van de eerste tempel en aan de verwoesting van de
tweede tempel. (jTaäniet 4:8/696)
De christenen in het land Israël hadden in gelijke mate van de
vervolgingen te lijden, en dat maakte dat joden en christenen vaak op
elkaars hulp waren aangewezen. Dat had tot gevolg dat men dan zoal
niet elkaars overtuigingen respecteerde, dan toch in ieder geval met
elkaars gewoonten en gevoeligheden rekening moest houden. Daarvan
is een andere uitspraak van Rabbi Jochanan de uitdrukking:
En men vast niet . . . op de eerste dag na sjabbat [dat wil zeggen:
de eerste dag van de week, de zondag, aldus Misjna Taäniet
4:2]. Wat is de argumentatie? Sprak Rabbi Jochanan:
“Vanwege de christenen.” En Rasji commentarieert: “Omdat
de christenen die als een feestdag vieren.” (bTaäniet 27b)
Dezelfde Rabbi Jochanan wilde niet alle niet-joden buiten het land
Israël als afgodendienaars kwalificeren. Dat moge blijken uit een discussie
tussen Babylonische Amoraïem waarbij het standpunt van Rabbi
Jochanan wordt aangevoerd:
Sprak Rav Nachman [bar Jaäkov] [Bab., gest. 320] in de naam
van Rabba bar Avoeha [Bab., rond 280]: “Er zijn geen ketters
onder de heidenvolkeren [oemot ovdee kochaviem, ‘volkeren
die sterren vereren’].” Maar wij zien dat ze er zijn! Zeg dus:
de meerderheid der sterrenvereerders zijn geen miniem [ketters].
Hij was dezelfde mening toegedaan als Rabbi Chija bar
Abba, die zei: “Rabbi Jochanan sprak: ‘De niet-joden buiten
het land Israël gelden niet als afgodendienaars. Zij leven
slechts naar hun voorvaderlijke gebruiken.’”
200

Dit betekent dus dat mensen uit de volkeren die hetzelfde geloven
als de miniem (ketters onder de joden) niet als ketters worden beschouwd.
3. De situatie in Babylonië
Het is van belang dat de hiervoor genoemde discussies in de Babylonische
Talmoed zijn vermeld. Want ook in Babylonië lag de verhouding
tussen joden en niet-joden, en met name tussen joden en christenen
anders dan in de Romeinse en Byzantijnse wereld. Joden en
christenen waren beiden minoriteiten, die alles te verliezen hadden
bij onderlinge spanningen en alles te winnen hadden bij een goede
verstandhouding.
Blijkbaar was het de bedoeling van de Babylonische leraren bij te
dragen tot de ontspanning door de niet-joden die niet apert ingingen
tegen de meest centrale voorschriften van de Thora, en die waarschijnlijk
het best geïdentificeerd kunnen worden met niet-joodse
christenen, wel te dissociëren van de joodse miniem. En welke groep
anders dan de Babylonische christenen kwam meer in aanmerking om
als miniem uit de volkeren beschouwd te worden dan juist de christenen?
Wellicht bepaalde groepen gnostici? Misschien niet uitgesloten.
Maar het meest waarschijnlijk is toch wel dat Rav Nachman de christenen
op het oog had. En als hij Rabbi Jochanan aanhaalt, dan lijkt het
erop dat men diens woorden geïnterpreteerd heeft als ook betrekking
hebbend op de christenen.
Het is duidelijk dat deze nieuwe situatie vroeg om een nieuwe halachische
doordenking van de verhouding tussen joden en niet-joden.
We zien dan ook dat opnieuw de noachidische geboden in discussie
komen, nu echter niet als uitdrukking van een wellicht enigszins van
de hoofdstroom afwijkende visie (Jubileeën en Tosefta?), maar juist als
onderwerp van gesprek in de belangrijkste leerscholen. Dat begint
201

eeds bij Rabbi Jochanan en zet zich voort in de grote leerscholen van
het land Israël en Babylonië.
In Deuteronomium Rabba, 1 dat als geheel van vrij late datum is
(negende eeuw), is de volgende, waarschijnlijk amoraïtische traditie te
vinden:
Stel dat een jood tegen de ingang van sjabbat onderweg is en
de duisternis overvalt hem en hij draagt geld of iets anders
op zich, wat moet hij dan doen? De chachamiem [wijzen]
leerden: “Wanneer de duisternis iemand op erev sjabbat,
terwijl hij onderweg is, overvalt, moet hij zijn buidel aan een
niet-jood [tijdelijk in bewaring] geven.” En waarom is het
toegestaan dat men die aan een niet-jood [in bewaring]
geeft? Sprak Rabbi Levi [Pal., rond 300]: “Toen de noachiden
hun opdrachten ontvingen [nietstavoe], ontvingen zij er
slechts zeven, en de sjabbat was er niet bij.” Daarom heeft
men toegestaan dat iets [tijdelijk] aan een niet-jood gegeven
werd. Maar sprak Rabbi Jehoeda bar Chanina [Tana, rond
200/220]: “Een niet-jood [afgodendienaar] die de sjabbat onderhoudt
zonder dat hij de besnijdenis ontvangen heeft is
des doods schuldig.” Waarom? Omdat zij [de niet-joden] er
de opdracht niet toe ontvangen hebben [nietstavoe]. En wat
is het bewijs dat men kan zeggen dat een niet-jood [sterrenvereerder]
die de sjabbat onderhoudt des doods schuldig is?
Sprak Rabbi Chija bar Abba [Pal., rond 280]: “Rabbi Jochanan
zei: ‘In de wereld is het zo dat wanneer een koning en een
koningin samen zitten en met elkaar praten en er dringt zich
iemand tussen hen, is die dan niet des doods schuldig? Zo is
ook deze sjabbat iets tussen Israël en God, want er is gezegd:
… tussen mij en de Israëlieten [Exodus 31:17].’” Daarom is elke
sterrenvereerder [niet-jood] die zichzelf tussen die beiden
1
Deuteronomium Rabba, geciteerd naar de traditionele uitgave in Sefer Midrasj
Rabba, band II (Wilna, z.j.; herdruk: Jeruzalem, 1961), blad 100a.
202

dringt zonder dat hij op zich genomen heeft besneden te
worden, des doods schuldig. (Deut. Rabba 1:21/100a)
Dat hier met sterrenvereerder (oveed kochaviem) niet de echte afgodendienaar
of sterrenvereerder bedoeld wordt, maakt het feit wel
duidelijk dat het gaat om iemand die de sjabbat wil onderhouden, en
wel naast de zeven mitswot benee Noach. Het lijkt aannemelijk dat we
ook hier met christenen te doen hebben, en met name met zulke
christenen als tegen wie later Johannes Chrysostomos zijn donderpreken
zal houden omdat ze niet radicaal genoeg met het jodendom
hadden gebroken.
De vermelde leraren zijn zonder uitzondering leraren uit het land
Israël en de taal is Misjnahebreeuws. Dat kan doen vermoeden dat de
meningen door deze leraren weergegeven inderdaad moeten worden
gesitueerd rond het midden van de derde eeuw. Daarnaast vormen zij
ook duidelijk de overgang naar de discussies in de Babylonische leerscholen
zoals die gerapporteerd worden in de Babylonische Talmoed,
traktaat Sanhedrien 56a-60 (zie hiervoor ook de Talmoedgedeelten in
de hoofdstukken 4-7).
4. Identiteit en grensbepaling
Zoals gezegd is de discussie over het aantal en de inhoud van de
noachidische voorschriften inmiddels opgenomen in de hoofdstroom.
Dat hangt waarschijnlijk samen met het feit dat men werd geconfronteerd
met een beweging, nu duidelijk buiten het jodendom, die – zij
het met bepaalde afwijkingen – geloofde in de God van Israël en leefde
naar Bijbelse normen, althans pretendeerde dit te doen. Ten opzichte
van deze beweging moest men de eigen identiteit afgrenzen, anderzijds
ook grensoverschrijdingen van de andere kant zoveel mogelijk
beperken: ook de ander moest zich bewust zijn van eigen identiteit en
van eigen grenzen. Een niet-jood moest zijn eigen zondag vieren en
203

van de sjabbat afblijven. Slechts een volledige overgang met inbegrip
van opname in het verbond door de besnijdenis gaf iemand het recht
om alle mitswot van de Thora te onderhouden. Niet-joden hebben
hun eigen Thora, hun eigen pakket opdrachten, de mitswot benee
Noach.
Juist het voorbeeld van Johannes Chrysostomos maakt duidelijk
hoe gevoelig de zaken lagen en hoe gemakkelijk de sympathie voor
joodse waarden in de ene groep, de haat tegen de joden in de andere
kon doen aanwakkeren. En hoe gemakkelijk authenticiteitaanspraken
kunnen opkomen waarbij een niet-joodse groep zich kon opwerpen
tot de enig ware behoeder van het erfgoed der vaderen en het ‘nieuwe
Israël’ en het ‘nieuwe volk van God’.
In deze periode krijgen de zeven voorschriften hun vaste inhoud:
Onze rabbijnen hebben geleerd [tanoe, aanduiding van een
tanaïtische traditie, dat wil zeggen: tot rond 200]: “Zeven
opdrachten zijn de noachiden opgedragen [nietstavoe]: . . .
[en dan volgen de zeven die wij reeds ettelijke malen hebben
weergegeven].” (bSanhedrien 56a)
In de discussie die in bSanhedrien 56a-60 op de hierboven geciteerde
versie van de zeven noachidische geboden volgt, blijkt dat men
het vrijwel unaniem eens is over het aantal van zeven. Wel worden er,
zoals wij al eerder opgemerkt hebben, afwijkende meningen gerapporteerd
met betrekking tot de inhoud van de zeven.
Slechts eenmaal in de Babylonische Talmoed is er sprake van meer
dan zeven noachidische geboden, met name in Choelien 92a, in een
context die nogal sombere verwachtingen ten aanzien van de noachiden
tot uitdrukking brengt: “Van de dertig mitswot die de noachiden
op zich genomen hebben brengen ze er maar drie in praktijk!” Welke
ervaring die men met noachiden heeft opgedaan wordt hier ver-
204

woord? Het zou de teleurstelling kunnen zijn die gevolgd is op verwachtingen
die men in Babylonië wellicht gekoesterd heeft ten aanzien
van een vreedzaam samenleven met andersdenkenden, misschien
wel christenen.
Deze dertig komen in de Talmoed Jeroesjalmi voor in een ander
verband: “. . . , dit zijn de dertig mitswot die de noachiden in de [messiaanse?]
toekomst op zich zullen nemen” (jAvoda Zara 2:1/40c).
Blijkbaar waren in het land Israël de ervaringen op dat moment enigszins
anders. Overigens worden de dertig voorschriften niet opgesomd.
Sombere opvattingen over de gehoorzaamheid van de noachiden
aan de mitswot van de hele Thora, of zelfs maar aan de hun opgedragen
zeven voorschriften, vindt men in de Babylonische Talmoed op
meerdere plaatsen: bJevamot 48b, bBaba Kama 28a, bAvoda Zara 2b.
Met name in bJevamot 48b worden aan het niet naleven van de zeven
noachidische voorschriften de plagen en onheilen geweten die over de
volkeren gekomen zijn (vgl. bBaba Kama 38a). 2
Deze gedachte lijkt terug te gaan op een notie die wij tegengekomen
zijn in Jubileeën 7, namelijk dat wegens de overtreding van drie
van de voorschriften de vloed over de wereld kwam. Dit is de agadische
onderbouwing voor een halachische uitspraak die wij kunnen
vinden in bSanhedrien 57a:
Rav Joseef [bar Chija] [Bab., gest. 333] zei: “De geleerden uit
de school van Rav [3e eeuw] leerden: ‘Voor [de overtreding
van] drie mitswot moet een noachide terechtgesteld worden:
voor overspel, voor bloedvergieten en voor het zegenen van
de Naam [een eufemisme voor blasfemie].’”
2
Vgl. ook Mechilta, Besjalach, Petichta, ed. Hor: Rabin, 82: “… en zo zegt ook
Hij: ‘En Ik zal alle volken verzamelen en afvoeren naar het dal van Jehosjafat
[Joël 4:2]; dat heeft betrekking op afgodendienst, op bloedschande en bloedvergieten,
zoals de Schrift zegt ten opzichte van mijn volk en erfdeel [Joël 4:2],
en hij zegt: Egypte zal tot een woestenij worden en Edom tot een wildernis,
vanwege het geweld de kinderen van Juda aangedaan [Joël 4:19].’”
205

Rav Sjesjet (Bab., rond 260) was het hier niet mee eens en wenste
afgodendienst eraan toe te voegen, terwijl anderen uit de school van
Rav (Bab., gest. 247) meenden dat op overtreding van zeven noachidische
geboden de doodstraf zou moeten staan.
Het is duidelijk dat een van de oudste tradities die van de drie is,
en dat die haar agadische bevestiging vindt in de veel oudere Jubileeentraditie.
De grondgedachte is die van de imitatio Dei: God zelf geeft
reeds door zijn eigen handelwijze aan op welke wijze de halacha moet
worden vastgesteld. 3 Omgekeerd betekent dit dat men voor bepaalde
halachische voorschriften een agadische onderbouwing geeft. Zo
wordt in bBerachot verteld dat God zelf tefilien (gebedsriemen) draagt
(bBerachot 6a). In de Midrasj Rabba op Leviticus 19:23 wordt gezegd
dat zoals God eens een hof plantte, zo het ook de opdracht is voor
Israël wanneer zij het land binnenkomen, bomen te planten (Lev.
Rabba 25:3). 4
In bSota 14a worden de belangrijkste voorschriften voor gemiloet
chasadiem (hulp aan de (sociaal zwakke) medemens) op dezelfde wijze
teruggevoerd op datgene wat God zelf aan de mens deed.
Dit zijn maar enkele voorbeelden om aan te tonen dat een bepaalde
agadische traditie aanwijzing is of kan zijn voor de aanwezigheid
van bepaalde halachische inzichten tezelfdertijd.
3 De doodstraf is onthoofding, de facto de minst pijnlijke van de vier mogelijke
doodstraffen in het toenmalige rabbijnse recht. De motivatie is als volgt:
Om drie zonden deed God de vloed over de wereld komen. Nadien heeft Hij
beloofd geen zondvloed meer over de aarde te brengen. Daarom heeft Hij nu
de doodstraf in handen gegeven van officiële rechtbanken, die daarbij het
woord uit Genesis 9:6 als regel moeten hanteren met betrekking tot noachiden:
Wie het bloed van een mens vergiet, diens bloed zal door een mens vergoten
worden. Bij welke doodstraf vloeit bloed? Dat is onthoofding. Vgl. Mechilta
Misjpatiem, par. 4; bSanhedrien 57b, enz.
4 Midrasj Wajikra Rabba, ed. Mordecai Margulies, 2e druk (Jeruzalem:
Wahrman Books, 1972).
206

Voor de periode waarin Jubileeën 7 kan zijn ontstaan, betekent
dat, dat er een groep bestond of groepen bestonden die meenden dat
a. het een opdracht voor de volkeren was om de zeven noachidische
voorschriften na te leven, met als eerste de instelling
van een rechtsorde en het opstellen van verordeningen
die de naleving ervan moesten garanderen;
b. de bevoegde Israëlitische overheden van de inwonende
niet-joden binnen de (nieuwe) grenzen van de staat niet
verder moesten gaan dan de naleving van deze zeven geboden
te eisen, en de doodstraf te eisen voor de overtreding
van de laatste drie voorschriften, namelijk: 5. het gebod
van naastenliefde door moord; 6. het verbod van hoererij,
onder meer door incestueuze relaties, en 7. het verbod
van onreinheid en geweld door wat valt onder het begrip
gezel (gewelddadige beroving).
In welke tijd dit gesitueerd zou kunnen worden, is in het vorige
hoofdstuk reeds aangegeven.
5. Tolerantie en burenhulp
Frappant is dat bij de drie hoofdvoorschriften afgodendienst niet
voorkomt en evenmin godslastering. Kennelijk stond de groep die
hierachter vermoed kan worden nogal tolerant, misschien zelfs onverschillig
tegenover de toenmalige heidense gebruiken, die wellicht veel
van hun afstotelijke karakter verloren hadden. In de latere fasen van
het halachische proces verschuift het accent. Het gaat nu niet meer
om de vraag wat men van de niet-joden moet of kan eisen, of zelfs wat
men aan hen kan opleggen, maar aan welke voorwaarden zij moeten
voldoen, wil men van joodse zijde met hen in een bepaalde relatie
treden, c.q. een bepaalde relatie met hen aanvaarden.
In deze relaties werden gradaties aangebracht: de geer, ook wel
geer tsedek genoemd, is de mens die de hele Thora (van Israël) aan-
207

vaardt, op zich neemt en zich mitsdien besnijden laat. De geer is de
mens die zich houdt aan de zeven mitswot benee Noach. Dit geldt in
de eerste plaats van die noachiden die binnen de landsgrenzen van
Israël wonen. Maar het begrip krijgt langzamerhand uitbreiding: de
noachiden in het algemeen zijn zij die zich houden aan de opdrachten
die hun zijn opgedragen (nietstavoe) of die zij op zich hebben genomen
(sjè gibeloe alehem – bBaba Kama 38a, bAvoda Zara 2b) en die zo
tot de rechtvaardigen (of: vromen) uit de volkerenwereld (chasidee
oemot haolam) behoren. Zij ontvangen, aldus Maimonides (Jad, Melachiem
8:10-11), de status van geer tosjav, een niet-jood die in een crisissituatie
op de hulp van joden of van de joodse gemeenschap kan rekenen.
In het midden van de tweede eeuw kan dit heel wel de relaties
tussen joden en christenen bepaald hebben, met name toen het jodendom
nog als religio licita (geoorloofde godsdienst binnen het Romeinse
imperium) erkend werd en joden daarom niet deel hoefden te
nemen aan de keizercultus. Het christendom viel als aparte beweging
niet onder deze bepalingen en had dus niet deze status, ten hoogste in
zoverre de christenen werden gezien als een joodse sekte, of althans
als op de een of andere wijze met het jodendom verbonden.
Met de Perzische vervolgingen verandert de situatie opnieuw: joden
en christenen hebben het vaak even hard te verduren en het is
dus zinvol om de relaties goed te bepalen zowel ten opzichte van het
anders-zijn en de eigen identiteit alsook op die punten waar men zich
met elkaar verbonden kan voelen.
6. Een grens die niet overschreden mag worden – de ‘tria capitularia’
Een ander punt vraagt hier nog onze aandacht. Dat is de opvallende
overeenkomst tussen de drie mitswot benee Noach op de overtreding
waarvan de doodstraf staat, en de drie voorschriften die geen
jood onder enige omstandigheid mag overtreden. Het is misschien
niet toevallig dat de leraar die deze woorden overlevert, opnieuw
208

Rabbi Jochanan (bar Napacha) (Pal., gest. 279) is, die juist in de tijd
van de vervolgingen van de kant van Palmyra leefde.
Sprak Rabbi Jochanan in de naam van Rabbi Sjimon ben Jehotsadak
[Pal., rond 225]: “Er werd gestemd en besloten in de
opperzaal van het huis van Nietza te Lod, dat bij ieder verbod
uit de Thora, indien men iemand zegt: ‘Overtreed dat en
je zult niet terechtgesteld worden!’, de persoon in kwestie
mag overtreden om niet terechtgesteld te worden, met uitzondering
van 1. afgodendienst, 2. bloedschande [incest en
overspel], en 3. bloedvergieten.” [Zelfs in geval van vervolging
mag men zijn eigen leven niet redden ten koste van dat
van een ander. Het argument is: “Is zijn bloed roder dan het
jouwe?”] (bSanhedrien 74a)
Blijkens het erop volgende debat werd bij giloei arajot behalve aan
incestueuze relaties ook gedacht aan overspel in bredere zin. Anderzijds
blijkt de interpretatie van afgodendienst als chiloel Hasjeem
(profanatie, ontheiliging van de Naam) dicht in de buurt te komen
van wat de Tosefta noemde giflat Hasjeem (lastering van de Naam).
Men kan zich afvragen of de halachische besluiten van het apostelconvent
in Handelingen 15 toevallig een zekere overeenkomst met
deze voorschriften hebben. Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat alischèmata
toon eidoloon (vs. 20) en eidolothuta (vs. 29) een aanduiding
zijn van het begrip avoda zara (afgodendienst), porneia in beide gevallen
giloei arajot in bredere zin, terwijl haima in vers 20 en 29 zowel
een aanduiding kan zijn van bloedvergieten alsook van bloed van een
levend dier. Pnikton (het verstikte) ontbreekt in de westerse manuscripten
en waarschijnlijk in de oorspronkelijke traditie, echter niet in
Handelingen 21:25 (Paulus’ instructie). Het is een aanduiding van nietritueel
geslacht vlees (nevela) dat volgens een latere traditie wel door
een geer gegeten mag worden. Heeft deze ontwikkeling plaatsgevon-
209

den onder invloed van latere gebruiken in de christelijke wereld? De
oosterse kerken kennen nog altijd de afwijzing van het gebruik van
bloed in bijvoorbeeld bloedworst, waarvan bij de christenvervolgingen
door de Romeinen dankbaar gebruik is gemaakt. Dat de oosterse traditie
pnikton heeft toegevoegd, zal erop wijzen dat men haima niet
(meer?) als een spijsvoorschrift heeft verstaan, maar (alleen) als een
verbod zich te onthouden van het vergieten van bloed. Dat maakt ook
waarschijnlijk dat de westerse kerk het nuttigen van bloed niet als een
overtreding van de voorschriften van Handelingen 15 heeft gezien. 5
Wat valt hieruit te concluderen? In elk geval niets definitiefs.
Wanneer onze analyse van het halachische proces juist is, dan valt op
te merken dat er groepen waren die een van de hoofdstroom afwijkende
visie hadden met betrekking tot dat wat van niet-joden verwacht
of geëist mag worden. Zo lijkt het evenmin onwaarschijnlijk dat
men van mening kon verschillen over wat een jood nimmer mocht
overtreden zonder op te houden een jood te zijn, althans het recht te
verliezen zich jood te noemen en zich de facto buiten de gemeenschap
te plaatsen.
Indien men de voorschriften van Handelingen 15 van die kant benadert,
zijn zij uitdrukking van een binnen-joodse beweging die haar
banden met de joodse gemeenschap wilde bewaren. 6 Indien men ze
echter ziet als een verkorte weergave van de noachidische voorschriften,
dan zijn zij de normen die de joods-christelijke gemeente te Jeruzalem
oplegde aan de volkerenwereld, waaraan deze zich te houden
had om de band met de Jeruzalemse (Erets Jisraëlische) gemeente te
5
Zie Flusser en Safrai, “Das Aposteldekret und die Noachitischen Gebote”, 173
e.v.
6
Het is duidelijk dat de gedachtegang als volgt zou kunnen worden weergegeven:
door niet-joden die niet volledig doordrongen zijn van dit uiterste
minimum van de Thora en die niet bereid zijn daarvoor hun leven te geven,
tot onze groep toe te laten, riskeren wij het joodse karakter van onze gemeenschap
en daarmee de band met de meerderheid van ons volk.
210

ehouden en door deze als bij de gemeente behorend erkend te worden.
Voor deze visie en interpretatie heeft David Flusser gepleit. Hij
heeft daarbij gewezen op het voorkomen van de gulden regel – wat gij
niet wilt dat u geschiedt doe dat ook aan anderen niet – in verschillende
handschriften zowel in Handelingen 15:20 als in vers 29. Verder
op Pseudo-Clementinus VII:4, 2-3, op de Didachè ter zake, op Pseudo
Phokylides enz. Verder heeft hij aangehaald de brief van Plinius over
de christenen (Plinius Epistulae 10:96) en de Apologie van Aristides
(hoofdstuk 6), terwijl hij ten slotte memoreert dat ook Tertullianus’
beschrijving van de geboden die geen christen mag overtreden, zelfs
niet bij vervolgingen, de zogenaamde tria capitularia overeenstemt
met wat in joodse kring dienaangaande gold (vergelijk bSanhedrien
74a). In dit laatste geval zijn de tria capitularia van Tertullianus echter
minder een uitvloeisel van de noachidische geboden, dan van het feit
dat het christendom oorspronkelijk deel uitmaakte van het jodendom
en als zodanig deze visie op de hoofd- en doodzonden als erfenis
meedroeg. Het gaat hier, evenals in bSanhedrien 74a, om een ultieme
zelfdefiniëring, niet om een halachische bepaling van afstand en nabijheid
ten aanzien van mensen en groepen die zich met het jodendom
of met de joods-christelijke gemeente in het land Israël verbonden
voelden. Wat van beide met betrekking tot Handelingen 15:15, 20
als interpretatiemodel moet gelden, is misschien moeilijk uit te maken.
Wellicht sluiten ze elkaar in dat geval niet uit.
7. Tot slot: Een joodse code voor of van niet-joden?
Ten slotte willen wij nog eens proberen onder woorden te brengen
wat de zin zou kunnen zijn van het bezig zijn met de noachidische
voorschriften.
Reeds in de hoofdstukken 2 en 3 hebben wij kunnen waarnemen
dat de noachidische voorschriften een dubbele betekenis kunnen
hebben.
211

Enerzijds zijn zij, zoals ook hierboven naar voren is gekomen, bedoeld
om grenzen te bepalen. Het is een poging om de condities onder
woorden te brengen waaronder men vanuit het jodendom een
relatie met de niet-joodse wereld aanvaardt. Het is geen poging om
zijn wil op te leggen aan de niet-joodse wereld. Het jodendom is in
dat opzicht niet missionair van instelling.
Anderzijds zijn de noachidische voorschriften ook een antwoord
aan diegenen in de niet-joodse wereld die op zoek zijn naar kaders
voor een humanere samenleving en die bij hun zoekende joodse traditie
ontdekt hebben en het gevoel hebben dat daar wellicht antwoorden
te vinden zijn op allerlei fundamentele vragen.
Dat houdt niet dat bepaalde soort filosemitisme of judeofilie in,
dat iemand eens geestig typeerde als: “Dat en dat is een probleem, en
ook daarop hebben de joden iets gevonden!” Alsof het jodendom een
oplossing zou hebben voor al onze, vaak ook zelfgecreëerde, problemen.
Het heeft eerder te maken met een fundamenteel besef van afstand
en nabijheid ten opzichte van het jodendom, en een vermoeden
dat er iets misgelopen is of mis aan het lopen is in onze westerse traditie,
en dat dat te maken heeft met de wortels van die traditie, de
wijze waarop zij verworteld is in de Griekse en Romeinse beschaving.
Het vermoeden ook dat de emancipatie van het christendom vanuit
het jodendom in de eerste eeuwen niet alleen maar positief is maar
dat daarin ook grote waarden verloren zijn gegaan. En de daaruit
voortkomende vraag: Zou het mogelijk zijn die waarden weer op het
spoor te komen? En kan het jodendom, juist omdat het zo volstrekt
anders met zijn bronnen omgaat, ons daarbij misschien een zekere of
misschien wel een grote hulp en onschatbare dienst bieden?
Dat bepaalt ook het antwoord op de vraag of de noachidische
voorschriften te zien zijn als een joodse code voor niet-joden.
212

Dat is fundamenteel niet het geval. Wat ons bij de nadere bestudering
van de zeven noachidische voorschriften, op zoek naar mogelijke
detailleringen, is opgevallen, is juist het fundamentele respect
daarin voor de eigen verantwoordelijkheid van de noachiden.
Het voorschrift van een rechtsorde houdt niet in dat het jodendom
aan de niet-joodse wereld zijn idee van een rechtsorde oplegt,
maar stelt dat het jodendom respect heeft voor die beschavingen en
gemeenschappen die hun eigen rechtsorde ontwikkeld hebben. En om
een beeld te krijgen van wat die rechtsorde zou kunnen inhouden, is
het zinvol om in detail te kijken naar wat de joodse rechtsorde, zoals
bijvoorbeeld gedefinieerd door Maimonides, inhoudt. Daarin steekt
ook een stuk historische ervaring. Het jodendom weet wat het betekent
te leven in een maatschappij die niet door een rechtsorde geregeerd
wordt maar waarin het recht van de sterkste zegeviert en het
recht bepaald wordt door het eigenbelang van degenen die de macht
in handen hebben: Egypte, Assyrië, Babel, Rome, Palmyra, Spanje,
Duitsland, enz.
Maar als er recht heerst in een samenleving heeft het jodendom
geen enkele behoefte ooit gehad zijn rechtsorde aan die maatschappij
op te leggen. Wel echter om te bepalen onder welke condities zij als
gemeenschap in die maatschappij een rol zouden kunnen en willen
spelen. Zo hebben belangrijke leidende figuren uit de joodse gemeenschap
soms hoge posten bekleed in het land van hun inwoning, zeker
als dat ook in het belang van hun eigen gemeenschap was. En evenzo
hebben zij erover nagedacht onder welke voorwaarden zij niet alleen
relaties met niet-joden zouden willen aangaan en/of verantwoordelijkheid
voor niet-joden zouden kunnen aanvaarden. Onder welke
condities mag een niet-jood een beroep doen op een jood en mag de
jood daarop ingaan? En wanneer moet de jood de niet-jood helpen?
In die sfeer hebben de noachidische voorschriften ook een rol gespeeld.
Echter vaak vanuit de constatering dat de niet-jood daar al
213

vanuit eigen traditie naar leefde. In die sfeer kunnen wij ook de bovenaangehaalde
uitspraak van Rabbi Jochanan bar Napacha plaatsen:
Rabbi Jochanan sprak: “De niet-joden buiten het land Israël
gelden niet als afgodendienaars. Zij leven slechts naar hun
voorvaderlijke gebruiken.”
Dit betekent dus zoveel als: men moet hun gebruiken niet op hun
religiositeit beoordelen, maar op het feit dat ze in een bepaalde traditie
staan, dat wil zeggen, op een eigen wijze vorm geven aan hun leven.
En als die traditie er een is waarin de noachidische voorschriften
herkend kunnen worden, dan kan men op allerlei niveaus met hen
omgaan.
De vraag is welke conclusie wij daar nu uit kunnen trekken.
1. In de eerste plaats dat de joodse traditie een specifieke traditie
van het jodendom is en dat niet-joden niet dan met het
grootst mogelijke respect ermee dienen om te gaan. Er mag
geen moment van annexatie in aanwezig zijn.
2. In de tweede plaats zijn de noachidische voorschriften niet een
joodse code voor niet-joden, maar een eigen code van de nietjoden,
waarvan zij de betekenis en diepte kunnen gaan ontdekken
in een levende relatie met het jodendom.
3. In de derde plaats betekent dat dat men niet per definitie
moet behoren tot een (joodse of christelijke) gemeente om
zich bezig te houden met deze problematieken en met de bestudering
van de joodse traditie. Juist de velen die door allerlei
ontwikkelingen marginaal zijn komen te staan in het kerkelijk
leven vinden hier een plaats en een ruimte om te leren die ze
vaak voordien niet gekend hebben.
4. In de vierde plaats zal het bezig zijn ermee niet vrijblijvend
moeten zijn. Het mag niet bij kennisname ervan blijven, maar
214

moet ook leiden tot bezinning op en wellicht herstructurering
van het eigen waardesysteem, en van daaruit tot een andere
wijze van leven, van omgang met de vele relaties waarin wij
staan, de medemens, de dierenwereld, de natuur.
5. Daarbij mag men dus – in de vijfde plaats – niet klakkeloos
dingen uit het jodendom nemen, die uit hun context halen en
overhevelen naar een niet-joodse situatie. Wel mag men zich
‘lerend verdiepen’ in de joodse traditie en van daaruit ontdekken
dat die op allerlei punten modellen biedt voor een verdere
doordenking van de noachidische voorschriften.
In voorgaande hoofdstukken is wel eens gesproken van noachidische
rechtbanken en van noachidische jurisprudentie.
Uit het hierboven gestelde mag men afleiden dat een gewone
rechtbank soms als een noachidische rechtbank gezien mag worden.
Met name als daar gehandeld wordt naar de noachidische code. Die
noachidische code wordt dan een zinvol meetinstrument waaraan de
rechtsgang gemeten kan worden. Wil dat echter op een zinvolle wijze
gebeuren, dan zal er ook een aparte noachidische jurisprudentie in
engere zin moeten ontwikkeld worden, waarbij opnieuw een respectvol
bestuderen van de rabbijnse traditie een belangrijk hulpmiddel
zou kunnen zijn, met name omdat wij daar de modellen vinden aan
de hand waarvan wij deze jurisprudentie verder kunnen ontwikkelen. 7
7
Schrijvers dezes hebben op dit vlak al geprobeerd enkele stappen te zetten
door zich bezig te houden met de medische halacha, de gedragscode voor de
gezondheidszorg. Zij hopen in de nabije toekomst ook op dat punt hun ervaringen
in boekvorm te kunnen uitgeven. Zie onder meer: Root, “Joodse traditie
en euthanasie” en Root, “De status van het foetus en de richtlijnen voor
abortus in de joodse traditie”.
215

AANHANGSEL I
De noachidische voorschriften:
samenvattend overzicht
Ook hier dienen we ons opnieuw te bedenken dat het gaat om regels
voor een noachidische rechtsorde en dus voor noachidische
rechtsinstellingen.
A. Rechtsorde
De volgende positieve (pos.) en negatieve (neg.) voorschriften vallen
bij dit hoofdvoorschrift onder te brengen:
1. Men moet overal rechters en rechtsdienaars aanstellen. (pos.
176)
2. Men moet de partijen in het proces zonder aanzien des persoons
behandelen. (pos. 177)
3. Men moet doen getuigen wie een getuigenis heeft, omdat hij
getuige was door te zien of er kennis van te hebben. (pos. 178)
4. Men mag in de rechtspraak geen onrecht doen, de rechtsregels
niet overtreden. (neg. 273)
5. Een rechter mag zich niet laten omkopen. (neg. 274)
6. Een rechter mag geen eer betonen aan een partij op grond van
diens maatschappelijke positie. (Men moet beide partijen gelijk
behandelen.) (neg. 275)
7. Een rechter mag zich niet laten leiden door vrees voor represaille.
(neg. 276)
8. Een rechter mag zich niet laten leiden door medelijden met de
arme. (neg. 277)
216

9. Een rechter mag zich niet laten leiden door vooroordeel ten
aanzien van een zondaar. (neg. 278)
10. Een rechter mag zich niet laten leiden door medelijden met
een moordenaar. (neg. 279)
11. Een rechter mag de vreemdeling en de wees niet discrimineren.
(neg. 280) – Als met geer (vreemdeling) hier de proseliet
wordt bedoeld, geldt hier voor het noachidisch recht nog altijd
het recht van de wees.
12. Een rechter mag niet een partij horen in afwezigheid van de
tegenpartij. (neg. 281)
13. Men mag niet iemand tot rechter aanstellen die geen kennis
van de Thora heeft/die de wetten niet kent. (neg. 284)
14. Een onschuldig mens ter dood veroordelen staat gelijk aan
moord. (neg. 289)
15. Men mag niet oordelen op basis van vermoeden, maar uitsluitend
op basis van het getuigenis van ooggetuigen. (neg. 290)
16. Men mag geen daad straffen die onder dwang werd gepleegd.
(neg. 294)
17. De doodstraf is door onthoofding. (pos. 226)
18. De doodstraf mag niet toegepast worden tenzij de veroordeelde
een behoorlijk proces heeft gehad. (neg. 292)
19. Men moet een getuigenis grondig onderzoeken. (pos. 179)
20. Men mag geen valse getuigenis afleggen. (neg. 285)
B. Afgodendienst
De volgende positieve (pos.) en negatieve (neg.) voorschriften vallen
bij dit hoofdvoorschrift onder te brengen:
1. Niet in zijn gedachten laten opkomen dat er buiten God een
andere godheid bestaat. (neg. 1)
2. Geen beelden maken of laten maken voor cultische doeleinden.
(neg. 2)
217

3. Geen beelden voor cultische doeleinden maken voor anderen.
(neg. 3)
4. Geen verboden beeltenissen maken al is het voor ornamentele
doeleinden. (neg. 4)
5. Geen cultische handelingen verrichten in het kader van een
afgodendienst al zijn dat niet de geëigende handelingen. (neg.
5)
6. Niet de geëigende cultische handelingen verrichten in het kader
van een afgodendienst. (neg. 6)
7. Zijn kinderen niet door het vuur laten gaan in het kader van
enige afgoderij. (neg. 7)
8. Geen dodenbezweringen verrichten, noch doodshoofden als
magische of rituele middelen gebruiken. (neg. 8)
9. Geen waarzeggerpraktijken verrichten door middel van magische
praktijken met bijvoorbeeld vogelbeenderen. (neg. 9)
10. Zich op geen enkele wijze tot afgoderij wenden. (neg. 10)
11. Men mag geen gedenksteen (of: gewijde steen) oprichten.
(neg. 11)
12. Men mag geen gebeeldhouwde steen opstellen om zich hierop
voor God neer te werpen. (neg. 12)
C. Godslastering
De volgende positieve (pos.) en negatieve (neg.) voorschriften vallen
bij dit hoofdvoorschrift onder te brengen:
1. De erkenning van het bestaan van God, die zich geopenbaard
heeft met de woorden: Ik ben de Heer uw God. (pos. 1)
2. God als Enige te erkennen. (pos. 4)
3. Tot God te bidden. (pos. 5)
4. Zijn Naam te heiligen (martelaarschap), in situaties waar dat
nodig is. (pos. 9)
218

5. Niets te doen dat de ontheiliging van Zijn Naam tot gevolg kan
hebben. (neg. 63)
6. De Thora te bestuderen en te onderwijzen. (pos. 11)
7. De ouderdom, de wijsheid en Thoraleraars te respecteren.
(pos. 209)
8. Geen godslasteringen te spreken of godslasterlijke taal uit te
slaan. (neg. 60)
D. Diefstal
De volgende voorschriften vormen een suggestie voor uitwerking
van het hoofdvoorschrift voor diefstal en roof, met dien verstande dat
roof gezien wordt als: diefstal met gebruik van geweld.
1. Men mag niet stelen (geld of bezit). (neg. 244)
2. Men mag niet zich met geweld iets toe-eigenen. (neg. 245)
3. Men mag niet de grenspaal van zijn naaste verplaatsen. (neg.
246)
4. Men mag niet andermans bezittingen of datgene waar hij
recht op heeft, zoals lening of loon, achterhouden. (neg. 247)
5. Men mag rechtmatige claims niet loochenen: deposito, lening,
vondst, achtergehouden loon of diefstal. (neg. 248)
6. Men mag een ander niet benadelen in de handel, bijvoorbeeld
door overvragen en dergelijke. (neg. 250)
7. Men mag geen plannen maken om op de een of andere wijze
bezit van een ander in handen te krijgen. (neg. 265)
8. Men mag niets van zijn naaste begeren. De begeerte gaat aan
de plannenmakerij vooraf. (neg. 266)
9. De eigenaar moet zijn arbeider de gelegenheid geven te eten
van datgene waarmee hij werkt, als dat op het land geschiedt.
(pos. 201)
10. De arbeider mag niet eten tijdens het werk, maar pas wanneer
het (of de dagtaak) voltooid is. (neg. 267)
219

11. De arbeider mag in de periode dat hij op het land werkt van de
vruchten van het land eten, maar die niet meenemen of aan
anderen geven. (neg. 268)
12. Men mag niet kidnappen (mensenroof plegen). (neg. 243)
13. Men mag geen valse maten of gewichten gebruiken. (neg. 271)
14. Men mag geen valse maten of gewichten in zijn bezit hebben.
(neg. 272)
15. Men moet correcte, precieze en/of geijkte maten en gewichten
gebruiken. (pos. 208)
16. Iemand die iets heeft ontvreemd, moet dat terugbetalen. Onder
dit gebod vallen: roof, diefstal en overmatige winst.
E. Verboden relaties
De volgende negatieve (neg.) voorschriften vallen bij dit hoofdvoorschrift
onder te brengen:
1. Men mag geen geslachtsgemeenschap hebben met zijn moeder.
(neg. 330)
2. Men mag geen geslachtsgemeenschap hebben met zijn zuster.
(neg. 331)
3. Men mag geen geslachtsgemeenschap hebben met zijn stiefmoeder.
(neg. 332)
4. Men mag geen geslachtsgemeenschap hebben met andermans
vrouw. (neg. 347)
5. Men mag geen geslachtsgemeenschap hebben met een dier.
(neg. 348)
6. Een vrouw mag geen geslachtsgemeenschap hebben met een
dier. (neg. 349)
7. Men mag geen homoseksualiteit bedrijven. (neg. 350)
8. Men mag geen homoseksuele betrekkingen hebben met zijn
vader. (neg. 351)
220

9. Men mag geen homoseksuele betrekkingen hebben met zijn
oom. (neg. 352).
10. Men mag geen erotisch stimulerend gedrag vertonen ten opzichte
van of seksueel genot hebben van een verboden relatie,
zelfs als het niet tot geslachtgemeenschap komt, zoals omarmen,
kussen en dergelijke liefdeshandelingen. (neg. 353)
F. Moord
De volgende negatieve (neg.) voorschriften vallen bij dit hoofdvoorschrift
onder te brengen:
1. Men mag niet doden door moord. (neg. 289)
2. Men mag geen ongeboren baby doden. (Exodus 21:22)
3. Mannen en vrouwen zijn in gelijke mate aansprakelijk met betrekking
tot de naleving van het verbod van moord, en voor
elke daad waarvoor een man strafbaar is, is ook een vrouw
strafbaar.
4. Euthanasie is verboden. Men mag het lijden wel verlichten,
niet de dood bespoedigen. Men mag het stervensproces, eenmaal
op gang gekomen, niet storen of tegenhouden.
5. Doden door ongeluk of door onoplettendheid is in hoge mate
strafbaar. (neg. 298)
6. Men moet de achtervolger, die het oogmerk heeft te doden,
met alle middelen tegenhouden, hem desnoods doden. (neg.
293) Als voortzetting van de zwangerschap de dood van de
moeder ten gevolge heeft geldt de foetus als achtervolger, die
men moet doden.
7. Men mag zich niet op een afstand houden als men iemand die
in nood verkeert kan redden. (neg. 297)
8. Men mag onder geen beding de moeder doden om het ongeboren
kind te redden.
221

9. Iemand tot moord aanzetten of brengen is in hoge mate strafbaar.
(vgl. neg. 299)
10. Doden onder dwang is moord en als zodanig strafbaar.
11. Suïcide is moord.
12. Wie een ander per ongeluk heeft gedood moet geholpen worden
om, desnoods in een andere leef- of woonsituatie, weer
een menswaardig leven op te bouwen, zonder zichzelf en zijn
omgeving steeds te confronteren met de herinnering aan het
gebeurde. (vgl. neg. 294)
13. Het is streng verboden een medemens te beschamen. Beschamen
staat virtueel gelijk aan moord. (neg. 303)
14. Het proces van een moordenaar moet deugdelijk voorbereid
worden en met grote zorgvuldigheid gevoerd worden. (vgl.
neg. 290/291)
15. Een moordenaar heeft recht op een eerlijk proces. (neg. 292)
16. Bij halszaken moeten de getuigen zich aan de feiten houden
en geen meningen geven. (neg. 291)
17. Afkopen is verboden bij opzettelijke moord en onopzettelijke
dood door schuld. (neg. 295/296)
G. Deel van een levend dier/dierenmishandeling
De volgende negatieve (neg.) voorschriften vallen bij dit hoofdvoorschrift
onder te brengen:
1. Men mag geen deel (lid) van een levend dier eten (neg. 182) en
geen levend dier eten; alleen vlees van een dier dat deugdelijk
geslacht is; geen vlees met zijn ziel, dat wil zeggen: onder meer
niet goed bestorven vlees.
2. Geen wreedheid in slachthuizen.
3. Geen wreedheid met dieren/geen dierenmishandeling.
4. Geen bloed van een levend dier; geen bloed met zijn ziel, dat
wil zeggen: vers bloed.
222

5. Geen seroes (castratie, ontmanning, verminking) en bijgevolg:
geen genetische of andere experimenten met mensen, dieren
of planten, die gedrochtgroei kunnen veroorzaken. Geen oneigenlijke
kruisingen bij vogels, zoogdieren of vissen.
6. Men is verantwoordelijk voor de herkomst van zijn voedsel.
7. Toegestaan is vlees van reptielen (bv. kikkers).
8. Streng verboden is: magie.
9. Streng verboden is: waarzeggerij.
10. Streng verboden is: sterrenwichelarij.
11. Streng verboden zijn: voorspellingen op grond van voortekenen.
12. Streng verboden is: tovenarij.
13. Streng verboden zijn: bezweringen en belezingen.
14. Streng verboden is: oproepen van doden en het raadplegen ervan.
In het totaal zijn dit 97 voorschriften, die verder uitgebouwd dienen
te worden en de facto voor een groot deel al uitgebouwd zijn in
de niet-joodse wetgevingen, bijvoorbeeld in Europa en andere delen
van de wereld. Waar die wetgevingen niet met deze noachidische basisvoorschriften
overeenstemmen, stemt dit tot nadenken en tot de
vraag of er veranderingen wenselijk en mogelijk zijn.
223

AANHANGSEL 2
Lijst met namen van Talmoedische wijzen
die in dit boek vermeld worden
Rabbi Jehoeda bar Betera (Tana, rond 50)
Rabbi Eliëzer (ben Horkanos) (Tana, rond 90)
Rabbi Jehosjoea (ben Chananja) (Tana, rond 90)
Rabbi Chanina (of: Chananja) ben Gamliël (Tana, rond 120)
Rabbi Chidka (Tana, rond 120)
Rabbi Akiva (Tana, gest. 135)
Rabbi Jisjmaël (Tana, gest. 135)
Rabbi Meïr (Tana, rond 150)
Rabbi Jehoeda (bar Ilai) (Tana, rond 150)
Rabbi Sjimon (bar Jochai) (Tana, rond 150)
Rabbi Josi (be Rabbi Chanina) (Tana, 2e eeuw)
Rabbi Elazar (welke? ben Sjamoea?) (Tana, rond 150)
Rabbi Jehoeda bat Chanina (Tana, rond 200/220)
Rabbi Josi be Rabbi Chanina (Tana, 2e eeuw)
Rabbi Jehoeda (bar Ilai) (Tana, rond 150).
Rabbi Josi be Rabbi Jehoeda (bar Ilai) (Tana, rond 180)
Rabbi Elazar be Rabbi Sjimon (bat Jochai) (Tana, rond 180)
Rabbi (Jehoeda Hanasi) (gest. 217)
Rabbi Jochanan ben Sjaoel (Pal., rond 220)
Rabbi Chanina (bar Charna) (Pal., rond 225)
Rabbi Sjimon ben Jehotsadak (Pal., rond 225)
Rabbi Elazar (ben Pedat) (Pal., rond 270)
Rabbi Jochanan (de smid) (= Bar Napacha) (Pal., gest. 279)
Rabbi China bar Abba (Pal., rond 280)
Rabbi Jitschak (ben Marion?) (Pal., rond 280)
224

Raba bar Bar Chana (Bab./Pal., rond 280)
Rav Jehoeda (Bab., gest. 299)
Rechava (Bab., rond 300)
Rav Dimi (Pal., rond 320)
Raba bar Rav Hoena (Bab., gest. 322)
Rav (Bab., gest. 247)
Rav Sjesjet (Bab., rond 260)
Rabba bar Avoeha (Bab., rond 280)
Rav Hamnoena (Bab., rond 290)
Rav Hoena (Bab., gest. 297)
Rav Jehoeda (bar Jechezqel) (Bab., gest. 299)
Rabbi Levi (Pal., rond 300)
Rav Chisda (Bab., gest. 309)
Rav Nachman (bar Jaäkov) (Bab., gest. 320)
Rabbi Jaäkov bar Acha (Bab./Pal., rond 325)
Rav Joseef bar Chija (Bab., gest. 333)
Abaje (Bab., gest. 339)
Rava (Bab., gest. 352)
Rav Nachman bar Jitschak (Bab., gest. 356)
Rav Papa (Bab., gest. 376)
Rav Awia, de oude man (grootvader) (?)
Rav Acha bar Jaäkov (Bab., rond 400)
Bibliografie
Opmerking: Bij de samenstelling van deze bibliografie is in sterke
mate erop gelet dat de geïnteresseerde lezer zelf de referenties kan natrekken.
Zo kan zij/hij bepalen of de informatie correct is en of zij/hij
225

het eens is met onze gevolgtrekkingen. [Opmerking van Noachieten
Nederland: deze bibliografie is uitgebreider dan het origineel.]
Benamozegh, Elijah. Israël et l’Humanité. Paris, Leroux, 1914.
Berman, Saul. In Encyclopaedia Judaica, vol. 12, 1190-91. Jerusalem:
Keter Publishing House, 1978.
Bleich. Judaism and Healing: Halakhic Perspectives. KTAV
Publishing House, Inc., 1981.
Boon, R. “Messiaanse gemeenschap in eschatologisch perspectief.”
Ter Herkenning, 1986: 16-30.
Brocke, Edna, en Hans Joachim Barkenings. Wer Tora vermehrt,
mehrt Leben: Festgave für Heinz Kremers, zum 60. Geburtstag.
Neukirchen: Neukircher Verlag, 1986.
Burggraeve, Roger. Van zelfontplooiing naar verantwoordelijkheid:
een ethische lezing van het verlangen, ontmoeting tussen
psychoanalyse en Levinas. Leuven/Amersfoort: Acco, 1981.
Capital Punishment. In Encyclopaedia Judaica, vol. 5, 142 e.v.
Jerusalem: Keter House Publishing, 1978.
Clorfene, Chaim, en Yakov Rogalsky. The Path of the Righteous
Gentile: An Introduction to the Seven Laws of Noah. Jerusalem:
Feldheim Publ., 1987.
226

Cohn, H.H. Vol. 14, in Encylopaedia Judaica, 1207 e.v. Jerusalem:
Keter House Publishing, 1978.
Elke morgen nieuw: inleiding tot de joodse gedachtenwereld aan de
hand van het Achttiengebed. Hilversum: B. Folkertsmastichting voor
Talmudica, 1978.
Feldman, David M. Marital Relations, Birth Control and Abortion
in Jewish Law. New York: Schocken Books, 1988.
Flusser, David. “Het schisma tussen Jodendom en Christendom.”
In Tussen oorsprong en schisma: artikelen over Jezus, het Jodendom en
het vroege Christendom, door David Flusser. Hilversum: B.
Folkertsma-stichting voor Talmudica, 1978.
—. Ontdekkingen in het Nieuwe Testament: woorden van Jezus en
hun overlevering. Baarn: Ten Have, 1988.
—. Tussen oorsprong en schisma: artikelen over Jezus, het
jodendom en het vroege christendom. Hilversum: B. Folkertmastichting
voor Talmudica, 1984.
Flusser, David, en Shmuel Safrai. “Das Aposteldekret und die
Noachitischen Gebote.” In Wer Tora vermehrt, mehrt Leben: Festgabe
für Heinz Kremers zum 60. Geburtstag, door E. Brocke en H.J.
Barkenings, 173-195. Neukirchen: Neukirchener Verlag, 1986.
Gershuni, Yehuda. “Minority Rights in Israel.” In Crossroads:
Halacha and the Modern World, 19-34. Jerusalem: Zomet, Torah and
Science Research Teams, Alon Shvut-Gush Etzion, 1987.
227

Guttman, M. Das Judentum und sein Umwelt: Eine Darstellung der
religiasen und rechtlichen Beziehungen zwischen Juden und Nicht-juden
mit besonderer Berucksichtigung der talmudischen rabbinischen
Quellen. Vol. I. Berlin: Philo Verlag, 1927.
“Het Damascusgeschrift.” In De Gedragsregels der Qoemraangemeente,
Vertaler: H.A. Brongers, 19-58. Amsterdam: Proost &
Brandt, 1958.
Jakobovits, Lord Immanuel. Jewish Medical Ethics: A Comparative
and Historical Study of the Jewish Religious Attitude to medicine and its
Practice. New York: Bloch Publishing Company, 1959.
Leibowitz, Nehama. Studies in Bereshit (Genesis). Jerusalem:
World Zionist Organisation, Department for Torah Education &
Culture in the Diaspora, 1976.
Lichtenstein, Aaron. The Seven Laws of Noah. 2e druk. Brooklyn,
New York: Z. Berman Books, 1981.
Meir, Zlotowitz, en Scherman Nossom. Bereshis: A Traditional
Commentary on the Books of the Bible. New York: Mesorah
Publications Ltd., 1977.
Pallière, Aimé. The Unknown Sanctuary. New York: Bloch
Publishing Company, 1928.
Pines, Shlomo. The Jewish Christians of the Early Centuries of
Christianity according to new sources. In Proceedings of the Israel
Academy of Sciences and Humanities, vol. II. Jerusalem, 1966.
228

Root, Jos op 't. “Joodse traditie en euthanasie.” Medisch Contact 41,
nr. 22 (mei 1986): 692-696.
—. “De status van het foetus en de richtlijnen voor abortus in de
joodse traditie.” Ter Herkenning, 1989: 225-247.
Schrürer, Emil. History of the Jewish People in the age of Jesus
Christ. Editor: Geza Vermes, Fergus Millar, Matthew Black en Pamela
Vermes. Vol. III. Edinburgh: T. & T. Clark Ltd., 1986.
Schwarzschild, Steven S. In Encyclopaedia Judaica, vol. 12, 1189-90.
Jerusalem: Keter Publishing House, 1978.
Sefer Hachinoech. Chavel editie. Jerusalem: Mosad Harav Kook,
1952.
Sirat, Colette. In Encyclopaedia Judaica, vol. 13, 43. Jerusalem:
Keter House Publishing, 1978.
Sölle, Dorothee. Denken over God: inleiding in de theologie.
Vertaler: Bert van Rijswijk. Baarn: Ten Have, 1990.
Soloveitchik, Joseph B. De creativiteit van de Halacha. Editor:
Reinier Munk. Hilversum: Gooi & Sticht, 1989.
Strack, H.L., en P. Billerbeck. Kommentar zum Neuen Testament
aus Talmud und Midrash. 3e druk. Vol. III (1964). München: C.H.
Beck'sche Verlagsbuchhandlung, 1961.
Whitlau, Willem. “Over de Noachitische geboden.” Levend Joods
Geloof, juni/juli 1987: 17-18.
229

Zuidema, Willem. De vergeten taal van het verhaal. Baarn: Ten
Have, 1989.
—. Gods Partner: ontmoeting met het Jodendom. 5e druk. Baarn:
Ten Have, 1988.
—. Les Lois Noachiques dans la plus ancienne Litterature
Rabbinique. In Noe, l'homme universel: Colloque de Louvain, 23 janvier
1978, vol. 3, Editor: Jacques Chapineau, 44-76. Bruxelles: Institut
Iudaicum, 1978.
—. Op zoek naar Tora: verkenningen in de rabbijnse traditie. Baarn:
Ten Have, 1986.
Teksten en vertalingen
“Het Damascusgeschrift.” In De Gedragsregels der Qoemraangemeente,
Vertaler: H.A. Brongers, 19-58. Amsterdam: Proost &
Brandt, 1958.
Meir, Zlotowitz, en Scherman Nossom. Bereshis: A Traditional
Commentary on the Books of the Bible. New York: Mesorah Publications
Ltd., 1977.
Mischnajot. Die sechs Ordnungen der Mischna. Hebraïscher Text
mit Punktation: Deutscher Übersetzung und Erklärung. Basel: Viktor
Goldschmidt Verlag, 1968.
230

Sefer Midrasj Rabba. Wilna editie. Wilna, z.j. Herdruk: Jerusalem,
1962.
Talmoed Bavli. Wilna editie. Wilna, 1902. Herdruk: Jerusalem,
1966, 20 vol.
The Babylonian Talmud. I. Epstein editie. London: The Soncino
Press, 1987.
The Midrash Rabbah. Vol. I, Genesis; Vol. II, Exodus/Leviticus.
London/Jerusalem/New York: The Soncino Press, 1977.
The Mishnah. Herbert Danby editie. Oxford/London: Oxford
Universoty Press/Humphrey Milford, 1933/1944.
231

Een toenemend aantal mensen heeft liet gevoel dat zij met de antwoorden
die liet westerse christendom hun aanreikte en waarmee men sinds eeuwen
heeft kunnen leven, niet meer uitkomt. Het kan zijn dat zij zichzelf niet
meer als christenen (willen) zien, terwijl de boodschap van de Bijbel hun
toch nog wel aanspreekt. Het kan zijn dat zij zich nog wel christenen voelen,
maar dat de kerk zoals die zich in onze maatschappij n vele vormen manifesteert,
hun niet meer zoveel zegt. Het kan zijn dat zij nog actief zijn in allerlei
kerkelijk werk en toch het gevoel hebben iets te missen. En dat iets ligt dan
op liet vlak van de vormgeving van hun leven. Ze kunnen niet zo gord uit de
voeten met wat als christelijke ethiek wordt aangeboden, omdat op dat punt
het aanbod zo groot is en de verschillende ‘ethieken’ elkaar op allerlei punten
lijken te weet. spreken.
Er wordt in dit boek gesproken van halacha. Halacha is een systeem van
afspraken, die bindend kunnen werken binnen een gemeenschap, zodat
mensen op elkaar aankunnen en de gemeenschap niet uit elkaar valt. In de
eerste hoofdstukken van Genesis is sprake van voorschriften voor de hele
mensheid, voor “Noach en zijn zonen”: de ‘noachidische halacha’. Al eeuwen
lang hebben mensen, die zich door de Bijbel aangesproken voelen, contact
gezocht met het jodendom om op het punt van die noachidische halacha
nader geïnformeerd te worden. De eerste christenen uit de niet-joodse wereld
leefden naar die noachidische voorschriften (Handelingen 15).
De auteurs zijn daarom te rade gegaan hij de joodse traditie om zich een
beeld te vormen wat een noachidische halacha nu zou kunnen inhouden.
Dr. J.M.H. op 't Root (1940) promoveerde in 1984 op een joodsantropologisch
gezondheidkundig onderwerp. Hij is als universitair hoofddocent verbonden
aan de Faculteit der Geneeskunde van de Rijksuniversiteit Limburg
te Maastricht. Dr. Willem Zuidema (1932) studeerde theologie en judaïstiek.
Van zijn hand verschenen o.a. Gods partner: ontmoeting met het jodendom
(5e druk, 1988), Op zoek naar Tora: verkenningen in de rabbijnse traditie
(1986) en De vergeten taal van het verhaal (1989).
Ten Have/Baarn ISBN 90 259 4446 9