De taal van

De taal van
Nieuwe woorden

Gifkip, gengewas, beeldschermtachograaf, naambellen, onder de
pet houden - 1999 was een uitzonderlijk productief taaijaar. In dit
boekje behandelt Evvoud Sanders bijna 500 nieuwe woorden en
uitdrukkingen. Hij beschrijft niet alleen hun debuut, maar ook
onder welke politieke of maatschappelijke omstandigheden woor-
den als antibioticatest, betonbom, hooliganlegeren weggeefwinkel
zijn ontstaan.
Dit levert een nieuw soort neologismenboek op, dat tegelijkertijd
een overzicht geeft van markante gebeurtenissen in het millennium-
jaar.
Een selectie van de woorden en uitdrukkingen verscheen in verkorte
vorm in NRC Handelsblad.
Ewoud Sanders (1958) is taalhistoricus en journalist. Hij is vaste
medewerker van o.a. NRC Handelsblad en Onze Taal en heeft
verschillende taalboeken op zijn naam staan, waaronder Jemig de
petnig! De invloed van Van Kooten en De Bie op het Nederlands,
het Eponiemenwoordenboek, het Geoniemenwoordenboek, het
Borrelwoordenboeken (samen met Rob Tempelaars) Krijgde
vinketering! 1001 Nederlandse en Vlaamse verwensingen.
UITGEVERIJ CONTACT

De taal van het jaar

De taal van het jaar
Nieuwe woorden en uitdrukkingen,
editie 2000
Ewoud Sanders
2000
Uitgeverij Contact
Amsterdam/Antwerpen

© Ewoud Sanders
Eindredactie Jaap Engelsman
Omslagontwerp Zeno
Typografie Sander Pinkse Boekproductie
ISBN 90 254 9707 I
D/2000/0108/529
NUGI 943/925
No part of this book may be reproduced in any form, by print, photo-
print, microfilm or any other means, without written permission from
the publisher.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar ge-
maakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere
wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de
uitgever.

Inhoud
Woord vooraf 9
Verantwoording 18
Van afkillen tot zwembadgeweld 19
Bijvoegsels
- Nieuwe woorden in 1999: een maandoverzicht
- De nieuwe woorden thematisch 158
Literatuur 162
Alfabetisch register 164

Voor de Nederlandse en Vlaamse journalisten, die veel van de bouwstenen
leverden waaruit dit boek is opgebouwd.

Een der meest in het oog springende verschijnselen uit de geschiedenis onzer be-
schaafde spreektaal in de tweede helft dezer eeuw is de uitbreiding van haar woor-
denschat. Heeft de schrijftaal duizenden van nieuwe woorden aangenomen, in de
spreektaal zijn er honderden ingevoerd, hetzij onmiddellijk door de spraakmaken-
de gemeente gevormd, hetzij eerst geschreven en vervolgens uit de schrijftaal over-
genomen. [...] Wie de taal ook in deze richting bestudeert, kan in hare geschiedenis
het spiegelbeeld der volledige beschavingsgeschiedenis van ons volk vinden.
J. te Winkel, 'Taal en letteren', in: P.H. Ritter Eene halue eeuw (Amsterdam
1898)p.324
Met het verschijnen van nieuwe dingen en het opkomen van nieuwe begrippen gaat
samen het in gebruik komen van nieuwe woorden. Terwijl het Jaarboek optrad als
kroniekschrijver van het nationale nieuws en wereldnieuws, bleef de geboorte der
nieuwe woorden ongeregistreerd. Toch vormen zij - geplaatst in de tijd van hun
ontstaan of gangbaar worden - een belangwekkend beeld van het veranderen van
ons dagelijks leven. [...] Deze inventarisatie der nieuwe woorden zal in het vervolg
van jaar tot jaar worden voortgezet en zo naar onze overtuiging een ook voor de
taalwetenschap belangrijke cultuurgeschiedenis der woorden gaan vormen.
Winkler Prins Boek ua n het jaar. Uitgave 1958 (Amsterdam 1958) p. 249
Journalisten schrijven niet voorde eeuw maar voor vanavond, en iedereen weet wat
er de volgende dag met hun werk gebeurt. In de krant van gisteren worden de vis-
graten verpakt. Ik heb eens een beroemd schrijver horen zeggen: 'Iedere schrijver,
ook de slechtste, staat oneindig veel hoger dan iedere journalist.' Aan zijn gezicht
was te zien dat hij in heilige ernst sprak. Journalisten kunnen zich troosten met de
gedachte dat de historici, honderd jaar na nu, de kranten bestuderen om ons dage-
lijks leven te reconstrueren.
Henk Hofland NRC Handelsblad 24 december 1999, p. 30

Woord vooraf
Zodra een neologisme in ons taalgebied opduikt, belandt het niet zelden onder het
ontleedmes van glottagogen. Vanuit een taalpedagogische stellingname komen zij
tot oordelen over aanvaardbaarheid of laakbaarheid, die meestal niet van enige
emotionele gekleurdheid gevrijwaard blijven. Ik acht dat een goed recht, maar zou
het betreuren, als daardoor het uitzicht op het belang dat nieuwe woorden verschil-
lende linguïstische sectoren te bieden hebben, wat vertroebeld zou raken.
Fons Moerdijk, 'Het belang van neologismen voor de lexicale semantiek,
"kamerbreed" geëtaleerd', in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde
jrg. ioi (1985) p. 93
Dit boek gaat over de nieuwe woorden en uitdrukkingen van 1999. Het
bevat tweehonderd stukjes, waarin het debuut wordt besproken van
bijna vijfhonderd neologismen. Daarnaast wordt het doopceel gelicht
van enkele tientallen oudere woorden, merendeels uit de jaren negentig.
Dat is gedaan omdat nieuwe woorden zelden uit het niets ontstaan.
Ze zijn meestal opgebouwd uit bestaande woorden - motor en
stok bestonden al, motorstok nog niet - en vaak maken ze deel uit van
een grote familie. Zo kreeg het geslacht Cyber er in 1999 weer een paar
nazaten bij, zoals cyberfraude, cyberhelm, cyberkraak, cybersonate, cybersupermarkt
en cyberveiling. Ze worden in dit boek genoemd bij cyber-,
waar de hele familiegeschiedenis uit de doeken wordt gedaan. Het artikel
e-butler is slechts een kapstok om de geboorte te melden van een
stoet nieuwe woorden die beginnen met een e plus een koppelstreepje,
en bij noodremscenario en Hpstickfeminisme worden de families -scenario en
-feminisme behandeld.
Dit boek wijkt op verschillende punten af van de gangbare neologismenverzamelingen.
Sinds het eind van de jaren vijftig is de groei
van de Nederlandse woordenschat vrij goed bijgehouden (zie de literatuurlijst
achter in dit boek). In het Engelse taalgebied kent de verhalende
lexicografie een lange traditie, in Nederland en Vlaanderen is de
gewoonte ontstaan om het ook wat de neologismen betreft kort en zakelijk
te houden. Vaak bestaat een artikel in een Nederlandstalig neologismenwoordenboek
uit niet meer dan een korte definitie en een bewijsplaats,
dat wil zeggen een citaat uit een boek, tijdschrift of krant
waarin het woord voorkomt. Sommige auteurs voegden daar nog wat
informatie over herkomst of uitspraak aan toe, maar bondigheid is altijd
het parool geweest. Anders gezegd: zelden kwam de lezer iets te
[9]

weten over de maatschappelijke omstandigheden die tot de geboorte
van een woord hadden geleid.
Alleen de Vlaamse taalkundige Maarten van Nierop pakte het anders
aan. Tussen 1975 en 1979 publiceerde hij drie verhalende neologismenverzamelingen.
De eerste heette, toepasselijk genoeg, Verklatend
en verhalend woordenboek van modern taalgebruik. Ook Mare De Coster
geeft in zijn onlangs verschenen Woordenboek van neologismen wat meer
achtergrondinformatie, naast een soms overstelpende hoeveelheid bewijsplaatsen.
Alleen 1999
Dit boek gaat verder waar Van Nierop is gestopt. De neologismen worden
in kortere of langere verhaaltjes gepresenteerd, met veel aandacht
voor hun kraambed en stamboom. Veel moeite is gedaan om alleen die
woorden en uitdrukkingen op te nemen die werkelijk in 1999 het licht
zagen. Dat begint op 1 januari 1999 met bedrijfsmasseur en eindigt op 28
december met Greenurich Electronic Time.
Het idee om de groei van de Nederlandse woordenschat per jaar bij
te houden komt van de Amsterdamse publicist Frans van Lier. Tussen
1993 en 1995 gaf Van Lier drie boekjes uit met gemiddeld zeventig neologismen.
In de jaren daarna, tot 1998, publiceerde hij zijn verzameling
debuutwoorden in NRC Handelsblad. Van Lier maakte echter geen
gebruik van de mogelijkheid om de taaiaanwinsten na te zoeken in digitale
tekstbestanden, en aanvankelijk waren die mogelijkheden ook
beperkt. Het gevolg is dat zijn publicaties veel materiaal bevatten dat in
feite niet nieuw was, en soms zelfs al behoorlijk oud. Inmiddels is de
techniek veranderd, en voor dit boekje is geprobeerd de oogst echt tot
1999 te beperken. Ik kom daar straks op terug.
Doordat veel aandacht is besteed aan de geboorteomstandigheden
van een woord is dit ook een soort encyclopedisch jaarboekje geworden.
Ik heb mij bij het schrijven geregeld afgevraagd hoe iemand over
vijftig of honderd jaar tegen deze verzameling zal aankijken. 'Eens
zien waar ze zich toen druk over maakten.' Welnu, er is natuurlijk veel
meer over 1999 te vertellen dan bij de woorden antisnurkspray, bompauze,
dagboekkamer, kinderspruit, paardenbegraafplaats en voetbalvandalismelijn
te vinden is, maar toch waren deze woorden even nodig voor een
zaak, product of ontwikkeling die in 1999 de kranten haalde.
[10]

Levensvatbaarheid
Wat is nu de taalkundige waarde van deze verzameling? Wordt hier
een doos vol eendagsvliegen en gelegenheidswoorden gepresenteerd
of staan er ook woorden tussen die langer zullen meegaan? Van allebei
een beetje. Of nog juister: dat is moeilijk te zeggen. De levensvatbaarheid
van een nieuw woord wordt in belangrijke mate bepaald
door maatschappelijke omstandigheden. Als de carueschaats een succes
wordt, kan dat woord ons nog lang van pas komen. Zo niet, dan verdwijnt
het vanzelf uit het spraakgebruik, uit de kranten en uiteindelijk
dus helemaal uit het zicht. In dat opzicht is dit boek ook een klein taaimuseum,
waarin zelfs enkele unica zijn tentoongesteld.
Voor de meeste woorden is een jaar te kort om iets over hun levensvatbaarheid
te zeggen. De samenstellers van bijvoorbeeld de Koenen
en de Grote Van Dale volgen een woord dan ook langer. Van Dale hanteert
de richtlijn dat een woord gedurende drie jaar geregeld in het hele
Nederlandse taalgebied moet zijn aangetroffen om voor opname in
aanmerking te komen. Lang was dit uitgangspunt, dat al ruim vijfentwintig
jaar in het voorwoord staat, overigens een lachertje, want er
bestond helemaal geen instrument om een en ander te toetsen. Inmiddels
is dat instrument er wel. Zoals gezegd is het mogelijk om woorden
na te zoeken in gigantische digitale tekstbestanden. Je kunt daarin
kijken hoe lang en hoe vaak ze voorkomen en hoe ze zich gedragen.
Zijn ze bijvoorbeeld een relatie aangegaan met andere woorden? En in
welke kringen bewegen ze zich? Komen ze slechts in één bron voor, of
alleen op de sportpagina's, in kookrubrieken of in muziekrecensies?
Voor woordenboekmakers en taalkundigen kan dit belangrijke informatie
zijn.
Bij Van Dale heeft een en ander trouwens geleid tot een verfijning
van het opnamebeleid. De algemene richtlijn blijft 'drie jaar geregeld
in het hele Nederlandse taalgebied', maar in die digitale tekstbestanden
wordt nu ook gekeken of de frequentie van een woord daalt of
stijgt en of het woord alleen door een bepaalde groep wordt gebruikt.
Van de grens van drie jaar wordt afgeweken als het om een 'institutioneel
woord' gaat, zoals boxenstelsel, dat in 1999 debuteerde en dus ook
in dit boekje staat. Het heeft betrekking op het nieuwe belastingstelsel,
dus dikke kans dat we daar nog jaren mee te maken krijgen. En ze
laten zich bij Van Dale ook weieens verleiden door de mode. De uitdrukking
onder de pet houden maakte haar geruchtmakende rentree in
[11]

het Nederlands op 3 februari 1999. Krap twee maanden later werd de
kopij voor de nieuwste editie van de Grote Van Dale afgerond. De redactie
besloot onder de pet houden meteen op te nemen, óók omdat het
direct door iedereen werd gebruikt en omdat er onmiddellijk mee werd
gevarieerd, maar de bottom 1 ine is natuurlijk dat een commercieel woordenboek
graag bij de tijd wil zijn en dus af en toe een oogje dichtknijpt.
Waar overigens niets op tegen is.
Opnamecriteria
De aard van dit boekje brengt met zich mee dat de gangen van een
woord soms maar kort konden worden nagegaan, maar dat wil niet
zeggen dat hier klakkeloos aan ieder nieuw woord onderdak is verleend.
Een belangrijk kenmerk van het Nederlands is dat het heel makkelijk
is om een nieuw woord te maken. Je neemt twee bestaande
woorden, plakt ze aan elkaar en hup, je hebt een woord dat taalkundigen
een gelegenheidssamenstelling noemen. Vooral in kranten zijn
dagelijks wel een paar van die nieuwe samenstellingen te vinden en
opvallend vaak staan ze in een kop. Dat heeft een technische reden.
Een kop moet de essentie van het nieuws bevatten. Bovendien moet hij
kort en duidelijk zijn. Als in het bericht een nieuw woord opduikt,
haalt de koppenmaker dat graag naar voren. Of hij smeedt zelf een
woord om het nieuws nog eens superkort samen te vatten. Zoals met
recordkoe, in de kop 'Recordkoe Trees (23) krijgt een taart' op de voorpagina
(!) van de Volkskrant van 23 november 1999. Recordkoe kwam even
van pas, maar het is geen woord om opgenomen te worden in een 'gewoon'
woordenboek en zelfs niet in een neologismenwoordenboek,
want wel erg eenmalig. Zo vielen er tientallen af.
Op basis van welke criteria is aan woorden wél toegang verleend? Er
zijn verschillende afwegingen gemaakt. Natuurlijk is gekeken naar
frequentie. Woorden uit 1999 die geregeld in de doorzochte krantenbestanden
voorkwamen, zijn altijd opgenomen. Maar er zijn ook
woorden opgenomen die maar een paar keer of zelfs maar één keer
voorkwamen. Het gaat dan om woorden die veel zeggen over de tijd
waarin we leven of om woorden waarvan ik dacht: jou zien we nog weieens
terug. Dat is koffiedikkijlcen, maar toch. Daarnaast zijn woorden
en uitdrukkingen opgenomen die van vóór 1999 dateren maar die in
1999 algemeen bekend zijn geworden. Voorbeelden zijn eclipsbril en onder
de pet houden. Eclipsbril is één keer in 1996 aangetroffen en tweehon-
[12]

derd keer in 1999, onder de pet houden dateert uit de jaren zeventig maar
werd plotseling algemeen bekend door de Bijlmerenquête.
Ook verandering of uitbreiding van betekenis was een criterium
voor opname: nomineren betekent 'voordragen, kandidaat stellen' maar
onder invloed van het televisieprogramma Bicj Brother heeft het er een
betekenis bij gekregen, namelijk 'voordragen om te vertrekken', of
zelfs 'wegstemmen'. Vandaar ook weg nomineren, dat in de spreektaal te
horen was. De invloed van Big Brother reikt overigens nog verder: ook
de afkorting BB kreeg er een betekenis bij, het Nederlands werd uitgebreid
met het woord dagboekkamer, en ejfe lekker knuffelen en laatje níet
ijekmaken werden gevleugeld, omdat ze veel werden gebruikt door een
bewoner van het BB-huis.
Er is nog een laatste opnamecriterium: bij uitzondering is een
plaatsje ingeruimd voor woorden die opvielen door hun kracht of
schoonheid. Voorbeelden zijn zemelteef en droeftemagnetisme. Te mooi
om te laten lopen, vond ik, en de keuze was nu eenmaal aan mij.
Elektronisch zoeken
Er bestaat nog geen goede elektronische manier om neologismen te
verzamelen. In theorie is het mogelijk om bijvoorbeeld twee digitale
jaargangen van kranten met elkaar te vergelijken, maar het is helemaal
niet gezegd dat woorden die alleen in de jongste jaargang voorkomen,
ook werkelijk nieuw zijn. Ze kunnen ook een tijdje op zolder hebben
gelegen. Zo doken in 1999 opeens alfaritme, Jrotteur, inuersietherapie en
pseudonimiteit op. In de doorzochte kranten waren ze in geen tien jaar
gebruikt, maar allemaal waren ze aanzienlijk ouder, inuersietherapie
zelfs ruim honderd jaar.
Elektronisch zoeken maakt het ook erg lastig om nieuwe betekenissen
te achterhalen, en de oogst wordt enorm 'vervuild' door eigennamen,
tikfouten, afbreekfouten en spellingvarianten. Gevolg is dat
ook grote woordenboekenuitgevers, zowel in Nederland als in het buitenland,
nog grotendeels met de hand verzamelen. Dat wil zeggen:
woordenboekredacteuren zijn altijd oplettende lezers en knipselverzamelaars,
en sommige buitenlandse woordenboekenuitgevers (in Nederland
en Vlaanderen zijn we nog niet zover) werken daarnaast met
een netwerk van betaalde correspondenten.
Ook dit boek is het resultaat van oplettend lezen én luisteren, want
er zijn een paar woorden opgenomen die zijn gehoord op radio of te-
[13]

levisie of die voornamelijk in de spreektaal voorkomen, zoals afïdllen
en ceeceetje. De nadruk ligt echter sterk op geschreven taal. De jeugdtaal
is opzettelijk buiten beschouwing gelaten, want die is zeer sterk aan
verandering onderhevig en zeer plaats- en tijdgebonden (zie ook bij
Nedermix).
Er waren twee belangrijke medewerkers die ik nu alvast wil noemen:
de Vlaamse woordenboekmaker Mare De Coster en Leen de
Bruin, gepensioneerd elektrotechnisch ingenieur uit Blokker. Vooral
De Bruin leverde geregeld een enorme stapel knipsels in uit tientallen
bladen die ik zelf nooit onder ogen krijg.
Nederlandse Persdatabank
Om meer te weten te komen over de ouderdom, het gedrag en de verbreiding
van de woorden zijn ze in verschillende digitale bestanden
nagezien. Natuurlijk was internet een belangrijke bron, maar nog belangrijker
zijn Picarta en de Nederlandse Persdatabank. Picarta is een
bibliografisch systeem waarin miljoenen boektitels zitten en waarin
wekelijks de inhoudsopgaven van ruim twaalfduizend tijdschriften
worden verwerkt. In de Nederlandse Persdatabank zitten op dit moment
vrijwel complete jaargangen van 21 kranten en weekbladen. De
oudste bestanden zijn van 1989. Alles bij elkaar zoek je in deze bestanden
door vele honderden miljoenen woorden - niemand weet precies
hoeveel water deze vijver bevat. Zeker is dat de Nederlandse Persdatabank
het grootste Nederlandstalige tekstbestand is waarin de neologismenvisser
op dit moment zijn net kan uitwerpen.
In totaal zijn in deze bestanden een kleine duizend woorden nagezien
die op het eerste gezicht nieuw leken. Wat dat betreft is het jagen
op neologismen een tamelijk onthutsende bezigheid, want bijna tweederde
van de eerste oogst bleek al van vóór 1999 te dateren. Het geheugen
is altijd een onbetrouwbare bron, maar ons taalgeheugen is dat
nog eens in het kwadraat. Dat blijkt ook uit een jaarlijkse vragenlijst
van het tijdschrift Onze Taal. Sinds een paar jaar vraagt dit tijdschrift
tien mensen naar (onder meer) het mooiste en ergste woord van het afgelopen
jaar. Als ergste woorden van 1999 werden genoemd: instaprente,
Poldernederlands, sneuvelbereidheid, task-force, vermogensversneller, zorgkantoor
en zweefteef. Als mooiste woorden: cyberwar, heilbotvete, taaltrots,
versoaping en waarheidsvinding. Al die woorden zijn ouder; waarheidsvinding
is bijvoorbeeld al sinds 1990 honderden malen in kranten ge-
[14]

uikt. Het woord viel echter geregeld bij de Bijlmerenquête en kreeg
daardoor grotere bekendheid.
Zo ging het onlangs ook met agressieconducteur. Omdat onder het
NS-personeel in december 1999 een wilde staking uitbrak vanwege de
toenemende agressie op de treinen, was het treinverkeer even totaal
ontregeld. Door de toestand die dit teweegbracht, kwamen velen de
woorden acjressietrein, agressieconducteur en risicotrein opeens als nieuw
voor. Iedereen was immers al vergeten dat in mei 1991 een conducteur
in Harlingen was doodgestoken. De NS benoemde toen vierhonderd
hoofdconducteurs tot (anti-)atjressieconducteur op riskotreinen (een woord
uit 1990) of acjressietreinen (1993). Iets vergelijkbaars deed zich voor met
eerwraak. Dit woord werd ons met een schok onder de aandacht gebracht
door een schietpartij op een school in Veghel. De regel lijkt wel:
hoe schokkender de verpakking, hoe meer mensen denken dat een
woord of uitdrukking nieuw is. Zie in dit verband zeker ook geweldloze
zone en onder de pet houden.
Top-dertig
Welke maatschappelijke domeinen leverden in 1999 nu de meeste
nieuwe woorden op, hoeveel kwamen er uit het Engels en welke werden
het vaakst gebruikt? Om met het eerste te beginnen: bedrijfsleven,
economie, handel en financiën waren met vijfentwintig nieuwe woorden
de grootste leveranciers. De 'nieuwe media' haalden met twintig
nieuwe woorden de tweede plaats, oorlog en politiek leverden achttien
nieuwe woorden en uitdrukkingen en de medische wetenschap zestien,
van antibioticatest tot tuecj kwijnziekte. Sport deelt met verkeer en vervoer
met elf nieuwvormingen de vijfde plaats. Alle rubrieken zijn achter
in het boek bij elkaar gezet.
De invloed van het Engels viel niet mee of tegen: het is zoals het is.
Van de tweehonderd woorden die als ingang dienen, komen er 26 uit
het Engels. Dat is dertien procent. Ter vergelijking: tien procent van de
8700 woorden die aan de nieuwste editie van de Grote Van Dale zijn
toegevoegd, komt uit het Engels. Dat het er hier iets meer zijn, komt
niet doordat we geleidelijk aan overspoeld raken door het Engels, zoals
sommigen menen, maar doordat het om kakelverse woorden gaat.
De taalgemeenschap heeft nog nauwelijks tijd gehad om Nederlandse
tegenhangers te verzinnen. Er zijn trouwens ook allerlei woorden bij
gekomen waarin een Nederlands woord wordt gecombineerd met een
[15]

Engels woorddeel dat meer of minder is ingeburgerd. Het gaat om
combinaties met onder meer biotech-, -box, -buggy, -cake, carve-, -chip,
city-, -coach, -gate, hooligan-, -killen, leisure-, lipstick-, midlife-, -mix,
recital-, snack-, -spray en string-. In totaal gaat het om 27 woorden.
Hoe vaak de nieuwe woorden en uitdrukkingen in 1999 werden ge-
bruikt, is vastgesteld door ze op 31 december nog eens allemaal op te
vragen in de Persdatabank. Het aantal vindplaatsen staat tussen haak-
jes:
I. onder de pet houden (430) U- dotcom- (15)
2. nacht van Wiegel (309) 18. barebacking (13)
3- eclipsbril (200) 19. Bijlmersyndroom (13)
4- dioxinekip (178) 20. hormoonrunderen,
5- gifkip (125) hormoonvee (13)
6. millenniumbaby (106) 21. bompauze (11)
7- BB-huis etc. (ca. 100) 22. collegeliner (11)
8. dagboekkamer (48) gezinscoach (11)
9- grafietbom (38) 24. zedenpleger (11)
10. Aibo (21) cursusmoe (10)
11. gengewas (21) 26. autobetaalbox (8)
12. hooliganleger (18) boxenstelsel (8)
13- minimawinkel (17) 28. breekboom (8)
14. weggeefwinkel (16) 29. chickengate (8)
15- carveschaats (15) 30. cultuurverkenner (8)
16. deurbelpyromaan (15)
Wat dit lijstje nog eens onderstreept, is dat hoge frequentie van een
woord geen garantie is voor een lang leven. Dagboekkamer kwam vaak
voor, maar of het woord lang zal meegaan, hangt in de eerste plaats af
van John de Mol Produkties. Als er een nieuwe serie van Big Brother
komt, of een vergelijkbaar programma, en er komt weer een huis met
een dagboekkamer, ja dan... maar dan nog is het de vraag of het woord
echt wortel schiet bij de taalgebruikers. Het woord deurbelpyromaan
kwam in een korte periode vijftien keer voor omdat veel kranten de
AN P-berichten over 'de schrik van de Achterhoek' overnamen. Het is
vast vervelend als je deurbel in de fik wordt gestoken, maar kranten
vinden dat een leuk want nogal ongebruikelijk nieuwtje.
Gifkip, dioxinekip en eclipsbril staan in de top-vijf vanwege bepaalde
[16]

omstandigheden in 1999, maar mogelijk duurt het nog jaren voordat
ze worden gereactiveerd, of misschien staan ze helemaal nooit meer
op. Ik bedoel maar: veel nieuwe woorden worden in kranten geboren,
maar vele sterven er ook een vroegtijdige dood. Sommige beleefden
hun jijteen minutes offame, andere gaan wellicht een mooi, productief
en rijk leven tegemoet. We zullen het pas over een paar jaar weten. Zeker
is dat hun biografietjes hier bij elkaar zijn gezet en dat het de eerste
keer is dat dat op deze manier gebeurt.
Medewerkers
Dit boek had niet bestaan als Tracy Metz, redacteur bij NRC Handelsblad,
mij niet had gevraagd om de nieuwe woorden en uitdrukkingen
van 1999 bij te houden voor een overzicht in het Zaterdags Bijvoegsel.
Gaandeweg raakte ik zo enthousiast over het materiaal dat ik besloot
er ook een boekje van te maken. Behalve Mare De Coster en Leen de
Bruin, die ik al eerder noemde, kreeg ik af en toe nieuwe woorden aangereikt
van Koos Metselaar, Jos Paardekooper, Sjaak Priester en Rob
Tempelaars. Ik ben Marianne Vermaak van de documentatieafdeling
van NRC Handelsblad dankbaar voor de frequentietellingen die ze heeft
verricht naar onder meer internet-, eclips-, cyber- en millennium-. Harm
van den Bergh leverde waardevolle informatie over onder de pet houden,
Dick van Eijk over internet-, Erik Huizer over dotcom en Ludo Permentier
over justitieantenne. Ton den Boon verstrekte mij inlichtingen over het
opnamebeleid van de Grote Van Dale. Ellen de Bruin, Rob Tempelaars,
Annette van Liemt en Nicoline van der Sijs verbeterden een eerste versie
van het manuscript, en Marlou ter Horst zorgde ervoor dat ik niet
horendol werd van de honderden krantenknipsels. Allemaal zeer veel
dank!
Tot slot nog dit: er is veel werk verzet om alle puntjes op de i te krijgen,
maar de ervaring leert dat geen boek foutloos is. Ik houd mij dan ook
aanbevolen voor aanvullingen, correcties en commentaar.
Ewoud Sanders
4januari 2000
[17]

Verantwoording
Zoals gezegd was de Nederlandse Persdatabank een van de belangrijkste
bronnen voor dit boek. In dat persbestand zijn onder meer aanwezig
het Algemeen Dagblad, het ANP, Cobouiu, De Dordtenaar, De Morgen, de
Volkskrant, Elle, de Economisch Statistische Berichten, de Groene Amsterdammer,
het Haarlems Dagblad, Het Parool, HP/De Tijd, IQ, NRC Handelsblad,
Quote, de Rijn en Gouiue, de Staatscourant en Trouiu. Ik heb veel uit deze
bronnen geciteerd. Als een woord vaak voorkwam, kon ik van een
groot aantal bronnen gebruikmaken, in andere gevallen slechts van
een paar. Bij de vele aanhalingen in dit boek is steeds de bron aangegeven,
maar geregeld was het onvermijdelijk om te parafraseren. Dat heb
ik niet altijd aangegeven, mede omdat het de leesbaarheid niet ten goede
komt.
Er is minder uit Vlaamse bronnen dan uit Nederlandse bronnen geciteerd.
Dat komt doordat er minder Vlaamse bronnen digitaal beschikbaar
zijn. De belangrijkste zijn De Morgen en - alleen via internet-
De Standaard. Internet is overigens, behalve in citaten, door het hele
boek met een kleine letter geschreven, omdat het zo langzamerhand
een generieke aanduiding is. Zie het lemma internet-.
In sommige gevallen is het trefwoord gestandaardiseerd. In het
lemma komt dan bijvoorbeeld de vorm Hpstick-Jeminisme voor, terwijl de
ingang lipstickfeminisme is geworden (zonder koppelteken). Bij veel
nieuwe woorden ligt de spelling nog niet vast, vandaar. In citaten is
vanzelfsprekend de aangetroffen spelling gehandhaafd.
Redactionele toevoegingen in citaten staan tussen vierkante haken.
Inkortingen zijn aangegeven met [...]. Evidente taalfouten in citaten
zijn stilzwijgend verbeterd.
[18]

afkillen 'Wij gaan die wethouder afkillen.' Deze zin werd in oktober
1999 opgetekend uit de mond van een redacteur van een landelijke
ochtendkrant in een Amsterdams café. Ajldllen is een samentrekking
van afmaken en het aan het Engels ontleende killen 'doden'. Het is nog
niet in de dagbladen of woordenboeken gesignaleerd, maar wel in
nieuwsgroepen op internet ('Wat ik nu heb gezien is dat terroristen
eerst de profs afkillen').
agro-paal 'De organisatoren van Air Zuidwaarts hebben een agro-paal
neergezet met daarop spelregels voor correct kamperen.' Aldus De
Dordtenaar op 28 juli 1999. Bij een agro-paal kun je paalkamperen, een
woord dat dateert uit 1994. Het gaat om vrij, zeg maar 'agrarisch' kam-
peren. Rond de paal, die soms is uitgerust met een waterpomp, mogen
twee of drie tenten maximaal drie nachten staan. De belangrijkste
spelregels zijn: geen vuur maken, afval meenemen. In juli 1999 meldde
de treinkrant Sp/ts: 'Jan Schouwenaar, boer in de Hoeksche Waard, is
de eerste in Nederland bij wie trekkers kunnen agro-paalkamperen.'
Aibo Begin juni bracht elektronicagigant Sony een robothond op de
markt, genaamd Aibo. Dat staat voor 'Artificial intelligence robot',
maar men koos ook voor die naam omdat aibo in het Japans 'maatje'
betekent. Het ANP bracht het nieuws op 11 mei 1999 als eerste, onder
de kop 'Robothond in goed humeur haalt krant van de deurmat'. Het
woord robothond bestaat al sinds 1996, Aibo is nieuw. Het is overigens
een merknaam, geen soortnaam.
De elektronische Fikkie kan lopen, zitten, liggen, zich uitrekken,
kwispelen en voorgeprogrammeerde kunstjes doen. Op zijn kop zit
een sensor, zodat hij het merkt als hij wordt geaaid. Een camera in zijn
neus voorkomt dat hij ergens tegenop botst.
Aibo is alleen via internet te koop. Sony maakte vijfduizend exem-
plaren, waarvan er drieduizend waren gereserveerd voor Japanse ko-
pers. De overige waren binnen twintig minuten uitverkocht, hoewel ze
peperduur zijn: maar liefst vijfduizend gulden per stuk.
Volgens Sony werden de eerste exemplaren gekocht door mannen
van in de dertig. 'Sommigen waren op zoek naar gezelschap. En som-
migen wilden altijd al een hond, maar dat is onmogelijk in Tokio', al-
dus een woordvoerder van Sony.
Vergelijk hondenpieper en vermaakrobot.
[19]

aidsbelasting Aids werd aan het eind van de jaren zeventig in de Verenigde
Staten ontdekt, maar komt in Afrika al ruim honderd jaar voor.
Op dat continent eist de ziekte ook de meeste slachtoffers. In de landen
ten zuiden van de Sahara is maar liefst één op de twaalf volwassenen
met HIV besmet (tegen één op de vierhonderd in West-Europa).
In oktober 1999 stelde de regering van Zimbabwe voor een aidsbelasting
in te voeren, in de vorm van een toeslag van drie procent op de
inkomstenbelasting en op alle bedrijfsbelastingen. De opbrengst is
bedoeld om de gevolgen van de aidsepidemie in Zimbabwe op te vangen.
Vergelijk barebacking.
alarm-bh Er zijn veel apparaatjes in omloop om vrouwen te beschermen
tegen opdringerige mannen, maar een belangrijk nadeel van die spuitbussen,
verdoofpistolen en alarmapparaatjes is datje ze eerst te voorschijn
moet halen. De Britse student industrieel ontwerpen Kursty
Smith bedacht hiervoor een oplossing: de alarm-bh. Het gaat om een
bh met een ingebouwd alarm. Als de draagster zich belaagd voelt, registreert
een elektronische sensor in de beugel van de bh haar toenemende
hartfrequentie. Daardoor wordt een luid piepend alarm in werking
gesteld om de aanvaller af te schrikken. Het ANP schreef op 17
oktober 1999:
Behalve voor op straat belaagde vrouwen is de alarm-bh, die op een
batterij werkt, volgens Smith ook geschikt voor oudere alleenstaan-
de dames die bang zijn in huis een ongeluk te krijgen. Als de hart-
slag van een vrouw sneller gaat door iets anders dan angst - bij-
voorbeeld bij een ontmoeting met een beroemde filmster - dan is
het alarm uit te schakelen door een druk op een knopje op de voor-
kant van de bh.
Verschillende lingeriefabrikanten toonden grote belangstelling voor
de alarm-bh. Naar verwachting ligt de bh echter niet voor 2001 in de
winkels. Hij zal ongeveer honderd gulden gaan kosten.
Vergelijk gezondheidshemd.
antibioticatest Het chemieconcern DSM presenteerde op 14 september
1999 een test om na te gaan of vlees antibiotica bevat. Het gaat om een
[20]

eenvoudige, door TNO goedgekeurde test, die in NRC Handelsblad werd
aangeduid als antibioticatest en in de Volkskrant als DSM-test:
De vleescontroles zijn nu nog erg bewerkelijk. Er zijn monsters no-
digvan de nieren, die alleen in laboratoria onderzocht kunnen wor-
den. De uitslag komt pas na 24 uur. De DSM-test bestaat uiteen am-
pul waarin een bacterie zit. Als er vleesvocht aan deze bacterie
wordt toegevoegd, moet de purperen ampul binnen drie uur geel
verkleuren. Als dat niet gebeurt, bevat het vlees antibiotica.
De nieuwe test, door DSM zelf PremiTest genoemd, is zes- tot duizendmaal
gevoeliger (afhankelijk van het soort antibioticum) dan de standaardtest
die de autoriteiten nu in Nederland toepassen. Er zijn al afspraken
gemaakt met een Europese supermarktketen, die leveranciers
van vlees wil verplichten hun producten aan de test te onderwerpen.
Goedgekeurde producten krijgen een sticker met de mededeling antibiotïcavrij
(een neologisme uit 1998).
antifilterorganisatie Wereldwijd gaan steeds meer scholen en ouders
ertoe over om internet te filteren.
Dat heeft soms rare gevolgen. NRC Handelsblad meldde op 31 juli
1999 dat 7,3 miljoen Amerikaanse scholieren niet bij de digitale versie
van de Bijbel kunnen. De toegang tot sites met de Heilige Schrift wordt
geblokkeerd door een filterprogramma, een woord dat we in deze betekenis
sinds 1996 kennen.
Tegenstanders van filteren hebben zich in de Verenigde Staten verenigd
in een antifilterorganisatie, het Censorware Project. Censorware,
dat bestaat uit juristen, schrijvers en programmeurs, testte duizenden
websites en ontdekte dat het filterprogramma Bess soms volstrekt
onschuldige sites blokkeert. Zo werden delen van de website van
Time Magazine, het Instituut voor Australisch-Aziatische Psychiaters,
een genootschap van striptekenaressen, een basketbal-nieuwsbrief en
talloze andere websites door het filterprogramma geblokkeerd. Anderzijds
liet Bess minstens 265 websites met expliciete pornografie
door.
Verschillende conservatieve leden van het Congress proberen jiltersojtiuare
(een woord uit 1997) op scholen en in openbare bibliotheken
te verplichten. Zij willen dat een en ander wordt vastgelegd in filter-
Ui]

wetgeving, een woord dat net als antifilter organisatie in 1999 z'n debuut
maakte.
Vergelijk vloekfilter.
antirookbrigade De eerste Nederlandse samenstellingen met antirook
zijn waarschijnlijk antirookmagiër en antirooktempel. Ze dateren uit het
begin van de jaren zestig. Eind 1961 belandde Robert-Jasper Grootveld
voor zestig dagen in het Huis van Bewaring, omdat hij sigarettenaffiches
met de letter K (van kanker) had beklad. In 1962 wijdde de
antirookmagiër, zoals hij zich noemde, een antirooktempel in, gevestigd
in een oude garage in de Korte Leidsedwarsstraat in Amsterdam. Hij
sprak daar, verkleed als Zwarte Piet, magische bezweringsformules uit
over het 'grote dopesyndicaat van de nicotineverwerkende industrie',
over de 'misselijkmakende middenstand' en over 'de verslaafde consument
van morgen'. Tot het ritueel behoorde ook de 'Ugge-ugge-song',
waarbij iedereen uiteindelijk in hoesten uitbarstte.
Toen de garage na een maand afbrandde, vertoonde Grootveld zijn
magische bezweringen her en der op happenings - een woord dat in die
tijd in de mode raakte - maar vanaf juni 1964 was hij wekelijks te vinden
bij het 'Lieverdje' op het Spui. Dit standbeeld van een Amsterdams
straatjochie was door de sigarettenfabriek Hun ter aan de stad Amsterdam
geschonken, en Grootveld beschouwde dat als 'een absurd offer
aan het publiek'. Overigens waren zijn protesten vooral gericht tegen
de consumptiemaatschappij. De sigaret was daarvan een symbool.
Zelf bleef Grootveld gewone en marihuanasigaretten roken om 'van
de duisternis te getuigen'.
Hoe het ook zij, naar alle waarschijnlijkheid zijn de eerste Nederlandse
antirook-woorden gevormd door Robert-Jasper Grootveld. Inmiddels
zijn er heel wat bij gekomen, vooral het afgelopen decennium.
Te denken valt aan antirookactie, antirookactivist, antirookcampagne,
antirookkruistocht, antirooklobby, antirookpropagandist, antirookreclame,
antirookstichting, antirookvereniging en antirookwetgeving.
Nieuw in 1999: antirookbrigade en antirookteam. Beide woorden waren in
november te lezen in Folia, het weekblad van de Universiteit van Amsterdam:
'Het AMC is rookvrij. Een ludiek antirookteam zal de komende
twee weken verstokte of onwetende nicotineverslaafden met pepermuntjes
attenderen op het nieuwe verbod.'
Volgens de Tabakswet van 1998 moeten ruimtes voor rokers en niet-
[22]

okers in het ziekenhuis bouwkundig worden gescheiden, maar bij het
AMC is het nog niet zover. In de tussentijd moet de antirookbrigade
uitkomst bieden.
antirookpil Nederland telt ruim vier miljoen rokers. Bij iedere jaarwisseling
nemen zo'n honderdvijftig- tot tweehonderdduizend van hen
zich voor om te stoppen met roken. Ze proberen het op wilskracht,
met nicotinepleisters of nicotinekauwijom (woorden die we sinds 1992 kennen),
met acupunctuur, cursussen, therapie of met andere hulpmiddelen,
maar het succes is gering: zo'n 88 procent pakt na een tijdje de
draad weer op. Het effect zou groter moeten zijn bij de antirookpil, een
artikel dat in Nederland in 1999 debuteerde.
Zoals zo vaak bracht het ANP het nieuws als eerste. 'Een in de Verenigde
Staten populaire anti-rookpil', meldde het persbureau op 7 januari
1999, 'komt mogelijk ook in Nederland op de markt. Het gaat
om het middel Zyban, dat niet alleen de lichamelijke en geestelijke nicotineverslaving
tegengaat maar ook de smaak van een sigaret verpest.'
Zyban, een product van de Amerikaanse farmaciegigant Glaxo Wellcome,
is bij toeval ontdekt als antirookmiddel. Oorspronkelijk was het
bedoeld voor de behandeling van depressiviteit bij Vietnamveteranen.
De onverwachte werking van het middel viel op toen veel gebruikers
spontaan stopten met roken. De werkzame stof in het middel is bupropionhydrochloride,
een stof die werkt op een deel van de hersenen
dat een rol speelt bij nicotineverslaving.
Glaxo kreeg in 1997 toestemming om Zyban in Amerika en Canada
op de markt te brengen als antirookmiddel. Volgens het New England
Journal ofMedicine werkt het niet beter dan nicotinepleisters, maar volgens
Glaxo werkt het twee keer zo goed.
Op i december besloot het College voor de Beoordeling van Geneesmiddelen
Zyban toe te laten. Nederland is daarmee het eerste Europese
land waar de antirookpil te krijgen zal zijn. De pillen zijn alleen
op recept verkrijgbaar en moeten zeven tot twaalf weken worden geslikt.
Volgens de Stichting Volksgezondheid en Roken (Stivoro) is de
antirookpil alleen aan te bevelen voor echt verstokte rokers. 'Er kunnen
bijwerkingen optreden als hoofdpijn, oververmoeidheid en misselijkheid.
Uiteindelijk blijft wilskracht nog altijd de belangrijkste voorwaarde
om van het roken af te komen', aldus een woordvoerder.
[23]

Overigens greep een recordaantal rokers de millenniumwisseling aan
om een stoppoging te wagen: volgens een NIpo-onderzoek waren
ruim 665.000 Nederlanders van plan om op 1 januari 2000 te stoppen.
antisnurkspray Snurken is het trillen van zachte weefsels achter in de
keel, die zich tijdens de slaap ontspannen. In oktober 1999 meldde SalesMark
in Oosterhout dat in Engeland een nieuw product op de markt
was gekomen dat bijna alle snurkers een ongestoorde nachtrust geeft.
De spray - merknaam Snorenz - bevat een mengsel van vitamines, liposomen,
waterglycerine en allerlei oliën. Het goedje moet achter in
de keel worden gespoten, waar het acht uur lang de weefsels verstevigt,
zodat die minder trillen. Aldus de fabrikant.
De Nederlandse media berichtten cynisch over de antisnurkspray of
antisnurkkeelspray. Zo schreef het ANP op 10 november 1999:
De anti-snurkkeelspray Snorenz is volgens distributeur Liberty
Health Care in Baarn effectief bij 97 procent van de gebruikers.
Adriaansen [KNO-arts van het Eindhovense Catharinaziekenhuis]
denkt dat Snorenz vooral effectief is voor de bedrijfswinst van de
producent. 'Hier is onvoorstelbaar veel geld mee te verdienen. Het
is een groot probleem voor ongeveer 1,2 miljoen Nederlanders. Zij
zullen zeer geïnteresseerd zijn in dit middel.'
Volgens de Volkskrant deugde het onderzoek naar de werking van de
spray voor geen meter.
Atlantismodel Stelling van mediaspecialist Maurice de Hond: de helft
van de Nederlandse bedrijven is over tien jaar verdwenen of overgenomen,
omdat ze niet voldoende hebben geïnvesteerd in internet. De
Hond zei dit op 2 juli 1999 in Utrecht in het zogenoemde 'Grote goeroe-debat'
van de Internet Society Nederland. Volgens Trouw voelden
de aanwezigen zich opgejaagd door De Honds boodschap. Amerikaanse
bedrijven zouden de boel hier overnemen. 'Niet omdat ze meer
geld hebben, maar omdat ze Internet serieuzer nemen. Nederland
loopt volgens De Hond de kans dat het poldermodel verschuift naar
het Atlantismodel.'
Zoals bekend werd het mythische eilandenrijk Atlantis door de zee
verzwolgen (wegens wangedrag van de bewoners). De Hond zei met-
[24]

een hoe het Atlantismodel kon worden voorkomen: 'Overleven is alleen
mogelijk door veel meer te investeren in het medium. Als dit niet
binnen korte tijd gebeurt, dan voel ik mij genoodzaakt om weer een
boekte schrijven.'
autobetaalbox In Nederland wordt al sinds 1989 gedebatteerd over rekeningrijden,
een term die is bedacht door Kees Mijnten, indertijd directeur
voorlichting van het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Een essentieel
onderdeel van het rekeningrijden is natuurlijk de afrekening.
Hoe weetje nu welke auto waar heeft gereden? Daar is van alles op bedacht,
maar in 1999 kwam de autobetaalbox in beeld, een chipapparaatje
in de auto om automatisch te betalen.
1999 was sowieso een belangrijk jaar in de geschiedenis van het rekeningrijden.
Na jarenlang gesteggel nam het kabinet in juni de beslissing
om het rekeningrijden op 1 september 2001 rond één stad in te
voeren, namelijk Amsterdam. Worden de files niet kleiner, dan wordt
het rekeningrijden afgeblazen. Nemen de files wel af, dan komt er rekeningrijden
rond Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Het
kabinet besloot tot deze gefaseerde invoering - die in strijd is met het
regeerakkoord - vanwege het massale verzet in de samenleving, dat
vooral wordt gevoed door de ANWB.
'De elektronische tolheffing', verduidelijkte het ANP op 18 juni
1999, 'geldt voor alle weggebruikers: automobilisten, motorrijders,
vrachtwagens en ook buitenlandse auto's. Zij betalen 's ochtends tussen
7 en 9 uur 7 gulden tol per passage. Voor automatische betaling is
een chipapparaatje - de autobetaalbox - nodig, dat in de auto moet
worden bevestigd. De prijs is 5 gulden. Het apparaatje kost het eerste
halfjaar 25 gulden en daarna 65. De heffing is alleen stadinwaarts. Er
hoeft niet te worden betaald tijdens weekeinden, de zomer- en kerstvakantie
en op feestdagen.'
De autobetaalbox moet achter de voorruit worden geplaatst. Men
spreekt soms ook van bet aalbox en van betaalboxsysteem.
Vergelijk webauto.
Baligate Sinds de Watergate-affaire is het vooral in de Engelstalige journalistiek
mode om voor grote, geruchtmakende schandalen een naam
te verzinnen die eindigt op -gate. Nederlandse en Vlaamse kranten
hebben deze gewoonte overgenomen. De afgelopen jaren berichtten
[25]

zij onder meer over Agustagate, Asiagate, Camillagate, Chinagate,
Contragate, Datagate, Dianagate, Dukegate, Dunagate, Fergiegate,
Filegate, Floodgate, Flygate, Indogate, Inkathagate, Irangate, Korea-
gate, Monicagate, Pasquagate, Sisdegate, Skategate en Travelgate.
The Sun nam deze trend ooit op de hak door zich uit te roepen tot
'the gatest newspaper in the world'. 'Wij hebben werkelijk alle gate-
verhalen', schreef de Britse sensatiekrant, 'zelfs de gate-verhalen die
onze concurrenten niet hebben, zoals propagate, Ramsgate, Colga-
te...'
Het jaar 1999 bracht vier nieuwe gates: Balüjate, chickencjate, cocaïne-
gate en Kremlingate. Baligate betreft een schandaal van de Indonesische
Bank Bali. Die zou vele tientallen miljoenen guldens overheidsgeld
hebben overgemaakt naar een bedrijf van een partijgenoot van de In-
donesische president Habibie. De benaming debuteerde in de Indone-
sische pers. Chickengate (zie aldaar) is het schandaal van de met
dioxinen verontreinigde Belgische kippen, zonder twijfel de bekend-
ste gate van 1999. Cocaïnegate betreft de smokkel, met behulp van cor-
rupte Nederlandse ambtenaren, van 15.000 kilo coke. Die smokkel
had plaats aan het begin van de jaren negentig maar werd in juni 1999
door een onderzoekscommissie onthuld. Cocaïnegate is een Nederland-
se vondst en bleef beperkt tot de kolommen van het Algemeen Dagblad.
Kremlingate, dat wél internationaal gebruikt werd, heeft betrekking op
corruptie met miljarden dollars westerse hulpgelden. De Russen
maakten zich hier minder druk om dan de westerse media, vandaar de
kop in NRC Handelsblad van 31 augustus 1999: 'Kremlin lijdt niet erg
onder Kremlingate'. Een enkele keer werd Kremlingate ook wel Rus-
landgate genoemd, een vertaling van het Engelse Russiagate.
barebacking Barebackinc] was een van de eerste nieuwe woorden van
1999. Het ANP maakte er op 14 januari 1999 melding van, onder de
kop 'SAD-Schorerstichting waarschuwt voor nieuwe sekstrend':
'Barebacking' staat in de VS voor seks zonder condoom tussen twee
mensen die niet van elkaar weten of ze al dan niet besmet zijn met
het aidsvirus H IV. Met deze vorm van bewust onveilige seks heeft de
SAD-Schorerstichting grote problemen. Uit contacten met sleu-
telfiguren in de Amsterdamse scene blijkt dat de trend de oversteek
heeft gemaakt naar Nederland, terwijl het grootste deel van de
[26]

homomannen niet weet wat zijn status is, vertelt A. Witbreuk van de
SAD-Schorerstichting. Of ook andere trends, zoals het elkaar be-
wust besmetten, zijn overgewaaid weet hij niet. Volgens Witbreuk
worden hier termen als barebacking, skin-to-skin en raw-sex door el-
kaar heen gebruikt en staan ze voor diverse vormen van onbe-
schermde seks, waarbij niet altijd sprake is van de eerder genoem-
de wederzijdse kennis.
De eigenlijke betekenis van bareback is 'zonder zadel rijdend', maar al
sinds de jaren vijftig wordt het in het Amerikaanse slang gebruikt voor
'neuken zonder condoom'. De aangescherpte betekenis - neuken zon-
der condoom met iemand die mogelijk is besmet met HIV - debuteer-
de in het voorjaar van 1997 op Amerikaanse internetpagina's. Op sites
met namen als Xtreme-sex en Gaybareback verschenen teksten als 'Doe je
pensioen niet weg, aids is bijna te genezen'. En: 'Fuclc rubbers, go na-
tural'. Er werden barebackparty's georganiseerd voor onbeschermde,
anonieme seks. Een en ander bracht Youp van 't Hek tot de vaststelling
dat de hedendaagse homo condoommoe is, een woord dat niet eerder is
gesignaleerd.
NRC Handelsblad riep eind 1999 op om een Nederlands woord voor
barebacking te verzinnen. De jury koos uiteindelijk voor Griekse roulette.
'Doorslaggevend bij barebacking is vanzelfsprekend het risico-ele-
ment', luidde de toelichting. 'Je kunt er HIV mee oplopen. Dit aspect
leverde woorden op als blindkezen, doemflensen, durfneuken, kami-
kazekezen, kamikezen, kontrisken, lemmingseks, pikpoker, risicopu-
leren, risicoraggen, risicozen en waagwippen. Daar zitten mooie
vondsten tussen, maar het homoseksuele element ontbreekt. Dat is
wel aanwezig in Griekse roulette, de winnaar in deze groep. Griekse lief-
de betekent "homoseksualiteit", het op z'n Grieks doen betekent "anaal
coïteren" (Van Dale) en roulette is een kansspel. Verder is er de associa-
tie met Russische roulette. Overigens hebben ruim twintig inzenders
iets met roulette bedacht, zoals achterroulette, aidsroulette, Hiv-rou-
lette, holroulette, homoroulette, reetroulette en roze roulette. Ook niet
gek gevonden: hiwen.'
Vergelijk aidsbelasting.
BB De afgelopen eeuw is de afkorting BB intensief gebruikt. Voor onder
meer Bescherming Bevolking, Belgische Boerenbond, Binnenlands
[27]

Bestuur (in het vroegere Nederlands-Indië), bankbiljet, bakboord en
natuurlijk - sinds de tweede helft van de jaren vijftig - voor Brigitte
Bardot. In het laatste kwartaal van 1999 kwam er een betekenis bij, na-
melijk Big Brother, de naam van het geruchtmakende televisieprogram-
ma van Veronica, dat op zijn beurt is genoemd naar de almachtige dic-
tator in Orwells roman Nineteen eighty-four (1949). Binnen de kortste
keren leverde deze real-life soap (een woord uit 1994) allerlei nieuwe sa-
menstellingen en afleidingen op, woorden die zonder twijfel snel weer
zullen verdwijnen, zoals: BB-adept, BB-avond, BB-belieuer, BB-bewoner,
BB-bouwkeet, BB-deelnemer, BB'er (bewoner van het BB-huis in Almere),
BB-Jan, BB-gekte, BB-gesticht, BB-k antoor, BB-kijker, BB-nieuwtje, B B-onthul-
ling, BB-psycholoog, BB-variant, BB-uriendinnetje en BB-iuebsite. Het meest
frequent waren BB-huis en BB'er.
Vergelijk dagboekkamer, knuffel-tv en nomineren.
beachcam Ooit was er een tijd datje een camera had en een (geluidsrecor-
der. Dit veranderde ingrijpend toen in 1982 verschillende Japanse be-
drijven min of meer gelijktijdig de camcorder op de markt brachten. In
tegenstelling tot de videocamera (een woord uit 1978) kon je met de cam-
corder tegelijk beeld- en geluidsopnamen maken.
Ook taalkundig had de camcorder veel invloed, want opeens werd het
gewoon om camera te verkorten tot cam, om dit vervolgens voor of ach-
ter een ander woord te plakken. Zoals in webcam, een via internet be-
reikbare camera, een woord dat dateert uit 1996. Of in netcam, een
woord uit 1998.
In 1999 kwamen er drie nieuwe samenstellingen met cam bij, al-
thans in de doorzochte krantenbestanden: beachcam, nannycam en weer-
cam. Langs de Nederlandse kust blijken talloze camera's te staan. 'On-
vermoeid turen zij vierentwintig uur per dag de kustlijn van onze
territoriale wateren af', aldus NRC Handelsblad op 21 oktober 1999.
Deze 'beachcams' verschaffen belangrijke informatie aan water-
minnaars. Is het een goede dag om te zeilen? Is het lekker strand-
weer? Is de wind stevig genoeg? [...] Op de site BeachCam Zeezicht
zijn zeven van zulke webcams te vinden. Twee daarvan staan in
Scheveningen, de andere in Egmond aan Zee, Noordwijk, Zand-
voort, Eersel en Bergen aan Zee.
[28]

In het bericht wordt tevens gesproken van strandcams, ook een neologisme.
Via een nannycam kun je - in huis - het kindermeisje in de
gaten houden, de weercam geeft rechtstreeks zicht op de lucht boven
bijvoorbeeld Heemskerk of Zandvoort. Vooral webcams waarmee personen
zich vierentwintig uur per dag laten bekijken, komen vrij veel
voor op internet. Een en ander leidde in een krantenbericht tot
gelegenheidssamenstellingen als webcamberoemdheden, webcampersoonlijkheden
en cam-bekendheden.
bedrijfsmasseur, bedrijfsmasseuse Omdat het voor bedrijven steeds
moeilijker wordt om goede mensen binnen te halen en binnen te houden,
bieden zij allerlei extraatjes. Management by pampering wordt dit
verschijnsel genoemd, dat onder meer heeft geleid tot artistiek verantwoorde
werkplekken, huiskoks, en fitness of massage op de werkplek.
Die massage wordt gedaan door een bedrijfsmasseuse, een woord
dat debuteerde in Elle, en wel op i januari 1999, wat het tot het eerste
nieuwe woord van het millenniumjaar maakt. In een uitvoerig artikel
over het pamperen - een woord dat in 1995 ontstond als variant op 'in de
watten leggen' - van werknemers schreef Elle:
In Amstelveen klinken tegen vijven opzwepende houseklanken door
het als fitnessruimte ingerichte penthouse van Hewlett-Packard.
Uit alle hoeken en gaten van het bedrijf komt personeel achter het
beeldscherm vandaan om mantelpak en pantalon voor een sport-
outfit te verruilen. Hewlett-Packard pampertzijn mensen met gratis
aerobicslessen na het werk - en waarom zou je als werknemer de
file niet verruilen voor een uurtje sport en sauna? Het bedrijf ver-
zorgt ook hardloop- en schaatstrainingen, zaalsporten en yoga-les-
sen en elke woensdagmiddag komt er een masseuse om afgematte
werknemers van nieuwe energie te voorzien. Ze is bijzonder popu-
lair: wie zich nu aanmeldt, kan pas in april bij de bedrijfsmasseuse
terecht.
In juni beschreef ook Quote de nieuwe trend op de arbeidsmarkt.
'Werknemers die wel iets met het lichaam willen doen, maar geen zin
hebben in beweging kunnen terecht bij de bedrijfsmasseur, tenminste
bij Hewlett-Packard, Greenpeace, American Book Center, en Tracey
Forbes, zelfstandige in Amsterdam, bezoekt deze bedrijven met de "in
[29]

touch chairmassage'V Bedrijfsmasseurs doen dus ook aan stoelmassage,
een woord dat sinds 1997 geregeld voorkomt, samen met stoelmasseur
en stoelmasseuse.
beeldschermtachograaf Ongeveer veertig procent van de ruim 2,5
miljoen mensen die dagelijks achter de computer zitten, heeft last van
klachten aan nek, schouders, armen, handen en vingers, kortweg RSI
(repetitiue strain injury). Volgens de wet mag iemand niet meer dan zes
uur per dag met een computer werken, maar uit onderzoek blijkt dat
een kwart van de beeldschermwerkers veel langer achter de pc zit.
Om de kans op RSI te verkleinen presenteerde FNV Bondgenoten
op 15 juni 1999 een computerprogramma dat registreert hoe lang en
hoe intensief een werknemer op de computer werkt. Het gaat om een
programma dat het aantal toetsaanslagen en muisbewegingen opslaat.
Die bewegingen worden verschillend waargenomen: een harde
aanslag geldt als intensiever dan een lichte, dubbelklikken met de
muis is intensiever dan een enkele klik. Neemt het programma waar
dat er te lang en te intensief achter het scherm werk is verricht, dan
waarschuwt de computer met licht- en geluidssignalen. Een oranje
lampje betekent gevaar, bij rood zit iemand al in de gevarenzone.
De FNV presenteerde het computerprogramma, dat is gemaakt
door E. Lambooy, als een beeldschermtachograaf. Die naam is verzonnen
door Jan Warning, hoofd Kwaliteit van de Arbeid. Warning gebruikte
het woord op 10 maart 1998 voor het eerst in een intern rapport, getiteld
De beeldschermtachograaf. Als voorbeeld had hij het apparaat voor
ogen dat de vrachtwagenbestuurder dicteert wanneer hij moet pauzeren.
In de vele krantenberichten over de beeldschermtachograaf verzonnen
journalisten allerlei alternatieven, zoals anti-RSL-tachograaJ, muisalarm,
muisarmalarm, muisarmbestrijder, muisarmtachograaf, pc-tachograaf
en RSl-tachograaf. Maar Warnings vondst komt sindsdien het vaakst
voor en maakt waarschijnlijk de meeste kans, ook omdat het woord
duidelijk en correct is, hoewel een tikkie lang. Overigens schuiven
sommige woordenboeken Warning ook de uitvinding van het woord
muisarm in de schoenen, maar zelf ontkent hij dit ten stelligste. Sinds
1996 houdt hij zich intensief met RSI bezig. Het woord muisarm bestond
toen al zeker twee jaar (kop in het Algemeen Dagblad van 12 januari
1994 'Computer leidt nu ook tot muisarm').
[30]

De beeldschermtachograaf blijkt een succes. In november maakte de FNV
bekend dat het computerprogramma al op 60.000 werkplekken is
geïnstalleerd. Mogelijk kan het helpen een einde te maken aan de muis-
armplaag, een woord dat in 1999 werd gemunt door de Volkskrant.
beeldschermterreur Er zijn veel soorten terreur. De afgelopen jaren
was in de kranten bijvoorbeeld sprake van contraterreur, familieter-
reur, muziekterreur, politieterreur, reclameterreur, straatbeeld terreur,
spoorwegterreur, telemarketingterreur en zelfmoordterreur. In 1999
kwam er een nieuwe vorm bij: beeldschermterreur.
Over het geboortejaar van het woord beeldscherm zijn we goed geïn-
formeerd. Het werd in 1958 opgetekend in een jaarboek van de Win-
kler Prins Encyclopedie, in een lijst 'nieuwe woorden in onze taal'. Sa-
men overigens met bit en computer.
Beeldschermterreur debuteerde op 11 december 1999 in de Volkskrant in
een artikel over internet als treitermedium (ook een nieuw woord trou-
wens, maar met minder overlevingskansen dan beeldschermterreur). Een
en ander komt veel voor op scholen. Zo kreeg een meisje bij een infor-
maticales eens de schrik van haar leven toen de leerlingen de pc's aan-
zetten. Op de beeldschermen van de computers verscheen een verhaal
waarin stond dat zij met iedereen het bed in dook. In andere gevallen
werd van jongens gezegd dat ze homo waren of voor de Russen spio-
neerden.
Ook het bedrijfsleven kampt met computerterreur, een woord uit
1990. Volgens Wim van Veelen, adviseur arbeidsomstandigheden bij
FNV Bondgenoten, is beeldschermterreur op de werkvloer vaak seksu-
eel getint, net als op scholen. 'Van Veelen kan zich goed voorstellen dat
mensen ziek worden of ontslag nemen vanwege de beeldschermter-
reur', schreef de Volkskrant. 'Werkgevers doen te weinig om het pesten
op de werkplek terug te dringen', vindt Van Veelen. 'Vaak vindt de lei-
ding het nog leuk ook dat die seksplaatjes de ronde doen. [...] Ook
scholen moeten [...] duidelijk stelling nemen tegen computerterreur.
Gebeurt dit niet, dan staan de scholen niet sterk als ze scholieren weg-
sturen vanwege Internet-misbruik.'
belboom 'De Limburgse gemeente Hunsel', meldde het ANP op 15 april
1999, 'krijgt als eerste op het Europese vasteland een "belboom": een
op enige afstand niet van echt te onderscheiden spar, geheel vervaar-
[31]

digd van metaal. Te gebruiken als zendmast voor mobiele telefonie.'
De nepspar werd gebouwd door het Engelse bedrijf Alan Dick & Co
(ADC). De boom is vijfentwintig meter hoog, weegt twaalf ton en
wordt ook wel boommast of zendboom genoemd. 'Pas als je het ding van
dertig centimeter afstand bekijkt, zie je dat hij geheel uit metaal is op-
getrokken', verklaarde een medewerker van ADC. Columnist Ruud
Verdonck was het daar in Trouw niet mee eens:
Op de foto ziet de belboom er heel redelijk uit. Hooguit een beetje
statig en eenzaam tussen allemaal struikgewas. Volgens de fabri-
kant moetje de boom tot op dertig centimeter naderen voor je kunt
zien dat het helemaal geen echte boom is maar een ijzeren obsta-
kel. Die claim lijkt me wat al te optimistisch. Je ziet zelfs van ruime
afstand op de foto meteen dat er met het gevaarte iets loos is. Te
weinig zure regen gehad.
Voor Zuid-Europese landen ontwikkelde ADC een aangepast type: de
palmbelboom. Libertel nam de Hunselse belboom op 28 april in gebruik.
Vergelijk Talkie kids phone, wappen en zendkraan.
bergdetective Op 23 maart 1999 ging in Nepal een expeditie op pad om
antwoord te krijgen op een vraag die bergbeklimmers al 75 jaar bezig-
houdt, namelijk: wie bereikte als eerste de top van de Mount Everest?
Zeker is dat de hoogste berg ter wereld in 1953 werd bedwongen door
de Nieuw-Zeelander Edmund Hillary en de Nepalese gids Tenzing
Norgay. Maar hadden de Britten George Mallory en Andrew Irvine in
1924 ook de top bereikt? Zelf hebben ze het niet kunnen navertellen,
want ze stierven tijdens de expeditie.
De bergbeklimmers die in 1999 op pad gingen, werden in NRC Han-
delsblad consequent berg detectives genoemd - een woord dat niet eerder
is aangetroffen. 'De bergdetectives die gisteren vanuit de Nepalese
hoofdstad Kathmandu vertrokken, gaan op zoek naar een fototoestel
én de bevroren lijken van de Britten George Mallory en Andrew Irvine,
die sinds 8 juni 1924 ergens aan de noordzijde van de berg onder de
sneeuw begraven moeten liggen.'
De Kodak-camera werd niet gevonden, het goed geconserveerde
lijk van Mallory wel. Het lag op 8290 meter hoogte - ruim vijfhonderd
[32]

meter onder de top - op de 'moeilijke' noordflank van de berg. Mallory
had een tweedjasje en leren schoenen aan, en het klimtouw zat nog
om zijn middel. Eind mei volgde de conclusie van de bergdetectiues: Mallory
had de top waarschijnlijk niet bereikt. De route die hij had gekozen
was te zwaar en kende te veel obstakels.
beton bom 'In plaats van high-techbommen zetten Amerikaanse gevechtsvliegtuigen
tegenwoordig bommen met beton in tegen Irak. De
Amerikaanse luchtmacht is begonnen met lasergestuurde bommen te
vullen met beton, als er doelen in bewoonde gebieden moeten worden
vernietigd. Op die manier neemt het risico van burgerslachtoffers af.'
Aldus de Volkskrant op 8 oktober 1999 onder de kop 'VS bombarderen
Irak nu met betonbommen'.
NRC Handelsblad voegde er 's avonds nog wat details en achtergrondinformatie
aan toe.
De projectielen wegen twee- tot drieduizend kilo, iets zwaarder dan
het conventionele type. Ze vinden hun weg naar het doel met be-
hulp van een sensor in de neus die een weerkaatste laserbundel in
het vizier houdt en beweegbare stuurvinnetjes. Dat deze bommen
worden ingezet, is tekenend voor de nauwkeurigheid waarmee doe-
len kunnen worden getroffen. Indien bijvoorbeeld een stuk lucht-
doelartillerie op één meter wordt gemist, is er geen schade.
Het was ironisch dat juist Irak nu werd bestookt met betonbommen,
aldus NRC Handelsblad. 'Begin 1991, op het hoogtepunt van de Golfoorlog,
vuurde Irak namelijk een Scud-raket op Israël af die was voorzien
van een betonnen lading. De raket, voor de gelegenheid in de Iraakse
pers Al Hijarra gedoopt, wat "kei" betekent, kwam ver van de bewoonde
wereld in de Negev-woestijn neer. Dat Irak een "steen" naar Israël
wierp, was een directe verwijzing naar de keien waarmee Palestijnse
jongeren tijdens de intifada, de Palestijnse volksopstand, het Israëlische
leger bestookten.'
Vergelijk grafietbom.
biechtshow Een biechtshow is een televisieshow waarin men een misstap
opbiecht. Zoals overspel, drankzucht of mishandeling van partner
en/of kind. De commerciële omroepen grossieren erin, maar ook de
[33]

EO is niet vies van een biechtshou;, mits de misstap tot inkeer heeft geleid.
In NRC Handelsblad van n september 1999 werd dit nieuwe woord
gebruikt in een artikel over de overlast die de mobiele telefoon veroorzaakt:
Wij zijn nu allemaal eikaars publiek. Je hoeft je niet meer binnen te
dringen bij 'Jerry', bij 'Oprah' of bij een van de andere biechtshows
op tv. Een openbare ruimte en een mobiele telefoon, meer heb je
niet nodig, en daar sta je al midden op de Bühne en kun je iedereen
de kleine of grote drama's van je leven in de oren toeteren.
Bijlmersyndroom Op 4 oktober 1992 stortte een Boeing 747 van de Israëlische
luchtvaartmaatschappij El Al neer op de Bijlmer in Amsterdam.
Omdat de toedracht van het ongeluk lang onduidelijk bleef, hield
de Tweede Kamer een parlementaire enquête. De verhoren duurden
van 27 januari tot 12 maart. Er was in de jaren daarvoor al heel veel over
de ramp geschreven en dit had tot allerlei (gelegenheids) samenstellingen
geleid, zoals Bijlmercomplot, Bijlmerdoojpot, Bijlmerspeurder enzovoorts.
In de uitvoerige berichtgeving over de Bijlmerenquête doken
talloze nieuwe samenstellingen op. De meeste waren eendagsvliegen,
maar de kans is groot dat Bijlmersyndroom een lang leven beschoren is.
Immers, zolang er mensen zijn die hun gezondheidsklachten toeschrijven
aan de Bijlmerramp - of dit nu terecht is of niet - heeft dit
woord gebruikswaarde. Net als Bijlmerziekte.
Bijlmerziekte dook in 1996 voor het eerst op, maar brak door in 1999.
Bijlmersyndroom debuteerde op 30 januari 1999 in Trouw. Het dagblad
tekende het op uit de mond van fotograaf L. Bertholet. Diens zoon had
vlak voor de crash foto's van de El Al-Boeing gemaakt waarop te zien is
dat de motoren scheef hangen. 'Fotograaf L. Bertholet is al ruim zes
jaar betrokken bij de Bijlmerramp', aldus Trouw. 'Hij stelde dat er sprake
is van een "Bijlmersyndroom". "Ik ben geen medicus, maar die conclusie
moetje gewoon trekken.'"
Het Bijlmersyndroom bestaat uit een reeks klachten, variërend van
intense vermoeidheid, geheugen- en concentratieproblemen, huidafwijkingen
en luchtwegaandoeningen tot diverse soorten pijn. Of het
syndroom echt bestaat is nog steeds onderwerp van discussie. Volgens
sommigen zijn de klachten toe te schrijven aan een bepaalde stof uit de
lading van het verongelukte El Al-vliegtuig die is vrijgekomen bij de
[34]

and na de Bijlmerramp. Het Academisch Medisch Centrum, dat het
syndroom na veel geharrewar onderzocht, kwam in april tot een ande-
re conclusie. Op verzoek van het ziekenhuis onderzochten huisartsen
de medische dossiers van 544 mensen die naar het meldpunt van het
AMC hadden gebeld. Het Parool vatte de bevindingen als volgt samen:
Volgens de huisartsen, die negentig procent van die klachten ken-
den, is bij zes procent van de aandoeningen een verband met de
ramp waarschijnlijk of zeer waarschijnlijk. In bijna de helft van de
aandoeningen (41 procent) vinden de huisartsen een relatie met de
ramp onwaarschijnlijk; in de overige gevallen durven ze geen me-
ning uitte spreken. Net als bij vorige onderzoeken van het AMC wor-
den psychische klachten het meest in verband gebracht met de
ramp. De huisartsen vinden een relatie tussen de ramp en stress en
depressies het meest waarschijnlijk. Van de lichamelijke klachten
worden luchtwegaandoeningen en leverziekten het vaakst ge-
noemd. De elf vaststaande gevallen van auto-immuunziekten zijn er
meer dan statistisch te verwachten viel. Maar de ramp is er niet de
oorzaak van; anders zouden er veel meer gevallen moeten zijn, al-
dus het AMC. [...] Voor andere kwaadaardige aandoeningen, zoals
kanker, heeft het AMC geen aanwijzing gevonden vooreen verband
met de ramp. Het AMC constateert dat de klachten gedurende deja-
ren na de ramp zijn ontstaan en niet pas in 1997, zoals tijdens de
verhoren van de parlementaire enquêtecommissie enkele malen
werd beweerd. De verhoren tijdens de enquête hebben er wel toe
geleid dat meer mensen een verband zijn gaan leggen tussen hun
klachten en de Bijlmerramp.
Maar zoals gezegd is niet iedereen het ermee eens dat het Bijlmersyn-
droom niet bestaat. Volgens Ivan Wolffers, hoogleraar gezondheids-
zorg aan de Vrije Universiteit, moet de zaak verder worden uitgezocht.
Daarom schreef hij in juni in een krant: 'In de volgende Grote Van Dale
zouden we "Bijlmersyndroom" [moeten] opnemen, met daarachter in
heldere termen: "Reeks verschijnselen van verschillende aard, vaak
aangetroffen bij overlevenden en hulpverleners betrokken bij de Bijl-
merramp. Tot in 1999 was de medische wetenschap niet in staat een
enkele oorzaak voor dit syndroom te geven. Men zoekt verder.'"
Vergelijk onder de pet houden.
[35]

iotech-activist In september 1999 kondigden Amerikaanse milieu-
activisten aan dat ze een rechtszaak zouden beginnen tegen de groot-
ste producenten van genetisch gemanipuleerde gewassen, zoals Du-
Pont, Monsanto en Novartis. Deze bedrijven zouden de agrarische
markten in een wurggreep houden door biotechnologie - een tak van
de biologie die haar wortels heeft in de tweede helft van de negentien-
de eeuw - commercieel uit te buiten. Het plan was om samen met de
boeren in zo'n dertig landen tegelijk een rechtszaak te beginnen. In de
Nederlandse kranten die dit nieuws meldden, werden de activisten
zonder uitzondering biotech-actiuisten genoemd, een woord dat niet eer-
der is opgetekend.
Het woord biotechniek is in 1960 bedacht door de Amerikaan J.J.
Steele. Sinds het begin van de jaren negentig komt de verkorte vorm,
biotech, in allerlei samenstellingen voor, zoals in 1990 in biotech-con-
cern en biotech-fonds, in 1991 in biotech-bedrijf en biotech-product,
in 1993 in biotech-insuline en biotech-lobby, in 1995 in biotech-aard-
appel, biotech-industrie en biotech-onderneming, in 1996 in biotech-
experiment, biotech-hater, biotech-hausse, biotech-hype, biotech-
maïs, biotech-plant, biotech-sector, biotech-soja, biotech-voeding en
biotech-voedingsmiddel, in 1997 in biotech-aandeel, biotech-vrij en
biotech-zaad, in 1998 in biotech-stam en biotech-wereld, en in 1999
(afgezien van biotech-activist) in agri-biotech, biotech-eten, biotech-
geneesmiddel en biotech-markt.
Vergelijk gengewas, hacktivist, vernietigingsgen en zaadpiraat.
Blair-baby De Britse pers stond er maanden bol van: Cherie Blair, de
echtgenote van premier Tony Blair, was zwanger van hun vierde kind.
Dat was om twee redenen bijzonder. In de eerste plaats omdat het voor
het eerst in 150 jaar was dat een premier tijdens zijn ambtsperiode een
baby zou krijgen. Daarnaast maakte Cheries leeftijd een en ander op-
merkelijk, want zij is 45.
Aanvankelijk dook de aanduiding Blair-baby in de Nederlandse pers
alleen op in berichten over de Blairs, maar op 2 december maakte de
Volkskrant er een nieuwe soortaanduiding van, in een artikel getiteld
' "Blair-baby" heeft de toekomst':
Paren twijfelen steeds vaker over het nemen van een kind en stellen
het ouderschap steeds vaker uit. Bij tweederde van de eerstgebore-
[36]

nen is de moeder ouder dan dertig jaar. Ook komen er steeds meer
zogenoemde Blair-baby's: dit jaar waren er vijfduizend pasgeborenen
met een moeder van boven de veertig. Voor een kwart van deze
moeders was het bovendien het eerste kind. De gemiddelde leeftijd
waarop Nederlandse vrouwen hun eerste kind krijgen, is nu bijna 30
jaar.
bodywire Begin 1999 waren ze opeens overal te zien: meisjes met neptatoeages
in de vorm van dunne, sierlijke bandjes in verschillende
kleuren. De kranten spraken van bodywire, magk-tattoos, strincj-tattoos,
en tattoobandjes - woorden die allemaal niet eerder zijn aangetroffen.
Het Parool signaleerde de trend als eerste. Op 27 januari 1999 schreef
deze krant: 'Naast de nep-tattoos in de vorm van plakplaatjes en de
henna-tattoos die een paar weken blijven zitten, ontwikkelt zich een
nieuw fenomeen op dit gebied. Steeds vaker zie je hippe mensen rondlopen
met een string-tattoo om nek, enkel, pols of arm: een gevlochten,
rekbaar bandje van zwart visdraad, dat verdacht veel lijkt op een
echte tattoo. Deze zogenoemde bodywire is te krijgen bij onder andere
drogisterijen, en is een stuk goedkoper (ƒ 12,50) dan een echte tatoeage,
en nog verplaatsbaar ook.'
Half mei voegde de Rijn en Gouwe daaraan toe: 'De tattoorage zet gewoon
door. Waren 't eerst zwarte, stugge materialen die gebruikt werden
voor de armbanden en kettingen, nu zijn ze flinterdun en ook in
verschillende kleuren te verkrijgen. Nieuw is de regenboogverwerking:
drie of vier kleuren in een "tattoo". [...] Ook nieuw is het slangenmodel,
deze tattoo heeft een golfbeweging. De magie tattoos zijn
er in de vorm van ringen, armbanden, enkelbanden en kettingen.' NRC
Handelsblad maakte pas in juli melding van de rage, onder de kop 'Alle
stoere meisjes hebben een tattoo'.
bompauze Er zijn meer soorten pauzes dan je zou denken. Het Groene
Boekje, de officiële spellinglij st van het Nederlands, kenter al twintig,
waaronder dweilpauze, eetpauze, cjeuechtspauze, loonpauze en regenpauze.
Nieuw in 1999 en meteen met stip binnengekomen: de bompauze. De
NAVO probeerde Joegoslavië, dat huishield in Kosovo, op de knieën te
dwingen door intensieve bombardementen, maar in Nederland was
niet iedereen het daarmee eens. 'Groenlinks wil snel bompauze', kopte
het Algemeen Dagblad op 11 mei 1999, daarmee het debuut van het
[37]

woord vastleggend. Tien dagen later op het ANP: 'Kabinet bespreekt
bompauze en einde Kosovo-conflict'. En in de weken erna: 'NAVO niet
eensgezind over noodzaak "bompauze"' (ANP) en 'Van Aartsen oogst
kritiek coalitie met bompauze' (de Volkskrant). Na ruim 33.000 bombardementsvluchten,
waarbij circa 20.000 bommen werden afgeworpen,
werd de oplossing toch bereikt aan de onderhandelingstafel. Dat
was op 9 juni. Een dag later was de eerste echte bompauze een feit.
Overigens werd het woord later ook nog overdrachtelijk gebruikt.
Zo schreef de Volkskrant op 22 december 'Bompauze in dialoog EU-China
beëindigd'. Het ging hier niet over het gooien van bommen, maar
om het leveren van scherpe kritiek.
Vergelijk grafietbom en KFOR.
boxenstelsel Nieuwe wetgeving levert vaak nieuwe woorden op. Zo
leidde een herziening van het belastingstelsel in 1892 tot de woorden
inkomstenbelasting en uermogensbelasting. Bedrijfsbelasting bestaat sinds
1893 en rijunelbelasting sinds 1897. Noem mij uw belastingen en ik zeg
u in welk land u woont.
Eind 1999 presenteerde staatssecretaris Vermeend van Financiën
plannen om het belastingstelsel in 2001 ingrijpend te herzien. Dit leverde
zeker één nieuw woord op, boxenstelsel, dat op 15 september voor
het eerst in de kranten opdook. 'Het kabinet', schreef het Algemeen Dagblad
op die dag, 'introduceert een boxenstelsel; in box 1 belastbaar inkomen
uit werk en woning tegen een oplopend tarief van 32 tot 52
procent, in box 2 belastbaar inkomen uit aanmerkelijk belang (vast tarief
30 procent) en in box 3 belastbaar inkomen uit sparen en beleggen
(vast tarief 30 procent). Als het inkomen in een box negatief is kan dat
niet worden verrekend met een positief inkomen uit een andere box.'
Toen Vermeend twee weken later achter een pc plaatsnam om via
internet vragen te beantwoorden over zijn plannen, schreef NRC Handelsblad,
onder de kop 'Vermeend opent vierde box: babbelbox':
Enkele serieuze vragenstellers werden afgewisseld door een leger
van 'grappenmakers' díe onder schuilnamen als Gerrit Zalm (minis-
ter van Financiën), Peter R. de Vries (misdaadverslaggever op tele-
visie) en 'anonymous' de staatssecretaris aan het lachen kregen.
'Geachte staatssecretaris,' vroeg een chatter, 'heeft u het boxen-
stelsel ontworpen omdat u een hokjesdenker bent?'
[38]

Boxenstelsel is zonder twijfel een blijvertje. Ton den Boon, hoofdredac-
teur van Van Dale, voorzag het woord al van een definitie: 'Belasting-
stelsel waarin de verschillende inkomsten worden belast tegen ver-
schillende tarieven in een aantal (tarief)boxen.'
Vergelijk Oom Dagobert-regeling.
boxfresh In maart 1999 onderging het vrouwen tijdschrift Blud. een in-
grijpende restyling. Geen eindeloze beschouwingen meer over nieuwe
cd's, films en boeken; voortaan ging het zich nog meer toeleggen op
fotografie, mode, lifestyle en trends. Het blad richtte zich nu ook op de
hoger opgeleide, modebewuste jonge vrouw en verscheen op glim-
mend papier. Het presenteerde zich met enige scherts als vrouwenglos-
sy, een woord dat we sinds 1996 kennen.
Hoewel de hoofdredacteur verklaarde niet meer mee te willen doen
aan 'vaag trendwatch-geblaat', werd in het eerste nummer nieuwe stijl
een behoorlijk vage trend gespot, namelijk boxfresh. 'De veranderde
Blud.', aldus het Algemeen Dagblad op 19 maart 1999, 'presenteert zich
box/resh, een trend waarover het zelf uitvoerig bericht. Hoe nieuwer,
hoe beter. Vers uit de doos, helemaal spie en span, kraaknieuw en hy-
perclean. Boxfresh is mode, schoenen, voedsel als sushi, tijdschriften,
"Boxfresh heeft iets magisch. Boxfresh is als Sneeuwwitje die klaarligt
met natte roze lippen.
Vergelijk übercool en yeccle.
breekboom Een military is een driedaagse wedstrijd voor paarden die
bestaat uit dressuurproeven, uithoudingsproeven en een springcon-
cours. Het is de zwaarste tak van de paardensport, en geregeld gaat er
iets mis. Zo kwamen in 1997 twee paarden om het leven bij de military
van Boekelo, en in 1999 lieten vijf ruiters het leven bij een military in
Engeland, de bakermat van deze sport.
In Boekelo wilden ze niet nog eens dode paarden op het parcours
en daarom bedacht Jacob Melissen, persfotograaf en militaryliefheb-
ber, een hindernispaal die bij een ongeluk zou meegeven. Normaal
zijn hindernispalen van massief hout, maar Melissen liet bij het decor-
centrum van de NOS een hindernispaal bouwen met een kern van ei-
kenhout, een laag van piepschuim en een coating van latex. Hij verzon
er het woord breekboom voor.
De eerste twee breekbomen werden in oktober 1999 uitgeprobeerd
[39]

in Boekelo. Melissen haalde er bijna alle kranten mee, zodat het nieu-
we woord vele keren te lezen was, ook in koppen. Zo kopte NRC Han-
delsblad 'Military test "breekboom'", het Haarlems Dagblad schreef
'Military Boekelo met "breekbomen"' en de Volkskrant besteedde twee
keer aandacht aan de nieuwe hindernispaal, één keer onder de kop
'Hindernispaal bij military met ingebouwde kreukelzone' en vervol-
gens met het nieuws 'Breekboom bewijst zijn waarde in de military'.
De breekboom bewees z'n waarde omdat er inderdaad een paard te-
genaan botste... zonder gewond te raken. Het Algemeen Dagblad leverde
als enige commentaar op het nieuwe woord. Onder de kop 'Na klap-
schaats nu de breekboom' schreef deze krant: 'Een wat sullige naam,
te plaatsen in het rijtje van de klapschaats. Maar de naam zegt alles over
het geheim van de balk. Zodra het paard stevig in botsing komt met de
balk, breekt deze.'
Melissen was 'bijna extatisch' over het resultaat en ook veel ruiters
waren enthousiast, maar niet allemaal. 'De breekboom riep vragen
op', schreef Trouu; op n oktober 1999. 'Verliest een paard zijn respect
niet voor een echte boom? En: hoe wordt het breken van een breek-
boom zonder val bestraft, als je bedenkt dat het paard waarschijnlijk
ten val zou zijn gekomen als er een echte boom gelegen had?'
Vergelijk paardenbegraafplaats.
bullshit bingo Het Algemeen Dagblad bracht het nieuws in oktober 1999
zelfs op de voorpagina: een nieuw woordspel verovert Nederland. De
naam: bullshit bingo.
Volgens de krant is het spelletje overgewaaid uit Amerika en Enge-
land, waar werknemers elkaar al sinds het begin van de jaren negentig
tijdens vergaderingen afrekenen op het gebruik van clichétaal. Nu zou
deze nieuwe vorm van bingo aan 'een onstuitbare opmars' in de Ne-
derlandse vergaderzalen zijn begonnen.
'Het werkt zo', schreef het Algemeen Dagblad op 22 oktober. 'Zet alle
nietszeggende (bullshit) woorden of uitdrukkingen die in uw bedrijf
regelmatig worden gebruikt op een bingoformuliertje (6x6 vakjes) en
ga de vergadering in. Elke keer als u een woord hoort dat op het lijstje
voorkomt, kruist u het aan, en na vijf kruisjes roept u keihard "Bull-
shit!" Een van de belangrijkste voordelen, aldus de spelers: meedoen
voorkomt indutten tijdens vergaderingen. Andere voordelen: iedereen
blijft alert en als het goed is, neemt het onduidelijke taalgebruik af. En-
[40]

kele uitdrukkingen op de formulieren: win-win, commitment, een stuk
kwaliteit, de klant staat centraal, ín de week leggen, van strategisch belang, core
business, resultaatgericht en niet te vergeten target.'
Vanzelfsprekend variëren de bullshitwoorden per sector. Het adviesbureau
KPMG ontwikkelde speciaal voor een ministerie een formulier
met daarop uitdrukkingen als een stuk draagulak en planproces. Bij
adviesbureau Ernst & Young circuleert een formulier met onder meer
pro-actieve opstelling, targets, synergie en win-win-situatie.
burgerjournalistiek Burgerjournaiistiek is een vondst van Maarten Huygen,
televisiecommentator bij NRC Handelsblad. Hij muntte het op 25
november 1999, als vertaling van het Amerikaanse civic journalism.
'Burgerjournalistiek is uit Amerika overgewaaid', aldus Huygen, 'en
blijft dicht bij het dagelijkse leven van de burger. Wat de journalist
"nieuws" vindt, heeft niet altijd maatschappelijk belang, laat de affaire
Monica Lewinsky zien. De burgerjournalist reduceert zijn berichtgeving
niet tot emoties, persoonlijke kwesties of schandaaltjes, maar
brengt opbouwende verslaggeving over de wereld om ons heen. Er
gaat ook weieens iets goed. Hoe kan de medische zorg worden verbeterd?
Wat moet er gebeuren tegen zinloos geweld? Thema's van de
AVRO.'
Kortom, in de burgerjournalistiek is bepalend waar de burger belangstellingvoor
heeft, niet waar journalisten zo graag over schrijven.
calamiteitenvaartuig Op 13 juli 1999 berichtte het ANP: 'De Koninklijke
Marine in Den Helder krijgt in december de beschikking over een
uniek calamiteitenvaartuig. Met het nieuwe brandblus- en oliebestrijdingsvaartuig
wordt bevuild oppervlaktewater in de haven binnen een
mum van tijd geïsoleerd en verwijderd.'
Het calamiteitenvaartuig wordt gebouwd door de Leeuwarder
scheepswerf De Greuns. Of beter: De Greuns bouwt een voormalig landingsvaartuig
om tot calamiteitenvaartuig. Het gaat om een zestien meter
lang polyester schip dat wordt uitgerust met een brandbluspomp,
een bluskanon en voorzieningen voor het gebruik van een oliescherm.
Brand & brandweer, het vakblad voor brandpreventie, brandbestrijding
en hulpverlening, meldde in juli 1999 dat de brandweer onderzoek
doet naar de haalbaarheid van een calamiteitentreïn. Ook dat is een
nieuw woord. Oliebestrijdingsvaartuig dateert uit 1996.
[41]

carveschaats 'Het marathonpeloton', aldus het Algemeen Dagblad op 29
november 1999, 'leerde afgelopen zaterdag een nieuw woord: carve-
schaats. Jan Maarten Heideman introduceerde het nieuwigheidje bij de
negende KNSB/Unox-wedstrijd in Amsterdam. De fysiotherapeut uit
Oldebroek won op de speciale ijzers met machtsvertoon de massa-
sprint en moest na afloop wat aan zijn collega's uitleggen.'
De carveschaats is ontwikkeld door Hans Veldhuis, schaatstrainer,
coach van de Deventer IJsclub en tevens bedenker van het haaienpak
(zie aldaar). 'Het idee is komen overwaaien uit de skiwereld', vertelde
Veldhuis aan Trouw. 'De ijzers zijn aan het begin breed, in het midden
smal en aan het einde weer breed, waardoor je een ronding krijgt. Be-
gin en eind van de messen zijn 1,1 millimeter dik, in het midden 0,9.
Door het dunnere middengedeelte heb je veel meer druk op het ijs,
waardoor de schaats beter glijdt. Vooral in de bochten heb je er voor-
deel bij, want door het profiel in het mes stuur je automatisch de bocht
in.'
De nieuwe schaats kreeg zoveel aandacht in de media dat er zelfs
ruimte overbleef voor de taalkundige kant van de zaak. 'In Amsterdam
waren de opmerkingen in het marathonpeloton over de carve ronduit
hilarisch', rapporteerde de Volkskrant. 'Sommigen wisten het woord
niet eens goed uit te spreken.'
Heideman zei te verwachten dat met de carveschaats binnenkort
het ene na het andere schaatsrecord zal worden verbeterd. Maar ande-
ren waren sceptischer, wat te volgen was in krantenkoppen als 'Carve-
schaats maakt geen indruk op Gianni Romme' (Haarlems Dagblad),
'Twijfels over nut van nieuwe carve-schaats' (de Volkskrant) en 'Weinig
fiducie in carve-schaats' (ANP).
Overigens is het principe van de carveschaats al oud. Omstreeks
1878 werd een vergelijkbaar model gebouwd door een zekere kapitein
Dowler en aan het begin van de twintigste eeuw bracht ook de Friese
schaatsenmaker Hoekstra uit Warga schaatsen op de markt waarbij
het ijzer in het midden smaller was dan aan de uiteinden. Deskundi-
gen spreken in dit verband wel van concave ijzers.
ceeceetje De afkorting c.c. staat onder meer voor 'copie conform' en
'carbon copy'. Dat betekent dat er een eensluidend afschrift van een
document gaat naar degene wiens naam achter de afkorting staat
ingevuld. C.c. is geen nieuwe afkorting, zeker niet zelfs, maar door
[42]

e-mail is ze wel aan een tweede leven begonnen. Dat er een beetje an-
ders uitziet dan het eerste. Het is nu heel gewoon geworden om men-
sen te horen zeggen: 'Stuur A. een mailtje en doe mij dan een ceecee-
tje.' Nog niet aangetroffen op schrift, maar zeer geregeld te horen.
chickengate Vanaf eind mei 1999 schreef de hele internationale pers
over chickengate - het schandaal van de met dioxinen verontreinigde
Belgische kippen. Van de kwaliteitskranten gebruikte Le Monde het
woord als eerste. Op 31 mei schreef Jean Yves Nau in een klein stukje
op de 'Dernière Page': 'Premier Jean-Luc Dehaene, zo meldt een van
onze Brusselse correspondenten, heeft besloten het dossier dat de
pers nu al chickengate heeft gedoopt, aan zich te trekken.' De Spaanse
media hadden het over el Chickengate.
Van de Nederlandse kranten was de Volkskrant er als eerste bij. Op 3
juni schreef deze krant, in een portret van een Antwerpse pluimvee-
houder:
'Zie maar', vertelde de veehouder, 'de uniformiteit van dit koppel is
goed, hè. Je ziet geen achterblijvers. Ze zitten allemaal op gewicht.'
Maar dergelijke constateringen tellen niet, in de week van chicken-
gate.
NRC Handelsblad had het (later) nog even over kippencjate en kippencrisis,
maar die sloegen niet aan.
Vergelijk Baligate, colavergiftiging, dioxinekip en gifkip.
citytarief Het opengooien van de telefoniemarkt is volgens sommigen
een van deze beste dingen die Nederland in de afgelopen jaren zijn
overkomen. Een en ander heeft in ieder geval tot felle concurrentie ge-
leid, en dus tot scherpe prijzen, ook van KPN, de voormalige monopo-
list. Op 28 april 1999 meldde KPN Telecom dat het zijn beltarieven
voor verschillende bestemmingen in Europa en de VS drastisch zou
verlagen. Zo werd bellen met de VS maar liefst 58 procent goedkoper.
Behalve met fors lagere landentarieven kwam KPN ook met het zoge-
noemde citytariej 7 , waardoor bellen naar de belangrijkste financiële
centra in Europa (Frankfurt, Brussel, Londen en Parijs) extra voordelig
is geworden. Volgens KPN waren de prijsverlagingen mogelijk dankzij
het samenwerkingsverband met het Amerikaanse Qwest, dat eigen
[43]

netwerken aanlegt. Volgens anderen was een en ander ingegeven
doordat ICPN veel internationaal belverkeer verliest aan zijn concurrenten.
In het Duits komt City-Tarif sinds 1997 voor.
Vergelijk Talkie kids phone.
clubcondoom Over de herkomst van het woord condoom zijn de geleerden
het niet eens. Sommigen leiden het af van het Latijnse condomare
'volledig temmen, intomen', volgens anderen gaat het woord terug op
een zekere dr. Condom. Deze lijfarts van Karei de Tweede zou de schapendarm
als voorbehoedmiddel hebben gepropageerd.
Over de herkomst van clubcondoom bestaat geen onduidelijkheid. De
Engelse voetbalclub Coventry City introduceerde het clubcondoom
eind september 1999. 'De voetbalclub uit de Premier League komt met
een eigen clubcondoom op de markt', meldde het ANP. 'Supporters
kunnen het condoom straks uit automaten bij het Highfield Road-stadion
trekken. Ook twee supermarkten leggen het Coventry-product in
de schappen. De aanhang herkent het condoom gemakkelijk, omdat
de verpakking de clubkleuren heeft.'
colavergiftiging Het Groene Boekje hanteert als opnamecriterium dat
een woord in twee verschillende bronnen moet voorkomen. De officiële
woordenlijst van het Nederlands kent al twaalf samenstellingen
met vergiftiging - inclusief mosselvergiftiging -, dus colavergiftiging kan er
nog wel bij, want dat kwam in 1999 in minstens twee verschillende
bronnen voor. Het ging overigens om tegenstrijdige berichten, want
op 16 juni meldde NRC Handelsblad, onder de kop 'Oorzaken colavergiftiging
bekend': 'Coca-Cola heeft de oorzaken achterhaald van de reeks
vergiftigingsgevallen met producten van het frisdrankenconcern in
België'. Maar twee weken later berichtte het ANP:
De exacte oorzaak van de colavergiftiging [...] staat overigens nog
steeds niet vast. Coca-Cola wil echter niet langer wachten. Via ad-
vertenties in Belgische kranten meldt het Amerikaanse concern dat
er geen problemen meer zijn en de consumptie van cola veilig is.
Om de campagne kracht bij te zetten krijgt elk Belgisch huishouden
zaterdag een bon die recht geeft op een gratis fles frisdrank van an-
derhalve liter.
[44]

De problemen met Coca-Cola deden zich begin juni 1999 voor. Toen
belandden 46 leerlingen van een middelbare school in het Vlaamse
Bornem in het ziekenhuis na het drinken van een blikje cola uit een
drankenautomaat in het schoolgebouw. Omdat België net volop verwikkeld
was in chickengate (zie aldaar) waren de reacties internationaal
buitengewoon heftig. België besloot tot een totaal verkoopverbod
van Coca-Cola-producten, en in Frankrijk, Duitsland, Spanje, Nederland
en Luxemburg werden miljoenen blikjes en flessen uit België
geïmporteerde cola, Fanta en Sprite uit de schappen gehaald. Zelfs in
het Midden- en Verre Oosten daalde de verkoop van cola merkbaar
naar aanleiding van de Cola-affaire, zoals de kwestie al snel bekendstond.
Aanvankelijk dacht Coca-Cola dat de vergiftigingsverschijnselen te
maken hadden met verontreinigd koolzuurgas in de drank en met een
schimmelwerende stof aan de blikjes, afkomstig van pallets van de
bottelarij. Later werd duidelijk dat dit toch de oorzaak niet geweest
kon zijn, omdat de schadelijke stoffen in veel te kleine hoeveelheden
aanwezig waren. Sindsdien houdt men het op massahysterie, gevoed
door het dioxineschandaal. De schade voor Coca-Cola was er niet minder
om. De omzet in Europa daalde in het tweede kwartaal met zes a
zeven procent. Coca-Cola berekende de schade op zo'n tweehonderd
miljoen gulden. Overigens kreeg het bedrijf dit bedrag grotendeels terug
van de verzekering.
collegeliner Op 24 juni 1999 had het Alge meen Dagblad een kleine primeur.
De krant meldde dat scholieren in Friesland vanaf september
met een collegeliner naar school konden. Het ging om een 'speciaal
naar de wensen van de jeugd ingerichte bus' van NoordNet. De bus
zou scholieren en studenten uit Sneek, Harlingen, Zwaagwesteinde,
Veenwouden en Hardegarijp twee keer per dag zonder overstap naar
scholen in Leeuwarden brengen, 'onder het genot van de commerciële
zender Radio Rebecca'. Voornaamste doel was overigens om de treinen
op de overvolle trajecten Leeuwarden-Groningen, Leeuwarden-
Sneek en Leeuwarden-Franeker in de spits te ontlasten.
Een woordvoerder van NoordNet legde uit waar de naam vandaan
kwam: 'De naam collegeliner moet je op z'n Engels uitspreken en is
door een panel met scholieren bedacht. Daaruit bleek ook dat er vooral
behoefte is aan tafels in de bussen om aan te werken. Of te kaarten.'
[45]

Op 6 september reed de collegeliner (NoordNet schrijft CollegeLiner)
voor het eerst. Het was geen succes. In de grote, gele studentenbus zat
geen enkele student of scholier, terwijl de stadsbus erachter mudvol
bleek te zitten met de doelgroep. Deze moeizame start werd breed uitgemeten
in de media, waarbij collegeliner vele koppen haalde. Zo
schreef het ANP 'Leeuwarder CollegeLiner nog geen succes'; de Volkskrant
kopte 'Mond-tot-mondreclame moet scholieren de superhippe
collegeliner inlokken', het Algemeen Dagblad meldde 'Studentenbus
CollegeLiner swingt nog lang niet' en Trouu; kopte 'CollegeLiner nog
geen succes'.
De directeur van NoordNet liet zich hierdoor niet uit het veld slaan.
'De mond-tot-mondreclame moet nog beginnen', zei hij.
Vergelijk grachtengordelbus.
computer assisted reporting Nieuwe poot in de vaderlandse journalistiek,
overgewaaid uit de Verenigde Staten: computer assisted reporting,
afgekort CAR. Dick van Eijlc, redacteur bij NRC Handelsblad en een van
de Nederlandse pioniers op dit gebied, schreef op 9 juni 1999:
De laatste jaren beginnen ook in Nederland journalisten de moge-
lijkheden te ontdekken van het analyseren van elektronische be-
standen. In de Verenigde Staten is dit onder de naam computer assis-
ted reporting een lang bestaande traditie. Pioniers gingen daar reeds
in de jaren zestig met zelfgeschreven programma's overheidsbe-
standen te lijf, waarbij ze in de nachtelijke uren de computers ge-
bruikten waarop overdag de abonnementenadministratie draaide.
Een sterke computer is bij CAR aan te bevelen. Van Eijlc analyseerde
onder meer presentielijsten en resultaten van hoofdelijke stemmingen
in het Europees Parlement, aangeleverd in meer dan zeshonderd
WordPerfect-bestanden, samen vele duizenden pagina's. 'Enkele bewerkingsslagen
bleken voor de Pentium 11 450 met 196 megabyte geheugen
zelfs te veel gevraagd. In kleine stapjes moesten de bestanden
worden aangepast. En zelfs bij die kleine stapjes stond de pc regelmatig
een kwartier of langer te pruttelen.'
consumentenhausse Precies drieënveertig jaar was G.B.J. Hiltermann
wekelijks op de AVRO-radio te horen met zijn column 'De toestand in
[46]

de wereld'. Op 22 november 1999 sprak hij zijn laatste column uit,
waarna nog een discussie volgde met emeritus-hoogleraar dr. I.A. Diepenhorst
en oud-bisschop Bär. In deze discussie zette Hiltermann (85)
zich fel af tegen de maatschappelijke vervlakking, materialistische
tendensen, en het verlies aan normen en waarden. Hij zei, aldus de
Volkskrant:
We leven in een tijd met een welvaartsexplosie, een consumenten-
hausse: altijd maar met vakantie en langer met vakantie, jongelui in
discotheken, die pillen slikken. Dat is een terugval in een primitieve
stijl. Ik vind het discotheekwezen verwerpelijk. Jongelui die 's och-
tends om acht uur eindelijk thuiskomen en dan de hele nacht heb-
ben getandhakt, die kun je nog niet eens als primitieven beschou-
wen. Primitieven hebben zich ook wel in een bepaald ritme
bewogen, maar die hebben er dan nog een soort ritueel bij. Dat is
dit niet. Dit is weerzinwekkend!
Deze passage bevat drie interessante woorden, namelijk tandhakken
(een verschrijving voor tandakken, een woord dat het Nederlands in de
achttiende eeuw uit het Maleis leende en dat 'langzaam lopend of op
de plaats blijvend dansen' betekent), welvaartsexplosie (een neologisme
dat in 1992 debuteerde) en consumenten hausse. Dat laatste woord is nooit
eerder aangetroffen en is dus kennelijk ter plekke door Hiltermann bedacht.
Wat het precies betekent is niet duidelijk, maar hij zal wel 'hausse
in consumentenuitgaven' bedoelen.
Vergelijk technohausse.
cultuurverkenner We hadden al natuurverkenners, gewone verkenners en
zeeverkenners, maar als het aan staatssecretaris Rick van der Ploeg
ligt, komen daar cultuurverkenners bij. Hij zei dat op 25 mei 1999, bij de
presentatie van zijn beleidsplan 'Ruim Baan voor Culturele Diversiteit'.
Van der Ploeg wil ten minste veertig tot zestig miljoen gulden per
jaar besteden aan maatregelen om de cultuurdeelname te bevorderen
van allochtonen, jongeren en andere groepen in de samenleving die
onvoldoende profiteren van subsidies. De taak van de cultuurverkenner
is allochtone talenten op te sporen en te begeleiden bij het aanvragen
van subsidies.
[47]

Van der Ploeg bedacht ook iets om minderheden meer als toeschouwer
bij het culturele leven te betrekken. Volgens hem zouden culturele instellingen
hun aanbod moeten aanpassen, wat ze zouden kunnen
doen met behulp van een community curator. Daarmee bedoelde hij iemand
uit een bepaalde bevolkingsgroep die wordt gevraagd om een
tentoonstelling te maken. In het Nederlands is community curator niet
eerder aangetroffen, in het Engels wel.
Van der Ploeg gaf in zijn nota niet aan waar hij het geld voor zijn
nieuwe beleid precies vandaan wil halen. Wel lichtte hij zijn plannen
een paar weken later nader toe in een uitgangspuntenbrief, zoals het met
een Haags gruwelwoord uit 1998 heet.
cursusmoe In juli 1999 maakte het weekblad Intermediair bekend dat Nederland
cursusmoe aan het worden is. Uit een enquête was gebleken dat
hoger opgeleiden de laatste jaren steeds minder aandacht geven aan
scholing.
Drie jaar geleden brachten academici en mensen met een hbo-opleiding
nog vijf weken per jaar door met het volgen van cursussen. Dat
was medio 1999 nog maar de helft. Vooral juristen waren het zat: gingen
ze in 1996 nog zeven weken op cursus, in 1999 was dat anderhalve
week. Ook bij specialisten in de informatietechnologie, een sector
waar veel wordt geschoold, nam het aantal studieweken sterk af: van
zes naar drie per jaar.
Cursusmoe en cursusmoeheid zijn nieuwe woorden, net als condoommoe,
een verschijnsel dat tot barebacking (zie aldaar) heeft geleid. De overdaad
aan lijstjes met de beste x van de twintigste eeuw, leidde tot het
woord lijstjesmoe, dat op 22 december in de Volkskrant debuteerde. In
1997 leek het er even op dat de Nederlander vakantiemoe was. Volgens
het researchinstituut N RIT in Breda werden er toen 630.000 vakanties
minder geboekt. Die daling bleek echter niet structureel.
cyber- De golf aan cyberwoorden die ons nu overspoelt, gaat terug op een
vondst van de Amerikaanse sciencefictionschrijver William Gibson. In
1982 lanceerde Gibson in een kort verhaal getiteld Omni het woord cyberspace
voor een denkbeeldige, interactieve wereld, gecreëerd door
computers. In 1984 gebruikte hij het nogmaals, nu in het boek Neuromancer,
dat een bestseller werd. Opmerkelijk is dat Gibson er geen
weet van had dat de door hem beschreven fantasie van ruimtelijk van
[48]

elkaar gescheiden individuen die via computers met elkaar contact onderhielden
in die tijd al gerealiseerd was. Althans, volgens Tim Jordan,
de schrijver van Cyberpower. The Culture and Politics of Cyberspace and the internet.
Hoe het ook zij: aanvankelijk werd cyberspace alleen gebruikt in het
wereldje van computerfreaks, communicatiedeskundigen en sciencefictionliefhebbers,
maar omstreeks 1990 brak het door in het algemene
taalgebruik.
In de Engelstalige media ontstond toen een ware cyberplague, zoals
de Britse woordvorser Michael Quinion het heeft genoemd. In een
paar jaar tijd verzamelde hij ruim tweehonderd samenstellingen met
cyber-, merendeels eendagsvliegen. Volgens Quinion is de plaag inmiddels
aan het afnemen, maar in het Nederlandse taalgebied is daar
nog niet veel van te merken. Nieuw in 1999 zijn onder meer cyberfraude,
cyberhelm, cyberkraak ('Als gevolg van de cyberkraak werd de Witte
Huis-site meer dan 24 uur uit de lucht gehaald om de beveiligingslekken
te onderzoeken'), cybersonate, cybersupermarkt, cybertherapie en cyberueilincj.
De woordenboeken stellen zich - begrijpelijk genoeg - terughoudend
op. De Grote Van Dale (1999) vermeldt slechts cyberbucks, cybercafé,
cybernaut, cyberpunk en cyberspace. Koenen (1999) voegt daar nog cyberseks,
cybershop, cyberstore, cybertijdperk en cyberwereld aan toe. De eerste
dateren uit het begin van de jaren negentig.
Overigens was Gibson niet de eerste die een woord vormde dat begint
met cyber. De Franse wiskundige André Marie Ampère was hem al
in 1834 voorgegaan met cybernetique, dat hij omschreef als 'de kunst
van het besturen', en in 1948 schreef de Amerikaanse wiskundige Norbert
Wiener een beroemd boek getiteld Cybernetics, or control and communication
in the animal and the machine. Wiener definieerde cybernetica
daarin als 'de leer van de automatische regelings- en communicatiesystemen'.
Uiteindelijk gaat cyber terug op het Griekse kubernètikos 'bestuurs-,
besturings-'.
dagboekkamer Geen televisieprogramma heeft in 1999 zoveel invloed
op het Nederlands gehad als Big Brother, de real-life soap van Veronica.
Nomineren en de afkorting BB kregen er een betekenis bij en onze taal
werd uitgebreid met ten minste twee nieuwvormingen: wegnomineren
en dagboekkamer. Daarnaast werden ejfe lekker knuffelen en laatje niet gek-
[49]

maken gevleugelde woorden, want veel gebruikt door een bewoner van
het Big Brother-huis.
De dagboekkamer was in het BB-huis de kamer waar bewoners da-
gelijks even alleen konden praten met een stem van buiten. Met een fa-
milielid, met een dokter, een psycholoog of iemand van het Veronica-
team. Zij konden er hun hart luchten zoals in een dagboek, dat zal het
idee achter de naam zijn geweest.
In de dagboekkamer nomineerden de BB'ers ook hun huisgenoten.
Dat wil zeggen: zij lieten weten wie er wat hen betreft kon vertrekken.
Een belangrijk verschil met een dagboek is dat fragmenten uit de ge-
sprekken ook op televisie werden uitgezonden.
De kranten plaatsten dagboekkamer aanvankelijk tussen aanhalingste-
kens, om aan te geven dat het een nieuw en nogal vreemd woord is,
maar door de enorme populariteit van de serie vervielen die komma's al
snel. Het Algemeen Dagblad gebruikte het woord op 13 oktober 1999 in
een artikel over een afvallige van de zwartekousenkerk van Opheusden:
Big Brother [...] moet voor iemand die jarenlang in een Betuwsdorp
van de buitenwereld afgesloten is geweest, bijna een feest van her-
kenning zijn. Hij staat met zijn onbegrepen eenzaamheid niet al-
leen. Ook in Almere wachten ze gespannen op het grote oordeel. De
bewoners van het huis gaan tobbend en schuldbewust door het le-
ven. Ze worden blootgesteld aan verleidingen en genietingen en
worden zo nodig door het kerkbestuur in het dagboekkamertje tot
de orde geroepen als ze hun broeders en zusters dreigen te verra-
den. Ze controleren elkaar en bewaken hun gemeenschap. Indrin-
gers worden er meteen uit gegooid. Wie tegen de wetten van Big
Brother zondigt, moet zijn schuld ten overstaan van heel de ge-
meenschap belijden. Na twee keer kijken weet de zwarte kous het
zeker: Big Brother is Opheusden!
Vergelijk BB, knuffel-tv en nomineren.
dartmachine In januari 1999 werd Raymond van Barneveld, postbode te
Den Haag, voor de tweede keer wereldkampioen darten. Anders dan
de eerste keer werd hij ditmaal op de voet gevolgd door de Nederland-
se media. Gevolg: dartsgekte en Van Barneveld op slag een Bekende Ne-
derlander (en postbode-af, want prof). Van Barneveld, bijgenaamd
[50]

'Barney', bleef vrijwel voortdurend in het nieuws, in juni 1999 omdat
hij het opnam tegen dartmachines - een woord dat niet eerder in het Nederlands
bestond. De machines - ook dartrobots of dart-o-maten genoemd
- waren gebouwd door studenten van de faculteit werktuigbouwkunde
van de TU Delft.
Er waren achttien verschillende machines. Winnaar: de dartmachine
van Vital van Reeven, Martijn van Os en Evert van der Plassche. 'De
dartmachine van de winnaars leek nog het meest op een mechanische
kruisboog. Pijltjes werden vanaf een plankje met een touw gelanceerd.
Een laserstraal bepaalde de richting', aldus het ANP op 10 juni.
Volgens de ene krant was Barney niet erg teleurgesteld over zijn verlies:
'Ik heb hiervan iets unieks verloren, daar schaam ik me niet voor.'
Maar volgens een andere krant verliet hij beduusd het podium. 'Ik wist
totaal niet wat ik hier moest verwachten. Verliezen is nooit leuk. Bij alles
wat ik doe, wil ik winnen. Zelfs met ganzenborden. Maar als ik dan
toch moet verliezen dan liever van zo'n apparaat.'
Vervolgens had Barney nog een vraag aan de studenten: of ze niet
een handtekeningenmachine voor hem konden maken. Want sinds januari
had hij bijna 90.000 visitekaartjes met zelfgeschreven handtekeningen
uitgedeeld.
Vergelijk plagiaatcontrolemachine.
dassenwasser Dassen hebben meestal maar een korte levensduur,
want reinigen is een probleem. Een lichte handwas is meestal niet afdoende
om de voedselresten of het huidvet uit de nek helemaal te verwijderen.
Het bedrijf HG International bedacht een oplossing: de dassenwasser.
Trouw bracht het nieuws op 19 juni 1999:
De vieze stropdas oprollen, in de speciale waspot doen, deksel
erop, schudden en even laten staan. Daarna met een bijgeleverd
pincet de das uit de pot vissen, en ophangen om te drogen. Binnen
30 minuten is de das schoon en ruikt hij fris. Dassenwasje is verkrijgbaar
bij de drogisterij en is geschikt voor alle materialen.
deeltijdvrees Er bestonden al vele soorten vrees - denk bijvoorbeeld
aan drempelvrees, examenvrees, koudwatervrees en pleinvrees - maar deeltijdurees
is nieuw. NRC Handelsblad gebruikte het woord op 20 april 1999, in
een bericht over een onderzoek waaruit was gebleken dat bij grote
[51]

ondernemingen een op de drie mannen graag in deeltijd zou willen
werken. Maar ze durven er niet voor uit te komen, uit angstvoor de reacties
van bazen en collega's. Anders gezegd: deeitijdvrees plaagt de
werkende man, en dat was ook de kop. Het wachten is nu op de deeltijdvreestherapie.
deurbelpyromaan In 1999 was hij zeker vijftien keer in het nieuws: de
deurbelpyromaan. Het begon meteen bericht van het ANP op 18 oktober
1999: 'De politie in de Achterhoek is op zoek naar een "deurbelpyromaan".
Het afgelopen weekeinde hebben vier inwoners van Doetinchem
aangifte gedaan van het in brand steken van hun deurbel. Enkele
weken geleden werd in het nabij Doetinchem gelegen Wehl negen keer
een deurbel in brand gestoken. De dader heeft het voorzien op kunststof
deurbellen. De politie neemt de zaak hoog op.'
In de weken erna verschenen koppen in de krant als 'Politie in
Achterhoek zoekt "deurbelpyromaan'" (de Volkskrant), '"Deurbelpyromaan"
slaat weer toe' (Trouw) en 'Politie pakt deurbelpyromaan' (NRC
Handelsblad). Het bleek om een dertigjarige inwoner van 's-Heerenberg
te gaan, die alles bij elkaar enkele tientallen deurbellen in Doetinchem
en omgeving in brand stak. De man was volgens de politie 'erg in de
war' en legde een bekentenis af.
dioxinekip Het woord dioxinekip werd voor het eerst gebruikt op 2 juni
1999. Het dook gelijktijdig op in verschillende Nederlandse kranten,
's morgens in de Volkskrant en het Algemeen Dagblad, 's avonds in NRC
Handelsblad. Het Algemeen Dagblad gebruikte het niet alleen in een politieke
beschouwing over de Belgische kippencrisis, maar ook meteen
in een koolcrubriek. Onder de kop 'Kippenpoten in bruine saus', heette
het op de 'servicepagina':
Koken is geen kunst, vindt Henk Savelberg. Koken is een discipline.
Eenvoud, daar gaat het om. En uiteraard goede ingrediënten. Dus
voor kippenpoten met bruine saus, een van 'de originele recepten
van Henk Savelberg', gebruiken we geen dioxinekip, maar pakken
we een kip van Bresse-kwaliteit z'n poten af.
Opmerkelijk is dat NRC Handelsblad aanvankelijk als enige krant in Nederland
dïoxinenkïp schreef, dus met een tussen-n. Dit vanuit het idee
[52]

dat dioxine een meervoudige chemische samenstelling is, wat schei-
kundig juist is maar er voor de spelling niet toe doet. De krant hield
deze foute schrijfwijze een kleine twee weken vol in alle samenstellin-
gen met dioxine (en dat waren er heel wat), maar haalde toen bakzeil.
Men sprak ook van het dioxinekipschandaal.
Vergelijk chickengate en gifkip.
domaingrabbing Om een domeinnaam - een adres op internet - te krij-
gen moet een aanvraag worden ingediend bij een officiële instantie. In
de Verenigde Staten is dat INTERNIC, in Nederland moetje bij de
Stichting Internet Domeinregistratie Nederland (SIDN) zijn. Beide in-
stanties werken grofweg volgens het principe: wie het eerst komt, het
eerst maalt.
Dit is een rijke voedingsbodem gebleken voor een nieuwe sport, die
in het Engels doorgaans domaingrabbing wordt genoemd, het pikken
van andermans domeinnaam met de bedoeling er geld voor te vragen.
Men spreekt soms ook van cybersquatting, een woord uit 1997. Domein-
naam dateert uit 1995. Het ligt voor de hand om domaingrabbing te ver-
talen met domeinkapen of domeinkaping (en de snelle jongens die zich
hiermee bezighouden domeinkapers te noemen), maar alleen dometnka-
ptng is een keer aangetroffen, op 26 april 1999 in NRC Handelsblad. In
andere berichten was steeds sprake van domaingrabbing, een woord dat
op 25 september 1999 debuteerde in de Volkskrant, in een artikel waarin
onder meer werd uiteengezet hoe de SIDN werkt:
Die onafhankelijke organisatie wijst alle Internetadressen toe die
eindigen op punt-nl. De stichting accepteert vrijwel iedere naam,
voor een paar tientjes per aanvraag en daarna vijf gulden per kwar-
taal. Daarbij wordt gecontroleerd of de naam al in het bestand voor-
komt, maar niemand onderzoekt of andermans merknaam in het
geding is. Wel schuift SIDN iedere aanvrager een zogeheten vrijwa-
ringsverklaring onder de neus, waarin de klant verklaart geen in-
breuk te maken op andermans merkrecht. Dat is geen garantie te-
gen domaingrabbing: het registreren van een naam terwijl de
aanvrager dondersgoed weet dat die van een ander is.
Dat dit inderdaad geen garantie is, bleek toen Beursplein 5, een doch-
terbedrijf van de Amsterdamse beurs, een website wilde lanceren met
[53]

als adres beursplein5.nl. Dat adres bleek in handen te zijn van een
klein bedrijfje dat er zes miljoen gulden voor vroeg. De kwestie kwam
voor de rechter, die de Amsterdamse beurs in het ongelijk stelde. Naar
aanleiding van die uitspraak schreef het ANP, op 4 november: 'Het af-
gelopen jaar is de strijd om de merknamen op internet goed losgebar-
sten. Slimme ondernemers proberen bekende namen vast te leggen en
die later voor veel geld te verkopen aan de ondernemingen die claimen
de oudste rechten te hebben. Het "domaingrabbing" heeft een hoge
vlucht genomen.'
Kort daarop schreef Bas Kist, specialist in het merkenrecht, in NRC
Handelsblad:
Vooral de succesverhalen uit Amerika over de astronomische bedra-
gen die voor domeinnamen worden neergeteld - zo is de domein-
naam altavista.com ooit voor 7 miljoen gulden verkocht - lijken de
'domaingrabbers' te inspireren. De uitspraak in de zaak-beurs-
plein5.nl wekt nu, onder andere door de summiere berichtgeving in
de media, de indruk dat domeindieven ook juridisch sterk staan.
Deze conclusie kan echter niet uit het beursplein5-vonnis getrok-
ken worden. Ook na deze uitspraak behouden de eigenaren van
handelsnamen en merken een sterke positie ten opzichte van do-
meindieven. Uit het vonnis blijkt immers dat de AEX de zaak verlo-
ren heeft, omdat volgens de rechter een gebrek kleeft aan de merk-
naam Beursplein 5, en niet omdat de rechter 'domaingrabbing' wil
honoreren.
In Nederland waren eind 1999 ruim honderdduizend domeinnamen
geregistreerd. Het zal aan het aantal rechtszaken liggen of de woorden
domeinkapen, domeinkaping, domeinkapers en domeindief ooit ingeburgerd
zullen raken.
Vergelijk magneetwoord, naambellen en page jacking.
dotcom Een domeinnaam op internet eindigt meestal op een landen-
code van twee letters. Zo staat .nl voor Nederland en .be voor België.
Toen de domeinnamen werden geïntroduceerd - midden jaren tach-
tig - vond men het in de Verenigde Staten niet nodig om Amerikaanse
domeinnamen op .us te laten eindigen. In plaats daarvan maakten de
Amerikanen onderscheid tussen zeven zogenoemde mission labels (een
[54]

vakterm die nog niet in Nederlandse kranten is aangetroffen). Het gaat
om com, gov, edu, mil, int (van international), org en net. De letters
com staan niet voor company, zoals sommigen denken, maar voor
commercial. Aanvankelijk mochten alleen Amerikaanse bedrijven een
domeinnaam op .com laten eindigen, later ontstond het idee dit label
te reserveren voor multinationale bedrijven, maar uiteindelijk is het
toch een tamelijk Amerikaanse aangelegenheid gebleven.
In 1999 leidde de enorme opmars van commerciële internetbedrijven
in de Nederlandstalige kranten tot twee nieuwe woordgroepen: de
puntcom- en de dotcom-woorden (dot is Engels voor 'punt'). Het Algemeen
Dagblad was er op 3 augustus als een van de eerste bij, met een mededeling
op de financiële pagina's: 'Desondanks gaat de stroom beursgangen
van de dotcom's onverminderd door: liefst zes staan er deze
week op de rol.' Nog diezelfde maand kopte de Volkskrant '"Puntcom"bedrijven
ondanks koersdalingen onverminderd populair'. Puntcombedrijf
en dotcom-bedrijf worden sindsdien geregeld in de kranten gebruikt
voor '(commercieel) interbedrijf (in de Verenigde Staten)', en
als variant introduceerde de Volkskrant half december het punt.nl-bedrijf.
Met dotcom is in de kranten opmerkelijk veel meer gespeeld dan met
puntcom. Zo lanceerde de Groene Amsterdammer het woord dotcom-generatie,
had de Volkskrant het over dotcom-miljonairs en de dotcom-sector, en debuteerden
in NRC Handelsblad woorden als dotcom-mania, dotcom-reclame,
dotcom-revolutie, dotcom-slachtojfer en dotcom-land ('Vorig jaar gaven
de dotcom-bedrijfjes, zoals de Internetbranche in Amerika wordt genoemd,
zo'n 300 miljoen dollar aan televisiecommercials uit, dit jaar
zal de grens van een miljard ver overschreden worden. Maar niet alleen
op televisie is het dotcom wat de klok slaat, ook in kranten en tijdschriften
alsmede op billboards langs drukke straten en snelwegen is
er geen ontkomen aan.').
In Het Parool werd het woord zelfs vervoegd. 'Ondernemingen met
een traditie van meer dan een halve eeuw kunnen, als hun hoogste
baas eventjes niet oplet, worden "ge-dotcomd" door starters die nog
geen zes maanden geleden zijn begonnen', schreef de Amsterdamse
krant op 22 oktober 1999. Zelfs gedotcommiseerd is aangetroffen.
Overigens komen er in 2000 nieuwe mission labels aan: .xxx voor
sekssites en .store of .shop voor winkels. Ook die zullen wel weer voor
de nodige nieuwe woorden zorgen.
[55]

driemiïjoenklapper Op 22 december 1999 werden bij een controle aan
de grens tussen België en Nederland twee Maastrichtenaren opgepakt
met het grootste stuk vuurwerk dat ooit in Nederland is aangetroffen.
Het ANP noemde het een driemiïjoenklapper, een mega-achterneef van
de zevenklapper, een woord dat in 1874 ls opgetekend door Multatuli
('Veracht me niet te zeer, lezer, als ik u betuig dat de ware vreugd die er
uit vuurwerk te halen is, in 't afsteken - zélf afsteken! - van zevenklappers
en voetzoekers bestaat').
De driemiïjoenklapper was verpakt in een houten kist van ruim een
kubieke meter. Een dag later werden twee familieleden van de Maastrichtenaren
opgepakt (kop boven het AN P-bericht 'Opnieuw driemiïjoenklapper
gevonden'). 'Het duo maakte voor het vervoer van het
immense stuk vuurwerk gebruik van hetzelfde busje als waarmee
woensdag hun familie werd aangehouden. Om die reden heeft de
Maastrichtse politie ook het busje in beslag genomen. Een driemiïjoenklapper
kan een uur lang een reeks explosies produceren. De politie
zei dat de Maastrichtse familie al langer in de gaten werd gehouden,
evenals de leverancier van het vuurwerk ergens over de grens bij
Noord-Limburg.'
De driemiïjoenklapper werd in de kranten omschreven als een imurwerkmonster
- ook een nieuw woord.
droeftemagnetisme Door Ton den Boon, hoofdredacteur van de Grote
Van Dale, in het tijdschrift Onze Taal uitgeroepen tot het mooiste woord
van 1999: droeftemagnetisme. Hij gaf ook een definitie: aantrekkingskracht
die van een sombere man uitgaat op een vrouw.
Droejtemagnetisme werd in 1999 gemunt door Arnold Jonk, in zijn
boek Arnolds liefdesgids, een gids voor mannen hoe ze het best vrouwen
kunnen versieren. 'Les één die Arnold geeft,' schreef Trouu; op 10 april
1999, 'is dat mannen hun integriteit beter bij de deur kunnen afgeven
want de mythe van de oprechtheid staat succes vaak in de weg. "Gewoon
jezelf zijn" is volgens de kenner het meest rampzalige advies dat
je als zoekende man kunt krijgen. Kort samengevat: wees slecht en
verdorven, en vrouwen vinden je opeens een stuk interessanter. Roep
spanning op, zend tegenstrijdige signalen uit, toon interesse zonder
dat het gênant wordt. [...] Zie de vrouw als olifant, duwen helpt niet,
maar kietel het beest zachtjes achter het oor. Dan beweegt hij uiteindelijk.'
[56]

Jonk deelt vrouwen in verschillende categorieën in. Zo onderscheidt
hij het culturele meisje (bijna altijd vegetarisch), het jaarclubmeisje,
het Novibmeisje, de marketingmedewerkster, het kernploegmeisje en
het dolfijnenvrouwtje, vrouwen die stuk voor stuk een verschillende
benadering vereisen.
Maar waar alle vrouwen volgens Jonk intrappen is droejtemagrietisme.
'In tijden dat mannen gedeprimeerd zijn, boosaardig gestemd en er in
het algemeen geen behoefte aan hebben de rest van de mensheid een
plezier te doen, zijn zij op hun aantrekkelijkst. Vrouwen voelen zich tot
sombere mannen aangetrokken, omdat hun moedergevoelens worden
aangeboord.'
e-butler Er was eens een tijd, nog niet eens zo heel lang geleden, dat de
e niet meer was dan de vijfde letter van het alfabet. Dat is door twee dingen
veranderd: een klein streepje en de digitale revolutie. Zet een e met
een koppelteken voor een woord en opeens is de letter een afkorting
geworden. Die zou voor Europa kunnen staan, voor euro of energie, maar
de huidige lezer zal het eerst denken aan elektronisch.
Maar er is meer. In een e-woord is de e een soort toverletter geworden,
een symbool voor alles wat snel, modern en flashy is, voor iets dat
via internet te bereiken is en dat mogelijk veel geld bespaart of oplevert.
Dat begon met e-mail, dat als electronic mail in 1977 voor het eerst in
het Engels is opgetekend, en in verkorte vorm sinds het begin van de
jaren tachtig ook in het Nederlands. E-mail is inmiddels zo inburgerd
dat steeds meer mensen het zonder koppelteken schrijven. Omdat het
daarmee het tweelingbroertje wordt van email ('glasachtige massa, in
een dunne laag aangebracht ter bescherming of versiering van metalen,
glazen en stenen voorwerpen'), raden verschillende stijlboeken
aan dat streepje te handhaven, maar dat lijkt een verloren strijd.
Sinds het begin van de jaren negentig zijn er talloze e-woorden bij
gekomen, te veel om op te noemen. Iedere ondernemer die aan de ehype
wil meedoen, brengt een e-product op de markt in de hoop er veel
e-cash uit te slepen. Naast e-mail is e-commerce het meest frequent. Het
dook eind 1997 voor het eerst op (met vooruitziende blik schreef het
tijdschrift IQ op 1 oktober 1997: 'Van de kreet e-commerce heeft u misschien
al gehoord en zo niet dan zal daar snel verandering in komen').
Eind december 1999 kwam de term bijna vijfhonderd keer voor in de
Nederlandse Persdatabank.
[57]

Andere voorbeelden zijn: e-barikieren, e-boek, e-business, e-geld, e-handel,
e-(mail)krant, e-mailoorlog, e-life, e-post (als vertaling van e-mail),
e-sojtiuare, e-tailer (afgeleid van retailer 'detailhandelaar') en e-tailing,
e-vangelie en e-zine (elektronisch magazine). Nieuw in 1999: e-bedrijf,
e-cruitment, e-Europe, e-kerstkaart ('Hallmark verwacht dat Nederlanders
dit jaar meer dan 100 000 "e-kerstkaarten" versturen, een verdubbe-
ling ten opzichte van 1998'), e-klant, e-news, e-sneupen (via internet naar
boeken zoeken), e-speak, e-time en e-butler. Dat laatste woord debuteer-
de op 28 juni 1999 in NRC Handelsblad, in een artikel over de verande-
ringen die internet teweegbrengt in de effectenmakelaardij. Volgens
André van Eerden, directievoorzitter van IMG Holland in Amsterdam,
zal over drie jaar een kwart miljoen Nederlanders beleggen via inter-
net, tienmaal zoveel als nu. Tegen die tijd moet kunstmatige intelli-
gentie de persoonlijke service garanderen: 'Zo is het niet langer een
beleggingsadviseur die met u meedenkt, maar een intelligente data-
base. Deze "e-butier" onthoudt precies wat u aan orders doorgeeft en
leert door uw keuzen in welke fondsen of in welk beursnieuws u bent
geïnteresseerd.'
Vergelijk ed-commerce en e-mailwisseling.
e-mailwisseling E-mail wordt gekenmerkt door informeel taalgebruik.
En informeel taalgebruik wordt gekenmerkt door allerlei nieuwvor-
mingen. Vaak korte, snelle woorden, want een andere belangrijke ei-
genschap van e-mail is snelheid. 'Ok', 'mij best', 'lijkt me prima' -
sommige mailtjes (anderen schrijven meeltjes) bestaan slechts uit een
paar woorden. E-mail is de gewone post - vanwege de traagheid wel
snail mail 'slakkenpost' genoemd - in hoog tempo aan het verdringen.
Vandaar dat er behoefte was aan het woord e-mailwisseling, ter aanvul-
ling op briejimsselincj. Het woord dook begin 1999 voor het eerst in de
kranten op. 'Een e-mailwisseling met een ex-onderwijzer die in een ju-
ridische strijd met de gemeente is verwikkeld, is haar noodlottig ge-
worden', schreef het Algemeen Dagblad op 15 januari 1999. En de Groene
Amsterdammer schreef in februari: 'Een discussie of e-mailwisseling
loopt vaak uit de hand. Net als het privé-oorlogje tussen Starr en Clin-
ton, waar zakelijkheid en menselijkheid al snel ver te zoeken waren.'
In e-mailberichten heeft men het soms ook over een mailurisseling, net
weer korter, dus sneller.
Vergelijk e-butler.
[58]

eclipsbril Op n augustus 1999 was in Europa, voor het eerst in veertig
jaar, een totale zonsverduistering te zien. Dat hebben we geweten ook,
want de kranten raakten er niet over uitgeschreven. Verslaggevers werden
naar alle delen van Europa gezonden om de eclips te verslaan, te
land, ter zee en in de lucht (tijdens speciale eclipsuluchten). Miljoenen
eclipstoeristen reisden af naar de totaliteitszone - een woord uit 1995 - de
circa honderd kilometer brede strook waar de zonsverduistering honderd
procent was.
Al met al was de zonsverduistering hét zomernieuws van 1999, en
het woord eclips - dat 'verduistering van een hemellichaam' betekent
en dat in de zestiende eeuw door het Nederlands uit het Frans is overgenomen
- surfde mee op de publiciteitsgolven. In de digitale krantenbestanden
die voor dit boekje zijn nageplozen, schoot de frequentie
van eclips als een raket omhoog. Kwam het woord in het tweede
kwartaal van 1999 slechts 26 keer voor, in het derde kwartaal was dit
484 maal, en in het vierde, toen de zonsverduistering achter de rug
was, 15 maal. De frequentie van zonsverduistering geeft een vergelijkbaar
beeld te zien: 50 maal in het tweede kwartaal, 691 maal in het derde en
28 keer in het vierde kwartaal.
Zoals te verwachten was, ontstonden er talloze samenstellingen
met eclips (en minder met zonsverduistering, want dat is al een samengesteld
woord). Voorbeelden zijn: eclipsbewonderaar, eclipsblindheid,
eclipsbroodjes ('Andere bakkers komen met varianten als eclipsbroodjes,
maanbollen en verduisteringstompoezen'), eclipscamping,
eclipsconcert ('In Cornwall geven de Pet Shop Boys een eclipsconcert,
terwijl in Amasya in Noord-Turkije de Wiener Symphoniker een concert
geven onder een verduisterde zon'), eclipsdag, eclipseuforie,
eclipsexpeditie, eclipsexpert, eclipsfanaat, eclipsfeest, eclipsganger,
eclipsgebied, eclipsgedrag ('Artis gaat het eclipsgedrag van de chimpansees
nu zelf observeren'), eclipsgekte, eclipsgroep, eclipsjager,
eclipsjunk, eclipskijker, eclipsliefhebber, eclipsminuut, eclipsnieuws,
eclipsobservatie, eclipsobservatiepost, eclipsonderzoek, eclipspakket,
eclipsreiziger, eclipssieraad, eclipssite, eclipsslachtoffer ('Ik merkte
er niets van', zei eclipsslachtoffer Andrew McAlfy op de BBC-televisie.
'Het deed verdomme geen pijn. Ik kreeg pas na een dag of twee
last.'), eclipsspanning, eclipstocht, eclipsuittocht, eclipszegel en
eclipszone.
Ook werden er, onder invloed van het Engels, enkele woorden ge-
[59]

smeed met eclipso-, zoals eclipsofiel, eclipsoholic en eclipsomanie.
Van al die eclipswoorden werd edipsbril verreweg het vaakst gebruikt
en ook dat is niet onverwacht, want miljoenen Nederlanders (en
honderden miljoenen andere Europeanen) schaften zo'n brilletje aan
om naar de zonsverduistering te kunnen kijken. Het brilletje heeft een
montuur van karton en verzwakt het zonlicht met een factor honderdduizend.
Tenminste, een goed eclipsbrilletje, want er kwamen ook allerlei
valse en waardeloze partijen op de markt, vooral toen de eclipshype
zijn hoogtepunt bereikte.
Nu is eclipsbril géén nieuw woord, want het was in 1996 al eens te
lezen in de Volkskrant, in een artikel van eclipsdeskundige Govert Schilling.
Tussen drie en halfzes morgenmiddag', schreef Schilling op 11 oktober,
'voltrekt zich een gedeeltelijke zonsverduistering, een betrekkelijk
zeldzaam natuurverschijnsel. Wie zich wapent met speciaal eclipsbrilletje,
beroet glaasje, stapeltje fotonegatieven, lasbril of cd, ziet de
maan voor de zon langs schuiven, waarbij ruim de helft van het heldere
zonsoppervlak wordt bedekt.'
Maar goed, na die ene keer in 1996 werd er niets meer van de eclipsbril
vernomen, tot het woord in 1999 in volle kracht doorbrak. In een
paar maanden tijd stond het tweehonderd keer in de krant, wat het tot
het meest gebruikte 'neologisme' in dit boekje maakt (na onder de pet
houden). Ook ditmaal was Govert Schilling er overigens als eerste bij.
Op i mei 1999 schreef hij: 'Langzaam maar zeker schuift een zwart silhouet
voor het verblindende zonsoppervlak, dat tijdens deze fase van
de verduistering alleen met een beschermende eclipsbril bekeken kan
worden. Wanneer meer dan 90 procent van de zon op die manier is
verduisterd, begint het spannend te worden.'
Het bleek overigens nog een hele toer om zo'n eclipsbrilletje - een
enkele keer ook verduisteringsbrilletje genoemd - aan te schaffen. De Nederlandse
middenstand had te laat door dat de zonsverduistering ook
gedeeltelijk in Nederland te zien zou zijn, en vooral nadat het ministerie
van Volksgezondheid had gewaarschuwd dat kijken zonder brilletje
ernstig oogletsel kon veroorzaken, ontstond er een ware run op de brilletjes.
Bovendien werden sterrenwachten, planetaria en weersinstituten
platgebeld met vragen over het gebruik ervan. Een dag voor de zonsverduistering
gaf de Volkskrant een samenvatting van het soort vragen, en
het loont de moeite om ook die voor het nageslacht te bewaren:
[60]

1. Kan ik zonder eclipsbril op tv kijken naar beelden van de zonsver-
duistering? (Variant: als ik de eclips op internet volg, moet ik dan
door het gaatje van een cd kijken?)
2. Mijn kat kijkt altijd op de vensterbank naar buiten. Moet ik de
gordijnen dichthouden? (Variant: Moet mijn paard ook zo'n bril
op?)
3. Moet ik die bril de hele dag ophouden?
4. Klopt het dat kinderen twee brilletjes over elkaar moeten opzet-
ten?
5. Waar is die bril nou eigenlijk voor nodig?
Overigens liep de zonsverduistering door de dikke eclipswolken voor tal-
loze eclipstoeristen uit op een eclipsdesillusie, maar zoals NRC Handels-
blad schreef: 'De eclipsjagers laten hun humeur niet bederven. Bij elk
helder moment worden de brilletjes opgezet. "Mama, ik zie het weer!'"
Vergelijk oogpsychose en verduisteringszone.
eco-doodskist Het woord ecologie is in 1869 door de Duitse bioloog
Ernst Heinrich Haeckel (1834-1919) gevormd uit het Griekse oikos 'ver-
blijfplaats', en Aogie 'theorie, wetenschap', dat teruggaat op het Griek-
se -logia 'kunde, leer'. Hij gebruikte het voor de leer van de betrekkin-
gen tussen dieren en planten en hun omgeving. Sinds het begin van de
twintigste eeuw is de ecologie een zelfstandig onderdeel van de biolo-
gie, sinds de jaren zestig is de term algemeen bekend en sinds het be-
gin van de jaren tachtig is het in het Nederlands mode om eco-woorden
te vormen.
Een van de eerste was ecosysteem (in 1981), maar zeker sinds het eind
van de jaren tachtig is het hek van de dam. De nieuwste Grote Van Dale
vermeldt maar liefst 28 samenstellingen met eco-, van ecobanaan tot eco-
voedsel. Eco- is daarmee een zeer productief voorvoegsel geworden, zo-
als taalkundigen dat noemen. Het betekent dat wat in het tweede deel
van het woord wordt genoemd, op een milieuvriendelijke manier is
geproduceerd. In 1993 was de Duitse tabaksfabrikant Reemtsma In-
ternational zelfs zo brutaal om een ecosigaret op de markt te brengen,
onder de naam New West. 'Het milieuvriendelijke zit hem in de ver-
pakking en in de productiewijze', verduidelijkte NRC Handelsblad inder-
tijd. 'Het filter van de sigaret is niet meer van de kunststof acetaat,
maar van papier gemaakt. Papier dat niet met chloor gebleekt is overi-
jl]

gens. Ook het sigarettenpapier is groen gebleekt. De tabak is verder
niet geparfumeerd, maar smaakt niettemin naar echte Virginiatabak,
zo moeten we geloven. De verpakking is volledig recyclebaar. Het
doosje is gemaakt van ongebleekt karton. Het pakje is zo gemaakt dat
het vertrouwde doorzichtige folie eromheen achterwege kon blijven.
De binnenbekleding van zilverpapier kon vervangen worden door een
andere papiersoort. Milieubewuste rokers kunnen dus met een gerust
hart een New West opsteken. Alleen hun longen gaan nog kapot.'
Het met milieuargumenten aan de man brengen van consumptie-
goederen wordt groene marketing genoemd en ieder jaar levert dit wel
een paar nieuwe eco-woorden op (die soms met en soms zonder kop-
pelteken worden geschreven). In 1993 bijvoorbeeld ecogas, in 1994 eco-
drugs en in 1996 eco-ejfpciency en ecopaddestoel. Het jaar 1999 leverde ten
minste drie nieuwe ecotermen op: eco-afvalwater, ecokogel (kogel die
zonder lood wordt gefabriceerd en daardoor minder belastend is voor
het milieu) en eco-doodskist. Dat laatste woord debuteerde op 17 novem-
ber 1999 in Het Parool in de kop: 'Duurzaam dromen van het lucht-
schip en de eco-doodskist'. Het gaat om een vertaling van het Engelse
eco-cojfin, een uitvinding van de Brit Paul Ginns. De eco-doodskist is van
karton en aardappellijm. Hij verbrandt of verrot met achterlating
van uitsluitend waterdamp, zuurstof en humus. Terwijl de klassieke
doodskist, met z'n metalen handvatten en kunststof bekleding, aller-
lei schadelijke stoffen in de natuur brengt. NRC Handelsblad maakte
half december melding van de eco-lijkkist, ook wel verkort tot eco-kist.
ed-commerce '"Ed-commerce" rukt op: personeel kan leren via inter-
net', kopte Het Parool op 9 december 1999. In e-commerce staat de e voor
'electronic', ed is een verkorting van 'education'. Commercieel onder-
wijs via internet is dus een bloeiende handel aan het worden, en een
van de pioniers op dit vlak is het Amerikaanse softwareconcern Docent
Incorporated, dat onlangs in Nederland is neergestreken. Het bedrijf
is in de Verenigde Staten de grootste commerciële aanbieder van oplei-
dingen via internet. Vanuit Nederland willen de Amerikanen voet aan
de grond krijgen in de Europese opleidingswereld. Docent Incorpora-
ted levert kant-en-klare software waarmee onderwijsinstellingen en
bedrijven hun klassikale cursussen kunnen omzetten in interactieve,
computergestuurde lessen. De software heeft miljoenen dollars ge-
kost, maar Docent geeft de programma's weg in ruil voor dertig pro-
[62]

cent van het cursusgeld dat de onderwijsinstellingen binnenkrijgen.
Het Parool citeerde Dave Ellett, topman van Docent Incorporated:
De markt voor < Ed-Commerce , , zoals Ellett zijn commerciële inter-
netonderwijs noemt, beloopt momenteel wereldwijd bijna vijf mil-
jard dollar. 'Binnen drie jaar groeit dit uit tot ruim boven de 25 mil-
jard dollar,' verwacht Ellett. 'Meer dan veertig procent van de
bedrijfscursussen kan worden uitbesteed via het internet.'
Vergelijk e-butler.
eindejaarshypochondrie Onder hulpverleners en psychologen schijnt
eindejaarshypochondrie een bekend verschijnsel te zijn, maar het woord
is nieuw. Het debuteerde op 27 december 1999 in de Volkskrant, samen
met de afleiding eindejaarshypochonder. De krant liet Frans Boer aan het
woord, een pastoraal werker die in Zeist een zogenoemde Millennium-
winkel had opgezet om samen met vijftig vrijwilligers 'een warm hart
en een open oor' te bieden aan iedereen die dat wil.
De gebruikelijke eindejaarshypochondrie heeft door de millen-
niumwende een extra prikkel gekregen, zegt Boer. 'Veel mensen
hebben een vage angst over wat hun boven het hoofd hangt en
brengen dat in verband met de bijbel', stelt hij. Boer vindt dat type-
rend voor het postchristelijke tijdperk. 'Mensen hebben de klok ho-
ren luiden, maar weten niet meerwaarde klepel hangt. Het zegt ge-
noeg dat honderden mensen het KNMI bellen als medium Mariska
in de Betuwe een natuurramp voorspelt. Als je niet meer over religie
praat, geloven mensen uiteindelijk alles.'
Aan wat voor klachten de eindejaarshypochonder precies lijdt, werd
niet duidelijk. Verhalen over het einde der tijden werden in de Millen-
niumwinkel in ieder geval niet serieus genomen. En voor wie er be-
hoefte aan had, was er gratis een 'Millennium Survival Kit': een waxi-
nelichtje, een zakje poedersuiker, een trekbommetje en een gratis
cursus christelijk geloof.
emotiecratie Het woord emotiecratie is binnen korte tijd door twee ver-
schillende mensen gelanceerd. De eerste was Maarten Huygen, televi-
[63]

fiets met eigen slot aan vast te binden. FietsParkeur vloeit voort uit een
onderzoek in 1993 van ENFB, TNO en Consumentenbond, waarin
werd aangetoond dat vrijwel alle rekken slecht waren. De fabrikanten
zijn daarna betere producten gaan maken. Een rek met het nieuwe
keurmerk moet voldoen aan 31 technische eisen en acht proeven door-
staan. Zo moet een rek minimaal anderhalve minuut heel blijven wan-
neer geprobeerd wordt het met gereedschap te breken of door te za-
gen.'
fingerboard In mei 1999 verschenen de eerste fingerboards op de Neder-
landse markt. Ze worden ook wel mini-skateboards genoemd en die
naam is ook goed, want fingerboards zijn kleine skateboardjes. Ze zijn
ongeveer tien centimeter lang en drie centimeter breed. Verder zien ze
er net zo uit als een echt skateboard, inclusief wieltjes en antisliplaag.
'De bedoeling van het fingerboarden is dezelfde als bij het skateboar-
den', aldus het ANP. 'De benen worden echter vervangen door twee
vingers. Verder komen dezelfde trucs, technieken en hulpmiddelen
aan bod die normale skaters ook gebruiken: olly's (zijwaartse salto),
haljpipes en quarterpipes.'
Het fingerboard werd ooit bedacht door een dertienjarige Ameri-
kaanse jongen en is in Amerika een doorslaand succes. Wereldwijd
zijn er al zo'n vijf miljoen exemplaren van verkocht.
Al in augustus werd in Scheveningen het eerste Nederlandse kam-
pioenschap jin^erboarden gehouden. Winnaar werd de 22-jarige Dustin
Delaney uit het Californische Sonora.
flits-aio Een aio is een assistent is opleiding. Sinds 1986 werken in Ne-
derland aio's bij universiteiten of wetenschappelijke instituten. In de
regel krijgen ze vier jaar de tijd om hun doctorstitel binnen te halen,
maar bij de rechtenfaculteit Leiden vinden ze dat het in sommige ge-
vallen veel sneller kan, wat leidde totjlits-aio, een benaming die op 18
december 1999 debuteerde in NRC Handelsblad. De flits-aio is een uit-
vinding van Feer Verkade, hoogleraar auteurs- en informatierecht bij
het E.M. Meijers Instituut in Leiden. '[Rogier] Raas', aldus NRC Han-
delsblad, 'is een zogeheten flits-aio: assistenten in opleiding die in ijl-
tempo een proefschrift fabriceren. Vorig jaar had Mirjam Elferink, ook
bij Verkade, maar negen maanden nodig. De derde flits-aio, van Verka-
de en zijn collega Schuyt, moet over pakweg een halfjaar klaar zijn en
[66]

een vierde - met een andere promotor - staat in de startblokken. Allen
zijn of waren verbonden aan het Meijers Instituut.'
frietje feest Sinds wanneer de aanduiding patatje oorlog bestaat, is niet
bekend. Sommigen houden het op de jaren zeventig, anderen op de ja-
ren tachtig. Vooralsnog dateert de vroegste vindplaats uit 1988. Het
gaat om een patatje met alles erop en eraan, dat wil zeggen: uien en
satésaus, plus mayo of ketchup. Zeg maar: patat met een heel slagveld
erop.
De aanduiding heeft in het verleden velen verbaasd en geërgerd, ze-
ker mensen die 'de oorlog' hebben meegemaakt, en dan hebben we
het in ons deel van de wereld natuurlijk over de Tweede Wereldoorlog.
In mei 1999, toen de kranten vol stonden over de oorlog in Kosovo,
kon Ger Quaden, voorzitter van het samenwerkingsverband Kwalita-
ria, de naam patatje oorlog opeens niet meer verdragen. Hij riep op om
er een andere naam voor te verzinnen, een oproep die hij op 4 juni toe-
lichtte in de Snackkoerier: 'Ik heb mij altijd al geërgerd aan de term, net
als veel collega's. Ik vind dat wij, als Kwalitaria's, het aan onze stand
verplicht zijn in dit opzicht een voortrekkersrol te vervullen.'
Het Eindhovens Dagblad berichtte op 16 juni over de kwestie:
Volgens de Snackkoerier was het een snackbar in Millingen aan de
Rijn die na de oproep van Ger Quaden het alternatieve 'frietje feest'
bedacht. En die naam slaat aan. Er is inmiddels ook een poster in
omloop die snackbarhouders in hun zaak kunnen ophangen, met
daarop de tekst: 'De tijd dat we patatje oorlog voerden is geweest,
voortaan heet het bij ons ... frietje feest!' En de grote frietleverancier
Farm Frites heeft zich in een reclameadvertentie bij de actie aange-
sloten: 'Met onze frites is het altijd feest, in combinatie met welke
saus dan ook. Daarom zijn wij blij met het initiatief van een aantal
snackbarhouders. Als vervanger van het aloude patatje oorlog in-
troduceerden zij een frietje feest. Farm Frites staat daar volledig
achter. Onze patat houdt niet van oorlog.'
Ook de landelijke dagbladen berichtten over de naamsverandering. Zo
schreef Trouw in mei: 'Verschillende snackbareigenaren hebben beslo-
ten om de naam van het patatje oorlog te vervangen door een "frietje
feest". Dit in verband met de oorlog in Joegoslavië.' En de Volkskrant
[67]

schreef half juni: 'Zoals de NAVO oorlog voerde om een einde te ma-
ken aan de oorlog in Kosovo, zo voert de Nederlandse cafetariabran-
che oorlog tegen het patatje oorlog. In kwalitaria, bestaria, snack-o-
theek, happytaria en happietaria of gewoon snackbar mag je niet meer
vragen om een patatje oorlog. Patat met pindasaus, mayonaise en ui-
tjes staat er voortaan als "frietje feest" op de prijslijst.'
gaydar Het woord radar is in november 1940 bedacht door twee officie-
ren van de Amerikaanse marine: luitenant-ter-zee F.R. Furth en zijn
collega S.M. Tucker. Radar is een acroniem, een letterwoord, en staat
voor 'RAdio Detection And Ranging'. Gaydar, dat is gevormd uit gay
'homoseksueel' en (ra)dar, debuteerde eind mei 1999. 'Een nieuw ap-
paraatje', meldde de Volkskrant op 31 mei op de voorpagina, 'kan ho-
mo's en lesbiennes helpen met het leggen van contact. De "gaydar"
zendt en ontvangt volgens de BBC elektronische signalen en begint
zachtjes te trillen als binnen een straal van vijf meter een gelijkgeaarde
langskomt die ook zo'n apparaatje in de broekzak heeft. De "buzzer"
is ontworpen door een Engelse huisschilder, zelf hetero.'
Andere kranten noemden de uitvinding een homocontactapparaat of
contactapparaat Uit een test van The Independent bleek dat de gaydar
zorgvuldig moest worden afgesteld. 'Homocontactapparaat trekt das-
sen en eekhoorns aan', kopte het ANP. Ook zette het apparaatje het
alarm van verschillende auto's in werking. Desondanks zou het heel
geliefd zijn. 'De gaydar is razend populair in de homogemeenschap-
pen van Londen, Brighton, Manchester en Cheshire. De dassen en eek-
hoorns in die plaatsen kunnen gerust zijn, het apparaatje is inmiddels
aangepast en alles is nu in orde.'
De enige die een vraagteken plaatste bij het nut van het apparaat was
Martin Simek, in de Groene Amsterdammer. 'Een gaydar is een apparaatje
dat homo's en lesbiennes helpt elkaar op straat te herkennen. Hoe voor-
komen we dat ook potenrammers gaydars in hun broekzak stoppen?'
gelijkheidshof Eind oktober 1999 diende de Zuid-Afrikaanse regering
een wetsontwerp in tegen discriminatie waarin een omgekeerde be-
wijslast is opgenomen. Wie wordt beschuldigd van discriminerend ge-
drag zal, als de wet wordt aangenomen, voor een zogenoemd gelijk-
heidshof moeten bewijzen dat hij onschuldig is.
De Wet ter Bevordering van Gelijkheid en ter Voorkoming van Dis-
Mi

criminatie definieert discriminatie als 'elke daad of nalatigheid, be-
doeld of onbedoeld, die een onrechtvaardig nadeel oplevert voor een
persoon of groep' en noemt vijfentwintig categorieën waarop de bepa-
ling van toepassing is, waaronder huidskleur, geslacht, seksuele ge-
aardheid, leeftijd, godsdienst, handicaps, burgerlijke staat en zwan-
gerschap. Ook taal is een aparte categorie.
Het wetsontwerp verbiedt expliciet het gebruik van vier woorden:
kaffer, kajfermeid, koelie en hottentot mogen niet in het openbaar worden
gebruikt. 'Aanvankelijk wilde men ook de media aan banden leggen
door alle programma's en publicaties langs de meetlat van correctheid
te leggen,' aldus NRC Handelsblad, 'maar dit artikel is na protesten van
journalisten geschrapt. Zelfs de termen dik, oud, homo, gehandicapt en
getrouwd mochten volgens die bepaling niet meer worden gebruikt.'
Vergelijk groepsrechtszaak en justitieantenne.
gengewas Gengewas is eenmaal gesignaleerd in 1998, maar het woord
brak door in 1999. Dat begon meteen bericht van het ANP, op 23 juni,
onder de kop 'Parijs wil nieuwe gengewassen voorlopig weren'. Een
Franse minister had voorgesteld voorlopig alle nieuwe genetisch ver-
anderde gewassen van de Europese markt te houden. Totdat de Euro-
pese Unie een nieuwe goedkeuringsregeling had vastgesteld.
De kwestie leidde tot een stroom berichten. Trouw, NRC Handelsblad,
het Algemeen Dagblad, het Haarlems Dagblad - allemaal gebruikten ze
maandenlang het woord gengewas, door sommigen hardnekkig ge-
speld als gen-gewas. Een en ander leverde koppen als 'Frankrijk wil ver-
bod gen-gewas', 'EU legt invoer aan banden van "gen-gewassen"',
'Nieuwe gengewassen in EU voorlopig taboe', 'Emotie speelt mee in
blokkade "gen-gewassen"' en 'Tweede Kamer: geen moratorium voor
gengewassen'.
Gengewas is slechts één van de vele woorden die in de pers worden ge-
bruikt voor genetisch gemanipuleerde of genetisch gemodificeerde ge-
wassen. Vooral genetisch gemanipuleerd voedsel heeft tot veel nieuwe
woorden geleid. In het Engelse taalgebied krijgt Frankenstein Food steeds
steviger voet aan de grond, en dat is wel passend, want ook aan dat
monster was het nodige verbouwd. De Nederlandse pers maakt sinds
medio 1998 melding van Frankensteinvoedsel, maar dit woord brak in 1999
pas echt door. Het duikt nu frequent in krantenkolommen op.
De essentie van genetisch gemanipuleerd voedsel is dat er - anders
[69]

dan bij de klassieke veredeling - chemisch wordt ingegrepen in het
DNA van plant en dier. Meestal wordt er aan een chromosoom een gen
toegevoegd dat codeert voor een eiwit dat van nature niet aanwezig is.
Dat zijn de elementen die koppenmakers en andere woordsmeders tot
uitdrukkking willen laten komen. Nieuw in 1999 waren onder meer
bio-eten, biotech-eten (kop in NRC Handelsblad: 'Biotech-eten deert Ameri-
kanen niet'), biotechnologisch voedsel, genfood, gen-voedsel, techno-eten en
technovoedsel (tegenover gentech-vrij voedsel, een woord uit 1998). Verder
komen er allerlei samenstellingen bij met GG en GM, beide als afkor-
ting voor 'genetisch gemanipuleerd'. Vooral GM-product wordt veel ge-
bruikt. GGO staat voor 'genetisch gemanipuleerd organisme', GGM
voor 'genetisch gemanipuleerd materiaal'.
In december 1999 riep NRC Handelsblad op om een Nederlands
woord voor genfood te verzinnen. 'Een en ander leidde tot een flinke
discussie', meldde de jury later. 'Een stellingname was: gen is geen ge-
schikt woorddeel want al in gebruik en te weinig onderscheidend. Een
bioloog zou zeggen: de erfelijke eigenschappen van ieder gewas en
van ieder levend organisme worden bepaald door de genen. Dat kan
wel zo zijn, was het tegenargument, maar GM-uoedsel, gemavoedsel, GG-
voedsel en dergelijke gaan het in de spreektaal nooit halen, Jröbeluoer,
labhap, NASA-nassen, reageerbuisvoer en übervoedsel zijn te gekleurd, en
chromosomaal, dn-anders voedsel en foetsul veel te woordspelig. Bovendien
heeft het een groot voordeel om gen als nieuwe betekenis "genetisch
gemanipuleerd" te geven, want het is bijna overal mee te combineren.
Denk aan genaardappel, genmaïs, genrijst, gensoja - allemaal woorden die
aan het opkomen zijn. Kortom, de winnaar werd cjenuoedsel, dat overi-
gens door heel veel inzenders was gebruikt, ook een teken voor de
bruikbaarheid ervan.'
Vergelijk biotech-activist, vernietigingsgen en zaadpiraat.
geurenbank Bij de rijkswacht in België werkten in 1999 precies 114 hon-
den. Om vooral de speurhonden - er zijn ook patrouillehonden - beter
bij de opsporing te kunnen inzetten, is de rijkswacht begonnen met
het opzetten van een zogenoemde geurenbank, een woord dat vóór 1999
niet is aangetroffen. 'Deze geurenbank is', verduidelijkt de website van
de rijkswacht, 'zoals de naam het laat vermoeden, een "verzameling
van opgeslagen geuren" die later kunnen worden gebruikt in onder-
zoeken. Dankzij dit procédé en met de hulp van de hond kan bijvoor-
[70]

eeld worden aangetoond dat een persoon met zijn specifieke geur in
verband staat met een bepaald misdrijf dat gepleegd is op de plaats
waar die geur kan worden opgenomen.'
De geurenbank is voorlopig nog een experiment.
geweldloze zone Half september 1997 werd de dertigjarige Meindert
Tjoelker in Leeuwarden door een groepje jongens doodgeschopt om-
dat hij iets tegen ze had geroepen over het vernielen van een fiets. De
kranten stonden vol over dit voorbeeld van zinloos geweld - een opmer-
kelijke woordverbinding die velen stoorde. Zo schreef een boze lezer
op 24 september 1997 in Trouiü: 'Na de gewelddadige dood van Mein-
dert Tjoelker sprak men al snel van "zinloos geweld". Dit is beroerd
Nederlands. Geweld is immers altijd zinloos. Weieens van "zinvol ge-
weld" gehoord? Indien het dan toch gewenst is om in het geval van
Meindert de term "geweld" te specificeren, dan dekt "straatgeweld",
of nog beter, "maatschappelijk geweld" de lading stukken beter.' En
een paar dagen later schreef een lezer van Het Parool: 'Via de pers hoor
en lees ik al de hele week, tot mijn grote ergernis, de uitdrukking "zin-
loos geweld". Bestaat er dan ook zinvol geweld? Geweld is gewoon ge-
weld en dat is noch zinloos, noch zinvol.'
Taalkundigen riepen zinloos geweld uit tot de onzinnigste taalver-
nieuwing van 1997, maar in feite is de uitdrukking al ouder. Wel is zij
in 1997 echt doorgebroken. Dat is makkelijk aan te tonen in de digita-
le bestanden van de Nederlandse Persdatabank. In de eenentwintig
kranten die sinds 1989 in deze databank aanwezig zijn, komt de ver-
binding in 1990 driemaal voor, tussen 1991 en 1996 gemiddeld 18 keer
en in 1997 opeens 243 maal. Sindsdien is dat aantal blijven stijgen,
naar 529 maal in 1998 en bijna 900 (!) keer in 1999. Zinloos geweld is
kennelijk een kwestie die ons erg bezighoudt, en dat blijkt ook uit de
instelling van een geweldloze zone - een nieuwe verbinding in onze taal -
in Amsterdam in september 1999.
Met deze geweldloze zone werd de dood van Joes Kloppenburg her-
dacht, een ander slachtoffer van zinloos geweld. De zesentwintigjari-
ge Kloppenburg werd in 1996 door een groepje leeftijdgenoten in de
Voetboogstraat in Amsterdam doodgeschopt omdat hij iemand te
hulp schoot die door hen werd afgerost.
1999:
Het ANP bracht het nieuws over de geweldloze zone op 6 september
[71]

Het winkel- en uitgaansgebied rond de Amsterdamse Voetboog-
straat wordt zondag uitgeroepen tot 'geweldloze zone'. In de Voet-
boogstraat werd Joes Kloppenburg drie jaar geleden doodge-
schopt. Minister Van Boxtel (Grotesteden- en Integratiebeleid)
onthult zondag zes borden met daarop de tekst geweldloze zone.
De borden komen in het gebied tussen Kalverstraat, Spui en Singel.
De horeca en de winkeliersvereniging in dit gebied kwamen met het
idee om de toenemende agressie een halt toe te roepen.
Zinloos geweld staat inmiddels in de Grote Van Dale en in Koenen. Caba-
retgroep De Vliegende Panters maakte er in 1999 een lied op, met de
zin: 'Als je in een recept krenten gebruikt waar rozijnen staan vermeld/
hebben de rozijnen dan zinloos geweld?'
Vergelijk zwembadgeweld.
gezinscoach Idee van het CDA, gelanceerd in oktober 1999: ouders die
kampen met grote opvoedingsproblemen moeten de hulp van een ge-
zinscoach kunnen inroepen. Die moet op korte termijn kunnen ingrij-
pen als de situatie in het gezin uit de hand dreigt te lopen.
Er bestonden al veel verschillende coaches - het Groene Boekje ver-
meldt er maar liefst 34, van assistent-bondscoach tot wondercoach - maar
de gezinscoach is nieuw.
Het CDA wil met deze coach het gat opvullen dat ligt tussen ouder-
lijke verantwoordelijkheid en legitiem ingrijpen van overheidsinstan-
ties. 'Om de gezinscoach goed te kunnen laten functioneren', aldus
het ANP op 13 oktober, 'moet deze ook inzage kunnen krijgen in privé-
zalcen als spijbelen en contacten met de politie. De functionaris zou
enkele families onder zijn of haar hoede moeten nemen. Een en ander
moet wat het CDA betreft worden vastgelegd in de nieuwe Wet op de
jeugdzorg.'
CDA-fractieleider De Hoop Scheffer pleitte al eerder voor het invoe-
ren van een verplichte cursus opuoedincjsondersteuninij - een woord uit
1993 - voor ouders van probleemjongeren, maar dat plan is door WD
en PvdA met weinig enthousiasme onthaald. Ook is hij voor het instel-
len van een avondklok voor ontspoorde kinderen.
gezondheidshemd Eind 2000 komt er een hemd op de markt dat dank-
zij sensoren in staat is de drager 24 uur per dag informatie te verschaf-
[72]

fen over onder meer bloeddruk, hartslag en ademhaling. Het ANP
bracht het nieuws op 12 december 1999 onder de kop '"Gezondheids-
hemd" meet 35 lichaamsfuncties'. Het hemd kan onder de gewone kle-
ding worden gedragen en meet de gegevens van 35 lichaamsfuncties,
die zijn af te lezen op een kleine computer aan de broekriem. Het kle-
dingstuk is bedacht door de Amerikaanse longspecialist Marvin Sack-
ner. Het wasbare hemd - in de kranten ook wel sensorhemd genoemd,
eveneens een nieuw woord - gaat zo'n 560 gulden kosten. De verzamel-
de gegevens kunnen via internet worden verzonden naar deskundigen,
die de data analyseren en zo nodig extra medische hulp inschakelen.
Vergelijk alarm-bh.
gezondheidstoilet In januari 1999 werd in Japan een huis geopend dat
is gebouwd volgens het Home Information Concept van Matsushita.
Het gaat om een huis dat van alle moderne snufjes is voorzien, zoals
een 50 inch plasma-televisie (een woord uit 1996) die is aangesloten op
internet, waardoor elektronisch winkelen vanuit de luie stoel mogelijk
is, een studeerkamer die is uitgerust als 'home office', met onder meer
video-conferencing (uit 1992) en een .gezondheidstoilet. Technieuius, een uit-
gave van het ministerie van Economische Zaken, maakte hier eind
januari melding van. 'Het huis is ook uitgerust met een gezondheids-
toilet waarin de lichaamstemperatuur, het gewicht, de polsslag, vetge-
halte en bloeddruk worden gemeten. Is men na deze snelle check nog
niet gerustgesteld, dan kan men zijn "plasje" op het bloedsuikergehal-
te laten analyseren. De gegevens kunnen op verzoek naar de dokter of
diëtiste worden gestuurd voor advies.'
Vergelijk plas tuit en wegwerpurinaal.
gifkip Voorzover bekend dook het woord cjrfkip op 29 mei voor het eerst
op, op de voorpagina van het Algemeen Dagblad. Onder de kop 'Gifkip
schokt België' schreef de krant: 'Alle kippen en eieren worden in Bel-
gië op last van het ministerie van Volksgezondheid uit de winkels ge-
haald. De consumenten hebben het advies gekregen voorlopig geen
eieren en kippenvlees te eten. Aanleiding is de vondst van dioxine af-
komstig van afgewerkte motorolie in kippenvoer.'
Hoewel later ook in andere dieren en producten dioxinen werden
aangetroffen, bleef de kip de hoofdrolspeelster in de dioxine-affaire.
Zij bleef dan ook in kranten opduiken. Zo kopte het Algemeen Dagblad
[73]

een paar dagen later 'Gifkip ook in Nederland uit schappen'. De Tele-
graaf volgde met 'Gifkip uit ons land ontdekt', en in de Volkskrant ver-
schenen koppen als 'Staatssecretaris Faber onder vuur om gifkip',
'Kamer weet niet goed raad met gifkipaffaire' en 'Gifkip dupeert gras-
kip'.
Gifkip sluit qua klank goed aan bij het oudere gijkikker. Het heeft dan
ook grote potentie als scheldwoord. Er werden meteen allerlei samen-
stellingen mee gemaakt, zoals gifdpaffaire, gifdpkwestie, gijldppenplaag
en gijkipschandaal. Een lezeres van de Volkskrant vond het woord echter
een belediging voor de kip. In een ingezonden brief schreef zij:
Gifkippen? Vergiftigde kippen bedoelt u. Door mensen vergiftigde
kippen. De kranten staan vol van de economische schade en de ge-
varen voorde mens, de erbarmelijke toestand van de kippen en var-
kens wordt vergeten. Uit de situatie blijkt slechts dat de mens het
grootste gevaar is, ook voor zichzelf.
Vergelijk chickengate en dioxinekip.
gogo In april 1999 werden ze voor het eerst in de media gesignaleerd:
kleine, gekleurde plastic figuurtjes in verschillende vormen. Ze zijn
ongeveer drie centimeter hoog en hebben een breed lachend gezicht
met grote, bolle ogen. 'Het begon een week of vier geleden,' aldus NRC
Handelsblad, 'toen kinderen van een openbare lagere school in Heem-
stede thuiskwamen met een klein zilverkleurig zakje met daarop de
tekst Go go's. Crazy bones. The game you collect. De zakjes waren door de
fabrikant naar de school gestuurd, die ze onder de kinderen verspreid-
de. Aanvankelijk gebeurde er niet veel want het knikkerseizoen was in
volle gang, maar langzaam rukten de gogo's op en nu is er op het hele
schoolplein geen knikker meer te zien. 's Morgens en 's middags loop
je door een haag van gogoënde (nieuw werkwoord) kinderen, thuis
wordt er volop om gogo's, gezeurd en geruzied.'
Gogo's komen uit Spanje, waar het spel in 1996 op de markt werd ge-
bracht door Magie Box International. Die wilde hiermee een soort bik-
kelspel uit de klassieke oudheid doen herleven. Kinderen speelden dat
indertijd met stukjes bot uit de hiel van een schaap, waar ze een ge-
zichtje op schilderden. Het bot is hier vervangen door space-age mate-
rial, aldus fabrikant Magie Box International.
[74]

grachtengordelbus 'Amsterdam krijgt een grachtengordelbus', kopte
het ANP op 7 juli 1999. 'Vanaf volgend voorjaar zal in Amsterdam een
grachtengordelbus rijden. De kleine busjes, waarin maximaal tien per-
sonen kunnen worden vervoerd, moeten zorgen voor een verbetering
van de dwarsverbindingen in de Amsterdamse binnenstad.'
Op welke grachten de busjes gaan rijden, is nog niet besloten, en
ook de ritprijs is nog niet bekend. Het is de bedoeling dat passagiers
overal op de gracht kunnen instappen door hun hand op te steken.
Daarnaast komen er enkele vaste haltes. Rotterdam kent een dergelij-
ke voorziening al langer, maar omdat die stad geen grachtengordel
heeft, is de samenstelling grachtengordelbus wel nieuw.
Vergelijk collegeliner.
grafietbom Er bestaan al duizend bommen en granaten, maar de tech-
niek schrijdt voort en bij ieder groot gewapend conflict komt er wel
een nieuw wapen bij. In 1999 waren dat de gxafiztbom en de betonbom
(zie aldaar). Grajïetbom werd meteen frequent gebruikt, doordat het ge-
koppeld was aan het confict tussen de NAVO en Joegoslavië.
Het woord debuteerde in de Nederlandse pers op 3 mei 1999, in een
bericht van het ANP. 'De NAVO', aldus het persbureau, 'heeft maan-
dag een nieuw wapen in de strijd gebracht tegen president Milosevic
van Joegoslavië. Het dagelijks leven op veel plaatsen werd voor korte of
langere tijd in een chaos veranderd doordat met speciale bommen
elektriciteitscentrales stilgelegd werden. De NAVO wilde in Brussel
slechts prijsgeven dat het gebruikte materiaal van Amerikaanse make-
lij is. Experts menen dat het gaat om een afgeleide van een splinter-
bom, waarbij kleinere explosieven deeltjes grafiet verspreiden. Grafiet,
een kristalvorm van koolstof en goed geleidend, maakt bij contact met
ongeïsoleerde leidingen kortsluiting. Een in Joegoslavië gevonden
bom had de kenmerken BLU-H4B. In de Golfoorlog gebruikten de
Amerikanen ook een dergelijke bom. Die werd KIT 18 genoemd. Het is
onduidelijk of het nu in Joegoslavië gebruikte materiaal hetzelfde is of
een verbeterde versie.'
Later bleek dat het wel degelijk om een nieuw wapen ging, dat in
Joegoslavië voor het eerst werd ingezet. De bom is speciaal bedoeld
om elektriciteitscentrales uit te schakelen. Uit een ontploffende gra-
fietbom daalt een web van koolstofdraden neer op de hoogspannings-
leidingen. Deze koolstofvezels veroorzaken zulke ernstige kortsluitin-
[75]

gen dat een energiecentrale buiten werking wordt gesteld. Vandaar dat
woordvoerder Jamie Shea van het Bondgenootschap opmerkte dat de
NAVO met deze bommen het licht in Joegoslavië naar believen aan en
uit kon doen.
Omdat de explosieven geen blijvende lichamelijke en materiële scha-
de veroorzaken, worden ze door militairen sojt bombs genoemd, wat in
de Nederlandstalige berichtgeving leidde tot zachte bommen, een bena-
ming die overigens wel steeds tussen aanhalingstekens bleef staan.
De werking van grafietbommen is tijdelijk. 'De wolk grafiet die bij
een aanval neerslaat', meldde een krant, 'maakt transformators, re-
laisstations en zelfs stofzuigers onbruikbaar. De Serviërs moesten de
apparaten schoonmaken om ze opnieuw te laten functioneren. De
grafietdeeltjes zijn niet schadelijk voor de gezondheid.'
Ook de samenstellinggrqfietbombardement is aangetroffen.
Vergelijk bompauze en KFOR.
Greenwich Electronic Time Als het aan de Britse premier Tony Blair
ligt, krijgt internet een universele tijdrekening en wel Greenurich e-time
oftewel Greenurich electronic Time (afgekort GeT). Op 31 december 1999
om middernacht maakte de Britse premier de geboorte van GeT be-
kend als wereldwijde tijdstandaard voor elektronisch berichtenverkeer
tussen consumenten en bedrijven. NRC Handelsblad meldde het nieuws
op 28 december. 'Elektronische berichten krijgen nu al een zogeheten
timestamp in UTC-tijd, de Universal Time Co-ordinated, die is afge-
leid van de in 1884 ingevoerde Greenwich Mean Time (GMT). Maar de
interne klok van veel computers zet dat om naar plaatselijke tijd, wat
logistieke en wettelijke problemen kan veroorzaken nu online zaken-
doen wereldwijd plaatsvindt. GeT concurreert met een voorstel van het
Zwitserse horlogemerk Swatch om een geheel nieuwe tijdrekening op
het Internet in te voeren, waarbij elke dag is ingedeeld in 1000 "slagen"
van elk 86,4 seconden.'
Ook timestamp is overigens niet eerder in het Nederlands gesignal-
eerd. Internettijd dateert uit 1997.
groepsrechtszaak Eind november 1999 in NRC Handelsblad gebruikt als
vertaling van het Engelse ciass action. Sommige woordenboeken verta-
len dit als principieel proces, maar er zijn nog drie concurrenten in om-
loop: class action rechtszaak, class action proces (beide sinds 1994) en groeps-
[76]

geding (sinds 1996). Laatstgenoemde lijkt aan de winnende hand, maar
heeft er nu dus weer een mededinger bij.
Vooral in de Verenigde Staten komen dergelijke zaken vaak voor,
bijvoorbeeld van zieke rokers tegen de tabaksindustrie. Eind novem-
ber sloten gebruikers van Windows 95 en Windows 98 zich aaneen om
een proces te beginnen tegen Microsoft. Dit bedrijf zou zijn monopo-
liepositie hebben misbruikt om deze besturingsprogramma's te duur
te maken. 'De groepsrechtszaak in Californië', aldus NRC Handelsblad,
'werd in de afgelopen twee weken al voorafgegaan door soortgelijke
zaken in New York en New Orleans. Er kunnen er nog meer volgen.'
Vergelijk gelijkheidshof en justitieantenne.
grote-lulinterview De kans is klein dat grote-lulinterview ruime verbrei-
ding zal krijgen, maar het woord is te opmerkelijk om te laten passeren.
Het debuteerde op 11 november 1999 in de Volkskrant, in een artikel met
de kop 'Interview met "stijve pik" als antwoord op feminisme'. De krant
liet Maarten Moens aan het woord, een mannenwerker (een woord uit
1997) die workshops organiseert, getiteld 'Tussen macho en softie':
In dat kader organiseert hij onder meer het 'grote-lulinterview'.
'Een man biedt zich aan als vrijwilliger en de andere mannen inter-
viewen zijn geslachtsorgaan. Hoe noemt Kees jou? Heb jij weieens
zin en Kees niet?', aldus Moens. Doel van dergelijke oefeningen is
het hervinden van de mannelijke kracht, waarvan 'de stijve pik' een
symbool is.
Het hervinden van de mannelijke kracht is volgens Moens nodig om-
dat het feminisme de man in de hoek heeft gezet. Het vrouwelijke zou
tot maatstaf zijn verheven. Moens staat hierin niet alleen. Het kranten-
artikel verscheen naar aanleiding van een bijeenkomst in de Lutherse
Kerk in Utrecht, waar 'een paar honderd mannen en vrouwen' bijeen-
kwamen voor een debat getiteld 'Ruimte voor mannen - De man als
mens, de mens als man'.
In een column in NRC Handelsblad - waarin het grote-lulinterview
ook ter sprake kwam - noemde Youp van 't Hek de bijeenkomst in
Utrecht een 'zielepotencongres van tragische twijfelmutsen'. Ooktunj-
Jelmuts is een nieuw woord.
Vergelijk lipstickfeminisme
[77]

grottoerist Half november 1999 kwamen zeven Franse speleologen vast
te zitten in de spelonk van Vitarelles in Zuidwest-Frankrijk. Zij waren
overvallen door de plotselinge stijging van het water in een onder-
grondse rivier. Volgens Van Dale is een speleoloog een 'holenonder-
zoeker' of 'grotonderzoeker', maar de media bestempelden hen tot
grottoeristen. Gelukkig waren het zeer deskundige toeristen. 'De red-
dingswerkers prezen de ervarenheid van de vermisten', aldus NRC
Handelsblad. 'De zeven hadden gedaan wat van hen werd verwacht: een
hoog punt opzoeken en de meegenomen voorraad eten en drinken
rantsoeneren. De zeven waren vertrokken voor een ondergrondse ex-
peditie van drie dagen. Zij hadden nog eten en licht voor twee dagen
over.'
Vooral Jan Mulder stoorde zich aan het nieuwe woord. Op 23 no-
vember schreef hij in de Volkskrant:
Het engste woord van de eeuw? Grottoerist. Je zult maar als grottoe-
rist geboren worden, op de vraag wat je later wilt worden zonder
aarzelen 'grottoerist' zeggen, voor je eerste Sinterklaasfeest een af-
daaltouw vragen, na school altijd grotje spelen, in de vakantie je ou-
ders hele middagen in onzekerheid laten over je verblijfplaats (zit
Jan weer in 't riool?), het diploma van professioneel grottoerist ha-
len, vanaf die dag voortdurend Franse aardsleuven in kruipen, on-
derweg naar de akeligste dood.'
gumwatch Een gumwatch is een groot plastic polshorloge met daarin
kleine kauwgumpjes. Fabrikant Crazy Planet, een dochter van de
Spaanse lollyfabrikant Chupa Chups, bracht het snoephorloge medio
1999 op de markt. In augustus was het een hype, zo meldde de Volks-
krant. 'Onder kinderen is het horloge een rage - net zoals de flippo, de
knikker of de jojo dat eerder waren. Iedereen draagt hetzelfde model.
Je koopt het statussymbool niet voor duizenden guldens bij de juwe-
lier, maar in de speelgoedwinkel. Een gumwatch, met klittenband-
sluiting en uitgevoerd in rood-zwart, geel-zwart of blauw-wit, kost
ƒ9,95-'
Vergelijk Vitaletta.
haaienpak Nederland blijft maar vooroplopen in de ontwikkeling van
schaatsspullen. Nieuw in 1999: de carveschaats (zie aldaar) en het
[78]

haaienpak. Een haaienpak is een schaatspak van een speciaal soort
weefsel, dat bedekt is met een mozaïek van dieper- en hogerliggende
vierkanten. Het pak is uitgevonden door Hans Veldhuis, schaatstrai-
ner en coach van de Deventer IJsclub. Hij kwam op het idee toen hij bij
toeval op televisie een documentaire zag over een straaljager die be-
plakt was met een ruwe 'haaienhuid-folie'. De stof verminderde de
luchtweerstand met vele procenten.
Het haaienpak werd eind september 1999 aan de pers getoond. Het
was toen al door TNO aan een windtunnelonderzoek onderworpen.
Hieruit bleek dat het pak de luchtweerstand vermindert met drie tot
negen procent als de testpersoon in de schaatshouding staat. En aan-
gezien de luchtweerstand verantwoordelijk is voor tachtig procent van
alle weerstand die een schaatser ondervindt, presenteerde Interraps,
fabrikant van het haaienpak, een en ander als 'sensationeel nieuws'.
De Volkskrant, die het nieuws op 1 oktober bracht onder de kop 'Het
"haaienpak", een nieuwe revolutie?', was iets terughoudender. 'Het
onderzoek wees overigens ook uit dat het voordeel van het pak af-
neemt naarmate de windsnelheid hoger is, dus naarmate de schaatser
sneller gaat rijden. Bovendien zijn er nog geen officiële onderzoeken
verricht met bewegende schaatsers.'
Desondanks is de verwachting dat topschaatsers met het nieuwe
pak hun rondetijden met 0,3 tot 0,7 seconde kunnen verbeteren.
Overigens zijn sommige Nederlandse schaatsuitvindingen niet al-
leen technisch en commercieel, maar ook taalkundig een succes. Het
woord klapschaats, dat is verzonnen door Gerrit Jan van Ingen Schenau,
uitvinder ervan, kreeg in 1996 algemene bekendheid en is sindsdien in
vele talen doorgedrongen: in het Engels als klapskate, in het Duits als
Klappschlittschuh en in het Noors als klappskOyte.
hacktivist Het woord hacker is halverwege de jaren zeventig ontstaan in
de Verenigde Staten. Aanvankelijk had het geen negatieve betekenis
maar werd het gebruikt voor 'enthousiast computerfanaat'. Pas in de
jaren tachtig - toen het ook in het Nederlands opdook - kreeg het de
betekenis die het nu nog heeft: iemand die zich met behulp van een
modem illegaal toegang verschaft tot een computer om gegevens te
achterhalen of te wijzigen.
Hackers zijn vaak activisten en daarom lag een samensmelting van
deze woorden eigenlijk voor de hand. In vakbladen is hacktiuist in 1998
[79]

aangetroffen, maar in 1999 brak het door in de landelijke dagbladen.
De Volkskrant maakte er op 22 januari 1999 melding van, in een artikel
over Chinese in terne tactivis ten.
Tegenstanders van het regime blijken begaafde hackers. Op de
meest onverwachte plaatsen kom je deze 'hacktivisten' tegen. Sites
van officiële instanties blijken te zijn veroverd door elektronische
guerrillastrijders. In soms obscene taal gaan ze tekeer tegen het re-
gime en proclameren ze hun onoverwinnelijkheid. De virtuele oor-
log hebben ze al gewonnen.
Overigens blijkt de Chinese overheid hard op te treden tegen de hack-
tivisten. Een Chinees die e-mailadressen aan een organisatie van dis-
sidenten had gegeven, werd veroordeeld tot twee jaar cel. En twee
broers die de computer van een bank hadden gekraakt, kregen de
doodstraf.
Eind januari 1999 meldde NRC Handelsblad dat activisten en hackers
steeds vaker de websites en computernetwerken van politieke tegen-
standers kraken om hun boodschap uit te dragen of de opponent het
zwijgen op te leggen. 'De kraak van het digitale Oost-Timor is er één in
een lange reeks politieke hack-incidenten, die steeds meer het karak-
tervan een cyberoorlog krijgt. De afgelopen maanden is een groot aan-
tal prominente websites gekraakt door "hacktivists" uit verschillende
landen', aldus deze krant.
Men spreekt ook over hacktivisme.
Vergelijk biotech-activist.
hangmobiel Jongeren hangen graag rond. Dat zal altijd wel zo geweest
zijn, maar sinds het begin van de jaren negentig maakt de overheid
zich extra druk om de nevenverschijnselen: rotzooi op straat, geluids-
overlast en soms geweld. Als oplossing richtte men speciale, vandalis-
mebestendige plaatsen in. Plekken waar jongeren ongestoord kunnen
hangen, zonder al te veel overlast te veroorzaken. Een en ander leverde
allerlei nieuwe woorden op: hangplek in 1992, hangjongeren en hangjeugd
in 1993, jongerenontmoetingsplek (afgekort JOP) in 1994 en mobiele hang-
plek en rijdende hangplek in 1997. Het jaar 1999 bracht in deze uithoek
van de taal twee nieuwe woorden: jop-container en hangmobiel.
Een jop-container is een oude zeecontainer die is omgebouwd tot
[80]

jongerenontmoetingsplek. Het woord stond in oktober 1999 in de
Volkskrant: 'Achter in het park staat stil en verlaten de joP-container,
bankje tegen de ijzeren wand, de open kant geeft zicht op een vijvertje.
Toen kunstenaar Dion een van die containers legaal bespoot, belden
omwonenden de politie, die hem arresteerde en opborg.'
Ook hangmobiel debuteerde in de Volkskrant. Het werd verzonnen
door Remco Campert, die op 20 oktober een column wijdde aan een
mobiele hangplek in Kampen. Het ging om een verbouwde, met
graffiti bespoten SRV-wagen, voorzien van tafeltjes, stoelen, televisie,
video plus een chauffeur en twee jongerenwerkers.
Een donkere avond in Kampen. Het water van de IJssel lispelt langs
de wallenkant. Hier en daar bimbammen kerkklokken.
Plotseling over de mobilofoon: 'Verzoek om assistentie. Hangjon-
geren gesignaleerd op het marktplein.'
'Hoe ernstig is het? Graag indicatie van hoe ze erbij hangen.'
'Als in ligstoelen.'
'We komen eraan, ledereen aan boord? Graffiti opgepoetst? Tafel-
tjes en stoelen verankerd? MTV aan? Pijltjes dartsspel compleet? Ja?
Karren maar.'
De hangmobiel rukt uit.
happy drug Opmerkelijk plan van dominee Visser uit Rotterdam: hij
vindt dat er een happy drug moet worden ontwikkeld. Het bericht haal-
de op 8 december 1999 de voorpagina van de Volkskrant
Mensen en drugs horen bij elkaar en daarom moeten niet de ge-
bruikers, maar de drugs worden veranderd. Chemici moeten zorgen
voor een 'happy drug': een middel dat wel de prettige effecten,
maar niet de schadelijke bijwerking geeft, vindt de Rotterdamse do-
minee Visser van de Pauluskerk.
Een paar dagen later betoogde prof. B. Meijer van de Technische Uni-
versiteit Eindhoven dat er al happy drugs bestaan - hij noemde Prozac
als voorbeeld -, maar hij betwijfelde of verslaafden er ooit op een ver-
standige manier gebruik van zullen maken.
Overigens doet dominee Visser wel vaker van zich spreken. In sep-
tember 1999 nam de door hem opgerichte Stichting tot Regulering
[81]

van de Drugshandel een drugsdealer als 'ondernemer' in dienst. Visser
wil dat de drugsondernemer - een woord uit 1998 - alle informatie over
zijn inkomsten uit de handel overlegt aan een belastingconsulent, die
vervolgens zijn salaris bepaalt. Hiermee wil de dominee wettelijke be-
zwaren tegen zijn pogingen om drugshandel te normaliseren, omzei-
len.
Vergelijk seniorenpand.
herriebarometer In 1999 had Olst in Overijssel twee primeurs: het was
het eerste Nederlandse dorp met een tientjesautomaat (zie aldaar) en
kreeg ook als eerste te maken met de herriebarometer. Dat laatste ge-
beurde in juni 1999. De herriebarometer is een apparaat dat op initia-
tief van de ANWB en de Nederlandse Motorrijders Vereniging wordt
ingezet in de strijd tegen overlast door motorrijders. Het is een verrijd-
bare, langwerpige kast, waarop een 'barometer' is afgebeeld die is op-
gebouwd uit lichtjes. 'Een microfoon neemt het kabaal op,' verduide-
lijkte De Telegraaf op 19 juni, 'waarna de uit lichtsignalen bestaande
"barometer" het volume weergeeft. Als dit "in het rood" belandt, is de
bestuurder in overtreding.'
hondenpieper Bekend probleem voor hondenbezitters: hond die te
hard trekt. Omdat-ie een concurrent ziet bijvoorbeeld, een gewillige
soortgenoot of een poes. Altranet in Beesd bedacht een oplossing: de
Happy walker. Het Haarlems Dagblad bracht het kinologische nieuwtje
op 9 februari 1999, onder de kop 'De hondenpieper piept als hond
trekt'. Het gaat om een klein apparaatje dat aan de riem moet worden
vastgemaakt. 'Zodra de hond aan de riem trekt, verspreidt de Happy
walker een hoge pieptoon. Dit geluid trekt de aandacht van de hond.
Wanneer de baas vervolgens mans genoeg is om een commando te ge-
ven, moet het de hond na enige tijd duidelijk worden dat trekken geen
zin heeft.' De hondenpieper werkt ook in de regen en kost bijna tach-
tig gulden.
Vergelijk Aibo.
hooliganleger Een diepe angst bij politie en justitie is dat voetbalvanda-
len zich zullen verenigen in een hooliganleger. De afgelopen jaren maak-
ten supporters bij relletjes al intensief gebruik van mobiele telefoons.
Sinds 1997 wordt daar soms het woord GSM-oorlog voor gebruikt. Hooli-
[82]

ganleger debuteerde in oktober 1999 en had onmiddellijk succes. Sinds-
dien is het in de landelijke dagbladen zeker achttien keer gebruikt -
tamelijk veel voor een nieuwkomer.
Het ANP bracht het nieuws als eerste, op 12 oktober:
Aanhangers van vijf Nederlandse voetbalclubs hebben op internet
een gemeenschappelijke site geopend om zich voor te bereiden op
het Europees Kampioenschap volgend jaar. De initiatiefnemers wil-
len supporters verenigen in een 'groot Nederlands hooliganleger'.
De hooligans willen via internet toenadering tot elkaar zoeken. Ze
gaan er echter van uit dat ook politie en justitie de vorige week op-
gestarte site bekijken, want gevoelige informatie zal niet op deze
wijze verspreid worden. Voetbalsupporters worden daarom opge-
roepen nummers van mobiele telefoons uit te wisselen zodat een
netwerk kan worden opgebouwd. Volgens de makers van de inter-
netsite hebben inmiddels bijna tweehonderd hooligans uit heel Ne-
derland op de oproep gereageerd.
Al na één dag werd de website, The Dutch Hooligan Army genaamd,
door de provider verwijderd. Volgens deskundigen is de kans klein dat
er ooit echt een hooliganleger zal komen. Daarvoor zijn de groepen te
slecht georganiseerd en onderling te zeer verdeeld. Een woordvoerder
van het Centraal Informatiepunt Voetbalvandalisme zei: 'Dacht u dat
we niet wisten wie daarachter zitten? Het is een groep die probeert
aandacht te trekken.' Vergelijkbare geluiden waren te horen in nieuws-
groepen. In het 'interactieve gastenboek' van FC Den Bosch schreef
een supporter half december: 'Het is gewoon als geintje bedoeld met
die EK dat Dutch Hooligan Army (DHA). Dragonzzz Hooliganzzzz
Army is de bosse tak'.
Vergelijk voetbalvandalismelijn.
hormooncake 'Als het aan de Britse Linda Kerns ligt, zou de redding
voor vrouwen in de menopauze weieens in een dagelijks plakje "hor-
mooncake" kunnen liggen', aldus de Vlaamse krant De Morgen op 23
februari 1999. De hoge dosis soja en zaden in de cake zou ervoor moe-
ten zorgen dat zweetuitbarstingen, koude rillingen en angstaanvallen
tot het verleden gaan behoren. 'Hoewel de wetenschappelijke wereld
grote vraagtekens plaatst bij de mogelijkheden van de cake, lopen er
[83]

op dit moment al bestellingen uit de hele wereld binnen', aldus het be-
richt.
hormoonrunderen, hormoonvee Het woord hormoonrunderen is één
keer aangetroffen in 1996 en daarna niet meer, tot het in 1999 plotse-
ling opdook in de kolommen van verscheidene dagbladen. Samen met
hormoonuee, dat in 1999 debuteerde.
Hormoonuee stak dat jaar als eerste de kop op, op 25 augustus 1999,
in een kop in NRC Handelsblad: 'Belgisch hormoonvee in Zeeland'. Vol-
gens het bericht omzeilden Belgische veehandelaren via Nederland de
strenge Belgische controle op het gebruik van hormoonpreparaten bij
het mesten van runderen. Met name in Zeeuws-Vlaanderen zou rund-
vlees slechts zeer beperkt op hormonen worden onderzocht. NRC Han-
delsblad gebruikte het woord nog een paar maal in koppen, zoals 'Ka-
mer: meer controle hormoonvee' en 'Dieven pogen hormoonvee te
stelen van AID' (de Algemene Inspectiedienst van het ministerie van
Landbouw).
Hormoonrunderen maakte z'n rentree in de Volkskrant van 13 septem-
ber, in de kop 'Belgische hormoonrunderen ontdekt'. De krant meld-
de dat op twee veehouderijen in Noord-Brabant en Overijssel meer dan
honderd Belgische runderen waren gevonden die met verboden groei-
hormonen waren ingespoten.
Een boer die bij het mesten van koeien hormoonpreparaten ge-
bruikt, wordt wel een hormoonboer genoemd, een woord uit 1992. Hij
betrekt zijn spullen van de hormoonmaffia, een woord dat een jaar later
ontstond.
Vergelijk vleesproces.
internet- Geen woord is het afgelopen decennium zo ons leven komen
binnenstampen als internet. Dat valt goed vast te stellen in de Neder-
landse Persdatabank, het bestand van 21 digitaal raadpleegbare kran-
ten dat de voornaamste bron vormt voor dit boekje. In 1992 kwam het
woord internet (inclusief alle samenstellingen) in die kranten zegge en
schrijve één (1) keer voor. In 1994 steeg dit aantal tot 405 en in 1995 tot
2134 - ruim vijf keer zoveel (overigens deels als gevolg van uitbreiding
van het krantenbestand). In de jaren daarna steeg het aantal vindplaat-
sen gemiddeld met 2500 per jaar, tot ruim 14.000 in 1999.
Veertienduizend! We schrijven en lezen ons bijna blind over inter-
[84]

net. En dan is hier alleen nog maar gezocht in enkele kranten; boeken,
tijdschriften en internet zelf zijn buiten beschouwing gelaten.
Internet is ontstaan uit een samenvoeging van enkele computernet-
werken van het Amerikaanse leger en van Amerikaanse universiteiten.
Een van die netwerken was ARPANET. Of beter: wat we nu 'het Inter-
net' noemen is in feite een verzameling technische afspraken over hoe
computers met elkaar communiceren. Die afspraken zijn niet allemaal
tegelijk gemaakt, maar verspreid over een periode van meer dan twin-
tig jaar. Het woord internet is in 1974 voor het eerst opgetekend. Het is
een verkorting van het oudere internetwork. Opmerkelijk genoeg is ook
internetting al ouder dan internet. Bob Kahn, samen met Vint Serf een
van de grondleggers van internet, zei hierover ooit tegen Pretext Magazi-
ne: 'In het oorspronkelijke stuk dat Vint en ik over internetting schreven,
hebben we de term internet, die net als ARPANET niet meer uit het jar-
gon is weg te denken, geloof ik niet gebruikt. Wij schreven over inter-
networking en we spraken van internetting. Ik bedoel: die reeks letters
kwam wel voor, maar niet uitdrukkelijk als Internet. Dat is, nogmaals,
iets waar wij in de jaren zeventig min of meer toevallig op gekomen
zijn.'
Het aantal nieuwe samenstellingen met internet is ontelbaar. Net zo
ontelbaar als het aantal webpagina's en toepassingen. Tellen heeft ook
niet veel zin: er komen dagelijks nieuwe toepassingen en (dus) nieuwe
samenstellingen bij. De voornaamste taalkundige verandering is dat
steeds minder mensen het hebben over 'het Internet', en steeds meer
mensen internet met een kleine letter en zonder lidwoord gaan schrij-
ven. De kranten aarzelen: NRC Handelsblad schrijft internet nog met een
hoofdletter, de Volkskrant schafte die hoofdletter in 1998 officieel af in
een intern rondschrijven, maar zondigt sindsdien dagelijks tegen haar
eigen regel.
De woordenboeken zijn progressiever, hoewel dit zeer tegen hun
aard is. Zowel de Grote Van Dale als Koenen schrijft internet met een
kleine letter. Ze vermelden overigens maar zeer weinig samenstellin-
gen. Koenen kent alleen internetserver (een woord dat overigens slechts
vier keer in de Persdatabank voorkomt) en internetwinkel (126 maal
sinds 1995). Van Dale geeft slechts vier samenstellingen: met -aanbie-
der, -aansluiting, -adres en -gebruiker. Beide kennen internetten als werk-
woord (honderden keren sinds 1994), maar alleen Van Dale kent net als
verkorting van internet.
[85]

Zoals gezegd kwamen er in 1999 talloze nieuwe internet-samenstellin-
gen bij. Een paar in het oog springende:
Br eedband-interne t. 'Wat dat precies moet worden, weet nog nie-
mand, in ieder geval: een mengvorm van televisie en Internet', aldus de
Volkskrant op 27 februari.
Internetdatingbureau. 'Match.com is een internetdatingbureau. Van-
af 1995, het jaar waarin het werd opgericht, is een bestand van ruim
1,8 miljoen vrijgezellen aangelegd', aldus het Algemeen Dagblad op 18
mei.
Internetdokter of netdokter. ANP-bericht van 26 februari: 'De "inter-
netdokter" is in de afgelopen twaalf maanden in Denemarken de
grootste hit geworden. De toeloop naar de gratis virtuele artsenprak-
tijk is zo groot dat echte artsen de gevolgen merken.' In het Engels
spreekt men van de cyberdoc.
Internetkluizenaar. 'De 26-jarige Amerikaanse vrijgezel Mitch Mad-
dox is van plan het jaar 2000 als internetkluizenaar door te brengen.
Hij wil 366 dagen in afzondering leven, met alleen het internet als con-
tact met de buitenwereld. Via de elektronische snelweg moet hij aan
voedsel, meubels en andere levensbehoeften zien te komen. Op 1 janu-
ari verhuist Mitch naar een woning met twee slaapkamers zonder
meubels, kleding, voedsel en toiletpapier. Het enige voorwerp in het
huis is een pc met internetaansluiting.' Aldus het Haarlems Dagblad op
13 december.
Internetprofessor. De eerste Nederlandse internetprofessor was ir. J.
van Till aan de Technische Universiteit Delft. Omdat hij volgens een
raad van hoogleraren te weinig artikelen publiceerde in gezaghebben-
de tijdschriften, werd hem in november, na krap een jaar, de wacht
aangezegd.
Internetromance. Kop in het Algemeen Dagblad van 9 juli: 'Internetro-
mance eindigt in zelfmoord met kettingzaag'.
En internetstalking, ook wel cyberstalking of online stalking genoemd.
Een beetje een apart geval is internetlichtkrant. Zie verder aldaar.
internetlichtkrant Eind 1996 besloot de gemeenteraad van Leidschen-
dam een nieuwe tunnel onder de rijksweg A4 te verfraaien met een
kunstwerk. Voorwaarde was dat het kunstwerk, dat 150.000 gulden
mocht kosten, de tunnel ook moest verlichten. De opdracht ging naar
'audiovisueel kunstenaar' Hans Muller, die op de proppen kwam met
[86]

de eerste Nederlandse openbare lichtkrant, dat wil zeggen: een licht-
krant die voor iedereen toegankelijk was.
Aanvankelijk kon je Muller een e-mailtje sturen. Hij zette de tekst
dan op de lichtkrant. Vervolgens was de lichtkrant te bereiken via in-
ternet. Vandaar dat de kranten het kunstwerk betitelden als internet-
lichtkrant, een woord dat in 1999 debuteerde.
Dat er in 1999 veel over de internetlichtkrant werd geschreven,
komt door het niveau van de aangeleverde teksten. Schuttingwoorden,
racistische moppen, vloeken en schunnigheden - er zaten teksten tus-
sen die sommige Leidschendammers zo aanstootgevend vonden dat
ze klaagden bij de gemeente. Eerst wilde Muller de teksten zelf wel
filteren, toen weer niet, omdat het kunstwerk daardoor z'n openbaar-
heid zou verliezen. Bovendien vond hij de teksten zelden aanstootge-
vend.
Daarop wilde de gemeente dat Muller een schuttingwoordenfilter of
viezewoordenfilter zou maken (ook woorden die niet eerder in het Neder-
lands zijn aangetroffen). Muller was het hier bij nader inzien niet mee
eens, zodat beide partijen naar de rechter stapten. Gevolg van dit alles:
drie nieuwe woorden, en een internetlichtkrant die niet werkt totdat de
rechter uitspraak heeft gedaan.
Vergelijk vloekfïlter.
jongerenleenbank In juli 1999 was de gemeente Enschede even in het
nieuws. Wethouder Marco Swart had het plan geopperd om jongeren
tussen de 15 en 23 jaar te helpen bij het saneren van hun schulden door
een jongerenleenbank op te zetten. Het Nederlands kende al de Boeren-
leenbank (sinds 1898) en de Generale Beleenbank, maar een jongeren-
leenbank was nieuws en alle kranten doken erbovenop. Het Haarlems
Dagblad was er als eerste bij, op 23 juli 1999, en in de week erna volgden
vrijwel alle landelijke dagbladen. De boodschap was steeds: Enschede
zou binnenkort bij wijze van experiment een jongerenleenbank krij-
gen. Op de vraag van NRC Handelsblad of Enschede nu zelf ging ban-
kieren, antwoordde Swart: 'We zoeken nog naar partners. Misschien
willen banken met ons meedoen en wellicht hebben particuliere in-
stellingen belangstelling voor ons plan.'
Maar in oktober meldde het Algemeen Dagblad dat het allemaal een
misverstand was geweest:
[87]

Van de zomer kwam de gemeente Enschede in het nieuws omdat
daar een jongerenleenbank zou komen. Een misverstand dat be-
hoorlijk wat opschudding veroorzaakte. [...] Hetty Wolf, chef van de
schuldhulpverlening in Enschede, heeft het geweten. Zij zegt: Ten
onrechte is het beeld ontstaan van een pand waarop met grote let-
ters jongerenleenbank staat en een balie met een aardige juffrouw
erachter. Daar krijgen wij natuurlijk geen geld voor. Sterker nog:
daar hebben wij geen geld voor gevraagd.' Het gaat in Enschede om
preventie. De gedachte dat jongeren zomaar geld kunnen lenen als
ze schulden hebben, is zeker niet aan de orde.
justitieantenne 'Over enkele weken zal in Brussel 's lands eerste justi-
tieantenne geopend worden: een parket in het klein als het ware, waar
een magistraat dossiers zal behandelen en verdachten zal kunnen on-
dervragen.' Dat schreef de Vlaamse krant De Morgen op n februari
1999. Voor Nederlanders is dit een raadselachtige zin, want wat is een
justitieantenne? Of wellicht beter: hoe moet antenne hier worden begre-
pen? Als voelspriet of iets dergelijks?
Maar nee, antenne betekent hier 'vooruitgeschoven post'. Het is
overgenomen uit het Frans, waar antenne onder meer wordt gebruikt
voor 'steunpunt', 'hulpkantoor' en 'inlichtingenbron'. Ten tijde van de
zaak-Dutroux werd in Neufchateau een parketantenne geopend. En
soms is er in de Vlaamse pers ook sprake van een politie-antenne. Het
gaat dus eigenlijk om Nederfrans (een term uit 1994).
Vergelijk gelijkheidshof en groepsrechtszaak.
karobics Omstreeks 1982 waaide de aerobicsrage van Californië over
naar Europa. Het woord aerobics bestond toen al even. Het was in 1968
verzonnen door majoor Kenneth Cooper, een arts bij de Amerikaanse
luchtmacht, die een fitnessprogramma voor ruimtevaarders had ont-
wikkeld (en ook nog de Coopertest). Callan Pinclcney haakte in 1984 met
Callanetics in op het enorme commerciële succes van aerobics en
sindsdien komt er jaarlijks wel een of andere mengvorm bij. En dus
ook allerlei nieuwe woorden. In 1992 was dat aquarobics, in 1995 kids-
aerobics (ook wel kinderaerobics), in 1996 volgden callirobics, ladynetics en
yogarobics. Nieuw in 1999, althans voor Nederland, is karobics, een sa-
mentrekkingvan karate en aerobics. De Nieuwe Reuu maakte er op 16 juni
1999 melding van:
[88]

De 28-jarige Moss bezit in elk geval het juiste lichaam en een staat
van dienst die teruggaat op vroege afleveringen van Bayiuatch. Bo-
vendien beoefent de actrice 'karobics', een combinatie van karate
en aerobics, wat haar bij het stuntwerk voor de film goed van pas
kwam.
Op internet is karobics voor het eerst gesignaleerd in oktober 1998. Het
werd toen door een sportschool in Tucson, Arizona, aangeboden als 'a
wonderful form of exercise, combining basic karate techniques with
aerobic routines. It can be tailored to be as easy or as difficult as each
individual wishes.'
Vergelijk Tae Bo.
kauwgomoplosser Bericht in het onvolprezen Tijdschrift voor de leefomge-
ving: het bedrijf Gumbusters in Capelle aan de IJssel heeft een nieuw
wapen ontwikkeld tegen de kauwgomvervuiling op straten en stoepen:
de kauwgomoplosser. Het gaat om een milieuvriendelijk reinigings-
middel dat in combinatie met stoom kauwgom volledig oplost. Als
eerste werd de Kalverstraat in Amsterdam aangepakt. 'Binnen vijf we-
ken was deze drukke winkelstraat kauwgomvrij', aldus het tijdschrift
in februari 1999.
KFOR KFOR staat voor 'Kosovo Force'. De afkorting werd gevormd naar
het voorbeeld SFOR, de NAVO-Vredesmacht die in Servië actief was.
NRC Handelsblad maakte als eerste melding van de naam, op 11 februari
1999, in een artikel over het Kosovo-overleg in Rambouillet in Frank-
rijk. 'Een vredesmacht voor Kosovo, die in de wandelgangen al KFOR
wordt genoemd, is een van de onderwerpen waarover voor 19 februari
in Rambouillet een akkoord moet worden bereikt.' Al de volgende dag
meldde het ANP:
De NAVO heeft vrijdag formeel het licht op groen gezet voor een vre-
desmacht in Kosovo, die de naam 'KFOR' krijgt. De NAVO wil voor-
komen dat er na een overeenkomst in Rambouillet een vacuüm ont-
staat. NAVO-militairen onder Franse leiding moeten onmiddellijk in
Kosovo toezicht op de uitvoering van het akkoord gaan houden.
In latere berichten over Kosovo was onder meer sprake van KFOR-solda-
[89]

ten, KFOR-troepen, KFOR-militairen, KFOR-beuelhebber en nog talloze ande-
re samenstellingen.
Vergelijk bompauze en grafïetbom.
kibi In april 1999 maakte de International Electrotechnical Commission
plannen bekend om een essentieel deel van de computerterminologie
te veranderen. De commissie had onder meer bezwaren tegen de voor-
voegsels giga- en mega- in begrippen als gigabytt en megabyte, omdat die
teruggaan op het tientallig stelsel, terwijl de computer binair is, dat wil
zeggen: hij werkt slechts met enen en nullen. De Volkskrant maakte op 9
april 1999 melding van de plannen:
Er ligt nu een voorstel van de International Electrotechnical Com-
mission (IEC), waarbij ook Nederland is aangesloten, over de invoe-
ring van vier binaire voorvoegsels: kibi (kilo-binair), mebi (miljoen-
binair), gibi (miljard-binair) en tebi (terabinair-biljoen-binair). Dit
voorstel circuleert in diverse normalisatiegremia, verenigingen voor
computerexperts en elektrotechnici. Worden die het eens, dan zul-
len de nieuwe voorzetsels nog dit jaar officieel worden ingevoerd.
Blijkbaar is men het niet eens geworden, want na dit bericht is er in de
landelijke dagbladen niets meer over de kibi, de mebi en de gibi verno-
men. Wel over TE BI, maar dan uitsluitend als afkorting van Tijdelijk Ex-
tra Beveiligde Inrichting.
kinderspruit De meeste kinderen houden niet van spruitjes en daarom
is kinderspruit eigenlijk een contradictio in terminis. Het woord werd
verzonnen door Hans van Doorn, onderzoeker bij Novartis Seeds, een
grote zadenleverancier. In oktober 1999 promoveerde Van Doorn op
een onderzoek naar 'goedsmakende spruitkoolrassen'. Hij was er elf
jaar mee bezig, maar zijn onderzoek leverde dan ook een hele reeks
spruitjes op die minder bitter smaken dan de gewone. 'Kern van het
bittere-spruitjesprobleem', schreef de Volkskrant op 4 oktober, 'blijkt te
zitten in twee stoffen: sinigrine en progoitrine. Van Doorn wist de aan-
wezigheid van deze bitterstoffen in spruiten terug te brengen tot 30
procent van de oorspronkelijke hoeveelheid. Echt zoet zijn de spruiten
daarom niet, maar bitter evenmin.'
Officieel hebben de zoete spruiten nog geen naam, maar Van Doorn
[90]

had twee suggesties: kinderspruiten of supersweets. Die laatste naam
wordt in Engeland gebruikt.
knuffel-tv 'Veel omroepen hebben de interactieve televisie ontdekt. Al
weten ze nog niet hoe ze daarmee de kijker aan de buis kunnen klui-
steren. Knuffel-tv en verzorg-tv lopen als een rode draad door de eerste
concepten', aldus Henk Blanken op 26 november 1999 in de Volkskrant.
Het woord uerzorg-tu is een vondst van Eppo van Nispen, hoofd non-
fictie bij de TROS, knujfel-tu werd verzonnen door Blanken. Het idee is
dat de kijker verantwoordelijk is voor het programma: hij kan het in
stand houden door het te knuffelen of te verzorgen. Zonder zijn steun
verdwijnt het (of moeten de hoofdpersonen het veld ruimen). Als
(fictief) voorbeeld gaf Blanken een 'ideetje voor acht delen interactieve
televisie':
We plaatsen effe-lekker-hugge-Ruud van Big Brotherals een levens-
grote Tamagotchi-beer in een virtueel decor- een Quake-arena met
bloemetjesbehang, zeg maar. Dan laten we verlekkerd lippenlik-
kende Lara Croft-klonen tegen de muren hangen, waarna de men-
sen thuis met hun afstandsbediening bepalen wat Ruud gaat zeg-
gen. Kunnen ze over stemmen. Heel democratisch. Weet Ruud zich
te beheersen (groene knopje), gaat-ie grienen (geel) of probeert hij
een grap over domme blondjes (rood)?
Vergelijk BB, dagboekkamer en nomineren.
koel pak Bij sommige multiple-sclerosepatiënten nemen de klachten toe
als het warmer wordt. Zij zijn er dan ook bij gebaat om hun lichaams-
temperatuur omlaag te brengen. In de Verenigde Staten hebben ze
daar iets op bedacht: een koelpak. Dat is een pak van kunststof of ka-
toen meteen koelmechanisme dat werkt op netstroom of batterijen.
Het kostte de Stichting Multiple Sclerose maanden om de pakken
naar Nederland te krijgen, maar begin 1999 was het zover. 'Laatste
nieuws: de eerste koelpakken zijn aangekomen in Nederland', be-
richtte een publicatie van de stichting. 'Dankzij uw gulle giften heeft
de Stichting Multiple Sclerose Internationaal in februari de eerste
twintig koelpakken kunnen importeren. Deze worden kosteloos aan
Nederlandse MS-patiënten in bruikleen gegeven.'
[91]

Op de website van de Stichting wordt een onderscheid gemaakt tussen
drie soorten koelpakken: het passieve koelpak dat met pakjes gel wordt
gekoeld, het actieve koelpak zonder capuchon en het actieve koelpak met
kap. Het koelpak wordt ongeveer een uur gedragen en brengt de li-
chaamstemperatuur één graad omlaag. Men spreekt ook over koelpaktherapie.
leerherberg Het woord leerherberg is verzonnen door het Unesco Cen-
trum Nederland. Medio september 1999 vroeg dit centrum alle 7200
basisscholen in Nederland om oude kleding in te zamelen onder het
motto 'Van oude kleren kunnen Sahelkinderen leren'. Doel, aldus het
ANP op 6 september: 'Met het geld voor de ingezamelde kleding wor-
den in de Sahel-regio in Afrika zogenoemde leerherbergen neergezet,
waarin diverse soorten onderwijs worden gegeven. Unesco hoopt met
de actie twaalf nieuwe te kunnen bouwen. Elke leerherberg kost
30.000 gulden.'
Tweede-Kamerlid Erica Terpstra ontving de eerste twee zakken met
textiel met enthousiasme, maar minister Herfkens van Ontwikke-
lingssamenwerking was niet blij met de actie voor de leerherbergen.
Zij waarschuwde dat export van goedkope westerse kleding naar lan-
den met een eigen textielindustrie een aanzienlijk verlies van werkge-
legenheid kan opleveren.
leisurepark Wat is momenteel de grootste economische sector in de
Europese Unie? Nee, niet de landbouw, maar leisure. Leisure is Engels en
betekent 'vrije tijd', maar in bredere zin wordt het ook gebruikt voor
vrijetijdsindustrie (een woord dat we sinds 1991 kennen). Alleen al in Ne-
derland is het bedrag dat aan toeristisch-recreatieve zaken wordt uit-
gegeven, gestegen van 35 miljard in 1992 tot 42 miljard in 1997.
Vooral in opkomst is het leisurepark. In de media debuteerde het
woord op 4 september 1999, in NRC Handelsblad:
Kardinge is een voorloper van een ontwikkeling die door heel Ne-
derland in opkomst is: de opkomst van het grootschalige leisure-
park aan de randen van de steden. Met Pasen moet bij Enschede
'Miracle Planet' opengaan, Nederlands eerste pretwijk op commer-
ciële grondslag. Naast het Arkestadion, tussen het spoor en het
Twentekanaal, verrijst dit 'grootste indoor-entertainmentcomplex
[92]

van Europa' ter grootte van ongeveer twaalf voetbalvelden. Na een
investering van 130 miljoen gulden moeten tien overdekte attracties
- de grootste doos is driehonderd meter lang - met een hotel onder
de skipiste en ruim tweeduizend overdekte parkeerplaatsen, jaar-
lijks anderhalf miljoen bezoekers trekken.
Behalve van leisurepark was in het artikel sprake van leisure center, leisure
box, leisuremarkt, leisurevoorziening en leisure manager ('Groot-Brittannië
kent al het vaktijdschrift Leisure Management, en op het Internet bieden
zich talloze opleidingen aan voor het vak van "leisure manager'"). Co-
lumnist Jan Mulder vond leisurepark maar een gruwelijk woord. In de
Volkskrant schreef hij: 'Leisurepark. Misschien spreken Amersfoorters
het al uit in het Nederlands. Leizuurpark. [...] De Nederlandse taal is
aan het dementeren en er is hier pas geld voor zorg als je naar de rech-
ter stapt.'
Begin december vroeg NRC Handelsblad in een prijsvraag onder meer
om een Nederlandse vertaling van leisurepark. De jury honoreerde in-
zendingen uit twee verschillende categorieën. 'De parken zelf kunnen
wellicht hun voordeel doen met woorden als reuzepretpark, pretparadijs
en luilekkerpark ('voordelig en fan-tas-tisch tweedaags arrangement in
een pretparadijs'). Meer voor beleidsnotities: megapretpark en megattractiepark.'
lipstickfeminisme Het woord Jeminisme is in 1837 verzonnen door de
Franse socialist Charles Fourier. Hij gebruikte het voor de leer die de
positie van de vrouw in de maatschappij moest verbeteren. In het Ne-
derlands is het in 1899 voor het eerst opgetekend, en in 1901 schreef
Couperus in De boeken der kleíne zielen 'Zij voelde niets voor de groote
kwesties, feminisme begreep zij niet, voor socialisme was zij een beet-
je bang.'
Met name mannen hebben de onbedwingbare neiging om met het
woord Jeminisme te spelen, meestal met denigrerende bedoelingen. Dit
heeft talloze gelegenheidssamenstellingen opgeleverd, zoals anarcha-
feminisme, belangenbehartigingsfeminisme, bimbofeminisme, cul-
tuurfeminisme, cyberfeminisme, cyborgfeminisme, ecofeminisme,
gelijkheidsfeminisme, golffeminisme, heterofeminisme, hoofddoe-
kenfeminisme, hyperfeminisme, kickboksfeminisme, klaagfeminis-
me, krachtfeminisme, massafeminisme, neofeminisme, pistoolfemi-
[93]

nisme, polderfeminisme, powerfeminisme, salonfeminisme, school-
meisjesfeminisme, slachtofferfeminisme, spirifeminisme, staatsfe-
minisme, theetafelfeminisme, trabantfeminisme, vrijbuiters feminis-
me, waardenfeminisme, zeurfeminisme, ziekenboegfeminisme en
zwartekousenfeminisme. Letwel: dit was slechts de oogst uit driejaar
kranten. Twee toevoegingen uit 1999: lesbofeminisme en lipsticltfeminisme.
Op 12 juni 1999 tekende de Volkskrant beide woorden op uit de mond
van Carl Rohde (46), cultuursocioloog aan de Universiteit Utrecht en
directeur van het trendonderzoeksbureau Signs of the Time:
Eén type vrouw valt niet onder vrouwelijk: de tuinpakken-lesbo-
feministische manwijven van vroeger, die dachten dat je gehele
identiteit in de geslachtsdelen zat. Maar die zijn hartstikke uit. Het
lesbo-feminisme is allang vervangen door het lipstick-feminisme.
Lesbiennes willen helemaal niet de halve vent uithangen. Haha, ze
zouden wel gek zijn! Hedy d'Ancona, oprichtster van Opzij, zei laatst
in Nieuwe Reuu dat de radicale vrouwenbeweging is 'ingepakt met
boter en suiker, en een grote strik erom'. Ik zou het anders zeggen.
Tegenwoordig heeft iedere moderne vrouw recht op een zelfstandig
bestaan, recht op lust, recht op haar eigen vrouwelijkheid, enzo-
voorts. Het feminisme is uitgelopen over de gehele samenleving.
Anno 1999 ligt Opzij op de salontafel van de meest burgerlijke gezin-
netjes. Dat is misschien wel de grootste winst.
Vergelijk grote-lulinterview.
luchtrazernij Opmerkelijk verschijnsel in de burgerluchtvaart: steeds
meer passagiers gaan tijdens een vlucht volkomen uit hun dak. In het
Engels wordt dit aír rage genoemd, in het Nederlands luchtrazernij. Het
verschijnsel is al een paar jaar bekend, maar in de Nederlandstalige
pers debuteerden air rage en luchtrazernij in 1999.
De Morgen gebruikte air rage op 2 februari 1999, in een bericht over
twaalf Britten die op een vlucht van Londen naar Jamaica in de Ver-
enigde Staten wegens ernstig wangedrag uit het vliegtuig waren ge-
zet. 'Britse luchtvaartmaatschappijen', aldus De Morgen, 'melden een
toename van het aantal gevallen van air rage met 400 procent in de
voorbije drie jaar. "Bij ons werden het afgelopen jaar 140 onhandel-
bare passagiers gemeld", weet Remans [van Sabena], "en in 99 pro-
[94]

cent van de gevallen gaat het om rokers. Mensen die het rookverbod
negeren, soms zelfs de rookdetectors in de toiletten trachten te sabo-
teren.'"
Het woord Iuchtrazernij debuteerde op 2 september 1999, in NRC
Handelsblad:
Zo woest was een 36-jarige Nederlandse passagier aan boord van
een chartervlucht tussen de Canadese stad Calgary en Amsterdam
op zondagavond, dat de piloot besloot een noodlanding te maken
in het hoge noorden van Canada. Het toestel met 340 passagiers
werd aan de grond gezet in Churchill, een afgelegen plaats aan de
Hudson Baai, wegens een acuut geval van zogeheten 'air rage' -
Iuchtrazernij, een groeiend fenomeen in het luchtruim van de jaren
negentig.
[...] Luchtvaartmaatschappijen hebben in toenemende mate te ma-
ken met Iuchtrazernij - onredelijk tot gewelddadig gedrag van pas-
sagiers aan boord van vliegtuigen. Bemanningsleden beklagen zich
over groeiende aantallen confrontaties met 'toornige' passagiers
die hun zelfbeheersing verliezen over kwesties als vertragingen, vol-
le bagagecompartimenten in de cabine, maaltijdkeuzes en de bar-
service. Sommigen schelden op stewardessen, anderen hebben de
neiging om met bemanningsleden op de vuist te gaan.
Volgens psychologen wordt Iuchtrazernij veroorzaakt door een combi-
natie van omstandigheden bij het vliegen: angst, drukke menigtes,
langdurig verblijf op een krappe zitplaats, stress wegens het vertrek en
slaapgebrek. Ook de explosieve toename van vliegreizen in de laatste
twintig jaar heeft bijgedragen aan het fenomeen.
Overigens treden de luchtvaartmaatschappijen zeer streng op tegen
de amokmakers. Zo werden de twaalf Britten met alleen dekens en kus-
sens uit het vliegtuig gezet. Hun bagage bleef aan boord. Ze kregen een
rekening van 20.000 pond (65.000 gulden) voor de extra brandstof die
nodig was voor de omweg en ze moesten zelf hun ticket naar huis beta-
len.
magneetwoord Op 29 juni 1999 besloot de president van de rechtbank in
Den Haag, mr. J. du Pon, dat merknamen op internet niet mogen wor-
den misbruikt om zoekmachines te manipuleren. Hij besloot dit in een
[95]

kort geding van VNU tegen Monsterboard.nl, de Nederlandse tak van
een Amerikaanse vacaturesite (een woord uit 1998). Monsterboard had de
naam Intermediair gekocht bij de veelgebruikte zoekmachine (debuut in
1992) Vindex. Wie nu, op zoek naar vacatures, 'Intermediair' intikte,
kreeg ook een advertentie van de concurrent te zien. Die liftte daardoor
volgens VNU mee op het succes van de website Intermediair Online.
De uitspraak van Pon was een wereldprimeur. Volgens mr. J. van
Manen, de advocaat van VNU, hadden ook Amerikaanse juristen veel
belangstelling voor het vonnis, want daar liepen enkele vergelijkbare
zaken, onder meer van Estée Lauder en Playboy.
In de berichtgeving over de VNu-rechtszaak doken twee nieuwe
woorden op: magneetnaam en magneetwoord. Beide waren op 30 juni
voor het eerst te lezen, op het ANP, in Trouw en in de Volkskrant. Laatst-
genoemde krant schreef:
Het opkopen van magneetnamen is een steeds vaker gehanteerde
truc om te profiteren van de bekendheid van concurrenten. Met de
rechterlijke uitspraak wordt volgens advocaat Van Manen 'opnieuw
een blinde vlek ingevuld' op het snel groeiende Internet. Nog maar
drie maanden geleden is met een kort geding een eind gemaakt aan
een andere, nog opmerkelijker list om zoekmachines te beïnvloe-
den. Daarbij werden merknamen van bekende bedrijven onzicht-
baar in Internet-pagina's verwerkt.
Elders viel ook het begrip sleutelwoord, maar dat is minder gelukkig ge-
kozen, want al volop in gebruik in de betekenis 'woord dat essentieel is
voor het verstaan van een tekst of passage of dat een essentieel begrip
aanduidt'.
Overigens ging Monsterboard in juli tegen de uitspraak van de
Haagse rechtbank in beroep. Directeur M. van den Heuvel zei tegen
het ANP: 'Het is een principekwestie. De uitspraak kan effect hebben
op de wijze waarop op internet wordt geadverteerd. Wij vinden dat het
werken met sleutelwoorden mogelijk moet zijn.' VNU was hierover
niet verbaasd, aldus woordvoerder D. Molman. 'We hadden het wel
verwacht. Het is een nogal verstrekkende uitspraak van de rechter. Wij
vinden het gebruik van een magneetnaam niet erg, maar het moet
geen merknaam zijn.'
Vergelijk domaingrabbing.
[96]

markeringsbijeenkomst Eind februari 1999 liepen ruim 240 mensen
op de West-Friese Flora in het Noord-Hollandse Bovenkarspel een le-
gionellabesmetting op. Er vielen 28 doden. Op 28 juni, toen nog lang
niet duidelijk was wat de besmettingshaard was geweest, werd in
sportcomplex De Kloet in Grootebroek een bijeenkomst gehouden om
de slachtoffers te herdenken.
Gewoonlijk spreekt men in dit verband van een herdenkingsbijeen-
komst, maar het samenzijn in Grootebroek werd een markeringsbijeen-
komst genoemd, een woord dat niet eerder in het Nederlands werd ge-
signaleerd. Burgemeester J. Haanstra van Stede Broec, die voorzitter is
van de bloemententoonstelling, legde uit waarom men dit woord had
bedacht:
Er wordt bewust niet gesproken over een herdenkingsbijeenkomst
omdat dat zou inhouden dat de zaak is afgerond. Dat is nog niet het
geval. Naar verwachting zal pas in het najaar precies duidelijk zijn
waarde legionellabacterie precies vandaan kwam.
Niet iedereen was onder de indruk van het nieuwe woord. Zo schreef
Frits Abrahams in NRC Handelsblad:
Er bestaat de laatste jaren een merkwaardige neiging om de dingen
bij een andere naam te noemen. Vooral de onaangename dingen. De
herdenkingsbijeenkomst voor de slachtoffers van de veteranenziekte
heette geen herdenkingsbijeenkomst, maar markeringsbijeenkomst.
Markenngsbijeenkomst? [...] Herdenken klinkt onherroepelijker dan
markeren, en het is waar dat er nog steeds patiënten met de vetera-
nenziekte in het ziekenhuis liggen, maar voor 28 mensen is er toch
wel degelijk al iets tamelijk onherroepelijks gebeurd: ze zijn dood...
Pas in juni concludeerde het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en
Milieuhygiëne (RIVM) dat de bacterie hoogstwaarschijnlijk afkomstig
was uit de verouderde waterleiding van een gebouw op de Flora. De
bacterie had zich verspreid via twee bubbelbaden. Daarnaast zou een
vernevelaar in een nabijgelegen hal met tentoongestelde landbouw-
werktuigen hebben bijgedragen aan de verspreiding van de bacterie.
Een Alkmaarse rechtbank stelde uiteindelijk de eigenaar van de bub-
belbaden aansprakelijk.
[97]

Van de ruim 240 mensen die besmet werden, stierven er 28 - veertien
mannen en veertien vrouwen tussen de 42 en 92 jaar - waarvan er vol-
gens het RIVM 17 zeker aan de veteranenziekte overleden waren; van de
overige overleden patiënten was dit aannemelijk.
De epidemie in Bovenkarspel werd daarmee de omvangrijkste le-
gionella-epidemie ter wereld. Het grootste aantal slachtoffers tot dan
toe was gevallen bij de epidemie die de ziekte zijn naam had gegeven
en die zich in 1976 had voorgedaan in een hotel in Philadelphia in de
Verenigde Staten. Daar vielen op een bijeenkomst van de veteranenor-
ganisatie American Legion uiteindelijk 182 slachtoffers, van wie er 29
stierven. Sindsdien staat de ziekte bekend als ueteranenziekte, en de bac-
terie die hem veroorzaakt als legiondla pneumophila.
midlife-miljonair De miljardairs van deze wereld worden steeds jonger.
Dat is een nevenverschijnsel van de digitale revolutie. Er valt met som-
mige internettoepassingen goudgeld te verdienen en de meeste onder-
nemers in de IT-branche - een woord uit 1992 - beginnen erg jong. De
Volkskrant doopte deze nieuwe rijken in juni 1999 midlife-miljonairs en
IT-rijken, woorden die niet eerder zijn opgetekend.
De miljardairs hebben het niet makkelijk, zo bleek uit het artikel. Ze
zijn dan ook ziekmakend rijk. Het vermogen van Bill Gates, een van de
oprichters van Microsoft, telde in 1999 negentig miljard dollar (ruim
tweehonderd miljard gulden). Nummer twee is de Amerikaanse beurs-
goeroe Warren Buffett met 36 miljard dollar, en Gates' collega's Paul Al-
len en Steve Balmer zijn met 30 en 19,5 miljard respectievelijk nummer
drie en vier op de lijst van 's werelds rijksten van het tijdschrift Forbes.
Wat moetje zo jong met zo vreselijk veel geld? De opmerkelijke stap-
pen van topmensen van Microsoft maken duidelijk dat voor hen geld
snel de aantrekkelijkheid verliest. Deze veertigers voelen zich alsofze
voor een vrijwilligersorganisatie werken. Ze hebben moeite met de
motivatie en onderbreken hun carrière. Topfunctionaris Chris Peters
(41) stort zich zonder talent op een carrière in het bowlen en een col-
lega-miljonair gaat er een jaar tussenuit om fossielen te zoeken. Ook
in Nederland hebben jonge, rijke techneuten het moeilijk. Headhun-
ter Hans Dijkman, partner van bureau Korn/Ferry, ziet veel relatief
jonge miljonairs die in hun mid-life-crisis de carrière een andere
draai geven. Hij noemt geen namen, maar hij kent voorbeelden ge-
[98]

noeg van miljonairs die zich voortaan alleen uit hobby storten op
nieuwe ondernemingen. Ook goede doelen kunnen rekenen op een
groeiende belangstelling van miljonairs. [...] Opvallend is volgens
hem dat de nieuwe IT-rijken, allen dertigers, zich nog niet bezighou-
den met liefdadigheid en het opstarten van nieuwe bedrijven. Dat
blijft voorbehouden aan de iets oudere mid-life-miljonairs.
millennium- Millennium is natuurlijk geen nieuw woord. Je zou denken
dat het al zeker duizend jaar oud is - gemunt in 999 -, maar dat is niet
zo. In het Engels is millennium in 1711 voor het eerst opgetekend, in het
Frans in 1765 en in het Nederlands in 1886. Het woord bestond niet in
het klassiek Latijn, maar is een modern-Latijnse vorming uit mille 'dui-
zend' en annus 'jaar', naar het voorbeeld van onder andere biennium
'periode van twee jaar'.
De afgelopen jaren is het aantal samenstellingen met millennium-
explosief gegroeid. Naarmate de eeuwwisseling dichterbij kwam,
werd het woord in de kranten steeds vaker gebruikt. In de Nederlandse
Persdatabank, het bestand van 21 digitaal beschikbare kranten dat
voor dit boekje is geraadpleegd, is dat duidelijk zichtbaar. Kwamen
millennium en samenstellingen met dit woord in 1995 nog maar 293
keer voor, in 1996 was dat 433 maal, in 1997 681 keer, in 1998 2684
keer en in 1999 bijna 7000 keer!
Vind je het gek dat men op een gegeven moment werd bevangen
door algehele millenniummoeheid, een woord dat debuteerde in 1999?
Het woord millenniumcjekte bestond toen trouwens al twee jaar.
Net als bij cyber- en internet- zijn de woordenboeken erg terughou-
dend geweest in het opnemen van samenstellingen met millennium-.
Dat is goed te verdedigen, want je kunt wel bezig blijven. Koenen be-
perkt zich tot millenniumprobleem, een woord uit 1995, Van Dale ver-
meldt verder alleen nog millenniumproof (dat uit 1997 dateert).
Een andere samenstelling die aanspraak zou maken op een plaatsje
in de woordenboeken is millenniumbaby. Want ook dat is waarschijnlijk
een blijvertje. Wie rond de millenniumwisseling is geboren, blijft im-
mers levenslang een millenniumbaby, net zoals iemand die tussen 1945
en 1960 geboren is, van wieg tot graf een babyboomer blijft.
Millenniumbaby behoort bovendien tot de meest gebruikte millen-
nium-woorden. Dat begon op 26 november 1998 met een bericht in De
Morgen: een bevruchting op 8 april zou volgens deze krant de meeste
[99]

kans bieden op een millenniumbaby. Later werden allerlei andere data
genoemd - een kwestie waar tientallen krantenartikelen en ingezon-
den brieven aan werden gewijd. Bierbrouwer Bavaria gokte op 17
maart en plaatste de dag ervoor een zinnenprikkelende advertentie in
de kranten met als boodschap: veel succes morgen met het maken van
uw millenniumbaby. Een Brits radiostation draaide in de nacht van 20
op 21 maart muziek die tot het verwekken van een millenniumbaby
zou moeten aanzetten (kop: 'Millennium-baby op Bolero') en de BBC
en RTL4 kondigden aan paren te zullen volgen bij hun pogingen een
millenniumbaby te verwekken. De Japanse televisie meldde de beval-
ling van een millenniumbaby live te zullen verslaan.
De hele heisa was te volgen in koppen als 'Tv-uitzending over mil-
lenniumbaby's bevalt kerken niet', 'Millenniumbaby niet te plannen',
'Millenniumbaby blijft een kwestie van geluk', 'Verloskundigen bang
voor millennium-boom', 'Verloven ingetrokken wegens millenniumba-
by's', 'Kazachstan beloont eerste millenniumbaby's' en 'Millennium-
baby in de greep van de commercie'.
De eerste millenniumbaby, een jongetje, werd overigens geboren in
een ziekenhuis in Auckland in Nieuw-Zeeland. Doordat de internatio-
nale datumgrens door de Grote Oceaan loopt, was Nieuw-Zeeland het
eerste volkrijke gebied dat het nieuwe millennium beleefde. In Neder-
land werden vrijwel gelijktijdig twee millenniumbaby's geboren:
Shannon Brandes uit Eindhoven en Tim Groenewoud uit Hoevelaken.
minimawinkel In november 1999 kondigde de gemeente Heerlen aan te
gaan onderzoeken of er in die plaats een zogenoemde minimawinkel
moest komen. Het gaat om een winkel die inwoners met een gering in-
komen goedkoop levensmiddelen aanbiedt waarvan de uiterste houd-
baarheidsdatum nog net niet is verstreken. Gedacht werd aan leveran-
ties door onder anderen bakkers en slagers.
Niet geheel onverwacht bracht dit bericht nogal wat beroering te-
weeg. Tegenstanders spraken spottend van een armenwirikel, een
woord dat in 1998 opdook in een bericht dat Sint-Petersburg speciale
volkswinkels had geopend voor de allerarmsten.
Het initiatief voor de minimawinkel kwam van de PvdA-fractie in
Heerlen en is afgekeken van een kerkgenootschap in het naburige
Duitse Aken. Daar werd begin 1999 een levensmiddelenwinkel voor de
minima geopend. De winkel ontvangt van winkeliers producten die,
[100]

als ze in de minimawinkel niet worden verkocht, na één dag worden
vernietigd. De klanten hebben toegang met een minimapas, een woord
dat wij sinds 1996 kennen.
Een PvdA-Kamerlid keerde zich tegen de plannen van Heerlen (kop
'PvdA kraakt minimawinkel'), maar premier Kok dacht hier anders
over (kop 'Kok: minima-winkel is prima zaak'). Dit laatste bericht
leidde weer tot een boze brief in het Algemeen Dagblad: 'Kennelijk heeft
Kok de band met de gewone mensen nu helemaal verloren, als hij die
ooit echt gehad heeft. Een minimawinkel klinkt in eerste instantie erg
mooi. Minima kunnen goedkoop nog prima levensmiddelen aan-
schaffen en er worden veel minder nog goede levensmiddelen wegge-
gooid. Maar dan. Je mag in die winkels pas kopen als vaststaat datje
van een minimuminkomen moet zien rond te komen. Dat is voor heel
veel mensen buitengewoon stigmatiserend.'
Vergelijk weggeefwinkel.
motorstok Een motorstok is een stok met een wieltje en een klein elek-
trisch motortje. Het apparaat werd in september 1999 ontwikkeld door
een student van de TU Delft. De stok is bedoeld als hulpmiddel voor
rolschaatsers, die zich er drie kwartier mee kunnen laten voorttrek-
ken. Het Technisch Weekblad van 8 september 1999 meldde echter een
nadeel: 'Deze skate-aid blijkt alleen bij bochten soms om te vallen.'
Ook skate-aid is trouwens een nieuw woord.
Vergelijk vingerbei.
muccer Er wordt niet veel over hen geschreven, maar ze bestaan wel: de
muccers. Muccers zijn werknemers met een minimaal-urencontract. De
Nieuwe Reuu schreef op 17 november 1999 over hen: 'In totaal zijn er in
verpleeghuis Boswijk zeven fulltimers te weinig. Daarom wordt er
door het verpleeghuis een beroep gedaan op de uit drie mensen be-
staande invalpool. Echter deze zogenaamde muccers (Minimaal Uren
Contract) worden ingezet op alle afdelingen in Boswijk. Dat betekent
in de praktijk dat men een beroep moet doen op uitzendbureaus als
alle muccers zijn ingezet. Het probleem: er zijn bijna geen uitzend-
krachten te vinden.'
naambellen Eind augustus 1999 begon KPN Telecom met de promotie
van het naambellen. Die dienst bestaat al sinds 1 juli 1997, maar KPN
[101]

had er nooit ruchtbaarheid aan gegeven. Dat veranderde op 27 augus-
tus, toen het bedrijf een persbericht uitbracht met de enigszins mislei-
dende kop 'KPN Telecom introduceert NaamBellen'.
'Het NaamBellen is eenvoudig', verduidelijkte het bericht. 'Het is
een zogenaamd servicenummer dat altijd begint met 0800, 0900, 0906
of 0909. De 0800-nummers zijn gratis, voor de andere nummers
vraagt de eigenaar een bedrag voor de geboden dienstverlening op dat
nummer. Om bijvoorbeeld 0800 PRIMAFOON te bellen toetst de bel-
ler eerst 0800 in. Daarna volgen de letters. Voor de P wordt de 7 inge-
toetst, voor de R ook de 7, de I is toets 4, de M is toets 6 en zo verder.
Een cijfertoets hoeft dus slechts één keer te worden ingetoetst voor de
daarop vermelde letters. Dat geldt ook bij gebruik van een mobiele te-
lefoon.'
Kortom, met naambellen - alleen KPN schrijft NaamBellen, zon-
der twijfel om aan te geven dat het om een merknaam gaat - wordt een
groot gedeelte van een telefoonnummer vervangen door een woord.
Voorbeelden zijn 0909 123PIZZA, 0800 RANDSTAD, 0900 STAATS-
LOT, 0800 TAXLIJN en 0800 UITVAART ('Voor direct contact met Mo-
nuta voor informatie of het melden van een uitvaart').
KPN introduceerde de dienst naar eigen zeggen omdat de meeste
mensen een woord veel makkelijker onthouden dan een reeks cijfers,
maar volgens NRC Handelsblad was er nog een andere reden: 'Naambel-
len is vooral interessant als marketinginstrument. In veel advertenties
worden telefoonnummers genoemd. Die gaan bij de consument het ene
oor in en het andere uit. Omdat een woord makkelijker te onthouden is,
zal de adverteerder met een naamnummer meer effect sorteren.'
In Trouu; betwijfelde Rob Schouten echter of dit werkelijk zo werkt.
'De KPN doet een beetje alsof ze het helemaal zelfbedacht hebben,'
schreef hij, 'maar in de vs&co kennen ze het naambellen al jaren. Het is
daar zelfs een soort statussymbool. Bedrijfjes zonder telefoonnamen
doen niet echt mee. Mij is het evenwel nooit gelukt om de slogans van al
die gisse gunstenaanbieders te onthouden. Bijvoorbeeld, even "get-
slim" toetsen om af te vallen. Of "jewel-ok" voor de goede juwelier. De
meeste firma's moeten zich in de meest fantastische bochten wringen
om hun producten in het beschikbaar aantal letters te prakken.'
Hoe het ook zij, behalve naambellen leverde de nieuwe service van
KPN nog een ander neologisme op, namelijk naamnummer. De Volks-
krant signaleerde op 18 augustus zelfs een naamnummerhamsteraar:
[102]

Bedrijven die geld willen verdienen met een naamnummer, merken
steeds vaker dat ze eerst moeten betalen: aan de naamnummer-
hamsteraar. Deze nieuwste telg uit de rijke Hollandse koopmans-
traditie sloeg meteen op grote schaal in, toen KPN de naamnum-
mers twee jaar geleden zonder veel ruchtbaarheid lanceerde. Nu
KPN landelijk reclame maakt, slaat hij toe. 'Er bellen wel twintig be-
drijven per dag', zegt Peter Hazelaar van The Sound of Data in Rot-
terdam. 'Die zijn dan boos, omdat wij hun nummer al hebben.
Tsja... Als wij het niet waren geweest, hadden anderen het wel ge-
daan.'
Ook NRC Handelsblad besteedde aandacht aan het stelen van naam-
nummers. Naar het voorbeeld van domeinkapen (zie domaingrab-
bing) sprak de krant van nummerkapen en nummerkapers. En van nummer-
dieuen. Volgens de krant hadden die overigens weinig kans op succes.
Onlangs vond de eerste rechtszaak over een gestolen telefoonnum-
mer plaats en de uitslag is weinig bemoedigend voor de nummer-
dieven. Begin van dit jaar diende het Nederlandse bedrijf Rentokil
bij OPTA een aanvraag in voor het nummer 0800-73686545, een
combinatie die O8OO-RENTOKIL uitdrukt. Tot zijn ontzetting kreeg
Rentokil te horen dat het nummer al vergeven was aan FBS, een call-
center in Soest, FBS bleek wel bereid het nummer over te dragen,
maar daar diende wel geld tegenover te staan. Dat was voor Rento-
kil onaanvaardbaar en dus stapte het bedrijf naar de rechter. Met
opvallend gemak stelde de rechter Rentokil in het gelijk. Het was
volgens de rechter duidelijk dat FBS geen enkel 'rechtens te respec-
teren belang' had bij het nummer. Het bedrijf schaadde dan ook
'willens en wetens de belangen van Rentokil', aldus de rechter. Het
nummer moest worden teruggegeven aan OPTA en Rentokil zal het
inmiddels zelf hebben aangevraagd. Een bevredigende uitslag,
vooral als je bedenkt dat FBS nog enige honderden nummers 'in
portefeuille' heeft.
Vergelijk domaingrabbing.
nacht van Wiegel Dit is de nacht van 18 op 19 mei 1999, waarin WD-se-
nator Hans Wiegel het kabinet-Kok 11 liet vallen door in de Eerste Ka-
[103]

mer als enige WD'er tegen het correctief referendum te stemmen. In
de media werd dit onmiddellijk de nacht van Wiegel genoemd, naar ana-
logie van de nacht uan Schmelzer (van 13 op 14 oktober 1966). Wie voor-
taan een kabinet wil laten vallen kan dat maar beter 's nachts doen,
want met 'de middag of avond van x' haal je de geschiedenisboekjes
niet.
De ochtend na de nacht waren de reacties nog lauwtjes ('teleurstel-
lend, verbijsterend'), maar al snel ontstonden er twee kampen. Tegen-
standers als Hans van Mierlo en Jan Blokker noemden Wiegel een
'stuitend ijdele potsenmaker', een 'dubieuze politieke hansworst' en
een 'derderangskracht van het provinciaal amateurtoneel'. Hij was
'een kind met een vuurwapen'.
Medestanders noemden 'de sloper van Paars' een 'kroonjuweel van
de democratie' en 'de slimste politicus van de eeuw'. Toen Wiegel zijn
senatorscoup pleegde stond hij op het punt van Leeuwarden te verhuizen
naar Diever in Drente. De vele verslaggevers die hem bij zijn nieuwe
monumentale boerderij om een reactie kwamen vragen, werden ter
plaatse Wiegelaars genoemd.
'In zekere zin was Wiegels actie er een van hemelse genade,'
schreef René Zwaap in de Groene Amsterdammer, 'een geval van kabinets-
euthanasie op humanitaire gronden. Wiegel bewees er ook veel men-
sen een dienst mee.'
Kabinetseuthanasie - ook dat woord viel in 1999 voor het eerst.
nagelring Het woord vingerring is al in de zestiende eeuw opgetekend en
duimring stond in 1872 in de eerste druk van de Van Dale ('ring [...] om
er den duim in te steken'), maar voor nagelring bestond nog een vacatu-
re. Daarin is voorzien door Gem Kingdom, dat een 'vergulde zilveren
nagelring' te koop aanbiedt voor ƒ 270,-. In december 1999 stond er
een foto van in de Volkskrant. Het gaat om een goudkleurig vingerhoed-
je dat over de pinknagel is geschoven. De nagelring is met een 'veilig-
heidskettinkje' vastgemaakt aan een gewone pinkring (ook al een oud
woord). Op de foto drukte een mooie Japanse dame de nagelring tegen
haar halfgeopende, kersenrode mond.
Nedermix Het Nederlands raakt soms vermengd met een of meer ande-
re talen. Daar bestond nog geen goed overkoepelend begrip voor. De
Amsterdamse hoogleraar en schrijver René Appel bedacht er het
[104]

woord Nedermix voor, zelf een mengeling van Nederlands en Engels.
Appel lanceerde het woord op 6 november 1999, op een congres van
het genootschap Onze Taal. 'Dit congres', zei Appel, 'handelt over in-
vloeden op het Nederlands en over de vraag of het Nederlands wel een
gastvrije taal is. Uitgangspunt daarbij is min of meer de eentalige taal-
gemeenschap waarin het Nederlands de omgangstaal is. Maar er zijn
veel meertalige situaties, waarin het Nederlands één van de gebruikte
talen is. Ik kijk daarom naar taalgebruik waarin het Nederlands geen
gastheer meer is, maar in feite "partner". Het gaat dus om het Neder-
lands in contact met andere talen, in intiem contact zou je kunnen
zeggen. Aan de orde zijn dan vormen van taalgebruik die ik Nedermix
noem: het Nederlands gemengd met andere talen.'
Appel liet vier soorten Nedermix de revue passeren: het Negerhol-
lands, het Petjo, het Nederturks en de meertalige straattaal van jonge-
ren in de grote steden van Nederland.
Het Negerhollands is een creooltaal die omstreeks 1700 is ontstaan
uit het contact tussen dialecten van het Nederlands en Afrikaanse en
Europese talen. De taal ontstond vermoedelijk op de plantages van de
Maagdeneilanden (in het Caribisch gebied, niet ver van Sint-Maarten).
Het is een dode taal, want de laatste moedertaalspreekster van het Ne-
gerhollands, Alice Stevens, overleed in 1987. Ook het Petjo, een meng-
taal die waarschijnlijk in de tweede helft van de negentiende eeuw is
ontstaan en die vooral op Java door Indo-Europeanen of Indo's werd
gesproken, is bijna ter ziele. Maar het Nederturks - een woord uit
1994 - komt nog wel voor, en de meertalige straattaal bloeit als nooit
tevoren.
Vooral die straattaal staat de laatste jaren in de belangstelling. Het
gaat om een mengvorm van onder meer Nederlands, Surinaams,
Turks, Antilliaans, Marokkaans en Engels. In plaats van 'ik ga naar
huis' zeggen jongeren bijvoorbeeld 'ik ga naar osso', in plaats van
'geef me een trekje' (van je sigaret), 'gimmi soetoe' of'geef me een
snef'. Soms wordt een Surinaams of Marokkaans accent overgeno-
men, al dan niet aangedikt, en de taal wordt door jongeren met allerlei
etnische achtergronden gebruikt, dus ook door Nederlandse jonge-
ren. Plaatselijk zijn de verschillen groot, en de taal verandert voortdu-
rend, wat een belangrijk kenmerk is van jongeren taal.
Er zijn verschillende benamingen voor deze straattaal verzonnen.
Onder Amsterdamse docenten circuleert de benaming smwfentaal, een
[105]

woord dat eind 1997 debuteerde in Het Parool. Peter Smulders, direc-
teur van het Genootschap Onze Taal, bedacht in 1998 de benaming
smeltkroestaai, en René Appel, die zich fel tegen het woord smuifentaal
verzette omdat hij dit te denigrerend vond, stelde begin 1999 voor om
het gewoon bij straattaal te houden, een woord dat overigens al sinds
de zeventiende eeuw dienstdoet. Nieuw in 1999 waren Smurfen-Nederlands
(een variant van smurfentaai), Surilands (voor de vermenging van
Surinaams en Nederlands, een combinatie die vooral in Amsterdam
veel voorkomt), en Moerks of Murks, een ineenvlechting van Marok-
kaans) en (T)urks. Die laatste benaming werd op 13 november 1999
voor het eerst in de media gesignaleerd, in de Volkskrant. De krant te-
kende haar op uit de mond van Jacomine Nortier, een wetenschapper
die onderzoek doet naar de taal van de jeugd in Utrecht:
Echt stoer ben je volgens Nortier pas als je je op schoolplein en
straat verstaanbaar maakt in het zogeheten Moerks, of Murks. 'Het
Murks is een tweede straattaal die in Utrecht veel wordt gesproken.
In Utrecht wonen veel Marokkanen, meer dan Surinamers. De Ma-
rokkaanse, en ook wel Turkse manier van Nederlands spreken
wordt nagebootst, vooral door Nederlandse jongeren uit een wat
hogere sociale klasse. Een paar jongens van een hockeyclub spre-
ken het echt constant, ze kunnen bijna niet anders. Ze kijken enorm
op tegen de Marokkanen en vinden ze ook een beetje eng. Die hoc-
keyers vertelden me dat ze onmiddellijk ophouden met Murks spre-
ken als er echte Marokkanen in de buurt komen.
Nortier heeft de aanduiding Murks niet zelf bedacht. De benaming
wordt lokaal in Utrecht gebruikt, vooral in de wijk Lunetten. Het ver-
schijnsel - Nederlandse jongeren die met een zwaar Marokkaans-
Turks accent spreken - is echter ook in andere steden gesignaleerd,
onder meer in Hilversum, Leiden, Venray, Wageningen en Zutphen.
nepflitser 'Buurtbewoners zetten nepflitser langs weg', kopte De Tele-
graaf op 25 augustus 1999. De politie trof de nepsnelheidscamera (een
woord uit 1998) aan langs de Maaswijkweg in Spijkenisse. De nepflitser
was vermoedelijk gemaakt door buurtbewoners, om het verkeer zach-
ter te doen rijden. Het bleek om een oude diaprojector te gaan, met een
rood knipperlichtje dat op batterijen werkte. Op de projector waren
[106]

een joystick, een antenne en een megafoonhoorn gemonteerd. Om het
geheel nog echter te laten lijken zat er ook een politiesticker op.
Op internet leidde het bericht onmiddellijk tot de volgende grap:
twee auto's remmen af voor een nepflitser, zegt de een tegen de ander:
'Hij doet het niet, maar het werkt wel.'
nomineren Het woord nomineren betekent 'voordragen, kandidaat stel-
len' en is in 1521 voor het eerst in het Nederlands opgetekend. In het
laatste kwartaal van 1999 kreeg het er opeens een nieuwe betekenis bij,
die waarschijnlijk niet een-twee-drie zal verdwijnen, namelijk 'voor-
dragen om te vertrekken', of zelfs 'wegstemmen'. Die betekenisveran-
dering is geheel en al te danken aan het geruchtmakendste tv-pro-
gramma van 1999, Big Brother. In dit programma draait alles om het
nomineren van kandidaten. Van de huidige lezers weten de mees ten
wel hoe het zit, maar voor toekomstige lezers volgt hier een citaat uit
NRC Handelsblad van 2 december 1999, waarin een en ander precies
wordt uitgelegd:
Op donderdag 16 september ging het reallife tv-programma Big
Brother van start. Negen mensen leven 100 dagen samen in een huis,
afgesloten van de buitenwereld. Er zijn geen telefoons, televisie of
computer in het huis aanwezig. In alle vertrekken hangen camera's
die het gedrag van de bewoners 24 uur per dag registreren. De
groepsleden leven niet in luxe; ze verbouwen groente in de moes-
tuin, wassen met de hand en hakken zelf hout. Om de zoveel weken
valt een van de bewoners af. De groepsleden nomineren bij elke af-
valronde ieder twee personen, maar het publiek bepaalt wie van
hen het huis moet verlaten.
[...] Na drie dagen moeten de bewoners voor de eerste keer twee
van hun huisgenoten nomineren. Met moeite, zo blijkt. In totaal
worden vijf van de negen bewoners genomineerd, waarvan er één -
Martin - op de achtste dag wordt weggestemd door het kijkerspu-
bliek. Vier dagen later geeft Tara aan dat ze het huis wil verlaten,
omdat ze haar vrienden en familie mist. De Amsterdamse Mona
neemt haar plaats in. Op dag 36 stemmen Big Brother-adepten Sabi-
ne weg. Zij en haar Big Brother-vriendje Bart waren eerder door de
groep genomineerd, omdat ze 'te klef' waren.
[107]

Het was - kortom - nomineren voor en nomineren na. Het woord werd
steeds gebruikt door de bewoners van het BB-huis, en door de kijkers,
dagelijks gemiddeld 1,2 miljoen. In de spreektaal was ook wegnomine-
ren geregeld te horen, dat is ontstaan onder invloed van wegstemmen.
Vergelijk BB, dagboekkamer en knuffel-tv.
noodremscenario Het begon in 1990 met nachtmerriescenario, een ver-
taling van het Engelse nightmare scenario, een woord dat algemene be-
kendheid kreeg doordat de Amerikaanse generaal Norman Schwarz-
kopf het gebruikte tijdens de Golfoorlog. Sindsdien zijn er talloze
scenario's bij gekomen. Een greep uit de kranten van de afgelopen tien
jaar: agressiescenario, armoedescenario, catastrofescenario, escalatie-
scenario, geweldscenario, Kosovo-scenario, noodtoestandscenario,
rampspoedscenario, rouwrandscenario, tegenspoedscenario en tegen-
windscenario. Nieuw in 1999: noodremscenario, een term uit de Haagse
politiek. De Volkskrant gebruikte het woord op 12 juni 1999, in een bericht
over het toenemende ongenoegen binnen de PvdA-fractie over de stijl
van leidinggeven van fractievoorzitter Ad Melkert:
De gebrekkige vergaderorde vraagt volgens fractieleden om onge-
lukken. Inhoudelijke discussies worden gevoerd zonder politiek ka-
der. Alles mag worden besproken, maar op het einde mogen er
vooral geen koppen rollen. 'Het noodremscenario' heet dat in de
wandelgangen.
Kosouo-scenario debuteerde eind 1998 in Trouiu ('Kosovo-scenario mis-
tig') en had aanvankelijk alleen betrekking op de veronderstelde loop
van gebeurtenissen in Kosovo. In 1999 kreeg het echter een overdrach-
telijke betekenis, namelijk 'scenario van gradueel escalerende preci-
siebombardementen'.
onder de pet houden Weinig uitdrukkingen zullen in korte tijd zo alge-
meen bekend zijn geworden als onder de pet houden. Dat komt doordat
de lancering was gekoppeld aan een bericht dat Nederland even op z'n
kop zette. Op 3 februari 1999 maakte M.J. Augusteijn-Esser, lid van de
enquêtecommissie die de Bijlmerramp onderzocht, bekend dat het
neergestorte vliegtuig explosieven, gif, munitie, gassen en brandbare
vloeistof had vervoerd. El Al had dit meteen na de ramp aan de ver-
[108]

keersleiding in Amsterdam laten weten. Maar de Israëli's hadden er
ook op aangedrongen hierover geen mededelingen naar buiten te
doen. De verkeersleiding had dat toegezegd, aldus Augusteijn-Esser.
Een en ander was gebleken uit bandopnamen van telefoongesprek-
ken, banden die ondanks alle eerdere onderzoeken nooit boven water
waren gekomen. Volgens Augusteijn-Esser was er gezegd: 'Dat zullen
ze niet van ons horen.' En: 'Die informatie moeten we onder de pet
houden.' Wie dat laatste had gezegd, wilde zij niet kwijt.
Een paar dagen later werden de transcripten van de banden vrijge-
geven. De uitdrukking onder de pet houden bleek te zijn gebruikt in een
gesprek tussen T. Polman, de dienstdoende chef van de verkeerslei-
ders, en diens voorlichter G. Knook. Het gesprek had plaats op 4 okto-
ber 1992, een halfuur na de crash. Polman zei letterlijk, aldus het eind-
verslag van de commissie:
Zeg, eh... ga even op je stoel zitten, want die cargo... die bestond uit
explosieven, uit gif en gassen [...]. Maar daar moeten we maar geen
ruchtbaarheid aan geven. En verder gewoon..., dat zat er dus ge-
woon ook bij... [bedoeld wordt: gewone vracht], maar El Al bidt ons
uiteraard natuurlijk om dat onder de pet te houden.
De uitlatingen van Augusteijn-Esser, die volgens NRC Handelsblad 'on-
nodig onheilspellend' werden gepresenteerd, zorgden voor enorme
opschudding. Er hadden gif en munitie in het vliegtuig gezeten, dit
was al jaren bekend maar Nederlandse ambtenaren hadden dit op ei-
gen houtje onder de pet gehouden! En ze hadden ruim zes jaar een be-
langrijke geluidsband achtergehouden.
Politici tuimelden over elkaar heen om hun verontwaardiging uit te
spreken en premier Kok gaf op eigen houtje opdracht om de betrok-
ken ambtenaren meteen op non-actief te stelllen. Dit zonder de conclu-
sies van de commissie af te wachten, iets wat veel irritatie wekte. Heel
Nederland praatte over de zaak en binnen een paar dagen leek het of
onder de pet houden er altijd was geweest. Sterker nog: het Nos-journaal
gebruikte de uitdrukking al de volgende dag in een bericht over een
heel ander onderwerp, in de betekenis 'iets in de doofpot stoppen'.
Geen columnist kon er weerstand aan bieden en in het humorhoek-
je op de voorpagina van NRC Handelsblad verscheen het grapje 'Wat de
een onder de pet houdt, gaat de ander erboven'. Binnen een paar
[109]

maanden doken er ook allerlei variaties op, zoals onder de hoed of muts
houden en onder de pet schuiven of proppen. Aanvankelijk voorzagen de
kranten de uitdrukking van aanhalingstekens, maar die kwamen al
snel te vervallen.
Zoals dat gaat bij taalgeschiedenis, werd langzaam aan steeds
schimmiger hoe de uitdrukking nu exact was gelanceerd. Bij de pre-
sentatie van de nieuwe editie van de Grote Van Dale, in september
1999, schreef Noua de uitdrukking toe aan Augusteijn-Esser. Zij beves-
tigde dit voor de camera, zij het enigszins schuchter, wat ook te maken
zal hebben gehad met het feit dat de commissie zich inmiddels her-
haalde malen had geëxcuseerd voor de 'sensationele' presentatie van
de geluidsbanden.
Al eerder, in april, meende Henk Hofland, columnist bij NRC Han-
delsblad, dat de uitdrukking was verzonnen door Henk Wolleswinkel
van de Rijksluchtvaartdienst. Hij schreef:
Misschien overkomt het een mens maar één keer in zijn leven. Dan
is het voor wie van zijn taal houdt 'te mooi om waar te zijn': de ge-
boorte van een uitdrukking, en niet alleen dit. De nieuwe uitdruk-
king blijkt in haar levenskracht zo aanstekelijk dat ze van de ene dag
op de andere in het spraakgebruik wordt opgenomen, ledereen die
de nieuwe woordcombinatie hoort, weet meteen wat ermee wordt
bedoeld. Deze aanwinst is het onder de pet houden, gelanceerd voor
de Parlementaire Enquêtecommissie door de heer H. Wolleswinkel,
op 5 februari 1999. Het klonk zo gewoon, zo natuurlijk datje niet
eens besefte, bij een geboorte aanwezig te zijn. [...] Wat is er in het
hoofd van de heer Wolleswinkel omgegaan, die paar seconden
waarin hij nadacht over het antwoord op de vraag en toen plotseling
de taal verrijkte? [...] Heeft hij aan een uitdrukking met onder ge-
dacht, maar niet zo vlug het bijbehorende woord kunnen vinden?
Razendsnel raadpleegden zijn hersens hun eigen inventaris; von-
den bij de P het woord pet. De commissie wachtte op antwoord. On-
der de pet, zei de ondervraagde. Had de voorzitter niet zo onverbid-
delijk zitten kijken, was het brein van de heer Wolleswinkel een
fractie van een ogenblik meer tijd gegund, dan was het bij de R ge-
komen. Dan had hij gezegd: 'Dat heb ik toen onder de roos gehou-
den' - en onze taal was onverrijkt gebleven.
Is het zo gegaan? Je zou dit fragment nog weieens willen zien, ver-
[110]

traagd. Als ik het bij het rechte eind heb, is dit een historisch ogen-
blik.
Hofland had het zeker niet bij het rechte eind, want zoals gezegd was
de uitdrukking al te horen op de bandopname uit 1992. Maar zij is nog
ouder: al in 1977 schreef Leonhard Huizinga in Adriaan met Oliuier na-
tuurlijk op bladzijde 18: 'Adriaan... fluisterde ik, in Godsnaam, hou het
onder je pet...'. Vooralsnog is dit de vroegste vindplaats van een uit-
drukking die in 1999 vleugels kreeg.
Vergelijk Bijlmersyndroom.
oogpsychose 'De "eclips-euforie" van deze week heeft plaatsgemaakt
voor "oogpsychose". Ziekenhuizen en doktoren in veel landen waar de
zonsverduistering te zien was, zijn gisteren en eergisteren overspoeld
met telefoontjes en bezoekjes van mensen die vreesden schade aan de
ogen te hebben opgelopen. In Nederland zijn vijf serieuze gevallen van
oogletsel door de eclips bekend.' Aldus NRC Handelsblad op vrijdag 13
augustus 1999.
Het woord oogpsychose is hoogstwaarschijnlijk geen lang leven be-
schoren, maar in de dagen na de eerste volledige zonsverduistering in
Europa in veertig jaar was het even nodig. Alleen al de Londense
Moorfield-oogkliniek ontving in een paar dagen tijd 350 telefoontjes.
En ook in Frankrijk was het raak. 'Woordvoerders van met name Britse
en Franse ziekenhuizen', aldus NRC Handelsblad, 'schrijven de oogpsy-
chose toe aan een combinatie van het bewolkte weer op woensdag en
de media-berichtgeving over de eclips de dagen daarvoor. Door de
wolkensluiers dachten veel mensen geen speciale oogbescherming
nodig te hebben bij het kijken richting restjes zon die soms toch zicht-
baar waren. In de dagen erna herinneren ze zich de vele waarschuwin-
gen in de media, voorafgaand aan de eclips, tegen oogletsel. Bij de
minste of geringste afwijking bij het kijken nemen ze dan contact op
met een dokter of oogkliniek.'
Vergelijk eclipsbril en verduisteringszone.
Oom Dagobert-regeling Sinds 1994 kent de Nederlandse fiscus de zo-
genoemde Tante Acjaath-recjeling. Die maakt het voor particulieren fis-
caal aantrekkelijk om geld te lenen aan beginnende ondernemers,
want als het misgaat kunnen ze het verloren kapitaal in mindering
[111]

engen op de inkomstenbelasting, zodat maximaal zestig procent
wordt terugverdiend. Leuk voor neven, nichten en tantes, zal de be-
denker van deze naam hebben gedacht.
De plannen van staatssecretaris Vermeend om het belastingstelsel
ingrijpend te herzien - zie bij boxenstelsel - zetten ook de Tante
Agaath-regeling op de tocht. Daarom pleitte het midden- en kleinbe-
drijf MKB-Nederland in mei 1999 voor een nieuwe overeenkomst. Er
was al een tanteregeling, dus verzon het MKB nu een oomregeling. En
aangezien oom Dagobert, een steenrijke en gierige figuur uit de Dis-
ney-stripverhalen en -tekenfilms over Donald Duck, alles met geld te
maken heeft, werd deze regeling Oom Dagobert-regeling, ook wel Oom
Dagobert-vordering of Oom Dagobert-lening genoemd.
Het ANP meldde een en ander op 4 mei 1999:
De ondernemingsorganisatie voor het midden- en kleinbedrijf
MKB-Nederland wil dat staatssecetaris Vermeend in het belasting-
stelsel voor de eenentwintigste eeuw een 'Oom Dagobert-vorde-
ring' invoert. Deze vriendelijke financieringswijze voor starters
moet de Tante Agaath-lening opvolgen, die in het nieuwe stelsel
niet meer interessant is.
Beginnende ondernemers die gebrek hebben aan startkapitaal,
kunnen volgens de Tante Agaath-regeling geld lenen tegen de wet-
telijke rente, die doorgaans lager is dan de marktrente. Een vermo-
gende particulier (Tante Agaath') hoeft over het geleende bedrag
geen vermogensbelasting te betalen. Ook is er acht jaar een extra
rentevrijstelling van tenminste ƒ 5000. Als de beginnende onderne-
mer niet kan terugbetalen, mag Tante het geld aftrekken van haar
inkomen, tot maximaal een halve ton.
Het Algemeen Dagblad bracht het nieuws onder de kop '"Oom Dago-
bert" voor starters' en de Volkskrant kopte 'MKB wil na Tante Agaath nu
Oom Dagobert'. In het Engels heet oom Dagobert overigens Uncle
Scrooge. Hij debuteerde in 1947, is bankier en komt oorspronkelijk uit
Schotland.
paarden begraafplaats Voor paardenliefhebbers was het een moeilijk
bericht: begin november 1999 verbood de Raad van State de oprichting
van een paardetibegraafplaats. De zaak was aangespannen door A. Voort-
[112]

man, een boer uit Neede in de Achterhoek. Hij wilde in een weiland bij
zijn boerderij de eerste Nederlandse paardenbegraafplaats realiseren.
Paardenkadavers moeten ter verwerking aan een destructiebedrijf
worden aangeboden, omdat het volgens de Destructiewet gaat om
'hoog-risicomateriaal'. 'Voor honden en katten wordteen uitzondering
gemaakt omdat het hier om huisdieren gaat. Paarden worden als ge-
storven slachtdieren beschouwd. Dat is een volledig achterhaalde ge-
dachte. Het paard is al lang geen productiemiddel meer maar een gezel-
schapsdier. Het verdient daarom eenzelfde behandeling als honden en
katten', vertelde Voortman op 2 november 1999 aan het ANP.
Het idee om een paardenkerkhof te beginnen kreeg Voortman in
1997, toen een van zijn paarden stierf. 'Enerzijds zijn er voor paarden
humane instellingen zoals speciale bejaardencentra voor oude vier-
voeters en zijn er twee paardencrematoria in aanbouw. Dat een paar-
denbegraafplaats daar niet in past vind ik meten met twee maten.'
In veel andere Europese landen, waaronder Spanje en Engeland, is
het heel normaal dat paarden ter aarde worden besteld. Volgens Voort-
man zijn er in Nederland in het verleden wel uitzonderingen gemaakt
op het verbod om paarden te begraven. 'Vijftien jaar geleden is een
aantal paarden van de reddingsvloot van Ameland verdronken. Op hu-
manitaire gronden zijn de dieren toen op het eiland begraven. Ook bij
Paleis 't Loo zijn in het verleden koninklijke paarden begraven.'
Het woord paardencrematorium debuteerde in 1998. Het eerste paar-
dencrematorium ter wereld wordt in Heelweg in de Achterhoek ge-
bouwd, naast het dierencrematorium. Het krijgt een hoefijzervormige
ontvangstzaal en een urnenveld in een wei met rotspartijen. Overigens
kent het Groene Boekje slechts één samenstelling met begraafplaats,
namelijk oorlogsbegraafplaats.
Vergelijk breekboom.
page jacking Je kunt iemands domeinnaam op internet kapen en dat
heet dan domaingrabbing (zie aldaar) of domeinkapen. Maar je kunt
ook iemands webpagina inpikken en dan heet dat paginakapen of page
jacking. Beide vormen van internetdiefstal komen steeds vaker voor. In
september 1999 maakte de Federal Trade Commission (FTC), de Ame-
rikaanse toezichthouder voor telecommunicatie, bekend dat zo'n 25
miljoen webpagina's van de ongeveer één miljard pagina's die het
World Wide Web op dat moment telde, waren gekaapt.
[113]

Page jacking, zoals het ook in Nederlandse kranten wordt genoemd,
houdt in dat particulieren en bedrijven de tekst, de vormgeving en tref-
woorden van bestaande sites overnemen om via zoekmachines zoveel
mogelijk surfers naar hun eigen pagina's te lokken. 'De FTC en de
Australische overheid', aldus NRC Handelsblad op 24 september 1999,
'vermoeden dat de Portugese hacker Carlos Pereira en het Australische
pornobedrijf W.T.F.R.C. Pty Ltd. verantwoordelijk zijn voor het kapen
van 25 miljoen webpagina's, waaronder die van de Harvard Law Review,
Audi en Paine Webber. Ze verdienen veel geld met deze vorm van op-
lichting omdat ze betaald krijgen voor elke advertentie die surfers on-
der ogen krijgen. De FTC is op het spoor van de paginakapers geko-
men door een klacht van het spelletjesbedrijf Newworld.com. Dit
bedrijf stond op het punt een deel van de aandelen voor 20 miljoen dol-
lar te verkopen toen directeur Angel Muñoz ontdekte dat surfers die
zijn site zochten via zoekmachine AltaVista op een hardcore pornosite
terechtkwamen.'
palletscan Op 10 mei 1999 onderschepte de douane in de haven van Rot-
terdam een partij van 4008 kilo cocaïne. Het was de grootste vangst
ooit in Nederland gedaan, met een straatwaarde - een woord uit 1990 -
van bijna een half miljard gulden. De drugs waren volgens de douane
afkomstig uit Peru en hadden als eindbestemming Portugal. Rollen
stof fungeerden als camouflage. De douane maakte bij de ontdekking
gebruik van een nieuw apparaat, de palletscan. In NRC Handelsblad van
26 mei werd de werking van dit apparaat toegelicht.
De inhoud van de container werd gecontroleerd met een zoge-
noemde palletscan. Door middel van röntgenstralen was te zien dat
de stofrollen waren gevuld met pakjes met een onbekende inhoud.
Bij nader onderzoek met een speurhond kwam vast te staan dat het
om cocaïne ging. De drugs zijn op de avond van 10 mei onder zware
beveiliging vernietigd.
De palletscan is een verplaatsbaar röntgenapparaat. Hij is het grote
broertje van de bagagescanner en het kleine broertje van de containerscan-
ner, een soort röntgenapparaat op de Maasvlakte waarmee dwars door
wanden van containers kan worden gekeken. Bagagescanner en contai-
nerscanner komen sinds 1996 voor.
[114]

papathie Jongens met een negatief zelfbeeld lijden aan papathie oftewel
aan het 'afwezige-vadersyndroom'. Met andere woorden: de vaders
van die jongens schieten schromelijk tekort als het erop aankomt hun
mannelijke erfgenaam te ondersteunen op emotioneel vlak. Dat bleek
uit een Britse studie die in maart 1999 werd gepresenteerd. De Morgen
berichtte op 18 maart 1999 over het onderzoek, onder de kop '"Papa-
thie" is een drama voor jongens':
Zo'n 1400 schooljongens tussen dertien en negentien jaar oud wer-
den bij het onderzoek betrokken, maar het blijft onduidelijk waar-
mee alles begint: het lage zelfbeeld of de papathie, wat de Britten
dad deficit noemen. Onafhankelijk onderzoek suggereert dat vaders
het gemakkelijker hebben om betrokkenheid aan den dag te leggen
als hun zoon succes heeft, als hij slaagt. En die belangstelling zou
de zoon dan weer tot nog meer zelfvertrouwen en nog grootsere
prestaties aanzetten.
Het onderzoek werd uitgevoerd onder leiding van Adrienne Katz.
piranha-economie Piranha-economie is een vondst van de internetspecia-
listen John Caspers, Guido Hosman en Stefan Verkerk. Begin mei 1999
publiceerden zij het boek De Piranha-economie, E-commerce: strategie,
markten en toepassingen. Daarin stellen zij dat grote ondernemingen in
de nieuwe economie niet automatisch 'aan de top van de voedselketen'
staan. Kleine agressieve en gespecialiseerde bedrijven die snel relaties
kunnen aangaan met andere bedrijven, vreten gulzig aan de marktaan-
delen van de gevestigde orde. Internet wordt volgens de auteurs een
oneindig groot bassin vol vraatzuchtige, op winst beluste bedrijfjes die
in gelegenheidsformaties aanvallen, net als de beruchte roofvissen uit
Zuid-Amerika. Om in deze mogelijk zeer winstgevende omgeving eni-
ge kans op succes te hebben, moetje flexibel zijn.
De afgelopen jaren zijn verschillende boektitels in het algemene
spraakgebruik terechtgekomen, met als bekendste voorbeeld Voer voor
psychologen, een boek uit 1961 van Harry Mulisch. Of ook piranha-econo-
mie een gevleugeld woord zal worden is de vraag, maar al in juni 1999
zei Durk Jan de Bruin, oprichter van Startpagina.nl, in NRC Handels-
blad, zonder enige verwijzing naar het boek: 'Internet is een piranha-
economie. In netwerken nemen kleine gespecialiseerde organisaties
[115]

het op tegen de grote vissen. We gaan niet zelf proberen een grote vis
te worden.'
Vergelijk weggeefeconomie.
plagiaatcontrolemachine Op internet zijn talloze scripties, uittreksels
en spreekbeurten te koop of te krijg. Op sites als SchoolSucks.com en
EZWrite.com kunnen studenten voor een paar dollar per pagina een
werkstuk downloaden (een woord uit 1991), en in Nederland is van alles
te verkrijgen op websites als Uittreksels.nl of de OkiDoki-homework-
site. Vooral in de Verenigde Staten wordt veel van deze mogelijkheid
gebruik gemaakt. Volgens een onderzoek van de Universiteit van Ber-
keley zou een derde van de studenten plagiaat plegen. Maar de tegen-
krachten worden sterker, meldde NRC Handelsblad op 18 december
1999. Twee studenten van de Universiteit van Berkeley, John Barrie en
Christian Storm, bouwden een zogenoemde plagiaatcontrolemachine of
anti-plagiaatmachine, een computerprogramma dat op het web nazoekt
of teksten overgeschreven zijn. 'Deze service', aldus NRC Handelsblad,
'is verfijnder dan het gewoon nazoeken van woorden en zinnen op het
Internet (zoals andere anti-plagiaatmachines doen). [...] Structuur en
inhoud van een stuk tekst worden geanalyseerd en vergeleken met arti-
kelen uit een database. Die is opgebouwd door met behulp van soft-
warerobots het web af te speuren. Teksten worden bekeken tot op het
niveau van stukken van acht woorden. Van elk artikel wordt een ab-
stracte mathematische weergave berekend, die als een soort vingeraf-
druk fungeert. Met die vingerafdruk wordt vervolgens de database af-
gezocht. De aanvrager krijgt na een paar dagen een rapport waarin de
waarschijnlijkheid wordt aangegeven dat het artikel origineel is. Ge-
plagieerde fragmenten worden aangegeven mét de sites waaraan deze
ontleend zouden kunnen zijn.'
Het computerprogramma van Barrie en Storm is ook wel plagiaatde-
tector genoemd. Dat woord dateert uit 1992.
Vergelijk dartmachine en spijbelchip.
plastuit Een vrouw plast zittend. Of hurkend. En dat komt niet altijd
goed uit. Daarom brachten Ton van den Burg, Arnold en Everil Burin-
ga en Rob Marcelis eind 1997 het vrouwenurinaal op de markt, een rub-
beren zak met een 'anatomisch voorgevormde' opening om liggend in
te plassen, wat handig is als je in bed moet blijven.
[116]

Onlangs kreeg het vrouwemrinaal - dat onder de namen uribag en urijem
de markt heeft veroverd - concurrentie. De Volkskrant bracht het nieuws
op 29 november 1999 onder de kop 'Ook vrouwen kunnen fijn rechtop
blijven staan'.
Dat is mogelijk als zij gebruikmaken van de plastuit, een uitvinding
van Simone Zijp uit Amsterdam. Na een ongemakkelijke vakantie in
Indonesië, waar zij ontdekte dat zij niet overweg kon met wc's die be-
staan uit een gat in de grond, ontwierp Zijp het prototype van de pias-
tuit. 'Dat was toen nog een vieze rubberen worst, een slang aan een
bakje waardoor je kon plassen. Het was niet echt hygiënisch, want ik
gebruikte steeds dat ene exemplaar.'
De rubberen worst is door de jaren heen ontwikkeld tot een papie-
ren wegwerpplastuit. Zijp maakte aanvankelijk alleen tuiten voor vrien-
dinnen, maar in 1999 richtte zij samen met een vriend de Plastuit-
compagnie op. De eerste vierduizend plastuiten zijn inmiddels
vervaardigd.
Er zijn twee uitvoeringen van het opgevouwen tuitje, datje vlak voor
het plassen opentrekt. Een klein blanco broekzakmodel is bedoeld
voor dagelijks gebruik. Daarnaast ontwierp Zijp een groter luxe-mo-
del 'om cadeau te geven, bijvoorbeeld tijdens de feestdagen'. Die
luxe-plastuit is in drie prints leverbaar: met een collage van ogen,
met een opdruk van tropische vissen en met een plaatje van een
champagnedrinkende vrouw - 'de millenniumplastuit'. Ook liet ze
een doorzichtig plastic exemplaar maken. De prijzen variëren van
2,50 gulden voor het broekzakmodel tot 12,50 gulden voorde door-
zichtige tuit.
Plastuiten zijn voorlopig alleen via internet te koop.
Vergelijk gezondheidstoilet en wegwerpurinaal.
polsnavigator Handig voor wandelaars, bergbeklimmers en zeezeilers:
de polsnauigator. Het gaat om een polshorloge van de Japanse fabrikant
Casio met een ingebouwd Global Positioning System (GPS). 'De pols-
navigator', zo schreef Technieuius, een uitgave van het ministerie van
Economische Zaken, in februari 1999, 'heeft een achtkanaals ontvan-
ger waarmee tegelijkertijd data-signalen van acht satellieten kunnen
worden opgepikt. Om een locatie te kunnen bepalen, is het noodzake-
[117]

lijk om de signalen van minstens drie satellieten op te vangen. Zo'n
vier seconden nadat het Gps-systeem op het horloge in werking wordt
gezet, kunnen op het schermpje de breedtegraad (in graden, minuten
en seconden noord of zuid) en de lengtegraad (in graden, minuten en
seconden oost en west) worden afgelezen. Deze data kunnen worden
gebruikt om de locatie op de kaart te bepalen.'
De polsnavigator kan wereldwijd signalen van 27 GPS-satellieten op-
vangen, hij peilt de snelheid waarmee de drager zich verplaatst en kiest
bij reizen door verschillende tijdzones automatisch de juiste tijd. De
polsnavigator werd in juni 1999 op de markt gebracht en kost rond de
duizend gulden. Eerder brachten Japanse fabrikanten al een polstelefoon
en een polscomputer op de markt, in respectievelijk 1993 en 1998.
recital-cabaret Op 20 november 1999 door de Amsterdamse journalist
Henk van Gelder, vaste medewerker van onder meer NRC Handelsblad,
gemunt voor het soort cabaret dat wordt gebracht door Erik Brey. Het
gaat om een mengvorm van teksten en vele soorten muziek, waarbij
Brey - gekleed in jacquet - zichzelf aan de vleugel begeleidt. 'Het re-
sultaat van deze muzikale fruitmand', aldus Van Gelder, 'is een be-
schaafd, stijl- en smaakvol soort amusement, waarmee Erik Brey al-
lengs een apart subgenre heeft geschapen. Recital-cabaret, zou je het
kunnen noemen.' Al eerder wist Henk van Gelder twee woorden aan
het Nederlands toe te voegen, die sindsdien veelvuldig worden ge-
bruikt: in 1990 introduceerde hij grapdichtheid ('Sjoukje Dijkstra is, met
potsierlijke schoudervullingen en een zwemmuts op het grommende
hoofd, de verteller die in rabiate vaart en met een hoge grapdichtheid
een dag uit zijn leven de revue laat passeren'), en in 1992 spookschrijver,
een vertaling van het Engelse ghostwriter. Dat laatste woord diende als
titel van een biografie van de Nederlandse liedtekstdichter Jacques van
Tol.
retourpinnen Retour pinnen is een uitvinding van M. van Oss van het Ne-
derlandse bedrijf EuroCoin. 'Het principe van retourpinnen', verdui-
delijkte de Volkskrant op 24 september 1999, 'is simpel: een klant moet
52,15 gulden afrekenen en betaalt met een briefje van honderd. In het
beste geval geeft de caissière drie bankbiljetten en drie munten terug,
maar het kan nog ingewikkelder. Bij retourpinnen wordt de 47,85 gul-
den wisselgeld niet contant teruggeven, maar haalt de klant zijn pin-
[118]

pas door de PiN-automaat, waarna het wisselgeld direct op zijn reke-
ning wordt gestort.'
EuroCoin heeft een patent op deze 'omgekeerde PiN-transactie'.
MKB-Nederland (midden- en kleinbedrijf) was onder de indruk maar
hield een slag om de arm. 'Pinnen is voor de winkelier duurder dan een
rolletje kleingeld kopen bij de bank. Omgekeerd pinnen dus ook.
Technisch is het idee leuk, financieel schieten we er niks mee op', re-
ageerde een woordvoerder. Ook de Consumentenbond had z'n beden-
kingen: de bond wil dat de klant ook cash zijn wisselgeld kan krijgen,
mocht retourpinnen ooit worden ingevoerd.
rommel kaart Particulieren in België die hun spullen op rommelmark-
ten willen verkopen, moeten sinds augustus 1999 een vergunning van
het gemeentebestuur hebben. Het gaat om een zogenoemde rommel-
kflflrt, die slechts zes keer per jaar mag worden gebruikt. Het Belgische
ministerie van Middenstand besloot dit om tegemoet te komen aan
klachten van professionele verkopers. Die verklaarden te lijden te heb-
ben van oneerlijke concurrentie door particulieren. 'Iedere volwassene
krijgt recht op slechts één rommelkaart', meldde het ANP op 23 au-
gustus. 'Gezinnen mogen twee kaarten aanvragen, of meer als er kin-
deren boven de achttien zijn. Telkens als van een kaart gebruik wordt
gemaakt, moet de organisatie van de rommelmarkt of de politie een
hokje dateren met onuitwisbare inkt.'
rugzakbepantsering Iedereen die weieens met een rugzak door een
arm land heeft gereisd, weet het: het is heel makkelijk om een back-
packer - een woord dat sinds 1992 geregeld in Nederlandse kranten op-
duikt- te beroven. Eén snee met een scherp mes is genoeg. De Austra-
liër Robert Schlipper, die zelf twaalf jaar met een rugzak over de
wereld reisde, verzon er iets op: een vangnet van roestvrij stalen kabels
met een dun laagje plastic dat om de rugzak heen wordt gewikkeld en
een stevig slot heeft. Hij bracht het op de markt onder de naam Pac-
safe; een Nederlandse krant sprak over rugzakbepantsering, een woord
dat niet eerder is gesignaleerd.
Bij de presentatie van Pacsafe op de Amerikaanse buitensportbeurs
Outdoor Retailer Trade Show was de interesse groot, en het vaktijd-
schrift Backpacker was lyrisch, maar in Nederland liep de belangstelling
snel terug. 'Weinig klanten vragen erom, zegt een verkoper van Bever
[119]

Zwerfsport', aldus de Volkskrant op 26 juni 1999. 'De rugzakbepantse-
ring mag dan bewezen effectief zijn, hij weegt ook bijna zeshonderd
gram. En dat vinden rugzakkers vreselijk zwaar. Travel heavy, in hun
ogen, en bovendien ziet het er nogal idioot uit, zo'n ingepakte rugzak.
Nederlanders houden van gewoon.'
S-check spray In Japan zijn spuitbussen te koop die kleine spermaspo-
ren in ondergoed kunnen aantonen. Het goedje wordt verkocht onder
de naam S-check spray. Het Algemeen Dagblad maakte er in juni 1999 als
eerste melding van. 'Een setje bestaat uit twee spuitbussen die gelijk-
tijdig hun inhoud moeten legen op het ondergoed. Waar sperma con-
tact maakt met de bespoten stof ontstaat een gifgroene vlek. Het spul
blijft gedurende twee weken werkzaam, mits het ondergoed niet wordt
gewassen.' Hoewel S-check spray peperduur is - ruim vijfhonderd gul-
den voor een setje - worden er in Japan maandelijks ruim tweehonderd
van verkocht, aldus het AD.
Vergelijk snackseks.
seniorenpand In oktober 1999 opende de Rotterdamse junkiebond een
zogenoemd seniorenpand: een pand voor de opvang van oudere drugge-
bruikers. De bond vond het 'schrijnend' dat verslaafden op leeftijd de
straat op moeten om aan drugs te komen. Bovendien is het voor oude-
re gebruikers gevaarlijk omdat 'de scene' de laatste jaren veel harder is
geworden. De bond kreeg hulp van de GG & GD, de gemeente en het
Boumanhuis (verslavingszorg). 'Aanvankelijk wilde men de verslaaf-
den in een zelfstandig pand onderbrengen,' aldus NRC Handelsblad,
'maar de buurt maakte bezwaar. Nu is een vleugel van een bestaand
complex voor ouderen vrijgemaakt voor de opvang.'
Vooralsnog zijn zes oudere druggebruikers in het seniorenpand on-
dergebracht. Enkele hulpverleners zijn 24 uur per dag aanwezig.
Vergelijk happy drug.
shockvertising Een foto van een stervende aidspatiënt als reclame voor
een kledingmerk. Een arts die via rectaal onderzoek een computerpro-
bleem van een patiënt probeert op te lossen in een reclame van een
computerfabrikant, en een stoet van gehavende sporters in een recla-
me van Nike. Het zijn voorbeelden van wat in het Engels shockvertising
wordt genoemd, een woord dat op 16 november 1999 in het Neder-
[120]

lands debuteerde, in NRC Handelsblad, in een artikel van Henk van Gel-
der over de Nike-reclame:
Het filmpje heeft de laatste weken in Amerika heel wat opzien ge-
baard. Het is een typisch voorbeeld genoemd van shockuertising, de
reclame die koste wat kost wil opvallen in de nog altijd groeiende
stroom van andere reclameboodschappen. Volgens een recent
Amerikaans onderzoek worden nu op de gemiddelde tv-kijker 500
boodschappen per dag afgevuurd. De meeste reclame blijft zo-
doende onopgemerkt. Alleen met zwaar geschut is de aandacht van
de consument nog te trekken. De campagnes van sommige adver-
teerders zijn dan ook te vergelijken met iemand die op straat naar
een vreemde toe loopt en die een knietje in het kruis geeft, schreef
columnist Bob Garfield deze maand in het Amerikaanse vakblad Ad-
uertising Age. De vraag is alleen of je daarmee erg populair wordt.
Daar zijn de deskundigen het niet over eens. Volgens de een loopt Nike
het risico te worden geassocieerd 'met de misselijkheid die veel men-
sen voelen als ze ernstige verwondingen zien', maar een ander ver-
moedde dat het kwaad zichzelf zal straffen: 'Het meest voorkomende
probleem bij reclame, is datje je wel de reclame herinnert, maar niet
meer weet van wie die was.' Volgens weer een ander maakte Nike zich
met deze campagne synoniem 'met de schoonheid, de hartstocht, het
drama, de verlossing en het heilige van de sport'.
Zeker is dat NRC Handelsblad een paar weken later in een prijsvraag
vroeg naar een goede Nederlandse tegenhanger voor shockuertising. Er
werden ruim tweehonderd alternatieven bedacht, waaronder boemerangreclame,
bomboodschap, gadvertentie, klapvertentie en shockvertentie.
Winnaar werd schokreclame, een woord dat door tientallen mensen
werd ingezonden.
sireneversneller 'De twee nieuwste ambulances van de GGD Midden-
Brabant', aldus De Telegraaf op 5 mei 1999, 'hebben een sireneversneller
op de ambulances staan. Bij files of bij het naderen van drukke ver-
keerspunten kan men de sirene in een versnelling zetten. Dit maakt de
weggebruikers nog meer attent op de naderende ambulance.' Het is de
bedoeling dat elke nieuwe ambulance in Midden-Brabant met een sire-
neversneller wordt uitgerust.
[121]

slaaprol Je ziet ze geregeld fietsen: ouders die met een arm een domme-
lende peuter voor of achter op de fiets ondersteunen. Vertederend voor
de omstanders, maar als het te lang duurt onprettig voor de ouder en
ook onveilig. De oplossing: een slaaprol. Trouw maakte er op n septem-
ber 1999 melding van, in de rubriek 'Nieuwe producten, nieuwe dien-
sten':
Er ís nu een slaaprol in de handel, die met klittenband gemonteerd
kan worden op het speelstuurtje van het voorzitje. De rol is van
schuimrubber en zit in een waterdichte hoes.
Slaaprol heeft er hiermee een betekenis bij gekregen, want het werd
ook al gebruikt voor 'slaapzak'. Zo schreef iemand op internet: 'Totaal
uitgeput van de eindeloze reis was Jondalar vroeg in zijn slaaprol ge-
kropen en hij sliep binnen enkele minuten.'
Vergelijk fietsbuggy.
sleepmoord Het is te hopen dat de term sleepmoord nooit meer gebruikt
zal hoeven te worden, want de manier waarop John William King op
een nacht in juni 1998 samen met twee vrienden de 49-jarige Afro-
Amerikaan James Byrd vermoordde, is ronduit gruwelijk. Ze bonden
Byrd met een ketting achter een pick-up truck, waarna ze hem net zo
lang meesleepten tot hij was onthoofd.
Het woord sleepmoord (dat geen vertaling uit het Engels is) viel toen
Nederlandse kranten schreven over de veroordeling van King. Zo
meldde NRC Handelsblad op 24 februari 1999: 'Een jury in het Texaanse
plaatsje Jasper heeft een 24-jarige blanke man schuldig bevonden aan
de racistische "sleepmoord", die vorig jaar wereldwijd afschuw op-
wekte.' En Trouw kopte diezelfde dag 'Dader "sleepmoord" zwarte
man in VS krijgt doodstraf'. Het woord keerde nog enkele keren terug
toen ook de andere verdachten werden veroordeeld. De moord was be-
doeld als 'publiciteitsstunt' voor de oprichting van een racistische mi-
litie.
snackseks Onze seks deugt niet. Vindt Ad Visser. We doen het te ge-
haast, te ongeïnspireerd, we halen er niet uit wat erin zit. We doen -
vindt hij - aan snackseks, een woord dat niet eerder is gesignaleerd. Ge-
lukkig biedt Visser ook een oplossing: Ad Visser's Kamasutra Experiexxie,
[122]

een cd van ƒ 42,50 met teksten, muziek en geluiden 'voor iedereen die
geïnteresseerd is in seks en in het uitbreiden van zijn persoonlijke be-
leving daarvan'. De cd kwam in november 1999 op de markt en het
woord snackseks liftte mee in de publiciteit. Samen met orgastronomk,
een andere vondst van Visser. Zo zei hij op 30 november tegen Het Pa-
rool: 'Ik ben tegen snackseks. Ik pleit voor orgastronomie. Als je aan
een heerlijk vijfgangenmenu begint, ga je niet door de eerste vier gan-
gen raggen om zo snel mogelijk bij het dessert te zijn.'
In de 'handleiding' bij de cd keert Visser zich tegen de huidige 'or-
gasmejacht'. Met behulp van 'een mix van Alpha-genererende stimuli',
louetriggers, ademhalingsoefeningen en ontspanningstechnieken valt
er veel meer uit te halen. 'Begin elkaar zacht te strelen en bouw lang-
zaam en geleidelijk aan een symfonie van aanrakingen', schrijft hij.
'Laat het zich ontwikkelen via een rijk scala aan verschillende kussen
over het gehele lichaam. Geen haast! The Big Kamasutra Experience
geeft je een klein uur voor deze belevenis.'
Een en ander mag tot een orgasme leiden, maar dat hoeft niet. 'Be-
loon elkaar uiteindelijk met het orgasme, als de muziek is gestopt. Een
oudere oosterse techniek is overigens om aan het slot geen orgasme te
laten plaatsvinden. Men bejubelde de heilzame werking hiervan, om-
dat de man, zo stelde men, de opgewekte "levenssappen" dan zou bin-
nenhouden. Dat geeft overigens enige pressie op de prostaatklier.'
Volgens Visser zijn er veel soorten orgasmen. Tegen het tijdschrift
Santé' zei hij hierover: 'Het heeft me altijd verbaasd dat mensen zo wei-
nig weten over de orgasmen die er zijn. Als je iemand vraagt: noem
tien automerken, is dat geen probleem. Maar als je vraagt om tien
soorten orgasmen te noemen, komen de meeste mensen niet verder
dan één of twee. En dat terwijl er vele soorten orgasmen zijn: in je
buik, in je borst, in je hoofd, zelfs boven je hoofd.'
Overigens ontraadt Visser het om de cd te draaien 'op plaatsen waar
alertheid is vereist, zoals tijdens het autorijden'. Dit omdat de frequen-
tie een 'synchroniserend effect op de hersenhelften' zou hebben.
Vergelijk S-check spray.
spijbelchip Sinds er scholen bestaan zijn er leerlingen die spijbelen. Om
de zoveel tijd verzint iemand iets om dit aan te pakken. Zo werd de po-
litie van Amsterdam een paar jaar geleden ingezet om jongeren van de
straat te plukken en terug naar school te brengen. Het resultaat was
[123]

dat leerlingen soms uren op het politiebureau zaten en daardoor les-
sen misten.
Eind 1999 presenteerde Nedap in Groenlo iets nieuws: het bedrijf
noemde het zelf een datalogger-een woord uit 1993 maar de kranten
spraken van een spijbelchip of spijbelchipkaart. 'Met de chipcard,' aldus
het ANP op i oktober, 'die iedereen bij zich moet hebben, is het moge-
lijk om tot op de minuut te bekijken hoeveel uren een leerling heeft ge-
mist. De aanwezigheid kan ook buiten het klaslokaal gemeten wor-
den, dus spijbelen met gym is er niet meer bij. Nedap begint over twee
weken een proef met de zogenoemde Datalogger. Alle leerlingen van
Het Graafschapcollege voor middelbaar beroepsonderwijs in Doetin-
chem krijgen een chipcard. De docent in het klaslokaal heeft een appa-
raatje in zijn broekzak dat van een afstandje elektronisch meet wie er
is. De informatie wordt vervolgens verzonden naar een computer.'
Op de opiniepagina van de Volkskrant leidde de berichtgeving over de
spijbelchip tot een kleine discussie die werd samengevat in de koppen
'Spijbelchip is ouderwets middel tegen oude kwaal' en 'Leerlingen ge-
baat bij invoeren spijbelchip'. Wat werkelijk het effect is, zal nog moe-
ten blijken.
Vergelijk plagiaatcon trolemachine.
sporthoofddoekje In 1997 beklaagde een moslimechtpaar zich bij de
Commissie Gelijke Behandeling dat hun dochter op school tijdens de
gymlessen geen hoofddoek mocht dragen vanwege de veiligheid. In
het jaarverslag gebruikte de commissie, bij een samenvatting van deze
zaak, het woord sporthoofddoek, maar daarna werd het nergens meer ge-
bruikt, tot het in 1999 opdook in onder meer de Volkskrant, Trouw, NRC
Handelsblad en het Haarlems Dagblad.
Dat kwam omdat Cindy van den Bremen aan de Eindhovense De-
sign Academy afstudeerde op sporthoofddoekjes. Ook Van den Bremen
was op het probleem gestuit van moslimmeisjes die tijdens het gym-
men hun hoofddoek willen omhouden. 'Er is weieens voorgesteld',
vertelde zij op 6 juli 1999 aan de Volkskrant, 'dat ze bij gym in plaats van
die doek dan maar een badmuts en een hoge strakke coltrui moeten
dragen, maar dat ziet er niet uit. Je staat voor lui met een badmuts op.
Ik wilde een hoofdbedekking maken die veilig is, die voldoet aan de ei-
sen van bedekking - hoofd, haren, hals en nek moeten bedekt zijn - en
die er modieus uitziet.'
[124]

Zij ontwierp vier soorten sporthoofddoekjes: de skate, de aerobics, de ten-
nis, en de outdoor. In alle doeken zijn kenmerkende elementen van de
betrokken sport te vinden. Het Islamitisch Vrouwen Platform reageer-
de enthousiast en Van den Bremen hoopt dat zelfs Nederlanders de
hoofddoek gaan ontdekken. 'De skate is geschikt voor bij het schaat-
sen, de outdoor bijvoorbeeld tegen de kou. En waarom niet? We dra-
gen ook petjes. Als wij hoofddoeken gaan dragen, valt het bovendien
minder op dat Turken en Marokkanen het doen.'
string-inlegkruisje De geschiedenis van het ondergoed laat zich als
volgt samenvatten: geen, groot, zo klein als je maar wilt. Het kleinste
onderbroekje is de G-strimj of strincj, een woord dat het Amerikaans al
sinds 1891 kent (in dezelfde betekenis, cowboys droegen ze soms) en
het Nederlands in ieder geval sinds 1989. Het gaat om een onderbroek
waarvan het achterpand slechts uit een koordje bestaat, vandaar dat hij
in de volksmond ook wel reetveter wordt genoemd. Een G-string laat
zich moeilijk combineren met een inlegkruisje (een woord uit 1976), en
daarom kwam SCA Hygiene Products in Zeist medio 1999 op de markt
met het string-inlegkruisje. 'Het is breed van voren en smal tussen de bil-
len, waardoor het precies in een stringonderbroek past', aldus NRC
Handelsblad op 12 oktober 1999. Er werd ruimschoots reclame gemaakt
voor de string-inlegkruisjes, en commercieel is het product een groot
succes.
supermarktgas In het Brabantse Uden kunnen klanten hun aardgas
kopen bij de supermarkt. Het gaat om een experiment van Obragas en
een winkel van Super De Boer dat vooruitloopt op de liberalisering van
de energiemarkt. NRC Handelsblad maakte er op 21 september 1999
melding van onder de kop 'Douchen voor dertien cent met super-
marktgas'. De klanten betalen hun gasrekening niet meer in maande-
lijkse termijnen via de giro, maar voeden hun gasmeter zelf met een
'tegoed'. Daarvoor gebruiken zij een chipkaart (een woord uit 1987), die
ze kunnen opladen in de plaatselijke supermarkt. In zekere zin is dit
een stap terug, want vroeger had men een gasmeter in huis, die je op
gang hield door er een gaspenning in te gooien. Maar dit terzijde.
Een brievenschrijver uit Delft vond het Udense experiment maar
onzin: 'Is "supermarktgas" de consequentie van de privatisering van
nutsbedrijven: gas en elektriciteit kopen bij de supermarkt? Als dat de
[125]

toekomst is, wat een armoe. In feite moetje dan anno 2000 fiches (c.q.
een chipkaart) kopen om een aantal uren gas en elektra te hebben in je
huis. Wat heeft de consument daaraan? In een tijd datje thuis van alles
vanachter je pc via Internet kunt kopen, zou je voor zoiets gewoons als
een warme douche de deur uit moeten om gas te kopen.'
Overigens is supermarkt, een vertaling van het Amerikaanse super-
market, in 1963 voor het eerst in het Nederlands opgetekend. Gas is be-
dacht door de Brusselaar Jan Baptist van Helmont (1579-1644).
supervideorecorder Het woord videorecorder, dat omstreeks 1974 voor
het eerst is opgetekend, is gevormd met het Latijnse video 'ik zie'. Eind
maart 1999 werd in de Verenigde Staten door Tivo, een klein Califor-
nisch bedrijfje, een nieuw soort videorecorder op de markt gebracht,
de zogenoemde Tivobox. NRC Handelsblad noemde het een supervideore-
corder en berichtte op 10 september over het apparaat, toen Philips een
aandeel in Tivo nam:
Met zijn participatie in Tivo kan 's werelds grootste producent van
tv-toestellen een vinger in de pap houden bij een bedrijf dat belooft
met zijn nieuwe supervideorecorders 'een betere manier van televi-
siekijken' te bewerkstelligen. Dat ook aartsrivaal Sony deze week
een belang nam in Tivo (tien procent) zal Philips sterken in zijn over-
tuiging. Tivo, in 1997 opgericht, is de uitvinder van een videorecor-
der die geen cassettes gebruikt, maar evenals een computer beel-
den vastlegt op een harde schijf. Het apparaat kan aan de hand van
eenvoudige opdrachten ('zoek Italiaans voetbal') zelfstandig ge-
schikte programma's opsporen in een programmagids. Tivo kan
ook het begin van een tv-programma afspelen terwijl het laatste
deel van de uitzending wordt opgenomen. Wie tien minuten na aan-
vang inschakelt kan dus tijdens de reclames doorspoelen.
Vergelijk videomail.
surveillancemaatschappij De opmars van de computer heeft ook op
het gebied van toezicht tot een informatierevolutie geleid. Computer-
databases kunnen veel meer informatie bevatten dan kaartenbakken,
ze kunnen makkelijker worden doorzocht en ze kunnen worden ge-
koppeld aan andere databestanden, wat onvermoede verbanden kan
[126]

lootleggen. Zelfs vele van onze bewegingen en handelingen worden
tegenwoordig elektronisch geregistreerd. Dat begint 's ochtends bij
het aanzetten van de mobiele telefoon en eindigt 's avonds met een
surftocht op internet. Een en ander heeft tot een nieuwe maatschappij
geleid, die in 1993 door de Canadese socioloog David Lyon surveillance
society is gedoopt. Hij schreef er een boek over, getiteld The electronic eye.
The rise of surveillance society. Sinds 1993 duikt het Engelse surveillance so-
ciety af en toe in de kranten op, maar hoewel het nogal voor de hand
ligt, was voor 1999 niemand op het idee gekomen om er in het Neder-
lands surueillancemaatschappij van te maken. Surveillancemaatschappij de-
buteerde op 10 september 1999, in NRC Handelsblad, in een bespreking
van Marie-José Klaver over enkele nieuwe boeken over dit onderwerp,
zoals The end of privacy. How total surveillance is becoming a reality van Reg
Whitaker:
In zijn laatste twee hoofdstukken gaat Whitaker in op onze mede-
plichtigheid aan de surveillancemaatschappij. In tegenstelling tot
het achttiende-eeuwse panopticum en de totalitaire dwangmaat-
schappij die George Orwell in 1984 beschreef, berust het panopti-
cum van het informatietijdperk op vrijwilligheid en consensus. Nie-
mand dwingt ons te bezwijken voor de verleidingen van de nieuwe
media, integendeel: we staan vrijwillig onze persoonsgegevens af,
in ruil voor een paar dollar korting bij Amazon.com. We houden het
panopticum actiefin stand door te surfen op Internet en elektro-
nisch te bankieren. Eigenlijk zijn we allemaal vrijwillige gevangenen
van de nieuwe technologie.
Het wachten is nu nog op de verbinding totale surveillancemaatschappij.
t-rom Verkorting van Tesa-rom. Tesa is een merknaam voor plakband van
de Duitse firma Beiersdorf, maar dit is zó bekend dat Tesa(jilm) in het
Duits een soortnaam is geworden voor plakband in het algemeen. Op
19 juni 1999 berichtte NRC Handelsblad dat dr. Steffen Noehte, een la-
serfysicus van het European Media Laboratory in Heidelberg, een
spectaculaire vondst had gedaan. Bij toeval had Noehte ontdekt datje
met een laser enorme hoeveelheden digitale informatie kunt weg-
schrijven op een doodgewoon rolletje plakband. Op één rolletje pas-
sen ongeveer vijftien cd's of zevenduizend floppy's. Als het bericht op
[127]

sen. Het is geen vechtsport, maar heeft meer weg van fitness. En het is
vooral populair bij vrouwen.'
De sport werd ontwikkeld door Billy Blanks. 'De voormalige tae-
kwondo-kampioen', aldus NRC Handelsblad, 'zag zich gesteld voor
het probleem dat vechtsporten vele malen populairder zijn onder man-
nen dan onder vrouwen. Om vrouwen bij deze sporten te betrekken,
ontwikkelde hij een serie "leuke" fitnessoefeningen bestaande uit
combinaties van trap- en stoottechnieken uit karate en taekwondo en
hip-hop-danspassen. Het resultaat is Tae Bo, dat staat voor Total Awa-
reness Excellent Body Obedience. Op de tell-sell-sessies op de tv zien
we dan ook vooral dames Tae Bo-oefeningen doen.'
Tae Bo wordt uitgesproken als taaiboow.
Vergelijk karobics.
Talkie kids phone In augustus 1997 bezaten 1,3 miljoen Nederlanders
een mobiele telefoon. In september 1999 waren dat er 5,8 miljoen.
Eind 1999 kwamen er volgens sommigen dagelijks 25.000 mobiele
bellers bij. De aanbieders van mobiele telefonie hadden verwacht dat
de markt snel zou groeien, maar de stijging in 1999 overtrof ook hun
stoutste verwachtingen. Inmiddels heeft een op de drie Nederlanders
een mobiele telefoon.
De doorbraak van de mobiele telefoon heeft allerlei gevolgen ge-
had, ook taalkundige. Zo zijn de conventies van het telefoongesprek-
regels die decennialang opgeld deden - grondig herzien. Omdat nie-
mand straks meer weet hoe het ging toen iedereen nog een draadtele-
foon had, is het wellicht nuttig om dit nader toe te lichten. Er was na-
melijk ooit een tijd dat het gebruikelijk was om op te nemen met je
voor- en achternaam. 'U spreekt met Jan de Vries', 'met Jan de Vries' of
kortweg: 'Jan de Vries'. Er waren ook mensen die alleen 'met Jan' zei-
den, of zelfs simpelweg 'hallo', maar dat werd algemeen als tamelijk
onbeleefd ervaren.
De nieuwe regels liggen nog niet vast en het is de vraag of dat ooit
het geval zal zijn. Duidelijk is dat de openingszetten ingrijpend zijn
veranderd. Degene die opneemt identificeert zich anders en degene
die opbelt zegt vaak eerst 'waar ben je?' In oktober 1998 schreef NRC
Handelsblad over een en ander: 'Heel opvallend is dat mensen met een
mobiele telefoon zelden opnemen met hun voor- en achternaam. Dat
heeft een goede reden. We doen nou wel of het de normaalste zaak van
[130]

de wereld is om in de rij bij de bakker, in de trein of de bus, of in de
wachtkamer bij de tandarts te bellen of opgebeld te worden, maar de
meeste mobiele-telefoonbezitters voelen toch nog een lichte gêne. Ze-
ker is dat de omstanders het vaak een ergerlijke, verstorende en be-
spottelijke vertoning vinden. Als je dan opneemt met je voor- en ach-
ternaam, is meteen duidelijk wie die bespottelijke vertoning verzorgt.
Je staat met naam en toenaam te kijk. Dus dan maar liever "met Jan" of
simpelweg "hallo". Er is nog een andere reden waarom mobiele bel-
lers anders opnemen. Hoewel er wel echtparen zijn die een zaktele-
foon delen, zijn de meeste toch het eigendom van één persoon. De
zaktelefoon wordt beschouwd als een hoogstpersoonlijk apparaat,
een ding dat zich het best thuis voelt in jouw hand, kontzak of koffer-
tje. Degene die opbelt weet dat of hoort het te weten. Opnemen met
"hallo" kan dus volstaan. Wie zou het anders kunnen zijn? Hoe het
ook zij, het aantal hallo-zeggers neemt explosief toe. Net als het aantal
mensen dat alleen nog maar met een voornaam opneemt. Wat nu nog
door velen als onbeleefd wordt ervaren, is binnen een paar jaar de nor-
maalste zaak van de wereld. Het is zelfs mogelijk dat het opnemen met
voor- en achternaam straks wordt gezien als iets achterlijks.'
Natuurlijk heeft de opkomst van de mobiele telefonie ook tot aller-
lei nieuwe woorden geleid. Niet alleen voor nieuwe diensten, maar ook
voor het apparaat zelf. De oudste aanduiding voor de mobiele telefoon
is waarschijnlijk zal

telecommunicatiesystemen: de autotelefoon, de telefoon thuis en
bedrijfstelecommunicatiecentrales. In alle gevallen kan de zaktele-
foon ook gebeld worden.
Voorlichter F. Lenderink van PTT Telecom zegt dat met het nieuwe
telefoonsysteem een 'nieuwe digitale ontwikkeling' ingeluid wordt.
In Hongkong is al een soortgelijk apparaat op de markt, maar de
techniek van de zaktelefoon is veel verfijnder en kent veel meer toe-
passingen. De verwachting is dat de draadloze telefoon in het begin
vooral in het bedrijfsleven gebruikt wordt. Of binnen tien jaar iede-
re Nederlander met een telefoon in zijn jaszak zal rondlopen durft
Lenderink niet te voorspellen. Daarvoor is volgens hem nog te wei-
nig bekend over de ontwikkelings- en afzetmogelijkheden van het
nieuwe produkt en de prijs ervan. Fabrikanten kunnen nu aan de
slag om de nieuwe telefoon te maken, waarna PTT Telecom een keu-
ze maakt uit de beschikbare modellen. Overigens verwacht Lende-
rink dat zijn bedrijfzich niet als enige op deze markt zal storten. 'We
hebben het alleenrecht in Nederland als het gaat om de infrastruc-
tuur, maar niet bij de verkoop van apparatuur.'
Ook de benaming GSM is al oud. Ooit stond dit alleen voor Gelderse
Streekvervoer Maatschappij, maar sinds januari 1991 betekent het te-
vens 'Global System for Mobile Communications' - wat nu overigens
bijna niemand meer weet. Net zoals iedereen is vergeten dat GSM aan-
vankelijk alleen betrekking had op een digitaal Europees netwerk voor
autotelefoons (je betaalde daar indertijd honderd gulden 'entreegeld'
voor, het abonnement kostte 85 gulden per maand, een gesprek 90
cent per minuut).
In 1993 had de benaming GSM-tele/oon dus nog betrekking op een
autotelefoon, maar een paar jaar later was dat anders. Er was toen een
wildgroei aan namen voor mobiele telefoons ontstaan. 'We moeten
duidelijk afspreken hoe we het kindje gaan noemen', schreef Arno
Kantelberg op 22 augustus 1997 in HP/De Tíjd, 'want op dit moment
doen te veel verschillende benamingen de ronde: personal phone,
pocket-phone, zaktelefoon, mobiele telefoon, mobile, mobieltje,
draagbare telefoon, portable, GSM'tje, handheld, cellular phone. We
zijn in Nederland, dus alle Engelse namen vallen af. Duitsers denken
daar overigens anders over, die hebben het over ein Handy. "GsM'tje"
valt ook af omdat die benaming toestellen uitsluit die op het andere,
[132]

analoge net (NMT) zijn aangesloten; "zaktelefoon" is een iets te opti-
mistische benaming omdat de meeste toestellen, zeker in combinatie
met een kloeke accu, eenvoudigweg te zwaar zijn om in de zak van een
colbert te worden gedragen [...]; "mobieltje" doet te veel denken aan
kinderspeelgoed; "draagbare telefoon" lijkt te veel op draadloze tele-
foon (die tot enkele meters buitenshuis kan worden gebruikt), dus
houden we het op mobiele telefoon.'
De strijd is nog onbeslist, hoewel sommige van de bovengenoemde
benamingen inmiddels zijn verdwenen. Veel gebruikt worden GSM'tje,
mobieltje (staat al in de Grote Van Dale), mobí en nulzesje (beide uit 1997)
en mobilo (sinds 1998). Het jaar 1999 bracht wat dit betreft geen nieuwe
benamingen voor de mobiele telefoon, maar wel verschillende nieuwe
samenstellingen, zoals GSM-kankerschildje (een schildje dat de mobiele
beller tegen GSM-Straling zou moeten beschermen), mobi-markt en
mobi-hausse. Nieuw was ook de Talkie kids phone, een kinder-GSM die in
juni 1999 door KPN op de marlet werd gebracht. Het gaat om een vro-
lijk gekleurd toestel dat speciaal is bedoeld voor negen- tot twaalfjari-
gen. Desgewenst kunnen ouders de telefoon zelf instellen, zodat een
kind slechts een beperkt aantal nummers kan bellen. De toestellen wa-
ren alleen in Amsterdam en Den Bosch te koop. 'Het is niet meer dan
een veldproef', verklaarde een woordvoerder van KPN. 'We doen niet
aan marketing, we maken geen reclame. We hebben die kindertele-
foons gewoon in de winkel gelegd om te kijken hoe de klant reageert.'
Met het op de markt brengen van een kindertelefoon - een woord
dat in deze betekenis niet eerder is gesignaleerd - wil KPN ook de
jongste generatie mobiele bellers aantrekken. Het is overigens de
vraag of daar een speciaal toestel voor nodig is. 'Wie het wil zien, ziet
enkel telefonerende pubers op straat en in de tram', schreef de Volks-
krant in juni 1999. De Talkie kids phone was toen nog nauwelijks ver-
krijgbaar.
Vergelijk belboom, citytarief, wappen en zendkraan.
tandendoosje Een tandendoosje is een doosje om tanden in te doen. Dat
zou ieder doosje kunnen zijn, maar in april 1999 kwam er voor gewis-
selde kindertanden een speciaal doosje op de markt, de Denty. Waar
laatje kindertanden om te voorkomen dat ze kwijtraken, schreefTrouw
op 24 april 1999, onder het kopje 'Tandendoosje':
[133]

In de Denty, een plastic doosje waarin de tandjes keurig op een rij
tot in lengte van dagen bewaard kunnen worden. En in het midden
is plaats voor een foto of een haarlok van de eigenaar. Het doosje
kan ook staan of hangen. Er zit een boekje bij waarin je bij kunt
houden wanneer welke tand eruit ging, en waarin staat aangegeven
waar in het doosje hij thuishoort. De Denty, uitgevoerd in blauw of
terracotta, is beduidend groter dan een kindermondje, wat hem
eerder praktisch dan aandoenlijk maakt.
In oktober 1999 dook het woord nog eens op in De Dordtenaar: 'Ook ju-
rylid Rob koos voor juf Inge. Ze vertelde het verhaal over een jongetje
die zijn tanden kwijt wilde raken. Hij deed daar alles voor. Ook ver-
haalde ze over twee stoute kinderen die met modder speelden en tegen
een ingevallen leraar zeiden dat het altijd mocht van hun vaste juf. Ter
illustratie van de verhalen had zij een tandendoosje en een emmertje
met modder bij zich.'
technohausse Het woord technohouse bestaat ten minste sinds 1988. Het
gaat om een variant van house, een muziekstijl die door de Amerikaan-
se diskjockey Frankie Knuckles is ontwikkeld in The Warehouse in
Chicago, een club die was gevestigd in een oud pakhuis. Technohausse
slaat op de grote opmars van de technologie- en telecomfondsen aan
de Amsterdamse effectenbeurs. 'De Amsterdamse effectenbeurs lijkt
niet meer te stuiten', schreef Het Parool op 23 december 1999 onder de
kop 'Record na record door technohausse Damrak'. 'Opgestuwd door
technologie- en telecomfondsen staat de AEX-index voor de derde ach-
tereenvolgende dag op recordhoogte. Gisteren werd gesloten op
653.65, aan het begin van de middag piekte de index al tot 663 pun-
ten.' De 211echnofondsen (een woord uit 1995) waren in een week tien
procent meer waard geworden. De Volkskrant noemde een en ander tele-
comeuforie, ook een nieuw woord.
Vergelijk consumentenhausse.
televisiefiets 'Amerikaanse kinderen kijken te veel televisie en zijn bo-
vendien veel te dik', schreef De Morgen op 24 april 1999. 'Om daar iets
aan te doen ontwikkelde David Allison, een onderzoeker verbonden
aan het Saint-Luke's-Roosevelt Hospital in New York, de televisiefiets.
Het gaat om een hometrainer die gekoppeld wordt aan het beeld-
[134]

scherm. Wie niet trapt, krijgt geen beeld. Op die manier wil de onder-
zoeker zowel het kijkgedrag van kinderen als de zwaarlijvigheid aan-
pakken.'
De televisiejiets had in ieder geval veel effect op het kijkgedrag van de
kinderen die er voor het onderzoek een mee naar huis kregen: ze ke-
ken die week slechts één uur televisie. En ze verloren twee procent vet.
'David Allison is er zich van bewust dat de televisiefiets de Amerikaan-
se vetreserves niet meteen zal doen slinken, maar tegelijkertijd is hij er
rotsvast van overtuigd dat dergelijke uitvindingen een handje kunnen
helpen.'
De Telegraaf bracht het nieuws onder de kop: 'Tv-fiets voor dikke kin-
deren'.
testosteron-management Het woord management kennen we in het
Nederlands sinds 1912, testosteron is bij ons in 1949 voor het eerst in een
woordenboek opgetekend (het is het belangrijkste mannelijke ge-
slachtshormoon, gevormd in de zaadballen). De samenstelling testos-
teron-management is volgens een bericht in de Volkskrant van 24 novem-
ber 1999 uit de Verenigde Staten komen overwaaien:
Een overval met 273 miljard gulden op het Duitse Mannesmann, 21
duizend banen weg bij het Japanse telecombedrijf NTT en 'straat-
vechter' Rijkman Groenink als nieuwe baas van de keurige Neder-
landse ABN Amro-bank. Zakendoen lijkt mondiaal steeds agressie-
verte worden; het Amerikaanse 'testosteron-management' rukt op.
Het zal duidelijk zijn dat het hier om machomanagement gaat (een woord
uit 1997), een stijl van leidinggeven die leidt tot macho-overnames, een
woord dat in december 1999 debuteerde in NRC Handelsblad, onder
meer in de kop 'Macho-overnames luiden jaren negentig uit'.
tientjesautomaat 'Primeur Olst met tientjesautomaat', kopte het Haar-
lems Dagblad op 5 februari 1999, en het was waar: het kleine dorp Olst
in Overijssel nam als eerste in Nederland een apparaat in gebruik dat
ook wel tien-o-maat wordt genoemd. 'De pinautomaat bij de plaatselij-
ke Rabobank', verduidelijkte de krant, 'spuugt op verzoek en na het in-
toetsen van de gebruikelijke pincode biljetten van tien gulden uit. Het
idee voor de automaat is ontstaan op een inspraakavond in het ge-
[135]

meentehuis, waarbij jongeren hun visie op het dorp en de voorzienin-
gen mochten geven. Een van de opmerkingen was dat een minimum-
pinbedrag van 25 gulden voor hen te hoog is. Het is de bedoeling dat
het initiatief navolging krijgt bij de Rabobanken in de rest van Neder-
land.'
Vergelijk herriebarometer.
tostigeneratie Om de zoveel tijd verzint iemand een nieuwe benaming
voor een generatie. Dat kan generatie x zijn (een aanduiding uit 1991),
generatie Nix (uit 1994) of generatie y (uit 1998). Dan wel patatgeneratie,
een vondst uit 1989 van voetbaltrainer Leo Beenhakker, of achterbankge-
neratie, in 1995 gemunt door de Amsterdamse sociologe Lia Karsten.
Een probeersel uit 1999: tostigeneratie. Voor pubers die tussen ouders in
de overgangsleeftijd zitten ingeklemd, als een boterham in een tosti-
ijzer. Het woord debuteerde in juli 1999 in het weekblad Elsevier en
haalde ook Trouw, in de kop 'De "tosti-generatie" rukt op'.
trilsemafoon De tijd zal uitwijzen welk woord het zal winnen: trilsema-
foon of rampensemafoon. Het kan natuurlijk ook zijn dat er nog andere
woorden worden verzonnen voor het apparaatje dat in augustus 1999
werd uitgeprobeerd door vijftig doven en slechthorenden in Brabant.
Het gaat om een 'pieper' die gaat trillen als de alarmcentrale van de
brandweer met sirenes waarschuwt voor naderend onheil. De doven
en slechthorenden kregen het apparaatje te leen. Het ministerie van
Binnenlandse Zaken besteedde driehonderdduizend gulden aan de
proef. Als die slaagt zal het piepersysteem landelijk worden ingevoerd.
Overigens heeft rampensemafoon vooralsnog de beste papieren, want
dat woord haalde de kop in Trouw en het Algemeen Dagblad.
Tsjernobylvirus Ieder jaar duiken duizenden nieuwe computervirussen
op. Sommige zijn zo verontrustend dat ze de kranten halen. In 1999
waren dat onder meer het melissavirus, het papavirus en het Tsjernobyl-
uirus. Het papavirus en het melissairirus sloegen in maart 1999 toe, het
Tsjernobyluirus werd op 26 april 1999 actief, precies dertien jaar na de
kernramp in Tsjernobyl in de Oekraïne. NRC Handelsblad maakte als
eerste melding van het Tsjernobylvirus, op 24 april 1999. 'Virusdes-
kundigen waarschuwen voor een computervirus dat nog gevaarlijker is
dan Melissa. Het ciH-virus, ook wel Tsjernobylvirus genoemd, wordt
[136]

op 26 april actief. [...] Het virus vernietigt de gegevens op de harde
schijf van computers met de besturingssystemen Windows 95 en Win-
dows 98. Daarnaast is het mogelijk dat de computer onbruikbaar
wordt door toedoen van het virus. Het ciH-virus is in staat de proces-
sor, het meest vitale onderdeel van een pc, kapot te maken.'
Hoewel er allerlei software gratis ter beschikking werd gesteld om
hetTsjernobylvirus onschadelijk te maken, richtte het enorme schade
aan. 'Het Tsjernobylvirus heeft gisteren', meldde de Volkskrant op 28
april, 'honderdduizenden computers onklaar gemaakt, vooral in Azië
en het Midden-Oosten. Turkije en Zuid-Korea meldden elk dat zeker
300.000 computers door het virus zijn aangetast.' Twee dagen later
werd de maker van het virus gepakt: de Taiwanese informaticastudent
Chen Ing-hau.
De constante stroom computervirussen - een woord uit 1988 - levert
ook allerlei nieuwe woorden op. In 1999 waren dat onder meer antiui-
rusbedrijf, antivirusindustrie, e-mailuirus, nepvirusmelding, plaagprocjramma
('Voor het verwijderen van het plaagprogramma is niet per se een vi-
russcanner nodig; dat kan ook met de hand'), scriptuirus (een nieuwe
benaming voor macrovirus, een woord uit 1995) en virus-encyclopedie. In
die encyclopedie, die te vinden is op www.viruslist.com, waren eind
1999 ruim vijftienduizend 'computerziektes' verzameld.
twama In Nederland wonen zo'n tienduizend alleenstaande minderjari-
ge asielzoekers. In het overheidsjargon worden zij ama's genoemd, een
woord uit 1993 dat de Van Dale al heeft gehaald. Ama's worden alleen
toegelaten als ze onder de achttien zijn. Soms twijfelt men over hun
leeftijd. Op de asielbureaus spreekt men dan van tiuama's (twijfelachti-
ge alleenstaande minderjarige asielzoekers), een aanduiding die in
maart 1999 in de kranten debuteerde. De Immigratie- en Naturalisatie-
dienst (IND) maakte toen bekend voortaan weer de botten van twa-
ma's te gaan onderzoeken om te kijken of ze ouder of jonger dan acht-
tien zijn. 'Twee jaar geleden is leeftijdsonderzoek op basis van gebits-
en polsonderzoek gestopt wegens medische en ethische bezwaren van
onder meer de Johannes Wier Stichting voor mensenrechten en ge-
zondheidszorg', schreef Het Parool op 2 maart 1999. Maar staatssecre-
taris Cohen van Justitie kondigde aan het leeftijdsonderzoek toch weer
te willen invoeren.
'Onomstotelijk bewijs voor gesjoemel met leeftijden is nooit gele-
[137]

verd,' aldus Het Parool, 'al kennen advocaten, vreemdelingendiensten
en IND'ers allemaal wel gevallen van "minderjarigen met zware
baardgroei". De meeste asielzoekers kunnen hun leeftijd niet aanto-
nen omdat zij zonder documenten in Nederland aankomen. Het rönt-
genonderzoek, dat wordt gedaan door een keuringsinstituut in Eind-
hoven, gebeurt op vrijwillige basis, maar als een asielzoeker niet
meewerkt, verliest hij het recht op jongerenopvang.'
De asielbureaus kennen nog meer soorten ama's. Zo is er een barna
'een ama die met Begeleiding komt, maar geen familie heeft', een lama
'een ama die over zijn of haar Leeftijd liegt', een grama 'een GRijze
ama, overduidelijk meerderjarig' en een zwama of zama, dat is een
'ZWervende ama' (een woord dat in juni 1999 debuteerde in Trouw).
Ama's van boven de achttien worden in overheidsjargon wel ama-plus-
sers genoemd.
übercool 'Wil je cool zijn, zoek dan je eigen stijl. Stonewashed spijker-
broeken zijn hopeloos passé, maar als je dat goed draagt, ben je weer
übercool', aldus Mo Veld, moderedactrice van stijltijdschrift Blud., op
21 augustus 1999 in de Volkskrant. Übercool komt uit de jeugdtaal en bete-
kent 'cooler dan cool'.
Vergelijk boxfresh en yeccle.
vandalismemeter Het woord vandalisme is in 1794 gevormd door Henri
Grégoire (1750-1831), de bisschop van Blois, toen hij zich in de Parijse
assemblee keerde tegen het voorstel om alle Latijnse inscripties van
oude gebouwen te verwijderen. Dit deed hem denken aan plundering
van Rome door de Vandalen in 455 na Christus.
De vandalismemeter is bedacht door Wim Posthumus, directeur van
de Voorschotense basisschool De Vink. Op 26 januari 1999 presenteer-
de Posthumus het plan om op scholen, jeugd- en buurthuizen in Voor-
schoten vandalismemeters te hangen.
Een vandalismemeter is een twee meter hoge kunststof thermome-
ter met rode en groene kolommen. Als het een week rustig is gebleven,
gaat het groene 'kwik' omhoog. Bij een vernieling stijgt de rode kolom
en wordt het schadebedrag genoteerd.
Posthumus bedacht de vandalismemeter omdat zijn school regel-
matig doelwit is van vandalen. Hij maakte eerst een papieren exem-
plaar voor in de klas. 'Die meter had een duidelijk positief effect. Als
[138]

de rode kolom stijgt, komen de kinderen vragen wat er is gebeurd. Het
is daarmee een bewustwordings- en opvoedproject. Ze gaan begrijpen
dat de schade ten koste gaat van de leuke dingen die we voor dat geld
hadden kunnen doen', vertelde hij aan het ANP.
De gemeente Voorschoten was zo enthousiast dat ze vijftien echte
meters liet vervaardigen. Kosten: duizend gulden per stuk. De bedoe-
ling was de eerste meters in maart te installeren, maar omdat ze niet
voldeden aan de eisen van Posthumus, werd het na de zomervakantie.
Vergelij k voetbalvandali smeli jn.
vegaschoenen Een veganist is iemand die afziet van alle dieronvriende-
lijke producten. Dus ook geen leer, wol, bont of veren. Omdat leer en
wol veel in kleding voorkomen, had de veganist tot voor kort weinig
keus. 'In deze situatie', aldus de Volkskrant op 24 november 1999, 'is nu
verandering gekomen. Met dank aan de Amerikaanse skateboard-
branche. Trendy schoenfabrikanten benadrukken sinds kort het dier-
vriendelijke karakter van hun schoeisel door op de binnenzool een
worteltje af te drukken. Anderen zoeken publicitair samenwerking
met bekende, veganistische skateboard-profs.'
Omdat 'de boodschap achter het worteltje' in Nederland niet alge-
meen bekend is, voorziet Edgar van Aalst, skate-detaillist in Utrecht,
kunststof schoenen voortaan van een sticker met de tekst 'vega'. 'Van
Aalsts vega-schoenen verkopen het best onder tieners en vroege twin-
tigers die zich vereenzelvigen met de uit Amerika overgewaaide
straight edge-beweging', aldus de Volkskrant. Eind december introdu-
ceerde dezelfde krant het woord vegavlees (kop 'Vegavlees wil een eigen
bite') voor 'namaakvlees van plantaardig eiwit', maar hier zijn twee
woorden samengebracht die de meeste vegetariërs juist zorgvuldig uit
elkaar willen houden.
verduisteringszone Nederlanders hebben een hekel aan te lange woor-
den. Dat wil zeggen: we hebben wel lange woorden - rijksluchtuaart-
dienstiueerschepenpersoneel haalde met 41 letters ooit het Guinness Book of
Records - maar sinds enkele decennia hebben we een duidelijke voor-
keur voor korte. Dat was ook opvallend bij de zonsverduistering die op
11 augustus 1999 te zien was. In de kranten verschenen vele tientallen
(gelegenheids)samenstellingen met eclips- (zie bij eclipsbril), maar
nauwelijks met zonsverduistering. Uitzonderingen waren zonsverduis-
[139]

teringsbroodjes, zonsverduisteringsdepressie, zonsverduisterings-
gebied, zonsverduisteringsgekte, zonsverduisteringsscène en zons-
verduisteringsspirit - allemaal nieuwe woorden. Daarnaast werden
minstens elf nieuwe woorden gevormd met verduistering- als verkor-
ting van zonsverduistering. Het ging om verduisteringsband, ver-
duisteringbrilletje, verduisteringsganger, verduisteringsland, verduis-
teringsmoment, verduisteringspercentage, verduisteringsproces, ver-
duisteringsstrook, verduisteringstompoes, verduisteringsweer en
verduisteringszone. Dat laatste woord werd het vaakst gebruikt, bij-
voorbeeld op 9 augustus 1999 in Trouiu: 'Ik hoorde dat er in Europa 80
miljoen mensen naar de verduisteringszone gaan, dus de files worden
onafzienbaar.'
Vergelijk oogpsychose.
vermaakrobot Begin november 1999 in NRC Handelsblad gebruikt in een
artikel over Sony. Sony richtte in 1999 twee nieuwe divisies op: het Di-
gital Creatures Laboratory en het Entertainment Robot Incubation De-
partment. Het bedrijf verwacht namelijk dat de markt voor vermaakro-
bots uiteindelijk groter zal worden dan die voor computerspelletjes en
zelfs dan die voor pc's. De robothond Aibo (zie aldaar) was het eerste,
zeer succesvolle product. Het is de bedoeling dat er veel entertainment-
robots volgen - ook een woord dat in 1999 debuteerde, net als thuisrobot,
thuisbot en grasrobot (voor een 'zelfwerkende maaimachine'). Huisrobot
is wel ouder, dat bestaat sinds 1992.
vernietigingsgen 'Monsanto, het Amerikaanse bedrijf voor biotechno-
logie, heeft de ontwikkeling van een zogeheten vernietigingsgen voor
commercieel gebruik opgeschort', aldus NRC Handelsblad op 15 okto-
ber 1999. Het gen zou in gewassen kunnen worden geïmplanteerd om
te voorkomen dat ze vruchtbare zaden geven, die door boeren gebruikt
zouden kunnen worden. Daarmee zou Monsanto, dat miljarden heeft
geïnvesteerd in genetisch gemanipuleerde gewassen zoals soja en
maïs, boeren dwingen om jaarlijks hun zaaigoed bij het bedrijf te ko-
pen. Vooral ontwikkelingslanden reageerden opgelucht op Monsan-
to's besluit. Boeren daar zouden het meest hebben geleden van het ste-
riele zaad, omdat ze niet genoeg geld hebben om jaarlijks opnieuw
zaaigoed van Monsanto te kopen.
Vergelijk biotech-activist, gengewas en zaadpiraat.
[140]

vetweegschaal Volgens sommige wetenschappers zegt het vetpercen-
tage veel meer over iemands gezondheid dan zijn lichaamsgewicht.
Vandaar dat in juli 1999 een nieuwe uitvinding op de markt werd ge-
bracht: de vetweegschaal. Het apparaat stuurt via voetelektroden een
zwakstroompje door het lichaam, waarbij de gemeten weerstand
wordt omgerekend in procenten vet. Prijs: tweehonderd piek.
videomail Bij videomail wordt een (gecomprimeerd) videobestand mee-
gestuurd met een e-mailtje. De Chicago Tribune gebruikte het woord al
in 1989, maar opmerkelijk genoeg is het pas sinds 1999 op Nederland-
se webpagina's en in de Nederlandse media te vinden. Zo meldde het
vakblad Computahle op 18 januari 1999, onder het kopje 'Camera voor
"videomail'":
Voor slechts 199 gulden brengt Microtek een kleurencamera die
rechtstreeks op de printerpoort van de pc kan worden aangesloten.
De camera is te gebruiken voor videoconferencing of voor diverse
Internet-toepassingen. Zo is met de Eyestar op eenvoudige wijze vi-
deomail te versturen, compleet met geluid.
Van de dagbladen gebruikte het Algemeen Dagblad het woord als eerste,
op 16 maart 1999, in een artikel over Adam Curry, een voormalig Vero-
nica-presentator die naar New York verhuisde en daar fortuin maakte
als irideojockey of ueejay (woorden die we sinds 1993 kennen). 'Curry's
handen', aldus het Algemeen Dagblad, 'strijken opnieuw over het toet-
senbord. In luttele seconden worden vijf bewegingen zichtbaar op het
beeldscherm. Linksonder op het scherm chat Curry met een vriend in
Amsterdam, daarboven zien we vakantiefoto's, rechts daarvan haalt
Curry een videomailtje binnen, waar hij vervolgens op klikt, waardoor
Francis in beeld verschijnt, die vraagt: zullen we elkaar ontmoeten in
de Roxy om 22 uur.'
Vergelijk supervideorecorder.
vingerbei Skaters en rolschaatsers hebben soms last van wandelaars en
andersom. Een oplossing die velen vervelend vinden is roepen. Je
wordt er schor van en maakt mensen aan het schrikken. Andere oplos-
sing, geïntroduceerd in 1999: de vingerbel. De vingerbei komt uit de
Verenigde Staten en is precies wat het woord zegt: een bel die je om je
[141]

vinger kunt doen. Het Algemeen Dagblad maakte er op n maart als eerste
melding van:
Goed nieuws voor wie van een ongestoorde fietstocht door de stille
natuur houdt: het schreeuwgehalte op de Nederlandse rijwielpaden
gaat deze zomer drastisch omlaag. Voorwaarde is wel dat 'tout'
skateminnend Nederland zich onderwerpt aan de laatste noviteit
van schaatswinkel RSI in Rotterdam: de fingerbell. Zoals het woord al
aangeeft is de fingerbell een soort van fietsbel die als een veredelde
ring is te bevestigen aan de wijsvinger.
De Volkskrant meldde in april dat de bel goed werd verkocht. 'De Finger
Bell is al een tijdje verkrijgbaar bij Perry Sport en loopt, zeker nu het
echt voorjaar is, "als een trein". Meteen soort horlogebandje wordt het
belletje om de linkerwijsvinger gebonden. Een drukbeweging van de
linkerduim doet de bel weerklinken. [...] De vingerbei is er niet alleen
voor skaters, legt de Perry Sport-verkoopster uit. "Je kunt de bel ook op
het water gebruiken, of op een sportfiets.'"
Vergelijk motors tok.
Vitaletta In juni 1999 introduceerde snoepfabrikant Van Melle een
nieuw snoepje voor de Thaise, Indiase en Indonesische markt. Het
gaat om een fruittoffee met een uitgekiend pakketje eiwitten, vitami-
nen en mineralen, waar de meeste Aziaten niet voldoende van binnen-
krijgen. Het snoepje is bedoeld om kinderen vitaler te maken. Vandaar
ook de naam: Vitaletta. 'We hebben onderzoek gedaan op een school in
Noordoos t-Thailand', vertelde de president van Van Melle aan de Volks-
krant, 'en al na drie weken werden de kinderen vitaler.'
Van Melle probeerde tevergeefs de snoepjes in gesubsidieerde
voedselprogramma's opgenomen te krijgen. De Nederlandse overheid
wilde niet meewerken aan de export van westerse snoepgewoonten.
Vergelijk gumwatch.
vleesproces Met enige regelmaat vliegen landen elkaar in de haren over
de export van vlees. Het ene land beweert dan dat het vlees uit het an-
dere land niet deugt. Wat dan bij nader inzien niet maar soms ook wel
blijkt te kloppen. Een en ander heeft het afgelopen decennium geleid
tot woorden als vleesoorlog (sinds 1990), uleesconjlict (1991) en rundulees-
[142]

oorlog (1994). In 1999 stonden de kranten vol over de vleesoorlog tussen
Frankrijk en Engeland. De Europese Unie bemoeide zich ermee en
stapte naar de rechter, wat leidde tot het neologisme uleesproces. 'EU be-
gint vleesproces tegen Parijs', kopte de Volkskrant op 17 november 1999.
Dit vleesproces leidde weer tot een uleesakkoord, een woord uit 1996,
want toen bereikten de Europese Unie en de Verenigde Staten na veel
gezemel een vleesovereenkomst
Vergelijk hormoonrunderen.
vloekfilter Op 7 maart 1999 meldde de Britse krant Sunday Times dat er
voor de Britse markt een apparaat in aantocht was om vloeken van te-
levisie te weren. Het ging om de zogenoemde TV Guardian, een uitvin-
ding van de Amerikaan Rick Bray. Het apparaat maakt gebruik van
de ondertiteling voor doven en slechthorenden op teletekst. De onder-
titeling loopt iets voor op het geluid op televisie. Bray zette er een
filter tussen met een ingebouwd woordenboek. Komen er in de onder-
titeling ongewenste woorden voor, dan is op tv een piepje te horen
of een minder aanstootgevende uitdrukking. Zo verandert de TV Guar-
dian de woorden 'You bring home the goddamned zoo' uit de film Mrs.
Doubtfire door 'You bring home the zoo'. En de ondertitel 'It was no-
thing like that penis breath' uit E.T. wordt veranderd in Ttwas nothing
like that jerk breath.'
Nederlandse en Vlaamse kranten namen het bericht meteen de vol-
gende dag over. De Vlaamse krant De Morgen vertaalde TV Guardian met
uloekentrommel - een weinig adequate vertaling, die daarna nooit meer
is aangetroffen. Het Algemeen Dagblad bedacht uloekdetector, Het Parool
kwam met uloekdoos en het AN P probeerde het eerst met anti-krachtterm-
apparaat en vervolgens met anti-uloekapparaaat. De Bond tegen het
Vloeken koos voor anti-uloekkastje.
De naam vloelfilter viel voor het eerst op 9 maart, in NRC Handelsblad,
in de kop 'SGP vraagt om vloekfilter voor tv'. De SGP vroeg dit aan
staatssecretaris Van der Ploeg, omdat de partij van mening is dat grof
taalgebruik een funeste invloed heeft op de publieke moraal in Neder-
land.
Van al die woorden is vloelfilter als enige een paar keer gebruikt. De
kans dat dit woord het van de andere zal winnen is vrij groot, al was het
maar omdat het zo duidelijk is. Bovendien sluit het aan bij reclamefilter
(een woord dat in 1994 debuteerde) en bij pornofilter (uit 1997).
[143]

Het is echter zeer de vraag of er in Nederland ooit een vloekfilter zal
komen. Zoals gezegd maakt het apparaat gebruik van de ondertiteling
op teletekst. Nu zijn de omroepen in de Verenigde Staten sinds 1997
verplicht om 95 procent van de nieuwe programma's en 75 procent
van de oude te ondertitelen. In Nederland ligt dat percentage veel la-
ger, mede omdat de commerciële omroepen de boot altijd hebben af-
gehouden.
Vergelijk antifilterorganisatie en internetlichtkrant.
voetbalvandalismelijn In juni 1999 bedacht minister Peper van Binnen-
landse Zaken een nieuw middel in de strijd tegen het voetbalvandalis-
me: een anonieme kliklijn (een woord dat we sinds 1994 kennen). De
officiële naam is Landelijk Meldpunt Voetbalvandalisme, maar de me-
dia hadden het over de uoetbaluandalismelijn. De kliklijn is onderdeel
van het Centraal Informatiepunt Voetbalvandalisme. Een medewerker
van deze organisatie verklaarde dat men vooral hoopt op 'informatie
die buiten de wedstrijddagen om wordt geventileerd'.
Overigens is vandalisme door sportliefhebbers ouder dan menig-
een denkt. De Romeinse geschiedschrijver Suetonius beklaagde zich
al in de tweede eeuw na Christus over het wangedrag van de aanhan-
gers van sommige wagenmenners.
Vergelijk hooliganleger en vandalismemeter.
walvisverzekering Geregeld spoelen uit de koers geraakte walvissen aan
op de Nederlandse stranden. De kosten om zo'n kolossaal dier te ber-
gen zijn hoog: tussen de dertig- en veertigduizend gulden per walvis.
Vandaar dat Texel daar in januari 1999 iets op bedacht. 'De gemeente
Texel wil een walvisverzekering afsluiten om zich in te dekken tegen de
kosten van het bergen van aangespoelde zoogdieren', berichtte De Tele-
graaf op 21 januari. Omdat Nederland ooit zeer actief was in de walvis-
jacht, kent onze taal tientallen samenstellingen met walvis-, maar wal-
visverzekering is nieuw. Overigens stranden er zelden walvissen op Texel.
Volgens een woordvoerder is het in geen tien jaar voorgekomen.
wappen In december 1999 begon KPN samen met Nokia en dertig in-
formatie-aanbieders met M-injö, een interactieve dienst die het moge-
lijk maakt met een speciale mobiele telefoon (van Nokia) onder meer
kaartjes te bestellen, het nieuws te volgen, te beleggen en te e-mailen.
[144]

De technologie die voor deze dienst wordt gebruikt heet Wxreless Appli-
cation Protocol, afgekort WAP. Vandaar dat het werken met zo'n mini-
interne tmachientje umppen wordt genoemd. De Volkskrant schreef er-
over op 28 oktober 1999:
Hoe snel de nieuwe service is, hangt volgens KPN vooral af van de
leveranciers zelf. Die snelheid is van belang, omdat de gesprekskos-
ten snel kunnen oplopen bij de van Internet bekende wachttijden.
Wel wijst KPN erop dat M-info vooral bedoeld is voor in principe
snelle diensten als het bestellen van een bioscoopkaartje; het uit-
zoeken van een vakantie kan de klant beter thuis achter de com-
puter doen. Hoe groot de belangstelling zal zijn, weet KPN niet;
'wappen' is nog nergens grootschalig ingevoerd. Wel vreest het te-
lecombedrijf nu al voor een tekort aan toestellen door de grote in-
ternationale vraag. WAP-toestellen van andere fabrikanten als
Ericsson, Motorola en Siemens komen pas binnenkort op de markt.
Volgens de krant zou de mobiele telefoon door al die informatie op het
afleesschermpje uitgroeien tot een oogtelejöon - ook een nieuw woord,
zij het dat dit maar één keer is aangetroffen, terwijl tuappen bijvoor-
beeld ook werd gebruikt door het Algemeen Dagblad. Begin december
1999 schreef die krant: 'De Nokia 7110 ziet er - afgezien van een iets
groter schermpje - uit als een gewone mobiele telefoon. Je kunt er pri-
ma mee bellen, maar daar gaat het natuurlijk niet om. Behalve dan de
eerste keer, om de M-infodienst bij KPN te activeren. Daarna kan het
wappen beginnen.' Het Parool noemde het tuappen eind december 'een
bezigheid die na een weekje proberen vooral een tijdrovend speeltje
blijkt te zijn'.
De integratie van internetdiensten en mobiele telefonie wordt wel
m-commerce genoemd, van 'mobiele commercie'. Het is de draadloze
tegenhanger van e-commerce. Ook m-commerce debuteerde in 1999 en wel
in oktober.
Vergelijk belboom, Talkie kids phone en zendkraan.
webauto 'De toepassing van internet in de auto staat nog in de kinder-
schoenen,' schreef Niek Schenk in november 1999 in het Algemeen Dag-
blad, 'maar zal de komende jaren tot revolutionaire veranderingen lei-
den. De automobilist krijgt een permanente verbinding met alle
[145]

andere computers wereldwijd en dat maakt de mogelijkheden vrijwel
onbeperkt. Over pakweg vijf jaar zal een autorit heel anders verlopen
dan nu. De bestuurder vertelt de computer dan eerst mondeling, waar
hij heen wil. Deze meldt met gesproken woord hoe lang de rit zal du-
ren en waar er files staan. Intussen heeft de computer al de slimste
route berekend om die files te omzeilen. Even controleert het elektro-
nisch brein of er nog nieuwe e-mails zijn binnengekomen. Zo ja, dan
worden ze door hem voorgelezen.'
Als het aan de auto-industrie ligt, zullen al die toepassingen op den
duur te vinden zijn in een tuebcar of webauto. In augustus 1999 maakte
de Amerikaanse autogigant General Motors bekend aan het eind van
het jaar 2000 met de eerste webcar te komen. Waarschijnlijk wordt het
een Cadillac.
Vergelijk autobetaalbox.
weggeefeconomie 'De tijd is rijp voor de weggeefeconomie', kopte de
Volkskrant op 25 augustus 1999. 'Kostte een Internet-abonnement bij
World Online twee maanden geleden nog 180 gulden per jaar, gisteren
was het de helft, vanaf vandaag is het helemaal gratis. Is de grootste In-
ternet-provider van Nederland gek geworden? Nee, ze weten dat de tijd
rijp is voor de weggeefeconomie. Gratis is het nieuwe gat in de markt.'
De krant gaf nog allerlei andere voorbeelden: de gratis treinkranten
Metro en Spits, gratis een jaartje proefrijden in een nieuwe Daewoo, gra-
tis de nationale telefoongids raadplegen via internet, een gratis inter-
net-browser van Microsoft of Netscape en gratis telefoneren met het
Zweedse GratisTel.
Maar gratis blijkt niet hetzelfde als 'voor niks', want de ontvanger
van een FreePC krijgt zijn gratis computer alleen in ruil voor privé-in-
formatie die het bedrijf vervolgens doorverkoopt. Dat leidt tot een
stroom aan reclamemailtjes. De gratis telefoonverbinding van Gratis-
Tel - al gemeengoed bij driehonderdduizend bellers in Zweden, Noor-
wegen en Denemarken - wordt voortdurend onderbroken door recla-
me. Klanten moeten naast hun naam en adres hun interesses opgeven,
waar de spotjes op worden afgestemd.
Overigens bleef de term weggeefeconomie beperkt tot de kolommen
van de Volkskrant, net als gratiseconomie, dat in september 1999 debuteer-
de.
Vergelijk piranha-economie en weggeefwinkel.
[144]

weggeefwinkel De eerste Nederlandse weggeefwinkei werd op 6 januari
1999 geopend aan de Hooglandse Kerlcgracht in Leiden. De winkel is
een initiatief van Eurodusnie, een anarchistisch collectief dat zich ver-
zet tegen 'de dominante rol van de geldeconomie'. Aanvankelijk was
de winkel slechts één dag per week open, maar in oktober waren dat er
al vier. In een reportage schreef NRC Handelsblad:
Het assortiment van de Weggeefwinkel is breed: kleding, boeken,
voedingsmiddelen, keukengerei, speelgoed, elektrische apparaten
en meubilair. [...] Alle artikelen zijn tweedehands en worden aange-
boden door mensen die ze niet meer nodig hebben. De meeste
'klanten' die spullen komen halen, brengen zelf zakken vol goede-
ren mee voor de winkel.
De Weggeefwinkel 'draait' heel behoorlijk. Waren het aanvankelijk
vooral studenten en buitenlanders die binnenliepen, inmiddels
heeft de Weggeefwinkel ruim duizend bezoekers per week, uit alle
geledingen. In principe mogen de 'klanten' alles wat ze mooi vinden
mee naar huis nemen. Alleen van de kledingstukken en boeken mag
men maximaal vijf stuks per keer meenemen. Want zoals in de win-
kel aan de muur hangt: 'Er is genoeg voor ieders behoefte, maar
niet voor ieders hebzucht'.
Als het aan Eurodusnie ligt, zullen in andere steden vergelijkbare win-
kels worden geopend, waarmee de kans toeneemt dat weggeefwinkel een
soortnaam wordt. Om een en ander te bevorderen heeft het collectief
een WeggeeflixanX gemaakt, waarin wordt uitgelegd hoe een weggeef-
winkel het best kan worden opgezet.
Vergelijk minimawinkel, taarting en weggeefeconomie.
wegkwijnziekte 'De Gezondheidsdienst voor Dieren', meldde NRC
Handelsblad op 28 mei 1999, 'heeft "sterke aanwijzingen" dat een nieu-
we varkensziekte bij twee veehouderijbedrijven de kop heeft opgesto-
ken. Het zou gaan om de zogenoemde wegkwijnziekte PMWS, die zeer
jonge biggen noodlottig kan worden. De dieren teren langzaam weg.
Een keihard bewijs voor de aanwezigheid van het PMWS-virus is er nog
niet, maar het landbouwinstituut ID-DLO doet momenteel onder-
zoek.'
Hoe het onderzoek is verlopen, is niet bekend, maar van de neolo-
[147]

gismen weg kwijnziekte en PMWS (Postweaning Multisystemic Wasting
Syndrome) werd tot eind 1999 in de kranten verder niets meer verno-
men.
wegwerpurinaal Curieus hoe sanitaire voorzieningen de mensheid blij-
ven bezighouden. Het jaar 1999 bracht wat dit betreft verschillende
nieuwe uitvindingen (zie ook gezondheidstoilet en plastuit). Eén daar-
van was het wegwerpurinaal, ook wel plaszak, potzak, wegwerptoilet, weg-
werp-wc en zakpo genoemd - allemaal woorden die niet eerder zijn aan-
getroffen. Het urinaal werd in juni 1999 op de markt gebracht onder de
merknaam Mini Potti, en Trouw maakte er op 19 juni als eerste melding
van:
De melkfles, de pispot, de wastafel, jawel, we hebben het hier over
oplossingen voor de hoge nood als er geen (schone) wc in de buurt
is en geen open lucht. Er is een attribuut bij gekomen dat de ouder-
wetse voorzieningen combineert tot één die beter bij de volgende
eeuw past: de Mini Potti. De plaszak is geschikt voor beide seksen,
en is al volop in gebruik bij piloten. Het is een kokervormige zak,
met aan de bovenkant een tuut. De binnenstromende urine wordt
meteen opgenomen door absorberende korrels en daarna omgezet
in een gel. De potzak/zakpo gaat drie piasbeurten mee en is ver-
vaardigd van afbreekbaar materiaal. Een vol exemplaar kan in de
vuilnisbak. De wegwerp-wc is verkrijgbaar bij de drogist. Adviesprijs
ƒ 15,95, voor een verpakking van drie.
De importeur van de Mini Potti verwacht dat het wegwerpurinaal ont-
dekt zal worden door automobilisten, vrachtwagenchauffeurs, water-
sporters en vakantiegangers. Het zakje past met gemak in het dash-
boardkastje, en de zak is lekvrij, zelfs als je er per ongeluk op gaat
zitten.
wensmens In de uitvaartwereld is veel snel aan het veranderen. Je kunt
tegenwoordig de as van de overledene met een vuurpijl of per satelliet
lanceren en ook buiten de Randstad vinden steeds meer opmerkelijke
uitvaarten plaats. Zo ging in Markelo (Overijssel) onlangs een olifant
de stoet rouwenden voor, en in Deventer maakte de lijkwagen op ver-
zoek van de overledene nog een laatste rit door de auto was straat. Wie
[148]

niet houdt van de gebruikelijke Amerikaanse rouwauto's kan kiezen
voor een fietskar of oldtimer, de uitvaartplechtigheid zelf kan worden
verlevendigd met musici, zangers of een 'clown voor het laatste af-
scheid', en er is keuze uit vele soorten kisten, draagbaren en lijkwa-
den. 'Al deze innovaties zorgen behalve voor een toename van het as-
sortiment funeraria ook voor een verrijking van de taal', schreef Jasper
Enklaar op 16 december in NRC Handelsblad. 'De laatste aanwinsten
zijn de wensmens en het praatmaatje. De Amsterdamse kunstenaars
Judith Koops en Inge Stuif maken deze poppetjes die de nabestaanden
kunnen aankleden met persoonlijke herinneringen en memorabilia.'
De wensmens is volgens het artikel bedoeld als een reisgenoot voor
de overledene, waaraan ieder zijn wens kan toevoegen. 'Bij de uitvaart
gaat de wensmens mee in de kist. Het praatmaatje is een andere va-
riant, bedoeld voor de moeilijke periode na het overlijden. Deze pop
wordt alleen op bestelling gemaakt, aangekleed met diverse attributen
van de dierbare overledene, zoals bijvoorbeeld een pijp of een bril, en
krijgt een plekje in huis ter nagedachtenis. De wensmens en het praat-
maatje zijn onder andere verkrijgbaar in de Amsterdamse uitvaartwin-
kel De Passage.'
wenweek 'In Nederland', aldus NRC Handelsblad op 21 oktober 1999,
'mag je je kind pas op een kinderdagverblijf achterlaten na een "wen-
week" waarin het de tijd krijgt om vertrouwd te raken met de vreemde
omgeving, iedere dag een uurtje meer.' Scholen maken al langer ge-
bruik van dat soort gewenningsperioden, maar het woord wenweek is
nieuw.
werkmoeder Zolang de mensheid bestaat hebben moeders hard ge-
werkt, maar het begrip werkmoeder bestond nog niet - althans niet in de
betekenis 'moeder meteen baan buitenshuis'. Volgens het Woordenboek
der Nederlandsche Taal werd werkmoeder in de zeventiende eeuw gebruikt
voor 'werkende oorzaak'. Maar dat is dus iets heel anders en lang gele-
den. De term tuerkmoeder voor 'werkende moeder' werd in november
1999 geïntroduceerd door het Centraal Bureau voor de Statistiek
(CBS). De Volkskrant maakte er op 2 november melding van:
Het CBS, dat de nieuwe term 'werkmoeders' introduceert, heeft aan
werk- en huismoeders gevraagd hoe gelukkig en tevreden ze zijn.
[149]

Werkmoeders blijken zowel gelukkiger als meer tevreden dan huis-
moeders.
Jonge kinderen maken vrouwen gelukkig, zo bleek uit het onderzoek.
Het idee dat werkmoeders met een jong kind het extra zwaar hebben,
dus minder gelukkig zijn, wordt gelogenstraft door de cijfers. Werken-
de vrouwen met kinderen onder de vier jaar blijken gelukkiger en te-
vredener dan werkmoeders met kinderen tot twaalf jaar.
Overigens heeft al dit geluk niet geleid tot een grote verbreiding van
het begrip werkmoeder: het werd in 1999 slechts eenmaal gebruikt.
werkromance Het aantal werkende vrouwen is de afgelopen decennia
fors gestegen: in 1960 werkten 980.000 vrouwen buitenshuis, in 1998
waren dat er ruim 3,5 miljoen. Neveneffect: de kans op een werkroman-
ce is veel groter geworden. Een op de drie werknemers is weieens ver-
liefd geweest op een collega, een op de tien heeft ervaringen met seks
op de werkvloer of heeft zijn partner op het werk leren kennen. Een en
ander blijft niet zonder gevolgen, aldus de Volkskrant op 27 november
1999: 'Naar Amerikaans voorbeeld voelen steeds meer Nederlandse
bedrijven voor een huisreglement dat het "gevaar" van de werkroman-
ce inperkt.'
Er zijn verschillende gevaren: gedonder met de baas, gezeur met
collega's, spanning op de afdeling, ontslag. Vandaar dat een kwart van
alle bedrijven in de Verenigde Staten - ze zijn daar immers altijd ver-
der - een zogeheten dating policy heeft, beleid dat moet voorkomen dat
verbroken relaties op de werkvloer leiden tot miljoenenclaims wegens
klachten over machtsmisbruik of ongewenste intimiteiten. Geliefden
op het werk moeten een love contract tekenen, waarin ze bevestigen dat
ze de relatie vrijwillig zijn aangegaan.
Volgens de adviesgroep Omgangsvormen en Integriteit van advies-
bureau KPMG hebben ook steeds meer Nederlandse bedrijven inte-
resse voor een huisreglement voor werkromances. De adviesgroep
maakt onderscheid tussen horizontale relaties (tussen collega's van ge-
lijk niveau) en verticale relaties (hiërarchisch), die zowel intern (binnen
hetzelfde bedrijf) als extern (met iemand van de concurrent) kunnen
ontstaan. Al die vormen kunnen volgens KPMG leiden tot een integri-
teitsrisico, een woord dat sinds 1996 de ronde doet.
[150]

wisselgevecht Een urisselcjeuecht is een onderdeel van het vrij worstelen
waarbij twee worstelaars samen een team vormen en om beurten strij-
den met een van de worstelaars van een ander team. Of er komen niet
veel wisselgevechten voor, of er wordt veel te weinig over geschreven,
want het woord werd in 1999 slechts eenmaal gebruikt, namelijk op 24
maart in NRC Handelsblad:
Met name het wisselgevecht, waarbij vechters paarsgewijs optreden
en elkaar na een kleine handklap kunnen aflossen, geeft aanleiding
tot ernstige staaltjes van regelovertreding, als de scheidsrechter net
even de andere kant uit kijkt en twee vechters samen één tegen-
stander te grazen nemen. Wanneer nummer vier zich ermee gaat
bemoeien, wordt juist hij veelal door de scheidsrechter gesanctio-
neerd! Geen wonder dat bij vrij worstelen met enige regelmaat ook
de arbiter over de touwen wordt geslingerd.
yeccle Slechts één keer aangetroffen, in het Algemeen Dagblad van 19
maart 1999, in de samenstelling yeccle-vrouw. 'En gelukkig,' schreef het
Algemeen Dagblad in een stuk over het modetijdschrift Blud., 'de yeccle-
vrouw (young, eager en clever) ziet de toekomst rooskleurig tegemoet
(78%). Ze vindt de maatschappij wel steeds asocialer worden (81%).
Hoewel ongeveer de helft van de ondervraagden zegt zich niet tot
een geestelijke stroming aangetrokken te voelen, kondigt Blud. alvast
de "comeback van God" aan. De relishopper stelt tegenwoordig zijn
eigen geloof op basis van fun samen.' Relishopper en relishoppincj (ook
wel met een koppelteken na reli-) dateren overigens uit 1998.
Vergelijk boxfresh en übercool.
zaadpiraat Het Groene Boekje, de officiële spellinggids van het Neder-
lands, kent al de etherpiraat, de luchtpiraat, de radiopiraat, de tuecjpiraat en
de zendpiraat. Nieuw aan het Nederlands toegevoegd, in oktober 1999:
de zaadpiraat. Het woord werd gebruikt in NRC Handelsblad, in een arti-
kel over privé-detectives die in opdracht van een grote producent van
genetisch gemanipuleerde zaden het Amerikaanse platteland afstrui-
nen. Ze zijn op zoek naar boeren die doen wat boeren al eeuwen doen,
namelijk een klein deel van hun oogst bewaren als zaaigoed voor vol-
gend jaar. Wie dat doet is een zaadpiraat, want de genetisch gemani-
puleerde zaden worden slechts voor één oogst verstrekt. Een citaat uit
[151]

het artikel: 'Op lokale radiozenders koopt het bedrijf zendtijd, om de
namen van de zogeheten zaadpiraten openbaar te maken.'
Vergelijk biotech-activist, gengewas en vernietiging^gen.
zedenpleger Als er een prijs zou worden ingesteld voor het onzinnigste
woord van het jaar, dan zou zedenpleger voor 1999 een goede kans ma-
ken. Je kunt een zedendelict plegen, maar zeden plegen is moeilijk. Ze-
denpleger is waarschijnlijk een verkorting van zedendelictpleger, maar ook
geweldpleger kan van invloed zijn geweest. Het woord figureerde in 1999
enkele malen in koppen, te beginnen met een AN P-bericht op 13 au-
gustus 1999: 'Tweede Kamer wil ex-zedenpleger beter laten volgen'.
NRC Handelsblad volgde met 'Informatie over komst zedenplegers', een
kop die de aandacht trok van de Leuvense taalkundige Joop van der
Horst. In een column schreef Van der Horst:
Het artikel maakte duidelijk, wat iedereen meteen al denkt: de ze-
denpleger is een zedendelinquent, een pleger van zedenmisdrijven.
Moderner: een pleger van zedenfeiten. Wel wel, de zedenpleger.
Dat is een nieuw woord om eens goed over na te denken. Zowel wat
betreft het plegen als wat betreft de zeden. Ik voorspel dat als het
woord 'zedenpleger' echt ingang vindt, en dat lijkt me heel goed
mogelijk, dat dan enkele bestaande woorden een andere inhoud
zullen krijgen. Dan komt er een tijd dat we een zedenmeester een
heel verkeerde persoon gaan vinden, een gevaar voor de schoolkin-
deren, iemand die we het liefst meteen zouden arresteren.
zeebodemsnuffelaar In september 1999 toonde TNO aan dat het mo-
gelijk is om objecten te vinden die maximaal twee meter onder de zee-
bodem liggen. Te denken valt aan gifvaten, zeemijnen, verloren
scheepsladingen en pijpleidingen. In samenwerking met enkele bui-
tenlandse instellingen ontwikkelde TNO hiervoor een nieuw apparaat,
dat door De Telegraaf een zeebodemsnuffelaar werd genoemd. Het gaat om
een sonar die in een holle metalen buis in de zeebodem wordt aange-
bracht. De methode maakt gebruik van een zeer smalle bundel van
laagfrequent geluid. Het apparaat werd getest in Loch Duich, een zee-
inham aan de Schotse westkust, TNO verwacht de nieuwe techniek
binnen een paar jaar commercieel te kunnen aanbieden.
[152]

zemelteef Zemelteef is een vondst van Micha de Jager uit Amsterdam. De
Jager ergerde zich rot aan de column 'Waar is Ellen ten Damme?' in het
verse Volkskrant Magazine. 'Nu heb ik sinds drie weken Ellen ten Dam-
me gedurende het weekend ongevraagd in huis', aldus De Jager in sep-
tember 1999. 'Weer zo'n zemelteef die denkt dat de wereld op haar
knullige verhaaltjes zit te wachten. Om er nou het abonnement voor op
te zeggen, nee, dat gaat me te ver en ik weet dat ik de pagina om kan
slaan, maar toch even dit: het interesseert mij geen fuck waar Ellen ten
Damme is!' Tee/wordt al sinds de zestiende eeuw als scheldnaam voor
vrouw of meisje gebruikt, maar voorzover bekend is zemelteef nieuw.
Het sluit aan bij ziueejteejvoor 'stewardess', dat sinds 1994 voorkomt
zendkraan Aanbieders van mobiele telefonie kregen in 1999 minder
vaak toestemming om openbare gebouwen te voorzien van GSM-zend-
masten (een woord dat dateert uit 1995). Belangrijke reden: angst bij
het publiek voor GSM-straling - een woord dat in 1998 voor het eerst
werd opgetekend maar dat in 1999 doorbrak. Aanbieder Dutchtone
vond in Zuid-Limburg de volgende oplossing: de zenders werden op
enorme bouwkranen geplaatst die ergens in het land stonden. Een en
ander leidde tot het woord zendkraan. De eerste zendkranen werden ge-
plaatst in Heerlen, Roermond, Urmond, Horst en Venlo. Treinkrant
Spits meldde op 23 juli 1999: 'Of de zendkraan legaal is, onderzoeken
gemeenten en provincie Zuid-Limburg nog.'
Vergelijk belboom, Talkie kids phone en wappen.
zoekersstop Tot in het najaar van 1999 bleven de prijzen van de huizen
stijgen en ook het aantal huizenzoekers nam toe. In juli was de markt
zo overspannen dat de Nederlandse Vereniging van Makelaars een zoe-
kersstop afkondigde. De Volkskrant schreef hierover op 9 juli 1999:
Makelaars worden overspoeld met huizenzoekers en verkopen
steeds vaker nee. Ze kondigen een 'zoekersstop' af. Marcel de
Groot, makelaar in Amsterdam, heeft tegen wil en dank een zoe-
kersstop ingevoerd. Hij ziet geen andere oplossing: 'Meer dan 150
woningzoekers staan bij mij ingeschreven en ze zoeken allemaal
hetzelfde. Wij werken met vier makelaars en kunnen gewoon niet
meer zoekers aan.'
[153]

zweefpremie Een ziueejpremie is een speciale belasting om een magneet-
zweefbaan tussen Groningen en Amsterdam mogelijk te maken. Die
maijneetziueejbaan (een woord dat sinds 1993 voorkomt) is er nog niet,
en die premie ook niet, maar er wordt in Friesland, Groningen en
Drente wel over gesproken. Hoe die speciale 'baatbelasting' moet
gaan heten is nog onzeker. Als andere mogelijkheden zijn genoemd:
railtax en magneethejfïncj.
zwembadgeweld Op 21 augustus 1999 meldde NRC Handelsblad, onder
het kopje 'Zwembadgeweld': 'Wegens fysiek geweld van een groep van
circa tachtig jongeren in het zwembad De Fluit in Leidschendam, wor-
den daar vanaf vandaag alleen nog jongeren onder begeleidingvan een
ouder toegelaten.' Het was de zoveelste uitbarsting van geweld in
zwembaden in 1999. Verschillende keren waren meisjes lastig geval-
len, aangerand en zelfs verkracht. Zo schreef het Haarlems Dagblad over
hetTiki-bad in Wassenaar:
Zwemmen is hier kennelijk nog altijd niet de voornaamste bezig-
heid. Op één dag zijn er in deze waterhei dertien meisjes aangerand
en is een ander meisje verkracht. De leiding draaide naar aanleiding
van deze walgelijke gebeurtenissen de klok bijna een halve eeuw te-
rug en laat - voorlopig - mannen en vrouwen gescheiden zwem-
men.
Vergelijk geweldloze zone.
[154]

Nieuwe woorden in 1999:
een maandoverzicht
januari
antirookpil
barebacking
bedrijfsmasseuse
Bijlmersyndroom
bodywire
e-mailwisseling
evo-devo
gezondheidstoilet
hacktivist
taarting
vandalismemeter
walvisverzekering
weggeefwinkel
Februari
grachtengordelbus
hondenpieper
hormooncake
justitieantenne
kauwgomoplosser
KFOR
koelpak
luchtrazernij
onder de pet houden
polsnavigator
sleepmoord
tientjesautomaat
Maart
bergdetective
boxfresh
fietsbuggy
papathie
tabletsplitser
[155]
twama
videomail
vingerbei
vloekfilter
wisselgevecht
yeccle
April
belboom
citytarief
deeltijdvrees
droeftemagnetisme
gogo
kibi
tandendoosje
televisiefiets
Tsjernobylvirus
Mei
Aibo
bompauze
cultuurverkenner
dioxinekip
eclipsbril
gaydar
grafietbom
markeringsbijeenkomst
nacht van Wiegel
Oom Dagobert-regeling
palletscan
piranha-economie
sireneversneller
wegkwijnziekte

Juni
autobetaalbox
beeldscherm tachograaf
chickengate
colavergiftiging
collegeliner
computer assisted reporting
dartmachine
dassenwasser
e-butler
fietsparkeur
frietje feest
gifkip
gumwatch
herriebarometer
lipstickfeminisme
magneetwoord
midlife-miljonair
noodremscenario
rugzakbepantsering
S-check spray
Talkie kids phone
t-rom
vetweegschaal
Vitaletta
wegwerpurinaal
zwembadgeweld
Juli
agro-paal
Atlantismodel
beachcam
calamiteitenvaartuig
cursusmoe
jongerenleenbank
karobics
sporthoofddoekje
tostigeneratie
[156]
voetbalvandalismelijn
zendkraan
zoekersstop
Augustus
Baligate
dotcom
fingerboard
hormoonrunderen, hormoon-
vee
naambellen
nepflitser
oogpsychose
rommelkaart
Tae Bo
trilsemafoon
übercool
verduisteringszone
webauto
weggeefeconomie
zedenpleger
September
antibioticatest
BB
biechtshow
biotech-activist
boxenstelsel
breekboom
clubcondoom
dagboekkamer
domaingrabbing
geweldloze zone
leerherberg
leisurepark
motorstok
nomineren
page jacking

etourpinnen
slaaprol
supermarktgas
supervideorecorder
surveillancemaatschappij
zeebodemsnuffelaar
zemelteef
Oktober
afkillen
aidsbelasting
alarm-bh
antifilterorganisatie
betonbom
bullshit bingo
deurbelpyromaan
gelijkheidshof
gengewas
gezinscoach
haaienpak
hangmobiel
hooliganleger
interneüichtkrant
kinderspruit
recital-cabaret
seniorenpand
spijbelchip
string-inlegkruisje
vernietigingsgen
wappen
wenweek
zaadpiraat
zweefpremie
November
antirookbrigade
antisnurkspray
Blair-baby
burgerjournalistiek
carveschaats
consumentenhausse
eco-doodskist
emotiecratie
groepsrechtszaak
grote-lulinterview
grottoerist
knuffel-tv
minimawinkel
muccer
Nedermix
paardenbegraafplaats
plastuit
shockvertising
snackseks
testosteron-management
vegaschoenen
vermaakrobot
vleesproces
werkmoeder
werkromance
December
beeldschermterreur
driemilj oenklapper
ed-commerce
eindejaarshypochondrie
flits-aio
gezondheidshemd
Greenwich Electronic Time
happy drug
nagelring
plagiaatcontrolemachine
technohausse
wensmens
[157]

De nieuwe woorden thematisch
Bedrijfsleven,
economie, financiën,
handel
bedrijfsmasseur
boxenstelsel
bullshit bingo
consumentenhausse
cursusmoe
deeltijdvrees
dotcom
jongerenleenbank
midlife-miljonair
minimawinkel
muccer
Oom Dagobert-regeling
piranha-economie
retourpinnen
rommelkaart
supermarlctgas
technohausse
testosteron-management
tientjesautomaat
walvisverzekering
weggeefeconomie
weggeefwinkel
werkmoeder
zoekersstop
Criminaliteit
deurbelpyromaan
geurenbank
geweldloze zone
hooliganleger
sleepmoord
vandalismemeter
voetbalvandalismelijn
[158]
zedenpleger
zwembadgeweld
Dood
eco-doodskist
markeringsbijeenkomst
paardenbegraafplaats
praatmaatje
wensmens
Gebruiksvoorwerp
eclipsbril
hondenpieper
plastuit
slaaprol
tandendoosje
wegwerpurinaal
Journalistiek, kunst, taal
burgerjournalistiek
computer assisted reporting
cultuurverkenner
Nedermix
recital-cabaret
Kleding, kledingattribuut,
sieraad
alarm-bh
bodywire
dassenwasser
gezondheidshemd
haaienpak
nagelring
sporthoofddoekje
string-inlegkruisje
vegaschoenen

Media, televisie
BB
biechtshow
dagboekkamer
emotiecratie
knuffel-tv
nomineren
shockvertising
supervideorecorder
vloekfilter
Medisch
antibioticatest
antirookbrigade
antirookpil
antisnurkspray
Bijlmersyndroom
eindjaarshypochondrie
gezondheidshemd
gezondheidstoilet
hormooncake
koelpak
oogpsychose
tabletsplitser
televisiefiets
vetweegschaal
vitaletta
wegkwijnziekte
Mode
boxfresh
übercool
yeccle
Nieuwe media
antifilterorganisatie
Atlantismodel
beachcam
beeldschermtachograaf
beeldschermterreur
ceeceetje
cyber-
domaingrabbing
dotcom
e-butler
e-mailwisseling
Greenwich Electronic Time
internet-
internetlichtkrant
kibi
magneetwoord
Tsjernobylvirus
videomail
webauto
Onderwijs
ed-commerce
flits-aio
leerherberg
plagiaatcontrolemachine
spijbelchip
wenweek
Oorlog en politiek
Baligate
betonbom
biotech-activist
Blair-baby
bompauze
chickengate
cultuurverkenner
dioxinekip
grafietbom
hacktivist
KFOR
lipstickfeminisme
[159]

nacht van Wiegel
noodremscenario
onder de pet houden
surveillancemaatschappij
taarting
twama
Recht
gelijkheidshof
groepsrechtszaak
justitieantenne
vleesproces
Seksualiteit
barehacking
clubcondoom
droeftemagnetisme
gaydar
grote-lulinterview
S-check spray
snackseks
werkromance
zedenpleger
Speelgoed
Aibo
fingerboard
gogo
gumwatch
Sport
bergdetective
breekboom
carveschaats
grottoerist
haaienpak
karobics
motorstok
[160]
sporthoofddoekje
TaeBo
vingerbei
wisselgevecht
Techniek
palletscan
polsnavigator
supervideorecorder
t-rom
zeebodemsnuffelaar
Telefonie
belboom
citytarief
naambellen
Talkie kids phone
trilsemafoon
wappen
zendkraan
Verkeer en vervoer
autobetaalbox
calamiteitenvaartuig
collegeliner
fietsbuggy
fietsparkeur
grachtengordelbus
herriebarometer
nepflitser
sireneversneller
webauto
zweefpremie
Voedsel
chickengate
colavergiftiging
dioxinekip

frietje feest
gengewas
gifkip
gumwatch
kinderspruit
Vitaletta
zaadpiraat
[161]
Vrije tijd
agro-paal
bullshit bingo
dartmachine
driemiljoenklapper
hangmobiel
leisurepark
rugzakbepantsering
vermaakrobot

Literatuur
'Nieuwe woorden in onze taal', in: Win kier Prins Boek van het jaar
(Amsterdam/Brussel 1958,1959,1960,1961,1962,1966,1969,
1976,1980).
John Ayto Twentieth century words (Oxford 1999)
W. Th. De Boer (red.) Koenen woordenboek Nederlands
(Utrecht/Antwerpen 1999 30 )
Rouke G. Broersma Recht voor z'n raap. Jargonboek voor hippe en andere
vogels (Leiden 1970)
Jef Cocck Nieuwsspraak: een zakwoordenboekje (Antwerpen 1994)
Mare De Coster Woordenboek uan jargon en slang (Amsterdam 1992)
Mare De Coster Woordenboek van populaire uitdrukkingen, clichés, kreten en
slogans (Den Haag/Antwerpen 1998)
Mare De Coster Woordenboek van neologismen. 25 jaar taaiaanwinsten
(Amsterdam/Antwerpen 1999)
Rob Doeve Onder de pet. En ander modern taalgebruik (Den
Haag/Antwerpen 1999)
Hans Ferrée In en uít: statusvijzel uoor de halfwas-intellectueel en zijn
tegendraadse amateur (Amsterdam 1964 2 )
Hans Ferrée Het trend letter ABC (z.pl. 1983)
Guido Geerts & Ton den Boon (red.) Van Dale groot woordenboek der
Nederlandse taal (Utrecht/Antwerpen 1999 13 )
Cor Hoppenbrouwers Jongerentaal. De tipparade uan de omgangstaal
(Hoogezand 1991)
Joop & Kees van der Horst Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste
eeuw (Den Haag/Antwerpen 1999)
Frank Jansen & Hubert Roza Het laatste woord (Amsterdam 1993)
Frank Jansen & Hubert Roza Nieuiulands. De jongste taaiaanwinsten
(Amsterdam/Antwerpen 1995)
Wim de Jong & Henrico Prins Kantoortaal. Zakwoordenboek voor op het
werk (Amsterdam 1997)
Elizabeth Knowles & Julia Elliott (red.) The Ox/ord dictionary ojnew
words (Oxford 1997)
Jan Kuitenbrouwer Turbo-taal. Van socio-babble tot yuppie-speak
(Amsterdam 1987)
Jan Kuitenbrouwer Neo-turbo: van yuppie-speak tot crypto-mumble
(Amsterdam 1993)
[162]

Jan Kuitenbrouwer Hedenlands. Kleín lexicon van het gaande en komende
taaijaar (Amsterdam 1996)
Frans van Lier Jaartaai: de debuutwoorden van ïggz (Amsterdam 1993)
Frans van Lier Jaartaai: de debuutwoorden van 1993 (Amsterdam 1994)
Frans van Lier Jaartaai: de debuutwoorden van 1994 (Amsterdam 1995)
Maarten van Nierop Nieuwe woorden. Verklarend en verhalend woordenboek
van modern taalgebruik (Hasselt 1975)
Maarten van Nierop Nieuwe-woordenboek (Hasselt 1976)
Maarten van Nierop Verklarend lexicon van níeuwe woorden (Hasselt 1979)
J. Posthumus A description of a corpus of anglicisms (Groningen 1986)
Riemer Reinsma Signalement van níeuwe woorden. W.P. Woordenboek uan
2000 neologismen (Amsterdam/Brussel 1975)
Riemer Reinsma Neologismen (Utrecht/Antwerpen 1984)
Riemer Reinsma Neologismen (Den Haag/Antwerpen 1999)
Nicoline van der Sijs Leenwoordenboek. De inuloed van andere talen op het
Nederlands (Den Haag/Antwerpen 1996)
Nicoline van der Sijs Geleend en uitgeleend. Nederlandse woorden in andere
talen & andersom (Amsterdam 1998)
Nicoline van der Sijs & P.A.F. van Veen (T) Van Dale etymologisch
woordenboek. De herkomst van onze woorden (Utrecht/Antwerpen
I997 2 )
Rik Smits & Liesbeth Koenen Peptalk & Pumps (Amsterdam 1989)
Rik Smits & Liesbeth Koenen Peptalk. De Engelse woordenschat van het
Nederlands (Amsterdam 1992 2 )
P.G.J. van Sterkenburg Taal van het journaal. Een momentopname van
hedendaags Nederlands (Den Haag/Antwerpen 1989)
P.G.J. van Sterkenburg & M.C. van den Toorn Veertig jaar journaal,
veertig jaar taal (Den Haag/Antwerpen 1997)
Sarah Tulloch The Oxjord dictionary o/new words (Oxford 1992)
P. Wijnands & J.M. Ost Woorden van deze tijd (Amsterdam/Antwerpen
1980 2 )
[163]

Alfabetisch register
De nieuwe woorden en uitdrukkingen waaraan afzonderlijke artikelen zijn ge-
wijd, zíjn ín het alfabetisch register vet gezet.
achterbankgeneratie 136
achterroulette 27
actief koelpak 92
aerobics 88
afkillen 19
afmaken 19
agressieconducteur 15
agressiescenario 108
agressietrein 15
agri-biotech 36
agro-paal 19
agro-paalkamperen 19
Aibo 19
aidsbelasting 20
aidsroulette 27
aio 66
air rage 94
alarm-bh 20
alfaritme 13
ama 137
ama-plusser 138
anarchafeminisme 93
anti-agressieconducteur 15
antibioticatest 20-21
antibioticavrij 21
antifilterorganisatie 21-22
anti-krachttermapparaat 143
anti-plagiaatmachine 116
antirookactie 22
antirookactivist 22
antirookbrigade 22-23
antirookcampagne 22
antirookkruistocht 22
[164]
antirooklobby 22
antirookmagiër 22
antirookpil 23-34
antirookpropagandist 22
antirookreclame 22
antirookstichting 22
antirookteam 22
antirookvereniging 22
antirookwetgeving 22
anti-RSI-tachograaf 30
antisnurkkeelspray 24
antisnurkspray 24
antivirusbedrijf 137
antivirusindustrie 137
anti-vloekapparaaat 143
anti-vloekkastje 143
aquarobics 88
armenwinkel 100
armoedescenario 108
assistent-bondscoach 72
Atlantismodel 24-25
autobetaalbox 25
babyboomer 99
backpacker 119
bagagescanner 114
Baligate 25-26
bama 138
barebacking 26-27
BB 27-28
BB'er 28
BB-adept 28
BB-avond 28
BB-believer 28

BB-bewoner 28
BB-bouwkeet 28
BB-deelnemer 28
BB-fan 28
BB-gekte 28
BB-gesticht 28
BB-huis 28,108
BB-kantoor 28
BB-kijker 28
BB-nieuwtje 28
BB-onthulling 28
BB-psycholoog 28
BB-variant 28
BB-vriendinnetje 28
BB-website 28
beachcam 28-29
bedrijfsmasseur,
bedrijfsmasseuse 10, 29-30
beeldschermtachograaf 30-31
beeldschermterreur 31
belangenbehartigings-
feminisme 93
belboom 31-32
bergdetective 32-33
betaalbox 25
betaalboxsysteem 25
betonbom 33
biechtshow 33-34
Bijlmercomplot 34
Bijlmerdoofpot 34
Bijlmerspeurder 34
Bijlmersyndroom 34-35
Bijlmerziekte 34
bimbofeminisme 93
bio-eten 70
biotech 36
biotech-aandeel 36
biotech-aardappel 36
[165]
biotech-activist 36
biotech-bedrijf 36
biotech-concern 36
biotech-eten 36, 70
biotech-experiment 36
biotech-fonds 36
biotech-geneesmiddel 36
biotech-hater 36
biotech-hausse 36
biotech-hype 36
biotech-industrie 36
biotech-insuline 36
biotech-lobby 36
biotech-maïs 36
biotech-markt 36
biotechniek 36
biotechnologisch voedsel 70
biotech-onderneming 36
biotech-plant 36
biotech-product 36
biotech-sector 36
biotech-soja 36
biotech-stam 36
biotech-voeding 36
biotech-voedingsmiddel 36
biotech-vrij 36
biotech-wereld 36
biotech-zaad 36
bit 31
Blair-baby 36-37
blindkezen 27
bodywire 37
boksen 129
bompauze 37-38
boommast 32
box 38
boxenstelsel 11, 38-39
boxfresh 39

eedband-internet 86 contactapparaat 68
breekboom 39-40 containerscanner 114
breukgleuf 129 con tra terreur 31
bullshit bingo 40-41 Coopertest 88
burgerjournalist 41 core business 41
burgerjournalistiek 41 cultuurfeminisme 93
calamiteitentrein 41 cultuurverkenner 47-48
calamiteitenvaartuig 41-42 cursusmoe 48
Callanetics 88 cursusmoeheid 48
callirobics 88 cyber- 48-49
cam 28 cyberbucks 49
cam-bekendheden 29 cybercafé 49
camcorder 29 cyberdoc 86
camera 29 cyberfeminisme 93
CAR 46 cyberfraude 49
carveschaats 42 cyberhelm 49
catastrofescenario 108 cyberkraak 49
ceeceetje 42-43 cybernaut 49
cellular phone 132 cyberseks 49
chickengate 26,43 cybershop 49
chipkaart 125 cybersonate 49
city tarief 43-44 cybersquatting 53
class action proces 76 cyberstalking 86
class action rechtszaak 76 cyberstore 49
clubcondoom 44 cybersupermarkt 49
cocaïnegate 26 cybertherapie 49
Cola-affaire 45 cybertijdperk 49
colavergiftiging 44-45 cyberveiling 49
collegeliner 45-46 cyberwar 14
community curator 48 cyberwereld 49
computer 31 cyborgfeminisme 93
computer assisted reporting dagboekkamer 10, 49-50
46 dartmachine 50-51
computervirus 137 dart-o-maat 51
computerziekte 137 dartrobot 51
condoom 44 dartsgekte 50
condoommoe 27 dassenwasser 51
consumentenhausse 46-47 datalogger 124
[166]

deeltijdvrees 51-52 e-buder 57-58
Denty 133 eclipsbewonderaar 59
deurbelpyromaan 16, 52 eclipsblindheid 59
dioxinekip 52-53 eclipsbril 59-61
dioxinekipschandaal 53 eclipsbroodje 59
doemflensen 27 eclipscamping 59
domaingrabbing 53-54,113 eclipsconcert 59
domeindief 54 eclipsdag 59
domeinkapen 54,113 eclipsdesillusie 61
domeinkaper 53 eclipsdeskundige 60
domeinkaping 54 eclipseuforie 59
domeinnaam 53 eclipsexpeditie 59
dotcom 54-55 eclipsexpert 59
dotcom-bedrijf 55 eclipsfanaat 59
dotcom-genera tie 55 eclipsfeest 59
dotcom-land 55 eclipsganger 59
dotcom-mania 55 eclipsgebied 59
dotcommen 55 eclipsgedrag 59
dotcom-miljonair 55 eclipsgekte 59
dotcommiseren 55 eclipsgroep 59
dotcom-reclame 55 eclipshype 59
dotcom-revolutie 55 eclipsjager 59
dotcom-sector 55 eclipsjunk 59
dotcom-slachtoffer 55 eclipskijker 59
downloaden 116 eclipsliefhebber 59
draagbare telefoon 132 eclipsminuut 59
drempelvrees 51 eclipsnieuws 59
driemiljoenklapper 56 eclipsobservatie 59
droeftemagnetisme 13, 56-57 eclipsobservatiepost 59
drugsondernemer 82 eclipsofiel 60
DSM-teSt 21 eclipsoholic 60
duimring 104 eclipsomanie 60
durfneuken 27 eclipsonderzoek 59
dweilpauze 37 eclipspakket 59
e-bankieren 58 eclipsreiziger 59
e-bedrijf 58 eclipssieraad 59
e-boek 58 eclipssite 59
e-business 58 eclipsslachtoffer 59
[167]

eclipsspanning 59
eclipstocht 59
eclipstoerist 59
eclipsuittocht 59
eclipsvlucht 59
eclipswolk 61
eclipszegel 59
eclipszone 59
eco-afvalwater 62
ecobanaan 61
eco-doodskist 61-62
ecodrugs 62
eco-efficiency 62
ecofeminisme 93
ecogas 62
eco-kist 62
ecokogel 62
eco-lijkkist 62
ecologie 61
e-commerce 57, 62
ecopaddestoel 62
ecosigaret 61
ecosysteem 61
ecovoedsel 61
e-cruitment 58
ed-commerce 62-63
eerwraak 15
eetpauze 37
e-Europe 58
effe lekker knuffelen 13,49
e-geld 58
e-handel 58
eindejaarshypochondrie 63
e-kerstkaart 58
e-klant 58
e-(mail)krant 58
e-life 58
e-mailoorlog 58
[168]
e-mailvirus 137
e-mailwisseling 58
emotiecratie 63-64
e-news 58
entertainment-robot 140
e-post 58
escalatiescenario 108
e-sneupen 58
e-software 58
e-speak 58
e-tailer 58
e-tailing 58
etherpiraat 151
e-time 58
e-vangelie 58
evo-devo 64-65
examenvrees 51
ex-zedenpleger 152
e-zine 58
familieterreur 31
fïetsbuggy 65
fïetsparkeur 65-66
filterprogramma 21
filtersoftware 21
filterwetgeving 22
fingerbell 142
fingerboard 66
fingerboarden 66
flits-aio 66-67
Frankensteinvoedsel 70
frietje feest 67-68
frotteur 13
gas 126
gaydar 68
gelijkheidsfeminisme 93
gelijkheidshof 68-69
genaardappel 70
generatie Nix 136

generatie x 136
generatie y 136
genfood 70
gengewas 69-70
genmaïs 70
genrijst 70
gensoja 70
gentech-vrij voedsel 70
gen-voedsel 70
GeT 76
geurenbank 70-71
gevechtspauze 37
geweldloze zone 71-72
geweldpleger 152
geweldscenario 108
gezinscoach 72
gezondheidshemd 72-73
gezondheidstoilet 73
GG 70
GGO 70
gibi 90
gifkikker 74
gifkip 73-74
gifkipaffaire 74
gifkipkwestie 74
gifkippenplaag 74
gifkipschandaal 74
GM 70
GM-product 70
gogo 74
gogoën 74
golffeminisme 93
grachtengordelbus 75
grafietbom 75-76
grafietbombardement 76
grama 138
grapdichtheid 118
grasrobot 140
[169]
gratiseconomie 146
Greenwich Electronic Time
10,76
Greenwich e-time 76
Griekse liefde 27
Griekse roulette 27
groene marketing 62
groepsgeding 76-77
groepsrechtszaak 76-77
grote-lulinterview 77
grottoerist 78
GSM'tje 132
GSM-kankerschildje 133
GSM-oorlog 82
GSM-Straling 133,153
GSM-telefoon 132
GSM-zendmasten 153
G-string 125
gumwatch 78
haaienpak 78-79
hacker 79
hacktivisme 80
hacktivist 79-80
halfpipe 66
handheld 132
hangjeugd 80
hangjongere 80
hangmobiel 80-81
hangplek 80
happening 128
happy drug 81-82
heilbotvete 14
henna-tattoo 37
herriebarometer 82
heterofeminisme 93
H iv-roulette 27
hiwen 27
holroulette 27

homocontactapparaat 68
homoroulette 27
hondenpieper 82
hoofddoekenfeminisme 93
hooliganleger 82-83
horizontale relatie 150
hormoonboer 84
hormooncake 83-84
hormoonmaffia 84
hormoonrunderen,
hormoonvee 84
huisrobot 140
hyperfeminisme 93
inlegkruisje 125
instaprente 14
integriteitsrisico 150
internet- 84-86
internetaanbieder 85
internetaansluiting 85
internetadres 85
internetdatingbureau 86
internetdokter 86
internetgebruiker 85
internetkluizenaar 86
internetlichtkrant 86-87
internetprofessor 86
internetromance 86
internetserver 85
internets talking 86
internetten 85
internettijd 76
internetwinkel 85
internetwork 85
inversietherapie 13
IT-branche 98
IT-rijke 98
jongerenleenbank 87-88
jongerenontmoetingsplek 80
[170]
jop 80
jop-container 80
justitieantenne 88
kabinetseuthanasie 104
kamikazekezen 27
lcamikezen 27
karate 88
karobics 88-89
kauwgomoplosser 89
KFOR 89-90
KFOR-bevelhebber 90
KFOR-militairen 90
KFOR-soldaten 89-90
KFOR-troepen 90
kibi 90
kickboksfeminisme 93
kidsaerobics 88
killen 19
kinderaerobics 88
kinder-GSM 133
kinderspruit 90-91
kindertelefoon 133
kippencrisis 43
kippengate 43
klaagfeminisme 93
klapschaats 79
kliklijn 144
knuffel-tv 91
koelpak 91-92
koelpaktherapie 92
kontrisken 27
Kosovo-scenario 108
koudwatervrees 51
krachtfeminisme 93
Kremlinga te 26
laat je niet gekmaken 13,
ladynetics 88
lama 138

leerherberg 92
leisure box 93
leisure center 93
leisure manager 93
leisuremarkt 93
leisurepark 92-93
leisurevoorziening 93
lemmingseks 27
lesbofeminisme 94
lijstjesmoe 48
lipstickfeminisme 93-94
loonpauze 37
love triggers 123
luchtpiraat 151
luchtrazernij 94-95
luxe-plastuit 117
maanbol 59
machomanagement 135
macho-overnames 135
magic tattoo 37
magneetheffing 154
magneetnaam 96
magneetwoord 95-96
magneetzweefbaan 154
mailwisseling 58
management 135
management by pampering 29
mannenwerker 77
markeringsbijeenkomst 97-
98
massafeminisme 93
m-commerce 145
mebi 90
meeltje 58
meertalige straattaal 105
melissavirus 136
midlife-miljonair 98-99
millennium- 99-100
[171]
Millennium Survival Kit 63
millenniumbaby 99
millenniumgekte 99
millenniummoeheid 99
millenniumplastuit 117
millenniumprobleem 99
millenniumproof 99
M-info 144
MiniPotti 148
minimaal-urencontract 101
minimapas 101
minimawinkel 100-101
mini-skateboard 66
mobi 133
mobiele hangplek 80
mobiele telefoon 132
mobieltje 133
mobi-hausse 133
mobile 133
mobilo 133
mobi-markt 133
Moerks 106
mosselvergiftiging 44
motors tok 101
muccer 101
muisalarm 30
muisarm 30
muisarmalarm 30
muisarmbestrijder 30
muisarmplaag 30
muisarm tachograaf 30
multifunctioneel koordloos
telefoonsysteem 131
Murks 106
muziekterreur 31
naambellen 101-103
naamnummer 102
naamnummerhamsteraar 102

nacht van Wiegel 103-104
nagelring 104
nannycam 29
natuurverkenner 47
Nederfrans 88
Nedermix 104-106
neofeminisme 93
nepflitser 106-107
nepsnelheidscamera 106
neptattoo 37
nepvirusmelding 137
net 85
netcam 29
netdokter 86
nicotinekauwgom 23
nicotinepleister 23
nomineren 49,107-108
noodremscenario 108
noodtoestandscenario 108
nulzesje 133
nummerdief 103
nummerkapen 103
nummerkaper 103
oliebestrijdingsvaartuig 41
olly 66
onder de hoed houden 110
onder de muts houden 110
onder de pet houden 108-111
onder de pet proppen 110
onder de pet schuiven 110
online stalking 86
oogpsychose in
oogtelefoon 145
Oom Dagobert-lening 112
Oom Dagobert-regeling 111-
112
Oom Dagobert-vordering 112
oorlogsbegraafplaats 113
[172]
opvoedingsondersteuning 72
orgasmejacht 123
orgastronomie 123
paalkamperen 19
paardenbegraafplaats 112-113
paardencrematorium 113
pagejacking 113-114
paginakapen 113
palletscan 114
palmbelboom 32
pamperen 29
papathie 115
papavirus 136
parketantenne 88
passief koelpak 92
patatgeneratie 136
patatje oorlog 67
pc-tachograaf 30
personal phone 132
pikpoker 27
piranha-economie 115-116
pistoolfeminisme 93
plaagprogramma 137
plagiaatcontrolemachine 116
plagiaatdetector 116
plakbandgeheugen 128
planproces 41
plasma-televisie 73
plastuit 116-117
pleinvrees 51
PMWS 148
PMWS-virus 147
poclcet-phone 132
polderfeminisme 94
Poldernederlands 14
politie-antenne 88
politieterreur 31
polscomputer 118

polsnavigator 117-118 risicozen 27
polstelefoon 118 robothond 19
pornofilter 143 rommelkaart 119
portable 132 rouwrandscenario 108
potzak 148 roze roulette 27
powerfeminisme 94 RSi-tachograaf 30
praatmaatje 149 rugzakbepantsering 119-120
PremiTest 21 rundvleesoorlog 142-143
principieel proces 76 Ruslandgate 26
pro-actief 41 salonfeminisme 94
pseudonimiteit 13 scenario 108
punt.nl-bedrijf 55 S-check spray 120
puntcombedrijf 55 schoolmeisjesfeminisme 94
quarterpipe 66 schuttingwoordenfilter 87
radar 68 scriptvirus 137
radiopiraat 151 senatorscoup 104
rail tax 154 seniorenpand 120
rampensemafoon 136 sensorhemd 73
rampspoedscenario 108 shockvertising 120-121
raw-sex 27 sireneversneller 121
real-life soap 28 skate-aid 101
recital-cabaret 118 skin-to-skin 27
reclamefilter 143 slaaprol 122
reclameterreur 31 slachtofferfeminisme 94
recorder 29 sleepmoord 122
recordkoe 12 sleutelwoord 96
reetroulette 27 smeltkroestaal 106
reetveter 125 Smurfen-Nederlands 106
regenpauze 37 smurfentaai 105
rekeningrijden 25 snackseks 122-123
relishopper 151 snail mail 58
relishopping 151 sneuvelbereidheid 14
resultaatgericht 41 Snorenz 23
retourpinnen 118-119 spijbelchip 123-124
rijdende hangplek 80 spijbelchipkaart 124
risicopuleren 27 spirifeminisme 94
risicoraggen 27 spookschrijver 118
risicotrein 15 spoorwegterreur 31
[173]

sporthoofddoekje 124-125
staatsfeminisme 94
stoelmassage 30
stoelmasseur 30
stoelmasseuse 30
straatbeeldterreur 31
straattaal 106
straatwaarde 114
strandcam 29
string 125
string-inlegkruisje 125
string-tattoo 37
supermarkt 126
supermarktgas 125-126
supersweets 91
supervideorecorder 126
Surilands 106
surveillancemaatschappij 126-
127
surveillance society 127
synergie 41
taaltrots 14
taartactie 129
taarting 128-129
taartingactie 129
tabletsplitser 129
TaeBo 129-130
taekwondo 129
Talkie kids phone 130-133
tandendoosje 133-134
Tante Agaath-regeling 112
target 41
task-force 14
tattoobandje 37
tebi 90
technofonds 134
technohausse 134
technohouse 134
[174]
technovoedsel 70
techno-eten 70
teef 153
tegenspoedscenario 108
tegenwindscenario 108
telecomeuforie 134
telemarketingterreur 31
televisiefiets 134-135
testosteron 135
testosteron-management 135
theetafelfeminisme 94
thuisbot 140
thuisrobot 140
tien-o-maat 135
tientjesautomaat 135-136
Tijdelijk Extra Beveiligde
Inrichting 90
timestamp 76
Tivobox 126
tostigeneratie 136
totaliteitszone 59
trabantfeminisme 94
treitermedium 31
trilsemafoon 136
t-rom 127-128
Tsjernobylvirus 136-137
tv-fiets 135
twama 137-138
twijfelmuts 77
übercool 138
uitgangspuntenbrief 48
uribag 117
urifem 117
vacaturesite 96
vakantiemoe 48
vandalisme 138
vandalismemeter 138-139
veejay 141

veganist 139
vegaschoenen 139
vegavlees 139
verduisteringsband 140
verduisteringsbrilletje 60,140
verduisteringsganger 140
verduisteringsland 140
verduisteringsmoment 140
verduisteringspercentage 140
verduisteringsproces 140
verduisteringsstrook 140
verduisteringstompoes 59,
140
verduisteringsweer 140
verduisteringszone 139-140
verkenner 47
vermaakrobot 140
vermogensversneller 14
vernietigingsgen 140
versoaping 14
verticale relatie 150
verzorg-tv 91
vetweegschaal 141
videocamera 29
video-conferencing 73
videojockey 141
videomail 141
videorecorder 126
viezewoordenfilter 87
vingerbei 141-142
vingerring 104
virus-encyclopedie 137
Vitaletta 142
vleesakkoord 143
vleesconflict 142
vleesoorlog 142
vleesovereenkomst 143
vleesproces 142-143
[175]
vloekdetector 143
vloekdoos 143
vloekentrommel 143
vloekfïlter 143-144
voer voor psychologen 115
voetbalvandalismelijn 144
vrijbuitersfeminisme 94
vrijetijdsindustrie 92
vrouwenglossy 39
vrouwenurinaal 117
vuurwerkmonster 56
waagwippen 27
waardenfeminisme 94
waarheidsvinding 14
walvisverzekering 144
WAP 145
wappen 144-145
WAP-toestel 145
waterhei 154
webauto 145-146
webcamberoemdheden 29
webcampersoonlijkheden 29
webcar 146
weercam 29
weggeefeconomie 146
weggeefkrant 147
weggeefwinkel 147
wegkwijnziekte 147-148
wegnomineren 13,49,108
wegpiraat 151
wegwerp-plastuit 117
wegwerptoilet 148
wegwerpurinaal 148
wegwerp-wc 148
welvaartsexplosie 47
wensmens 148-149
wenweek 149
werkmoeder 149-150

werkromance 150 zendpiraat 151
werpgroep 128 zeurfeminisme 94
Wiegelaar 104 zevenklapper 56
win-win-situatie 41 ziekenboegfeminisme 94
wisselgevecht 151 zoekersstop 153
wondercoach 72 zoekmachine 96
yeccle 151 zonsverduisteringsbroodje
yeccle-vrouw 151 140
yogarobics 88 zonsverduisteringsdepressie
zaadpiraat 151-152 140
zachte bom 76 zonsverduisteringsgebied 140
zakpo 148 zonsverduisteringsgekte 140
zaktelefoon 131 zonsverduisteringsscène 140
zama 138 zonsverduisteringsspirit 140
zedendelictpleger 152 zorgkantoor 14
zedenpleger 152 zwama 138
zeebodemsnuffelaar 152 zwartekousenfeminisme 94
zeeverkenner 47 zweefpremie 154
zelfmoord terreur 31 zweefteef 14,153
zemelteef 13,153 zwembadgeweld 154
zendboom 32 Zyban 23
zendkraan 153