Een constante in beweging? - Maastricht University

Naast constante reistijd en constant aantal verplaatsingen worden wel meer constanten in het menselijk
gedrag waargenomen. Voorbeelden zijn de Ledermann-constante, die zegt dat het aantal
probleemdrinkers een vaste verband heeft met de gemiddelde alcoholconsumptie van een populatie
(Single, 1992; Westerterp, 2000) of de ‘homeostase van risico’ waarbij een populatie mensen streeft
naar een constant risico, waardoor een verbetering van de veiligheid van een auto wordt
gecompenseerd door bijvoorbeeld harder te gaan rijden (Michon, 2000).
Een andere vorm van constantheid in levende systemen bieden allerlei cyclische veranderingen. De
frequentie van deze oscillaties varieert van zeer hoog, zoals in de hersenpotentiaal, tot zeer laag, zoals
bij de winterslaap (Rosenzweig, 1999). De bekendste cyclus is die van de circadische klok. Dieren
worden voortdurend geconfronteerd met de cycli van dag en nacht, seizoenen en, als ze in
kustwateren leven, met de cyclus van hoog en laag tij. Wanneer een dier zich aan deze verschillende
cyclische omstandigheden aanpast, heeft het een grotere overlevingskans. Aanpassen kan door te
reageren op geofysische prikkels (exogeen), door te reageren op een inwendige klok (endogeen) of
door een combinatie. Dat laatste komt het meest voor (McFarland, 1999). Het voordeel van de
inwendige klok is dat het dier anticipeert op de normaal te verwachten veranderingen in de omgeving
(Rosenzweig, 1999). De klok regelt verschillende fysiologische grootheden als hormoonniveaus en
lichaamstemperatuur.
Figuur 1: Activiteitsritmiek van twee goudhamsters in constante omstandigheden. Links: wildtype, rechts een
mutant uit dezelfde worp. Naar gegevens van M. Oklejewicz (Daan, 1997).
Het bestaan van de inwendige klok is bij diverse dieren, maar ook bij mensen, door experimenten
aangetoond (Rosenzweig, 1999; McFarland, 1999; Daan, 2000; Daan, 1997). 26 Uit proeven blijkt dat
er zonder prikkels van buitenaf een ‘natuurlijke’ gedragscyclus bestaat die lange tijd dicht bij de
vierentwintig uur van een etmaal ligt en die circadische 27 klok wordt genoemd (Daan, 1997). Deze
klok regelt niet alleen waken en slapen, maar ook tijden voor eten en een drang tot bewegen (zie
Figuur 1). Ook is gebleken dat afwijkingen in de klok een genetische oorsprong kunnen hebben. Naast
26 Orlock (1995) gaat zelfs zover dat door 'te luisteren' naar onze biologische klok we eet- en slaapproblemen
kunnen voorkomen, kunnen bepalen wat de beste tijd is voor het doen van zaken of ontspanning en hoe we de
effecten van een jet-lag kunnen verminderen.
30