Een constante in beweging? - Maastricht University

'De constante is een gemiddelde van een verdeling van, laat ik zeggen, twee toppen. Deze twee
toppen bevinden zich tussen een onder- en bovengrens. De ondergrens bestaat uit de minimale
mobiliteit nodig om in de elementaire behoeften te voldoen. De bovengrens wordt gevormd
door een maximale mobiliteit, het punt waarop andere primaire activiteiten in het gedrang
komen. Er kunnen wel allerlei verschuivingen plaatsvinden, maar omdat er sprake is van twee
toppen zou het heel goed kunnen dat de gemiddelde waarde steeds zo blijft terwijl op lager
niveau wel sprake is van allerlei verschillen en verschuivingen.' (Interview Katteler)
Sociale psychologie
De sociale psychologie richt zich op het gedrag van individuen zoals dat in sociale contexten vorm
krijgt. Waar economische modellen uitgaan van een actor die zijn (verwachte) nut maximaliseert, laat
de sociale psychologie bijvoorbeeld zien hoe ons keuzegedrag mede wordt beïnvloed door
gewoontevorming. Zo laat Chapin (Chapin 1974; Dijst, 1995; Heggie, 1977) vanuit een sociaalpsychologisch
perspectief zien hoe ons verplaatsingsgedrag ingeperkt wordt door allerlei
randvoorwaarden die samenhangen met de levensfase van de betreffende persoon en de bijhorende
keuzes op lange termijn (activiteiten als samenwonen, kinderen, werk etc). Deze keuzes op lange
termijn manifesteren zich in het dagelijkse leven in de vorm van allerlei verplichtingen, afspraken en
organisatievormen. Aangezien dit netwerk van activiteiten en tijdruimtelijke ordeningen zo complex
is, kunnen we, aldus Chapin, onmogelijk alle handelingen iedere dag opnieuw afwegen.
Gewoontegedrag biedt antwoord op deze complexiteit; de routine leidt ons langs alle activiteiten en
stelt belangrijke grenzen aan de uiteindelijk uitvoerbare keuzealternatieven. 31 Terwijl de BREVERconstante
uitgaat van de tijd die we gemiddeld besteden aan verplaatsingen (opgevat als verbindingen
tussen locaties), zal de sociaal-psycholoog geneigd zijn de restricties aan te geven die de sociale en
tijdruimtelijke context stelt aan de verplaatsingstijd. De dagelijkse activiteiten bepalen in belangrijke
mate de ruimte waarbinnen de reistijd wordt gedefinieerd.
Attitude en nutsoverwegingen
Net als in het economische logitmodel staat in de sociaal-psychologische modellen van
vervoermiddelkeuze het ‘verwachte nut’ centraal. Een belangrijk verschil is echter dat in het
logitmodel alleen objectief kwantificeerbare eigenschappen van de vervoerswijzen worden opgenomen
waarvan het belang pas achteraf wordt afgeleid (revealed preference), terwijl in sociaalpsychologische
keuzemodellen de respondenten direct hun evaluaties en overtuigingen kenbaar maken
(stated preference). In de sociale psychologie wordt doorgaans gesteld dat individuen een afweging
maken van alternatieven op basis van attitudes en sociale normen (Fishbein & Ajzen, 1975;
Rothengatter, 1997; Rooijers, 1999). Attitude verwijst naar de evaluatie van het individu van zijn
keuze (‘Vind ik snel reizen belangrijk?’). Onder sociale norm verstaan sociaal-psychologen dat wat
het individu denkt dat mensen uit de omgeving van zijn keuze van een bepaalde vervoerswijze zullen
vinden (‘Mijn partner vind dat ik op de fiets naar het werk moet gaan’). Attitude en sociale norm
bepalen samen de gedragsintentie en de uiteindelijke keuze. Het individu kiest de vervoerswijze
waarmee hij, gezien zijn attitude en sociale normen, het grootste verwachte nut (expected utility)
behaalt. Verplaatsingen zijn daarmee, zo stelt de psycholoog Rothengatter in een interview, afgeleid
van het sociale functioneren van individuen:
31 Rooijers & Welles (1996) hebben dit gewoontegedrag bijvoorbeeld onderzocht in relatie tot
vervoermiddelkeuze en de mogelijkheden om hierin verandering aan te brengen.
48