bekijk - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

137
uit de willekeurig binnenkomende naturaliën weinig opgemaakt kon worden omtrent
hun herkomst en hun mogelijke geneeskrachtige werking, vatte Clusius, in
samenwerking met zijn collega in de ‘materia medica’ Pieter Pauw, het plan op om
bij de eerste gelegenheid die zich voor zou doen, aan te dringen op een systematischer
inzameling van geneeskrachtige kruiden. Hun kans kwam bij de Vierde Schipvaart,
die in 1599 uit Amsterdam wegvoer. Op aandrang van de universiteit en de Staten
van Holland kreeg de scheepsarts op het schip van de vlootvoogd opdracht ten
behoeve van de Leidse hortus botanicus systematisch planten te beschrijven en te
verzamelen. Deze arts, Nicolaas Coolmans, die al eerder naar Indië was geweest,
deed wat hij kon, maar hij overleed op de terugreis ter hoogte van de Azoren (augustus
1601). Op dat moment had hij zijn tekeningen nog niet voorzien van de noodzakelijke
beschrijvingen, zodat het resultaat wat tegenviel. Clusius vermeldt wel wat daarvan
in zijn Exoticorum libri decem uit 1605, maar hij noemt net zo goed planten die bij
eerdere gelegenheden de Republiek hadden bereikt. Ook de twee grote bamboestokken
die in de eerste helft van de zeventiende eeuw afbeeldingen van de Leidse hortus
sierden, zijn niet verzameld door Coolmans, maar waren al met de Tweede Schipvaart
meegenomen. Toch is diens expeditie niet helemaal tevergeefs geweest. En in ieder
geval was het belang van de botanie op de vloot en in Indië officieel erkend.
Na de oprichting van de VOC
De oprichting van de VOC in 1602 heeft geen directe gevolgen gehad voor het Indische
natuuronderzoek. De lijnen die al voor 1600 waren uitgezet, werden in de zeventiende
eeuw krachtig doorgetrokken, vooral met betrekking tot de botanie. Pas geleidelijk
werd merkbaar wat de gevolgen daarvan waren voor de beoefening van de
natuurwetenschap.
Lengtebepaling op zee
Een probleem dat in de zeventiende eeuw onverminderd de aandacht vroeg, was dat
van de lengtebepaling op zee. In het laatste decennium van de zestiende eeuw waren
de Staten-Generaal, de Staten van Holland en in mindere mate andere bestuurlijke
colleges al veelvuldig benaderd met verzoeken voor het verlenen van een octrooi
voor een nieuwe manier ‘om oost en west te vinden’. Plancius en Stevin hadden ieder
op hun
K. van Berkel, Citaten uit het boek der natuur