bekijk - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

94
Dat te midden van de vele fraaie, vaak problematische voortbrengselen van de natuur
soms ook fabeldieren en -planten een plaatsje kregen in de verzameling van de oude
Swammerdam, moet ons niet in de verleiding brengen de waarde van deze
verzameling voor de toenmalige wetenschap in twijfel te trekken of de kritische zin
van de verzamelaar te onderschatten. Toen in het begin van de achttiende eeuw de
Duitse reiziger Zacharias Conrad von Uffenbach de naturalia van de Haarlemse
predikant D'Orville bezichtigde, trof hij daarin ook een bezoarsteen aan, voorzien
van een bewijs van echtheid dat ondertekend was door onder anderen de bekende
chirurg Job van Meekren, de natuuronderzoeker Willem Piso en Swammerdam sr.,
‘Pharmacopoeo et antiquario’. 26 Kennelijk werd Swammerdam door anderen als een
deskundige beschouwd als het erom ging echt van onecht te onderscheiden. Zijn
verzameling stond ook open voor mensen met wetenschappelijke interesse. Toen
Piso de boeken van Bontius over de tropische geneeskunst uitgaf en daarbij de schedel
van een babiroesa of hertzwijn nodig had (het dier kwam alleen voor op Celebes of
het eiland Buru), leende hij zo'n schedel van Swammerdam. 27 Uit dit soort verspreide
gegevens kan men opmaken dat de apotheker met zijn zeldzaamheden een bescheiden
rol speelde in het wetenschappelijk leven rond het midden van de zeventiende eeuw.
Degenen die omstreeks 1670 op de bovenverdieping van het huis aan de Oude
Schans de verzameling van Swammerdam sr. bezochten, zullen ongetwijfeld niet
verzuimd hebben nog een trap hoger te klimmen om de collectie te bezichtigen die
de zoon inmiddels bij elkaar had gebracht. Als jongen had hij zijn vader geholpen
om diens kabinet schoon te maken en bij te houden, en al spoedig begon hij ook met
het aanleggen van een eigen verzameling. Tot in de wijde omtrek van Amsterdam,
schreef later Boerhaave, verzamelde hij vooral insecten voor zijn verzameling.
Hy doorsogt lucht, water, aarde, land, veld, wyde, akkers, woesteny, duyn,
rivierkant, strand, rivier, stilstaand water, meeren, zee, put, kruyd,
puynhoop, holen, bewoonde plaatsen, jaa selvs geheyme vertrekken: op
dat hy de eyerkens, wurmkens, popkens, capellekens, sogte; haar nesten,
voedsel, levenswyse, siektens, veranderingen, en versamelingen
[geslachtsvereniging] mogt leeren. 28
Al spoedig werd deze verzameling, die tijdens de studie geneeskunde werd aangevuld
met anatomische preparaten, nog beroemder dan die van zijn vader. In 1668 raakte
Cosimo de' Medici, die twee jaar later als Cosimo III hertog van Toscane zou worden,
tijdens een bezoek aan
K. van Berkel, Citaten uit het boek der natuur