bekijk - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

267
Het boek der natuur: een korte begripsgeschiedenis
Het begon met Augustinus. Het was deze kerkvader die voor het eerst de gedachte
onder woorden bracht dat de wereld om ons heen een boek is waaruit we iets kunnen
leren over God. Er zijn, zo legt hij in zijn commentaar op Psalm 45 uit, twee boeken
waaruit men kan leren wat God wil. Aan de ene kant is er de Heilige Schrift, waaruit
men het kan horen (de meeste mensen lazen de bijbelboeken niet zelf, maar luisterden
naar iemand die ze voorlas). Aan de andere kant is er de hele wereld (orbis terrarum),
waarin iedereen het kan zien. ‘In het eerste boek lezen alleen zij die de letters kennen,
in de hele wereld leest ook elke ongeletterde.’ 2
Augustinus gaf vorm aan een gedachte die al veel ouder was. In het Oude Testament
komen verschillende passages voor die uitdrukking geven aan de idee dat de natuur
een betekenis heeft en dus met andere betekenisdragers vergeleken kan worden.
Bekend zijn de eerste regels van Psalm 19:
De hemelen vertellen Gods eer
en het uitspansel verkondigt het werk zijner handen;
de dag doet sprake toestromen aan de dag,
en de nacht predikt kennis aan de nacht.
Het is geen sprake en het zijn geen woorden,
hun stem wordt niet vernomen:
toch gaat hun prediking uit over de ganse aarde
en hun taal tot aan het einde der wereld.
Toch was het voor Augustinus een hele concessie om de natuur te accepteren als
manifestatie van Gods wil. Zelf was hij allerminst geporteerd voor de studie van de
natuur. Een godvruchtig mens had aan de Heilige Schrift genoeg om zalig te worden.
Maar hij had te maken met de ketterse leer van de gnostiek, die uitging van de
volkomen verdorvenheid van de materie. Door nu de natuur voor te stellen als een
tweede boek van God werd de gnostiek effectief de pas afgesneden.
Ondanks de solide bijbelse oorsprong van de grondgedachte en de kerkvaderlijke
sanctie die Augustinus had verleend aan het beeld van de twee boeken, maakten
theologen er in de Middeleeuwen maar weinig gebruik van. Slechts sporadisch komt
het in de werken van de scholastieke geleerde theologen voor. Dit vestigt al meteen
de aandacht op een probleem dat iedereen zal tegenkomen die de geschiedenis van
het boek
K. van Berkel, Citaten uit het boek der natuur