Download rapport - Biax Consult

BIAXiaal
435
Macrobotanisch onderzoek op de locatie
Vergulde Hand-West in Vlaardingen
(Bronstijd-Middeleeuwen)
H. van Haaster
Y. Eijskoot
December 2009
BIAX
C o n s u l t
Onderzoeks- en Adviesbureau
voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Colofon
Titel:
BIAXiaal 435
Macrobotanisch onderzoek op de locatie Vergulde Hand-West in Vlaardingen (Bronstijd-
Middeleeuwen)
Auteurs:
H. van Haaster & Y. Eijskoot
Opdrachtgever:
Gemeente Vlaardingen (VLAK)
ISSN: 1568-2285
©BIAX Consult, Zaandam, 2009
Correspondentie adres:
BIAX Consult
Hogendijk 134
1506 AL Zaandam
tel: 075 – 61 61 010
fax: 075 – 61 49 980
e-mail: BIAX@BIAX.nl

Inhoudsopgave
1. Inleiding 1
2. Onderzoekskader en hoofdvraagstellingen 1
3. Onderzoeksmethode en analysetechniek 1
3.1 Toelichting bij de determinatie van enkele soorten 2
3.1.1 Valse voszegge (Carex otrubae) 2
3.1.2 Zompzegge (Carex curta) 2
3.1.3 Plat beemdgras/schaduwgras (Poa compressa/nemoralis) 3
3.1.4 Knikkend of eenbloemig parelgras (Melica nutans/uniflora)? 4
3.1.5 Groot heksenkruid (Circaea lutetiana) 4
4. Landschap en bewoning 5
4.1 Midden-Bronstijd B 5
4.2 Vroege IJzertijd 5
4.3 Midden- en Late IJzertijd 6
4.4 Late IJzertijd en Romeinse tijd 7
4.5 Vroege Middeleeuwen 8
5. Contextbeschrijving en deelvraagstellingen 9
5.1 Midden-Bronstijd B 10
5.1.1 Contextbeschrijvingen Midden-Bronstijd B 10
5.1.2 Vraagstellingen Midden-Bronstijd 10
5.2 Vroege IJzertijd 11
5.2.1 Contextbeschrijvingen Vroege IJzertijd 11
5.2.2 Vraagstellingen Vroege IJzertijd 12
5.3 Midden- en Late IJzertijd 12
5.3.1 Contextbeschrijvingen Midden- en Late IJzertijd 12
5.3.2 Vraagstellingen Midden- en Late IJzertijd 16
5.4 Late IJzertijd en Romeinse tijd 17
5.4.1 Contextbeschrijvingen Late IJzertijd en Romeinse tijd 18
5.4.2 Vraagstellingen Late IJzertijd en Romeinse tijd 20
5.5 Vroege Middeleeuwen 20
5.5.1 Contextbeschrijvingen Vroege Middeleeuwen 21
5.5.2 De vraagstellingen bij de monsters uit de Vroege Middeleeuwen 21
6. Resultaten en discussie 21
6.1 Midden-Bronstijd B 22
6.2 Vroege IJzertijd 23
6.3 Midden- en Late IJzertijd 24
6.3.1 De woonstalhuizen 25
6.3.2 De spieker 32
6.3.3 De schuur 33
6.3.4 De paden 33
6.3.5 Grondbewerking 34
6.4 Late IJzertijd en Romeinse tijd 36
6.5 Vroege Middeleeuwen 39
7. Conclusies 40
7.1 Midden-Bronstijd B 40
7.2 Vroege IJzertijd 40
7.3 Midden- en Late IJzertijd 41
7.4 Late IJzertijd/Romeinse tijd 43
7.5 Vroege Middeleeuwen 44
8. Literatuur 45

BIAXiaal 435 1
1. Inleiding
Het voorliggende macrobotanische onderzoek is onderdeel van het project Vergulde
Hand-West (VLAK-code 07.077) van het Vlaardings Archeologische Kantoor (VLAK).
Dit archeologische onderzoeksproject wordt uitgevoerd naar aanleiding van de
uitbreiding van het industrieterrein De Vergulde Hand. De Vergulde Hand-West is een
ongeveer 25 ha groot weidegebied en ligt in de Aalkeet-Binnenpolder van Vlaardingen-
West. Ter plaatse ligt het terrein tussen de Maassluissedijk, het industrieterrein de
Vergulde Hand en de spoorlijn van Rotterdam naar Hoek van Holland. 1
Het veldonderzoek van het project Vergulde Hand is uitgevoerd in de zomer van 2005
(6 juni – 20 oktober 2005) en bestond uit tien deelprojecten, waarin nederzettingsresten
en andere sporen van menselijke aanwezigheid uit de Midden-Bronstijd, Vroege,
Midden- en Late IJzertijd, de Romeinse tijd en de Volle Middeleeuwen (10e en 11e eeuw
n.Chr.), evenals een boomstamkano uit de Vroege IJzertijd zijn onderzocht. De
landschappelijke informatie die is vergaard gaat echter terug tot het Neolithicum.
2. Onderzoekskader en hoofdvraagstellingen
Het project Vergulde Hand-West heeft als hoofddoelstelling onderzoek naar langetermijnontwikkelingen
in bewoning en landgebruik van de Midden-Bronstijd tot de 12e
eeuw n.Chr. Dit thema wordt uitgewerkt binnen een, op de voor het Rijnmondgebied
relevante archeologische vraagstellingen toegespitst, landschapsarcheologisch
onderzoekskader, waarin verschillende vormen van archeologisch en
natuurwetenschappelijk onderzoek worden toegepast. Het macrobotanisch onderzoek is
een onderdeel van de archeobotanische component van dit onderzoeksprogramma. 2
3. Onderzoeksmethode en analysetechniek
Het macrobotanisch onderzoek is in twee fasen uitgevoerd. De eerste fase bestond uit het
inventariseren van de inhoud van 361 monsters uit een groot aantal verschillende
contexten. Tijdens de inventarisatie werd de conserveringstoestand, rijkdom en globale
soortensamenstelling van het botanische materiaal onderzocht. Het doel van dit
onderzoek was het vaststellen van de waarde van de monsters voor een eventueel
gedetailleerd vervolgonderzoek in relatie tot de geformuleerde vraagstellingen. Op basis
van de inventarisatieresultaten zijn in overleg met de opdrachtgever in totaal 42 monsters
geselecteerd voor een volledige analyse. Selectiecriteria waren conserveringstoestand,
rijkdom, soortensamenstelling, context en datering. In tabel 1 staan per hoofdperiode de
aantallen geanalyseerde monsters weergegeven. Voor een gedetailleerde
contextbeschrijving wordt verwezen naar paragraaf 5.
Voor het onderzoek aan botanische macroresten (zaden, vruchten en andere relatief
grote plantenresten) zijn de monsters eerst met water gezeefd over een set zeven met
maaswijdten van 0.25, 0.5, 1 en 2 mm. Dit is gedaan om fijn (an)organisch en amorf
materiaal te verwijderen en de macroresten in de monsters te verdelen in overzichtelijke
fracties van ongeveer dezelfde grootte. Elke fractie is in zijn geheel onderzocht, of zolang
totdat de kans op ontdekking van nieuwe soorten statistisch gezien verwaarloosbaar klein
was.
1 De coördinaten van de vindplaats zijn 80.450 (x); 435.450 (y).
2 Eijskoot & De Ridder 2005; De Ridder, Brinkkemper & Eijskoot 2005.

BIAXiaal 435 2
Tabel 1
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, aantallen macrobotanische monsters per
hoofdperiode.
periode
aantal
Midden-Bronstijd 3
Vroege IJzertijd 3
Midden-Late IJzertijd 23
Late IJzertijd Romeinse tijd 10
Vroege Middeleeuwen 3
De macroresten zijn in de meeste gevallen geanalyseerd met een opvallendlichtmicroscoop
met vergrotingen tot 50 maal. Vruchten van de grassenfamilie en zaden
van de russenfamilie zijn onderzocht met een doorvallend-lichtmicroscoop met
vergrotingen tot 400 maal.
3.1 TOELICHTING BIJ DE DETERMINATIE VAN ENKELE SOORTEN
In deze paragraaf wordt een toelichting gegeven op de determinatie van enkele soorten of
groepen van soorten. Het gaat om soorten die nog niet vaak in Nederlandse
archeologische context zijn aangetroffen, of om soorten waarvan de determinatie om
bepaalde redenen vraagtekens oproept.
3.1.1 Valse voszegge (Carex otrubae)
Zaden (officieel: nootjes) van valse voszegge (Carex otrubae) lijken veel op die van echte
voszegge (Carex vulpina). Om deze reden wordt in archeobotanisch onderzoek meestal
alleen onderscheid tussen de soorten gemaakt als het urntje (officieel: perigynium) zich
nog om het zaad bevindt. In gevallen waarin alleen de zaden worden aangetroffen,
worden deze meestal benoemd als Carex otrubae/vulpina.
In het materiaal van de Vergulde Hand-West zijn echter vaak zaden (zonder urntjes)
gevonden die meer lijken op de zaden van Carex otrubae dan op de zaden van Carex
vulpina die zich in de recente vergelijkingscollectie van BIAX Consult bevinden. De als
Carex otrubae gedetermineerde zaden uit de Vergulde Hand-West zijn steeds langer dan
2.0 mm (vaak tussen 2,2 en 2,5 mm). In dit opzicht hebben zij dezelfde grootte als de
Carex otrubae zaden in de vergelijkingscollectie. De zaden van Carex vulpina in de
vergelijkingscollectie zijn in bijna in alle gevallen kleiner dan 2,0 mm; meestal ligt de
grootte tussen 1,8 en 1,9 mm.
Ook de vorm van de stipe (‘steeltje’ onderaan het zaad) van de twee soorten verschilt.
De stipe van Carex otrubae is duidelijk geprononceerder (meer uit het zaad stekend) dan
die van Carex vulpina.
3.1.2 Zompzegge (Carex curta)
Zaden (nootjes) van zompzegge worden in ons land niet vaak gevonden. Tot op heden
zijn slechts vondsten van zes locaties bekend. 3 Tijdens het onderzoek op de Vergulde
Hand-West zijn in vier monsters zaden van zompzegge gevonden. 4
Het zaad van Carex curta heeft een lengte van 1,6 mm, bij een breedte van 1,1 mm. De
omtrek van het zaad is eivormig tot enigszins ruitvormig. De lumina (het centrale deel
van epidermiscel van boven bezien) zijn duidelijk concaaf (hol).
De zaden van zompzegge lijken veel op die van sterzegge (Carex echinata), maar
kunnen daarvan wel onderscheiden worden op grond van hun omtrekvorm. De zaden van
3 Fokma 1997; Gouw & Kooistra 2006; Hänninen 2004; Van Beurden et al. 2003; Van der Meer
2004; Arts & Luijten 1994.
4 Het gaat om de vondstnummers 7.346 (MLIJZ), 9.1584 (MLIJZ), 9.1426 (MLIJZ) en 2.036 (VME).

BIAXiaal 435 3
zompzegge hebben een grotere lengte/breedte-verhouding: ze zien er slanker uit dan de
zaden van sterzegge die een duidelijkere ruitvormige omtrek hebben.
Figuur 1
Zaad (nootje) van zompzegge (Carex curta) uit vondstnummer 2.036 (© BIAX Consult).
3.1.3 Plat beemdgras/schaduwgras (Poa compressa/nemoralis)
In de determinatieliteratuur worden de zaden (officieel: caryopsis) van plat beemdgras
(Poa compressa) en schaduwgras (Poa nemoralis) onderscheiden van de zaden van
veldbeemdgras (Poa pratensis) en ruw beemdgras (Poa trivialis). 5 De zaden van het Poa
compressa/nemoralis-type hebben een top (apex) die vrij puntig is en een navel (hilum)
die rond of bijna rond is. De zaden van het Poa pratensis/trivialis-type hebben
daarentegen een naar verhouding stompe, afgeronde top en een ovale navel. 6
Hoewel in het materiaal van de Vergulde Hand-West zaden zijn gevonden die duidelijk
aan de criteria van het Poa compressa/nemoralis-type voldoen, is het gezien de
standplaatsvoorkeur van deze soorten niet zo waarschijnlijk dat ze in de Vergulde Hand-
West voorkwamen. Plat beemdgras is in onze streken vooral een gras van steenachtige
plaatsen. Het staat zelfs bekend als muurbewoner. De meest natuurlijke standplaatsen zijn
te vinden op de Zuidlimburgse krijthellingen. 7
Schaduwgras is kenmerkend voor de schralere en lichtere plekken in loofbossen op
relatief voedselrijke bodem. In Nederland is het vrij algemeen in het zuidoosten en
midden, en aan de Hollandse binnenduinrand. Behalve langs bosbeken komt schaduwgras
voor op kapvlakten en onder heggen. Verder kan het veel voorkomen op de wand van
steengroeven en op muren. In Zuid-Limburg komt het voor langs (in) holle wegen. 8
Het voorgaande in aanmerking genomen, denken we niet dat de zaden van het Poa
compressa/nemoralis type ook daadwerkelijk van deze soort(en) afkomstig zijn. Mogelijk
is er in werkelijkheid sprake van een grotere variatiebreedte in de belangrijkste
differentiërende criteria (apex- en hilumvorm) dan in de determinatieliteratuur wordt
opgegeven. 9 Dit zou dan kunnen betekenen dat de zaden van het Poa
compressa/nemoralis-type afkomstig zijn van veldbeemdgras en/of ruw beemdgras. Van
deze beide soorten kunnen we ons wel goed voorstellen dat ze in de gras- en rietlanden in
de Vergulde Hand-West voorkwamen.
5 Zaden van Poa compressa en Poa nemoralis lijken teveel op elkaar om betrouwbaar onderscheid
te kunnen maken tussen deze soorten. Hetzelfde geldt voor Poa pratensis en Poa trivialis.
6 Körber-Grohne 1991, 214.
7 Weeda et al. 1994, 94.
8 Weeda et al. 1994, 95.
9 Nader onderzoek moet uitwijzen in hoeverre dit het geval is.

BIAXiaal 435 4
3.1.4 Knikkend of eenbloemig parelgras (Melica nutans/uniflora)?
Een bijzondere vondst zijn enkele zaden die veel lijken op de zaden van knikkend of
eenbloemig parelgras (Melica nutans/uniflora). De zaden zijn gevonden in
vondstnummer 9.1584 uit grondbewerking 02 (MLIJZ). Ze hebben een gemiddelde lengte
van 3,2 mm en een gemiddelde breedte van 1,6 mm. De navel is mediaan gelegen en
loopt door tot vlak onder de top van het zaad (zie figuur 2). De navel heeft een breedte
van 57,4 µm. Op de zaadwand is geen duidelijk herkenbaar celpatroon zichtbaar. 10
Figuur 2
Zaad van (mogelijk) knikkend of eenbloemig parelgras (Melica nutans/uniflora) uit
vondstnummer 9.1584. De top van het zaad bevindt zich op de afbeelding linksonder
(© BIAX Consult).
Eenbloemig parelgras (Melica uniflora) groeit in oude loofbossen op kalkrijke
ondergrond. Haar verspreidingsgebied valt grotendeels samen met dat van de beuk
(Fagus sylvatica). In Nederland is eenbloemig parelgras alleen in Zuid-Limburg vrij
gewoon. Verder groeit het op een klein aantal min of meer verspreide plaatsen in de rest
van Limburg en in Gelderland, in hoofdzaak op de overgang tussen rivierdalen en
heuvelgebieden. 11
Knikkend parelgras (Melica nutans) heeft ongeveer dezelfde standplaatsvoorkeur
(loofbossen op kalkrijke grond), maar heeft een meer continentaal verspreidingsgebied. In
Nederland komt het alleen voor bij Bloemendaal. Er bestaat een sterk vermoeden dat deze
planten met graszaad zijn ingevoerd. 12
Gezien de standplaatsvoorkeur en het verspreidingsgebied van de beide
parelgrassoorten denken we niet dat ze in de IJzertijd in de rietmoerassen of de
elzenbroekbossen in de Vergulde Hand-West hebben gegroeid. Ook de oeverwallen van
de Maas komen als standplaats niet in aanmerking.
Dit betekent dat de zaden mogelijk van een andere grassoort afkomstig zijn. Op dit
moment is echter niet duidelijk welke soort dit zou kunnen zijn.
3.1.5 Groot heksenkruid (Circaea lutetiana)
De vondst van groot heksenkruid is bijzonder want de zaden van deze plant zijn slechts
tweemaal eerder in ons land gevonden. 13 Het in vondstnummer 01.0523 (LIJZ-ROM)
gevonden zaad is formeel gesproken geen zaad maar een vruchtje dat uit twee delen
bestaat. In ieder gedeelte bevindt zich één zaad. Het vruchtje is eivormig en heeft (zonder
10 Zie ook Körber-Grohne 1991, 221.
11 Weeda et al. 1994, 110.
12 Van der Meijden 2005, 218.
13 Schipluiden (Kubiak-Martens 2006) en Hardinxveld-Giessendam (Bakels et al. 2001).

BIAXiaal 435 5
steel) een lengte van ca. 3 mm. De breedte is ca. 2 mm, de dikte bedraagt 1,2 mm (zonder
haakjes). De vruchtwand is met haakjes bezet (figuur 3).
Figuur 3 Zaad (vruchtje) van groot heksenkruid (Circaea lutetiana) uit vondstnummer 01.0523
(© BIAX Consult).
4. Landschap en bewoning
4.1 MIDDEN-BRONSTIJD B
Tussen 1500-1200 v.Chr. wisselden veengroei en een overstromingsfase elkaar af in de
Vergulde Hand-West. Aan het einde van een veengroeifase (Hv-5) die mogelijk in het
Midden-Neolithicum is begonnen, volgt een fase van vernatting waarin klei (Kl-4) wordt
afgezet. Vooral in het midden, bij de boomstamkano, en in het westen van de Vergulde
Hand-West is het kleipakket van de overstromingsfase relatief dik. In het oosten, zoals in
vondstzone 07, is het pakket echter slechts 10 cm dik. Dit gebied lijkt altijd een soort
overgangszone van veen naar klei te zijn gebleven. Hierna gaat wederom veen (Hv-4)
groeien tot aan de Vroege IJzertijd. Hoewel deze veengroeifase de gehele Late Bronstijd
beslaat, ligt de oorsprong van het pakket in de Midden-Bronstijd B.
De Midden-Bronstijd B kent de oudste archeologische sporen in de Vergulde Hand-
West. Deze sporen bestaan uit enkele aangepunte palen in vondstzone 10 (VLAK-code
07.087), die tussen 1392 en 1211 v.Chr. zijn gedateerd. Deze activiteitenfase is zeer
opmerkelijk, want in de regio zijn nauwelijks aanwijzingen voor menselijke
aanwezigheid uit deze tijd bekend. De opvallendste vondst betreft de skeletresten van een
man uit de Midden-Bronstijd bij de Krabbeplas in Vlaardingen. Dit skelet is 14 C-
gedateerd in de periode 1429-1262 v.Chr. (3080 ± 40 BP, GrN-19619 en 3060 ± 40 GrN-
18960 en werd lang beschouwd als een geïsoleerde vondst. 14
Het macrobotanische onderzoek moet meer kennis opleveren omtrent de menselijke
activiteiten in de Midden-Bronstijd B, zowel voor als na de overstromingsfase.
4.2 VROEGE IJZERTIJD
De menselijke aanwezigheid in deze periode heeft, op grond van gedateerde
archeologische resten, plaats gehad tussen ongeveer 750-500 v.Chr. De archeologische
sporen zijn beperkt tot een smalle strook over het midden van de Vergulde Hand-West
(vondstzones 06, 03 en 10). Hoewel relatief veel 14 C-dateringen van gebouwresten en
veenniveaus van deze hoofdperiode beschikbaar zijn, is het niet mogelijk om deze
14 Van den Broeke 1993, 65.

BIAXiaal 435 6
activiteitenfase en de bijbehorende macrobotanische monsters in een gedetailleerd
chronologisch kader te plaatsen. De dateringen van de Vroege IJzertijd laten zich
vanwege het zogenaamde Hallstatt-plateau namelijk niet scherper kalibreren dan tot op
een aantal eeuwen. Deze dateringen vallen tussen 2500 en 2400 BP, wat in kalenderjaren
uitkomt op een marge van 800 tot 400 v.Chr.
De menselijke aanwezigheid wordt voorlopig, op grond van de lithostratigrafie,
geplaatst in een landschap dat werd gedomineerd door rietvenen. De basis van deze venen
betreft een rietveen in zwarte matrix (Hv-3.6). Op dit niveau volgt een rietveen met
houtopslag (Hv-3.5). Heel precies kan de activiteitenfase echter niet worden geduid in de
lithostratigrafie, omdat alleen vondstzone 06 voorzag in een herkenbare cultuurlaag (C-4)
met aardewerk en ander klein vondstmateriaal. Hier was het boven- en onderliggende
veen echter te geoxideerd voor een goede lithostratigrafische duiding van de activiteiten.
Het huidige beeld van het landschap tijdens deze activiteitenfase is daarom vermoedelijk
verre van volledig. De beschikbare macrobotanische monsters zijn dus belangrijke
bouwstenen voor het onderzoek naar het landschap en menselijk gebruik daarvan in de
Vroege IJzertijd.
De Vergulde Hand-West was in de Vroege IJzertijd niet dicht bewoond. Alleen in
vondstzone 06 ligt een nederzetting met een woonstalhuis (Vz06-G01). Deze nederzetting
bestaat verder uit een omheinde ruimte (Vz06-He01) en een takkenpad. De aard van de
voedseleconomie laat zich echter moeilijk afleiden. Ook is niet bekend of de nederzetting
permanent werd bewoond. Het macrobotanische onderzoek kan bijdragen aan de kennis
over de voedseleconomie van de nederzetting. In vondstzone 03 zijn de resten van
vermoedelijk een klein gebouw aangetroffen. Hier bestond echter geen mogelijkheid voor
macrobotanisch onderzoek. In vondstzone 10 liggen een gebouw en een boomstamkano
uit de Vroege IJzertijd. Een plantaardig niveau op de boomstamkano is opgenomen in dit
onderzoek.
4.3 MIDDEN- EN LATE IJZERTIJD
In de Midden- en Late IJzertijd was de Vergulde Hand-West dicht bewoond. De oudste
nederzetting is vermoedelijk snel na 400 v.Chr. gebouwd. Er is tot 200 à 150 v.Chr.
sprake van een hoge dichtheid aan archeologische resten en deze hoofdperiode is daarom
de belangrijkste activiteitenfase van het onderzoek. Behoudens de vondstzones 02 en 06
zijn overal resten van nederzettingen en menselijke activiteiten aangetroffen. De
nederzettingen zijn aangelegd op de veenbodems en worden gekenmerkt door permanente
bewoning in woonstalhuizen, met daarnaast bijgebouwen, takkenpaden en (mogelijk) een
gemengde bedrijfsvoering met veeteelt en akkerbouw. In en rondom de nederzettingen
zijn talloze aanwijzingen gevonden voor vertrapping en vergraving van het
oorspronkelijke loopoppervlak. Het macrobotanische onderzoek moet toegespitst zijn op
de voedseleconomie van de nederzettingen en op de kenmerken en het gebruik van het
omliggende landschap. Het 14 C-onderzoek laat geen verdere fasering van de
activiteitenfase toe. De beschikbare dateringen beslaan over het algemeen marges van
ruim 150 tot 200 jaar. Ook ontbreken mogelijkheden om op basis van de stratigrafie een
gedetailleerde relatieve chronologie op te stellen.
Van ongeveer 500 tot 400 v.Chr. vertoont de Vergulde Hand-West een ontwikkeling
van het rietveenlandschap (Hv-3,6 en Hv-3.5) uit de Vroege IJzertijd, naar een
hoogveenlandschap (Hv-3.2 en Hv-3.1) met aanwijzingen voor veenmos- en
heidevegetaties tussen 400 en 150 v.Chr. Mogelijk kwamen in dit landschap echter ook
nog biotopen voor met een voedselrijker karakter (Hv-3.3). De top van dit veen was in de
nederzettingen, maar ook daaromheen zeer amorf. De oxidatie die dit heeft veroorzaakt
moet al zijn opgetreden in de late Prehistorie en is waarschijnlijk versterkt door de
menselijke aanwezigheid. Dit is de cultuurlaag van de Midden- en Late IJzertijd (C-3),
omdat de meeste archeologische sporen verband houden met dit niveau. Op de
bewoningsfase en het landschap met oligotrofe kenmerken volgt een overstromingsfase

BIAXiaal 435 7
en kleiafzetting (na circa 250 v.Chr.). De sedimentatie van dit dek (Kl-2) is vermoedelijk
begonnen toen nog mensen actief waren in de Vergulde Hand-West. Een takkenpad (pad
01) in vondstzone 07 is namelijk gedeeltelijk op de eerste kleiafzettingen van de
overstroming aangelegd. Ook is op grote schaal klei in het veen getrapt. In een later
stadium van de kleiafzetting is zelfs nog een klein knuppelpad (pad 03) aangelegd. Deze
vernatting sluit de bewoning uit de Midden- en Late IJzertijd af en heeft in de hele
Vergulde Hand-West een kleidek achtergelaten.
4.4 LATE IJZERTIJD EN ROMEINSE TIJD
Het landschap waarin de menselijke activiteit in de Late IJzertijd en Romeinse tijd
plaatsvond, ontstond vermoedelijk vanaf 200 v.Chr. uit de overstromingen die volgen op
de activiteitenfase van de Midden- en het begin van de Late IJzertijd. Aanvankelijk wordt
onder invloed van deze overstromingen klei (Kl-2) afgezet. In vondstzone 01 volgt dan
een fase met veengroei (Hv-2). Deze fase ontbreekt in de vondstzones 07 en 08. Hier lijkt
sprake van continue kleiafzetting (Kl-2.15). Mogelijk begon de verlanding van dit deel
van de Vergulde Hand-West pas later. Dan volgt een fase met een regelmatig
terugkerende klei-overslibbing (C-1). Deze overslibbing gaat mogelijk door tot in het
eerste kwart van de 1e eeuw n.Chr. Vanaf de 1e eeuw v.Chr. wordt het gebied
ogenschijnlijk wel weer met enige regelmaat bezocht en gebruikt door mensen. Tot in de
3e eeuw n.Chr. lijkt er geen sprake meer van bodemvorming en sedimentatie.
De eerste menselijke activiteiten beginnen in de Vergulde Hand-West in de 1e eeuw
v.Chr. Verspreid in het gebied zijn enkele palen vastgesteld en in de vondstzones 01 en
09 stonden tevens twee kleine gebouwen uit deze eeuw. In de loop van de 1e eeuw n.Chr.
wordt het terrein ook voor bewoning gebruikt. In vondstzone 01 is een deel van een
nederzettingsterrein opgegraven. In vondstzone 09 zijn palen en wat aardewerk uit deze
tijd vastgesteld. Nadat de nederzetting in vondstzone 01 is opgegeven, wordt op het
voormalige nederzettingsterrein een greppelsysteem (verkaveling 01) aangelegd.
Vermoedelijk is verkaveling 02 van de vondstzones 07 en 08 in dezelfde tijd aangelegd.
Het gebruik van deze systemen wordt in de 2e en 3e eeuw n.Chr. geplaatst.
De verkavelingen 01 en 02 zijn de belangrijkste contexten van het macrobotanische
onderzoek naar de hoofdperiode Late IJzertijd en Romeinse tijd. Zes van de tien monsters
(tabel 1) zijn afkomstig uit de greppels van deze verkavelingen. De verkavelingen zijn
waarschijnlijk in het begin van de 2e eeuw n.Chr. aangelegd. Enkele greppels zijn tijdens
het veldonderzoek over zeker 100 m gevolgd en moeten oorspronkelijk tot ver buiten de
vondstzones 01, 02, 07 en 08 zijn uitgelegd. De veldsystemen hebben een langere tijd
gefunctioneerd, want tijdens het gebruik zijn greppels toegevoegd en enkele opnieuw
uitgegraven. De verkavelingen behoren tot een type dat in Midden-Delfland op
verschillende plaatsen is aangetoond. 15 Voor het macrobotanische onderzoek naar deze
veldsystemen spelen twee vraagstellingen een belangrijke rol. In de eerste plaats wordt
onderzocht of sprake was van een gereguleerde waterhuishouding die in verbinding stond
met een (getijden) krekensysteem. In de tweede plaats wordt het gebruik van de velden in
de verkaveling voor akkerbouw en/of veeteelt onderzocht.
In de laat-Romeinse tijd overstroomt het gebied en wordt klei (Kl-2) afgezet. Ook de
greppels van de verkavelingen slibben dicht. De overstromingen moeten een geleidelijk
karakter hebben gehad, want er zijn geen noemenswaardige aanwijzingen voor erosie in
de vorm van verspoeling vastgesteld. Door de kleiafzetting zijn de oudere bodemlagen
plaatselijk wederom gaan zakken. Dit verschijnsel is vooral waarneembaar in het
noordwestelijke deel van de vondstzone. Hierdoor bestaat een aanzienlijk verschil in
dikte van het pakket. Aan het einde van de laat-Romeinse tijd gaat op het kleisediment
een bosveen groeien.
15 Van Londen 1995.

BIAXiaal 435 8
4.5 VROEGE MIDDELEEUWEN
De menselijke activiteiten in de Vroege Middeleeuwen moeten tussen 900 en 1100 n.Chr.
worden geplaatst en houden verband met de ontginning en exploitatie van het veengebied.
Het belangrijkste macrobotanische onderzoeksobject is de cultuurlaag (C-1) van deze
periode. Het betreft vermoedelijk een akker of mengbodem, die is aangelegd op een
veenbodem (Hv-1). Dit veenpakket en de cultuurlaag hebben mogelijk eens de gehele
Vergulde Hand-West afgedekt, maar zijn alleen in delen van de vondstzones 01 en 02
behouden.
De macrobotanische monsters die zijn geselecteerd voor het onderzoek naar deze
hoofdperiode zijn afkomstig uit de cultuurlaag (C-1, zie figuur 4 ). Het sediment is
beschreven als een rommelig, gemengd pakket met grijs zand, grijze klei, bruin veen en
hout. Het is daarom aannemelijk dat in het pakket veen uit de onderliggende bodem is
opgenomen. Hiernaast is niet uit te sluiten dat de cultuurlaag, om de kwaliteit van de
bodem te verbeteren, is verrijkt met andere sedimenten uit de omgeving. De
ouderdomsbepalingen van de archeologische sporen (Vz02-Ho01) op het pakket maken
aannemelijk dat het niveau voor het einde van de 10e eeuw n.Chr. is ontstaan. Gedateerde
akkeronkruiden uit de cultuurlaag plaatsen het gebruik van de laag als akkergrond in de
10e of het begin van de 11e eeuw n.Chr.
De cultuurlaag is in het veld geïnterpreteerd als een toemaak. Toemaak is een
menglaag, die is opgebracht om de vruchtbaarheid van een (veen)bodem te verbeteren.
Toemaak kan bestaan uit voedselrijk veen, vermengd met zand en/of kalkrijke zavel- en
kleigronden om de stevigheid van de bouwvoor en/of graszode te verbeteren. 16 Deze
bestanddelen lijken overeen te komen met de samenstelling van het bemonsterde
cultuurniveau. De benodigde grondstoffen voor toemaak konden van elders worden
aangevoerd, maar meestal was het mogelijk deze bijvoorbeeld lokaal op te baggeren uit
sloten of op te graven.
Figuur 4
Profiel door de ondergrond in vondstzone 02, met de positie van cultuurlaag C1. De
palen behoren bij de archeologische sporen die bovenop de cultuurlaag zijn
aangetroffen (© VLAK).
16 Van de Ven 1996, 45.

BIAXiaal 435 9
De activiteitenfase van de Vroege Middeleeuwen en het gebruik van de akker of
mengbodem wordt afgesloten door overstromingen die zeker tot in de 12e eeuw
voortduren en de gehele Vergulde Hand-West, zo niet grote delen van het
Maasmondgebied treffen. Deze overstromingen hebben een relatief dikke kleilaag (Kl-1)
achtergelaten. Hoewel door deze overstroming plaatselijk de toppen van het oudere
middeleeuwse landschap zijn beschadigd, heeft het kleipakket ook geleid tot een betere
conservering van de resten. Door het gewicht van het kleidek is op een aantal plaatsen in
vondstzone 01 en 02 de bodem gaan verzakken, waardoor de bewoningslagen en
veenpakketten uit de Midden-IJzertijd, de Romeinse tijd en de Vroege Middeleeuwen
onder en in het grondwater zijn gebleven en daarom ook goed zijn geconserveerd.
5. Contextbeschrijving en deelvraagstellingen
Voor de herkomst van de in dit hoofdstuk genoemde macrobotanische monsters wordt
verwezen naar figuur 5.
Figuur 5
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, opgravingsplattegrond met daarop aangegeven de
herkomst van de macrobotanische monsters (© VLAK).

BIAXiaal 435 10
5.1 MIDDEN-BRONSTIJD B
Tijdens het veldonderzoek zijn geen macrobotanische monsters uit de Midden-Bronstijd
verzameld. Aanvankelijk maakte de Midden-Bronstijd ook geen onderdeel uit van het
onderzoekskader van het project Vergulde Hand-West. Er was namelijk nog geen
aanleiding om menselijke activiteiten in dit tijdvak van de Vergulde Hand-West te
veronderstellen. Pas in de loop van het uitwerkingtraject van het onderzoek werd de
menselijke aanwezigheid tussen 1392 en 1211 v.Chr. (GrN-30293 3030±30 BP)
duidelijk. Aanvankelijk was een conventionele datering van een stuk constructiehout uit
deze tijd de enige aanwijzing. Later werden de aanwijzingen voor menselijke activiteiten
verder benadrukt door de macrobotanische samenstelling van twee AMS-monsters uit de
basis en top van twee veensegmenten. De macrobotanische monsters zijn verzameld uit
dezelfde positie als de AMS-monsters. De enige aanvulling hierop betreft het monster
07.0104.2 uit de overstromingsafzetting of verlandingsfase tussen de veenniveaus van
07.0104.1 en 07.0104.3 (zie tabel 2).
Tabel 2
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, overzicht macrobotanische monsters uit de Midden-
Bronstijd B.
vondstnr. fenomeen/ fenomeendefinitie opmerkingen activiteitenfase
laagcode
07.0104.1 Hv-5 landgebruik top van veenniveau 1500-1200 v.Chr.
07.0104.2 Kl-4 landgebruik verlandingsstadium 1500-1200 v.Chr.
07.0104.3 Hv-4 landgebruik basis van veenniveau 1500-1200 v.Chr.
De macrobotanische monsters zijn, hoewel niet afkomstig uit archeologische contexten,
vanwege het zeldzame karakter van de activiteitenfase van grote betekenis voor het
onderzoek. Tot dusver was het skelet van een man uit de Krabbeplas de enige concrete
aanwijzing dat het gebied in de Midden-Bronstijd werd bezocht door mensen (zie
paragraaf 4.2. Vanwege het spaarzame karakter van de aanwijzingen kon niet worden
bepaald wat de man kwam doen in het veenmoeras. Een incidenteel bezoek was de meest
voor de hand liggende verklaring voor zijn aanwezigheid. De macrobotanische monsters
uit de Vergulde Hand-West tonen aan dat de menselijke aanwezigheid frequent genoeg
was om de vegetatie te beïnvloeden.
5.1.1 Contextbeschrijvingen Midden-Bronstijd B
Vondstnummers 07.0104.1, 07.0104.2 en 07.0104.3
Deze monsters zijn afkomstig uit de top van Hollandveen-Hv5 (vnr 07.0104.1),
kleiafzetting-Kl-4 (vnr 07.0104.2) daarop en de basis van de opvolgende en dus jongere
Hollandveenfase-Hv-4 (vnr 07.0104.3). Deze monsters bevatten informatie over
landschap en menselijke activiteiten in de Midden-Bronstijd tussen 1500-1200 v.Chr. Dit
betreft een relatief korte periode met aanwijzingen voor menselijke activiteiten in een
dynamisch landschap waarin veengroei en een overstromingsfase elkaar snel afwisselden.
Een belangrijk onderzoeksdoel betreft het vaststellen van de aard van de menselijke
aanwezigheid en de wijze waarop hierdoor het oorspronkelijke landschap is beïnvloed. In
het verlengde hiervan moet onderzocht worden of verschillen bestaan in de aard en
verschijningsvorm van de menselijke activiteiten van voor en na de kleisedimentatiefase.
5.1.2 Vraagstellingen Midden-Bronstijd
Aanvullende achtergrondinformatie voor het onderzoek naar de Midden-Bronstijd B van
de Vergulde Hand-West is niet voorhanden, omdat in het oorspronkelijke

BIAXiaal 435 11
onderzoekskader niet was voorzien in deze activiteitenfase. 17 De hier gepresenteerde
vraagstellingen zijn vooral toegespitst op de context waaruit de monsters zijn geborgen.
1. Hoe moet de menselijke aanwezigheid worden gekarakteriseerd en op wat voor wijze
is hierdoor het landschap en vegetatie beïnvloed tussen 1500-1200 v.Chr.?
2. Bestaan er verschillen in de aard en verschijningsvorm van de menselijke activiteiten
van voor en na de kleisedimentatiefase en waarin uiten deze zich?
5.2 VROEGE IJZERTIJD
De monsters voor het macrobotanische onderzoek naar de Vroege IJzertijd zijn afkomstig
uit de vondstzones 06 en 10 (zie tabel 3). De onderzoeksmogelijkheden blijven beperkt
tot vraagstellingen met betrekking tot het landschap in deze hoofdperiode. Door het
ontbreken van aanwijzingen voor cultuurgewassen is onderzoek naar het
consumptiepatroon en (lokale?) verbouw van gewassen met de beschikbare gegevens
onmogelijk. Er zijn tot dusver alleen aanwijzingen voor de mogelijke consumptie of
gebruik van verzamelde wilde planten (braam: Rubus fruticosus en hop: Humulus
lupulus). De bedrijfsvoering van de nederzetting en de exploitatie van het landschap kan
met de macrobotanische monsters vermoedelijk alleen op indirecte wijze worden
benaderd.
Tabel 3
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, overzicht macrobotanische monsters uit de Vroege
IJzertijd
vondstnr. fenomeen fenomeendefinitie opmerkingen
10.0016 - boomstamkano plantaardig pakket op kano
06.0281 Heining 01 veekraal leef/cultuurlaag
06.0007 Gebouw 01 schuur/boerderij vloerniveau
5.2.1 Contextbeschrijvingen Vroege IJzertijd
Vondstnummer 10.0016
Het materiaal in dit monster betreft een plantaardig pakket dat is aangetroffen op de
boomstamkano van vondstzone 10. Een 14 C-datering heeft uitgewezen dat het materiaal in
de Vroege IJzertijd dateert en dus vermoedelijk gelijktijdig is met de kano. Het is
mogelijk dat dit plantaardige pakket (wat in veld op een rietpakket leek) intentioneel over
de kano is aangebracht om haar te beschermen, dan wel te onttrekken aan het zicht.
Hiernaast zijn in de botanische samenstelling van het monster duidelijke aanwijzingen
voor antropogene beïnvloeding van het landschap aangetroffen. Dit monster biedt daarom
belangrijke informatie over de kenmerken van het landschap in de directe omgeving van
de kano. Dit monster krijgt extra gewicht doordat in vondstzone 10 vooralsnog geen
andere sedimenten zijn aangetroffen die gelijktijdig zijn met de kano. Ook zoals blijkt uit
aanvullende 14 C-dateringen is zowel het veen op als onder de kano enkele eeuwen ouder
dan de kano. Het onderzoek naar postsedimentaire deformatieprocessen wijst uit dat hier
sprake van een onderspoelingsproces, waardoor de kano is losgekomen uit de
oorspronkelijke depositie en tussen oudere veenlagen is geraakt.
Vondstnummer 06.0007
Dit monster is afkomstig uit de vloer van gebouw 01 in vondstzone 06. Dit gebouw
(Vz06-G01) betreft een klein en smal woonstalhuis. In het gebouw zijn naast de resten
van een vloer sporen van een haard gevonden. Verdere aanwijzingen over de inrichting
17 Eijskoot & De Ridder 2005.

BIAXiaal 435 12
ontbreken. Daarom is nog niets bekend over de aard van de bewoning. Vooralsnog kan
ook worden beargumenteerd dat het gebouw alleen seizoensmatig of op gezette tijden in
het jaar werd bewoond. Het macrobotanische onderzoek kan mogelijk meer uitwijzen
over de aard van de bewoning en de activiteiten in het gebouw.
Vondstnummer 06.0281
Dit monster is geborgen uit een looplaag in een kleine, vierkante tot rechthoekige heining
(Vz06-He01) in vondstzone 06. Deze heining is tegen Vz06-G01 aangebouwd. Dit
monster kan mogelijk bijdragen aan het onderzoek naar de functie van de heining en de
economie van de nederzetting in vondstzone 06. De heining doet een kleine buitenstalling
voor vee vermoeden, maar kan ook zijn gebruikt voor tijdelijke oogstberging en bedoeld
zijn om de gewassen te beschermen tegen vraat van grotere zoogdieren.
5.2.2 Vraagstellingen Vroege IJzertijd
De hier gepresenteerde vraagstellingen zijn vooral toegespitst op de context waaruit de
monsters zijn geborgen. 18
1. Wat zijn de kenmerken van het landschap in de Vroege IJzertijd rond om de
nederzetting en de boomstamkano en werd dit landschap door de mens beïnvloed? Zo
ja, op welke wijze gebeurde dit?
2. Zijn er opmerkelijke verschillen tussen het landschap rond de boomstamkano en de
nederzetting van vondstzone 06 en zo ja, waar kunnen deze aan worden
toegeschreven?
3. In hoeverre kan worden uitgemaakt of sprake was van permanente of
seizoensgebonden bewoning?
4. Welke informatie kan worden afgeleid over de bestaanseconomie en de rol van
akkerbouw en veeteelt in de bedrijfsvoering?
5.3 MIDDEN- EN LATE IJZERTIJD
De macrobotanische monsters uit de Midden- en Late IJzertijd zijn afkomstig uit de
vondstzones 01, 07 en 09 en geborgen uit contexten die dateren tussen 400 en 150 v.Chr.
De vondstcontexten staan in verband met gebouwen als woonstalhuizen, spiekers, een
schuur, paden en grondbewerking. Hierbinnen zijn weer verschillende monstersituaties te
onderkennen, zoals vloeren, haarden, paalgaten, loopniveaus, menglagen en amorf veen.
5.3.1 Contextbeschrijvingen Midden- en Late IJzertijd
Vanwege de aanzienlijke hoeveelheid macromonsters is de beschrijving van de
monstercontext-situatie naar vondstcontext. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de
volgende vondstcontexten:
Woonstalhuizen
Spiekers
Schuur
Paden
Grondbewerking
De woonstalhuizen
In de Vergulde Hand-West zijn de resten van vijf woonstalhuizen uit de Midden- en Late
IJzertijd teruggevonden. De macrobotanische monsters uit deze gebouwen zijn
voornamelijk afkomstig van haarden en vloerniveaus (zie tabel 4).
18 Zie Eijskoot, De Ridder & Brinkkemper 2007c.

BIAXiaal 435 13
Tabel 4
Vlaardingen -Vergulde Hand-West, de macrobotanische monsters uit de
woonstalhuizen.
vondstnr. fenomeen fenomeendefinitie opmerkingen
01.0939 Vz01-G01 woonstalhuis haard in woondeel van boerderij
07.0046 Vz07-G01 woonstalhuis tussen en op balken in aanbouw tegen boerderij
07.0122 Vz07-G01 woonstalhuis in en onder takkenniveau in het staldeel
07.0290 Vz07-G01 woonstalhuis zandig niveau in staldeel
09.1384 Vz09-G02 woonstalhuis haard in woondeel van boerderij
09.1426 Vz09-G01 woonstalhuis plantaardig niveau in stalbox
09.1803 Vz09-G01 woonstalhuis concentratie houtskool en as in vloerlaag
09.5137 Vz09-G09 woonstalhuis resten van asdump in amorf veen
09.5377 Vz09-G09 woonstalhuis resten van een haard in amorf veen
09.5391 Vz09-G09 woonstalhuis amorf veen
De monsters uit haarden (01.0939 en 09.1384) zijn vooral geselecteerd voor het
onderzoek naar het consumptiepatroon, omdat haarden bij uitstek contexten zijn die
verband houden met de voedselbereiding. De mogelijke herkomst van de
macrobotanische resten uit de vloeren is breder. De monsters afkomstig uit de niveaus
met stammen en takken in de basis van de vloeren, geven informatie over het landschap
waarin de boerderijen zijn gebouwd (07.0046 en 07.0122). De monsters uit de
plantaardige lagen op dit stammen- en takkenniveau (07.0290, 09.1426 en 09.1803)
geven niet alleen aanvullende informatie over de vloeropbouw en het landschap van de
nederzetting, maar zeer nadrukkelijk ook over het consumptiepatroon en de
bedrijfsvoering, omdat veel van de macrobotanische resten als voedselafval in de
vloerniveaus terecht zijn gekomen. In Vz09-G09 was de vloer niet meer herkenbaar en
verworden tot een amorf pakket dat sterk is vermengd met huishoudelijk afval, als
aardewerk, botmateriaal, houtskool- en asconcentraties en resten van haarden (09.5137,
09.5377 en 09.5391). Deze monsters, geselecteerd vanwege de goede conservering van de
plantaardige resten en de aanwezige cultuurgewassen, geven alleen algemene informatie
over de voedseleconomie en bedrijfsvoering in de Midden- en Late IJzertijd.
De spiekers
In de Vergulde Hand-West zijn zes gebouwplattegronden gevonden die eenduidig als een
spieker geïnterpreteerd kunnen worden. De gebouwen laten zien dat oogstberging een
belangrijk onderdeel was van de bedrijfsvoering van de nederzettingen. Alleen uit Vz09-
G08, een 6-palige spieker, zijn macrobotanische monsters (09.0436 en 09.0438) voor
onderzoek naar de voedseleconomie en bedrijfsvoering verzameld. Deze spieker bood de
beste mogelijkheden om goede monsters te verzamelen. Na gebruik van het gebouw zijn
namelijk een aantal stijlen uitgetrokken. De paalgaten die zo ontstonden zijn volgelopen
met sediment van het toenmalige loopoppervlak rondom de spieker. De spiekers zijn
helaas niet toe te schrijven aan een woonstalhuis of een specifieke gebruiksfase van het
nederzettingterrein. Wel lijkt het zeer aannemelijk dat het macrobotanische materiaal in
de vullaag van het paalgat direct mag worden teruggevoerd tot de gebruiksfase van de
spieker en het landschap waarin deze stond.
De schuren
De nederzettingen van de Vergulde Hand-West kenden ook bijgebouwen in de vorm van
schuren. Dit zijn gebouwen, zonder verhoogd vloerplatform zoals spiekers, die door hun
omvang en/of bouwconstructie ook afwijken van de woonstalhuizen. Deze categorie
gebouwen kan gebruikt zijn als werkplaats en voor de opslag van werktuigen of
goederen. Het beste voorbeeld in de Vergulde Hand-West van een schuur betreft Vz09-
G05. Het monster (09.1989) uit dit gebouw is daarom in de eerste plaats bedoeld voor
onderzoek naar de activiteiten in het gebouw. Het is niet mogelijk om de schuur te
koppelen aan een specifiek woonstalhuis. Zowel Vz09-G01 als Vz09-G09 kunnen

BIAXiaal 435 14
hiervoor in aanmerking komen. Ook is het evenals bij de spiekers niet mogelijk om de
schuur te verbinden aan een specifieke bewoningsfase van het nederzettingsterrein.
Mogelijk kan het macrobotanische onderzoek meer uitwijzen over de samenhang van de
schuur met de overige gebouwresten.
Voor een overzicht van de monsters uit de spiekers en schuren wordt verwezen naar
tabel 5.
Tabel 5
Vlaardingen -Vergulde Hand-West, de macromonsters uit de spiekers en de schuur.
vondstnr. fenomeen fenomeendefinitie opmerkingen
09.0436 Vz09-G08 spieker vullaag van paalgat van uitgetrokken paal
09.0438 Vz09-G08 spieker vullaag van paalgat van uitgetrokken paal
09.1989 Vz09-G05 spieker vullaag van paalgat van uitgetrokken paal
De paden
In de Vergulde Hand-West zijn de restanten van zeker acht takkenpaden en een
knuppelpad aangetroffen. De takkenpaden bestaan uit een loopniveau van in de
looprichting geplaatste liggende takken of takkenbundels. Het loopniveau is langs de
zijden en in sommige gevallen ook over de lengteas vastgezet met ingeslagen stammen.
Het knuppelpad betreft een cluster liggende stammen, zonder opmerkelijk verband. Deze
paden vormen een belangrijke gegevensbron voor onderzoek naar gradiënten in het
landschap, omdat kan worden aangenomen dat deze eens verschillende gebruikszones
binnen een nederzetting en exploitatiegebied hebben verbonden. Er zijn monsters
verzameld uit drie takkenpaden en een knuppelpad (zie tabel 6).
Tabel 6
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, overzicht van macromonsters van de takkenpaden.
vondstnr. fenomeen fenomeendefinitie opmerkingen
07.0346 Vz07-P03 knuppelpad onder loopniveau
07.0603 Vz07-P01 takkenpad onder loopniveau in het omheinde gebied
07.0605 Vz07-P01 takkenpad in loopniveau buiten het omheinde gebied en nederzetting
07.0608 Vz07-P01 takkenpad in loopniveau in het omheinde gebied
07.0613 Vz07-P02 takkenpad in loopniveau in het omheinde gebied
09.1158 Vz09-P04 takkenpad in loopniveau takkenpad
Vz07-P01 (07.0603, 07.0605 en 07.0608) lijkt het woonstalhuis van vondstzone 07 te
verbinden met de ruimte tussen de twee heiningen en het omliggende landschap. Hierdoor
kunnen de macrobotanische monsters zicht geven in het landschap binnen en buiten het
woonerf en mogelijk over het gebruik van de omheinde ruimte. Dit pad is deels gelegen
op een kleilaag, waardoor twijfels bestaan over de gelijktijdigheid van het woonstalhuis,
het pad en de omheining. Het is aannemelijk dat de klei pas na de bewoning van Vz07-
G01 is afgezet. Monster 07.0613 is geborgen uit een tweede takkenpad in de omheinde
ruimte en geeft vooral informatie over de kenmerken van het landschap in deze ruimte.
Het knuppelpad (07.0346) is aangelegd op een kleisediment dat de andere paden van
vondstzone 07 afdekt en heeft dus betrekking op een jongere activiteitenfase. Dit monster
is geselecteerd voor onderzoek naar het landschap en milieuomstandigheden van de
overstromingen die volgen op de bewoningsfase van de nederzetting. Het monster
09.1158 is verzameld uit Vz09-P04. De verhouding van dit pad tot de gebouwen en
eventuele bewoningsfasen van de nederzetting in deze vondstzone is onbekend. Het
monster kan daarom niet gebruikt worden voor onderzoek naar verschillende
gebruikszones binnen het nederzettingsterrein. Wel geven de macrobotanische resten

BIAXiaal 435 15
informatie over de kenmerken van de contemporaine vegetatie en mogelijk ook over de
voedseleconomie en bedrijfsvoering in de Midden- en Late IJzertijd in algemene zin.
Voor de herkomst van de monsters in vondstzone 07 wordt verwezen naar figuur 6.
Figuur 6
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, herkomst van de macrorestenmonsters uit de
takkanpaden 01 en 02 en gebouw 01 in vondstzone 07. De takkenpaden worden
aangegeven met de grijze lijnen. De stippellijnen geven de heiningen aan (© VLAK).
Grondbewerking
De Vergulde Hand-West toont duidelijke aanwijzingen voor grondbewerking in de
Midden- en Late IJzertijd. In vondstzone 09 is een cluster spitsporen en kuilen met
veenmos vastgesteld. Uit een van deze kuilen is een monster (09.1584) verzameld. Deze
sporen zijn afgedekt met een niveau dat op basis van veldwaarnemingen wordt
geïnterpreteerd als een menglaag (09.1553). Tijdens het veldonderzoek zijn in het niveau
namelijk kleine steeksporen met veenmos waargenomen. Het doel van deze vorm van
grondbewerking is nog onduidelijk, maar deze contexten maken in ieder geval
aannemelijk dat de veenbodems in de Midden-IJzertijd werden bewerkt en dat mos daarin
een rol speelde. De rol van veenmos wordt verder benadrukt doordat in de zone met
kuilen en spitsporen een natuurlijk gegroeid mosveenniveau ontbreekt. Het mos lijkt dus
aangevoerd of ter plaatse zeer systematisch verzameld. Mede op basis hiervan wordt
verondersteld dat de strategie achter de wijze van grondbewerking was toegespitst op het

BIAXiaal 435 16
mengen van veenmos met andere veentypen. Mogelijk werd getracht de vruchtbaarheid
van voedselarme mosveenbodems te verbeteren door het te vermengen met voedselrijkere
veensoorten (zeggen en grassen?). Dit kan mogelijk worden uitgewezen met het
macrobotanische onderzoek. Van der Ven geeft informatie over deze en andere
mogelijkheden om de vruchtbaarheid van veenbodems te verbeteren. 19
Een ander niveau dat met grondbewerking wordt geassocieerd betreft de cultuurlaag in
de Midden- en Late IJzertijd. In de top van dit amorfe niveau zijn op veel plaatsen
spitsporen waargenomen. Deze zijn echter alleen herkenbaar als de verspitting heeft
plaatsgevonden na de eerste kleiafzettingen, doordat klei is gemengd in de zeer homogene
textuur van het amorfe veen (07.0148). Monster 07.0147 is bedoeld om vast te stellen of
het niveau ook al voor de overstromingen is bewerkt en/of ontstaan is door
grondbewerking. Op basis van de macrobotanische samenstelling van het monster kunnen
ook eventuele verbanden met de sporen van grondbewerking in vondstzone 09 worden
uitgewezen. Voor een overzicht van de monsters uit de grondbewerkingssporen wordt
verwezen naar tabel 7.
Tabel 7
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, overzicht van macromonsters uit de
grondbewerkingssporen.
vondstnr. fenomeen fenomeendefinitie opmerkingen
07.0147 Grondbewerking 01 cultuurlaag spitspoor in top amorf veen
07.0148 Grondbewerking 01 cultuurlaag amorf veen
09.1553 Grondbewerking 02 menglaag over kuilen en spitsporen met veenmos
09.1584 Grondbewerking 02 kuil onder menglaag
5.3.2 Vraagstellingen Midden- en Late IJzertijd
Het macrobotanische onderzoek naar de Midden- en Late IJzertijd kent centrale
vraagstellingen die van toepassing zijn op alle monsters. De wijze waarop de centrale
vraagstellingen kunnen worden geoperationaliseerd binnen de verschillende
vondstcontexten staat beschreven in paragraaf 5.3.1.
De centrale vraagstellingen zijn:
1. Welke aanwijzingen bieden de monsters over de voedseleconomie en bedrijfsvoering
in de nederzettingen van de Midden- en Late IJzertijd?
2. Welke aanwijzingen zijn af te leiden over de gradiënten in het landschap en de wijze
waarop de bewoners gebruik maakten van deze verschillende zones?
Hieronder worden de centrale vraagstellingen toegespitst op de context waaruit de
monsters zijn geborgen.
De woonstalhuizen
1. Welke informatie bevatten de monsters over activiteiten die plaatsvonden in de
woonstalhuizen?
2. Wat kan worden gezegd over de voedseleconomie en het consumptiepatroon?
3. Wat kan van de monsters uit de vloeren worden afgeleid over de materialen die in de
vloer(niveaus) zijn verwerkt?
4. Zijn er opmerkelijke verschillen tussen de woonstalhuizen en waar kunnen deze op
worden teruggevoerd?
19 Zie Van de Ven 1996.

BIAXiaal 435 17
De spiekers
1. Wat kan van de monsters worden afgeleid over de oogst die werd opgeslagen in de
spieker?
2. Werden de opgeslagen gewassen lokaal verbouwd en waaruit kan dit worden
afgeleid?
3. Wat voor specifieke kenmerken had het landschap waarin de spieker stond en kan dit
landschap worden getypeerd als een nederzettingserf?
4. Kan de spieker op basis van de macrobotanie in verband worden gebracht met een
woonstalhuis en/of de schuur?
De schuur
1. Wat kan van de macrobotanische resten in monster (09.1989) worden afgeleid over
de activiteiten waarvoor de schuur werd gebruikt?
2. Wat voor specifieke kenmerken kunnen er worden afgeleid over het landschap waarin
de schuur stond en kan dit landschap worden getypeerd als een nederzettingserf?
3. Kan de schuur op basis van de macrobotanie in verband worden gebracht met een
woonstalhuis en/of de spieker?
De paden
1. Wat voor informatie geven de monsters uit de takkenpaden over het landschap waarin
deze zijn aangelegd en zijn er bijvoorbeeld opmerkelijke verschillen tussen de
monsters van vondstzone 07 en 09?
2. Zijn er opmerkelijke verschillen tussen de monsters van de takkenpaden 01 (07.0603,
07.0605 en 07.0608) en 02 (07.0613) van vondstzone 07 en waar kunnen deze op
terug worden gevoerd?
3. Is er sprake van verschillende landschaptypen binnen (07.0603, 07.0608 en 07.0613)
en buiten (07.0605) het omheinde gebied en hoe kunnen deze verschillen worden
verklaard?
4. Wat kan op basis van monster 07.346 worden opgemerkt over de
milieuomstandigheden waarin de overstromingen in de Midden- en/of Late IJzertijd
hebben plaatsgevonden?
Grondbewerking
1. Bevatten de monsters aanwijzingen voor het bewust mengen van verschillende
vegetatietypen en wat kan het doel hiervan zijn geweest?
2. In hoeverre bestaan er opmerkelijke verschillen of overeenkomsten in de
macrobotanische samenstelling van de monsters 07.0147 en 07.0148 en waarop zijn
deze verschillen of overeenkomsten te herleiden?
3. In hoeverre zijn er opmerkelijke verschillen of overeenkomsten tussen de
samenstelling van het monster uit het amorfe pakket (07.0148) en de monsters uit de
kuil (09.1584) en menglaag (09.1553) in vondstzone 09?
5.4 LATE IJZERTIJD EN ROMEINSE TIJD
Er zijn tien monsters geselecteerd voor het macrobotanische onderzoek naar de Late
IJzertijd en Romeinse tijd (zie tabel 8). Deze zijn afkomstig uit de vondstzones 01, 07 en
08, en geborgen uit contexten die dateren tussen 50 v.Chr. en 270 n.Chr. De
onderzoeksmogelijkheden blijven vooral beperkt tot vraagstellingen met betrekking tot
het landschap en de menselijke beïnvloeding daarvan in deze hoofdperiode. Door het
nagenoeg volledig ontbreken van aanwijzingen voor cultuurgewassen is onderzoek naar
het consumptiepatroon en (lokale?) verbouw van gewassen met de beschikbare gegevens
onmogelijk. De bedrijfsvoering van de nederzetting en de exploitatie van het landschap

BIAXiaal 435 18
kunnen met de macrobotanische monsters vermoedelijk alleen op indirecte wijze worden
benaderd.
Tabel 8
Vlaardingen-Vergulde Hand West, overzicht van macrobotanische monsters uit de Late
IJzertijd en Romeinse tijd.
vondstnr. activiteitenfase fenomeen fenomeendefinitie opmerkingen
01.0087 50 v.Chr. - 125 n.Chr. Vz01-Gr01 erfgreppel 01 uit pot in de greppel
01.0522 50 v.Chr. - 1275 n.Chr. leeflaag loop- of ploegniveau uit verschillende
activiteitenfasen?
01.0523 50 v.Chr. - 125 n.Chr. Vz01-Gr02 erfgreppel 02 uit vullaag
01.0535 100-270 n.Chr. Vz01-Gr09 verkaveling 01 uit vullaag
01.0554 25-125 n.Chr. Vz01-G02 schuur vloer-/loopniveau
07.0612 100-270 n.Chr. Vz01-Gr0? verkaveling 02 uit vullaag
08.0002 100-270 n.Chr. Vz08-Gr05 verkaveling 02 uit vullaag
08.0007 100-270 n.Chr. Vz08-Gr02 verkaveling 02 uit vullaag
08.0022 100-270 n.Chr. Vz08-Gr04 verkaveling 02 uit vullaag
08.0045 100-270 n.Chr. Vz08-Gr04/05 verkaveling 02 uit vullaag
5.4.1 Contextbeschrijvingen Late IJzertijd en Romeinse tijd
Vondstnummer 01.0522
Dit monster is afkomstig uit een sterk geoxideerde en met mobilia vermengde leeflaag,
die in grote delen van de nederzetting in vondstzone 01 is vastgesteld. Uit de leeflaag is
een aanzienlijke hoeveelheid aardewerk, verbrand en onverbrand bot, houtsnippers en een
gem geborgen. Het niveau is vermoedelijk ontstaan in de 2e of 3e eeuw n.Chr. door
bewerking van de grond in verkaveling 01. In het grondmonster kan dus plantaardig
materiaal van drie activiteitenfasen zijn vermengd. Dit monster is op basis van de
waarderingsresultaten geselecteerd voor analyse omdat het één van de weinige monsters
uit deze hoofdperiode met aanwijzingen voor cultuurgewassen betreft.
Het niveau en daarmee ook het monster laten zich op grond van de archeologische
context echter niet met zekerheid tot een specifieke activiteitenfase herleiden. Het is
bijvoorbeeld geborgen in de directe omgeving van een palencluster uit de eerste
activiteitenfase (1e eeuw v.Chr). Hoewel op basis hiervan een datering in deze fase kan
worden beargumenteerd, staat hier tegenover dat het aardewerk in de leeflaag mogelijk
ook samenhangt met de erfgreppels en gebouw 02 (monster 01.0554). Dit pleit weer sterk
voor een toebehoren aan de tweede activiteitenfase (25-125 n.Chr.). Het is zelfs niet uit te
sluiten dat het materiaal in de leeflaag oorspronkelijk geheel of gedeeltelijk afkomstig is
uit de erfgreppels, maar bijvoorbeeld tijdens de laatste activiteitenfase (100-275 n.Chr.) is
opgeploegd en over het voormalige nederzettingsterrein is verspreid. Het kan daarom zijn
dat het monster ook materiaal uit jongere activiteitenfasen van de Romeinse tijd bevat.
Vondstnummer 01.0554
Monster 01.0554 is afkomstig uit de vloer van gebouw 02 (Vz01-G02). Dit is een
tweebeukige schuur uit de Romeinse tijd die als werkplaats kan zijn gebruikt. Het
gebouw is ongeveer 3,50 m breed en 11,0 m lang. De contouren van de plattegrond
werden bepaald door een rij middenstijlen en dubbele wandstijlen. Verder zijn er
aanwijzingen voor een kleine overdekte aanbouw. Vermoedelijk was de schuur niet
opgedeeld in verschillende gebruiksruimten. Wel was de schuur ingericht met drie
haardplaatsen. De basis van de vloer was een plaveisel van takken en stammen, waarvan
slechts enkele slecht geconserveerde delen zijn terug gevonden. Veel blijft onduidelijk
over de vloeropbouw. De vloer is namelijk net als de rest van het gebouw aangetast door
oxidatie. De houtbouwresten van het gebouw, bijvoorbeeld het vlechtwerk, die uitstaken
boven het stammen- en takkenplaveisel van de vloer kunnen hierdoor zijn vergaan.

BIAXiaal 435 19
Hetzelfde geldt voor de eventuele vloerlagen van organisch materiaal, als mest, riet of
zoden, op het plaveisel van stammen en takken. Mogelijk kan het macrobotanische
monster meer uitwijzen over de samenstelling van de vloer en mogelijk ook over het
gebruik van de schuur.
Vondstnummers 01.0087 en 01.0523 (erfgreppels 01 en 02)
Deze monsters zijn afkomstig uit de erfgreppels van de nederzetting die tussen 25-125
n.Chr. is bewoond in vondstzone 01. De greppels zijn langgerekte en smalle ingravingen,
met humeuze vullagen en een aanzienlijke hoeveelheid mobilia en stukken
constructiehout. Deze greppels zijn gebruikt als stortplaats voor afval.
Monster 01.0523 bevat vulling van erfgreppel 02. Dit materiaal betreft een bruine,
rulle, zeer humeuze, met houtskool, aardewerkfragmenten, houtsnippers en plantenresten
vermengde klei. Het staat niet vast dat het plantaardige materiaal uitsluitend betrekking
heeft op de nederzettingsfase. Het grondspoor ligt namelijk in de directe omgeving van
resten uit de 1e eeuw v.Chr. Hierdoor kan vermenging zijn ontstaan. Dateringen van
materiaal uit erfgreppel 01 lijken deze mogelijkheid te bevestigen, want de basis van deze
vulling is met 14 C-onderzoek gedateerd rond onze jaartelling. De top van het
bewoningsniveau boven de greppel wijst op een datering in de 2e eeuw. De mogelijkheid
bestaat dus dat het monster ook jonger materiaal bevat. Vanwege dit gevaar van
vermenging wordt het plantaardige materiaal van dit monster gedateerd tussen 50 v.Chr.
en 200 n.Chr. Monster 01.0087 bevat materiaal uit een pot in erfgreppel 01 (figuur 7),
zodat met meer zekerheid kan worden gesteld dat het materiaal van één activiteitenfase,
de tweede (25-125 n.Chr.), afkomstig is.
Figuur 7
De pot in situ in erfgreppel 01 waaruit vondstnummer 01.0087 afkomstig is.© VLAK.
Vondstnummers 01.0535, 07.0612, 08.0002, 08.0007, 08.0022 en 08.0045
(verkavelingen 01 en 02)
De macromonsters zijn afkomstig uit de vullagen van vijf greppels uit de verkaveling 02
van de vondstzones 07 en 08 en één uit een greppel van verkaveling 01 in vondstzone 01.
Deze greppels hebben een vulling van grijsbruine gelaagde klei. Het sediment waaruit de

BIAXiaal 435 20
monsters gestoken zijn, wordt verondersteld de primaire vullaag van de greppels te
betreffen. Deze monsters zijn geanalyseerd voor het onderzoek naar de waterhuishouding
van het greppelsysteem en het agrarische gebruik van de kavels.
5.4.2 Vraagstellingen Late IJzertijd en Romeinse tijd
De hieronder gepresenteerde vraagstellingen zijn vooral toegespitst op de context waaruit
de monsters zijn geborgen.
Vondstnummers 01.0087 en 01.0523 (erfgreppels 01 en 02)
1. Wat kan uit monster 01.0087 worden afgeleid over de oorspronkelijke inhoud van de
pot?
2. In welke verhouding staat de inhoud van de pot tot de bedrijfsvoering, de
voedseleconomie en het landschap van de nederzetting?
3. Welke informatie geven de monsters over het functionele gebruik van de erfgreppels?
4. Welke informatie geven de monsters over de voedseleconomie en bedrijfsvoering van
de nederzetting?
Vondstnummer 01.0554
1. Geeft het monster informatie over de samenstelling van de vloer in gebouw 02 en hoe
zag deze vloer er dan uit?
2. Wat kan van het monster worden afgeleid over het gebruik van gebouw 02?
3. Hoe verhoudt de samenstelling van het monster zich tot de bedrijfsvoering van de
nederzetting en het landschap waarin deze lag?
Vondstnummer 01.0522
1. Welke informatie kan worden afgeleid over het landschap, de menselijke activiteiten
en het boerenbedrijf in deze hoofdperiode.
2. In hoeverre kan het monster op basis van de macrobotanische samenstelling worden
toegeschreven aan één van de activiteitenfasen in de Romeinse tijd van de Vergulde
Hand-West?
Vondstnummers 01.0535, 07.0612, 08.0002, 08.0007, 08.0022 en 08.0045
(verkavelingen 01 en 02)
1. Wat kan op basis van de macrobotanische monsters worden gesteld over de
waterhuishouding van het greppelsysteem?
2. Welke gebruiksvormen van de verkaveling kunnen worden afgeleid uit de
macrobotanische samenstelling van de monsters?
3. Wat voor informatie geven de macrobotanische monsters over het landschap in de 2e
en 3e eeuw n.Chr. en de wijze waarop dit door de mens is beïnvloed?
5.5 VROEGE MIDDELEEUWEN
Voor deze hoofdperiode zijn drie monsters (vnrs. 01.0813, 02.0036, 02.0039)
geselecteerd en deze komen alle uit de zelfde mengbodem of akker (zie tabel 9). Deze
context heeft een zeldzaam karakter, omdat sporen van veenontginning en akkerbouw uit
de 10e of het begin van de 11e eeuw zelden onderzocht kunnen worden in het
Maasmondgebied. Verder kan worden opgemerkt dat de monsters informatie bevatten uit
een periode waarin voor Vlaardingen belangrijke politieke en economische
ontwikkelingen plaatsvinden. Hierdoor zijn de monsters ook voor het lokale onderzoek
van grote betekenis.

BIAXiaal 435 21
Tabel 9
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, overzicht van macrobotanische monsters uit de
Vroege Middeleeuwen
vondstnr. fenomeen fenomeendefinitie opmerkingen
02.0036 akker of mengbodem cultuurlaag toemaak?
02.0039 akker of mengbodem cultuurlaag toemaak?
01.0813 akker of mengbodem cultuurlaag toemaak?
5.5.1 Contextbeschrijvingen Vroege Middeleeuwen
Monsters 02.0036, 02.0039 en 01.0813
De macromonsters zijn alle drie afkomstig uit dezelfde akker of mengbodem in de
vondstzones 01 en 02, waar deze cultuurlaag uit de Middeleeuwen zeer goed was
geconserveerd. Het gemengde karakter en de ligging op het middeleeuwse bosveen deden
tijdens het veldonderzoek vermoeden dat het pakket een menglaag betreft die geheel of
gedeeltelijk is opgebracht om bijvoorbeeld de vruchtbaarheid van de (veen)bodem te
verbeteren. Het micromorfologische onderzoek heeft definitief uitgewezen dat
verschillende sedimenten zijn vermengd en dat tenminste van elders aangevoerd
grofkorrelig zand is toegevoegd. De herkomst van de overige bestanddelen is minder
duidelijk. Een deel is vermoedelijk het veen van lokale oorsprong. Mogelijk kan het
macrobotanische onderzoek meer uitsluitsel geven over de aard en herkomst van de
vermengde sedimenten.
5.5.2 De vraagstellingen bij de monsters uit de Vroege Middeleeuwen
Een nadere toelichting op het fenomeen toemaak en de rol daarvan in akkerbouw op veen
biedt Van de Ven. 20 De hieronder gepresenteerde vraagstellingen zijn vooral toegespitst
op de context waaruit de monsters zijn geborgen. 21
1. In hoeverre kan op basis van de macrobotanische samenstelling van de monsters
aannemelijk worden gemaakt dat de cultuurlaag een door mensen gevormde akker of
menglaag betreft?
2. Wat kan op basis van de macrobotanische resten worden gesteld over de bestanddelen
en herkomst van het sediment? Kan bijvoorbeeld sprake zijn van aangevoerd of
opgebaggerd/opgegraven sediment?
3. Welke informatie kan uit de macrobotanische resten worden afgeleid over de
(agrarische) bedrijfsvoering in de Middeleeuwen en de wijze waarop de akkers
werden bewerkt en vruchtbaar gehouden?
6. Resultaten en discussie
De aangetroffen botanische macroresten in de voor analyse geselecteerde monsters zijn
vermeld in de bijlagen 1 t/m 8. De aangetroffen soorten zijn onderverdeeld in
gebruiksplanten en wilde planten. Binnen de categorie gebruiksplanten is een
onderverdeling aangebracht die is gebaseerd op het vermoedelijke vroegere gebruik. De
wilde planten zijn ingedeeld op grond van de vegetatiestructuur en abiotische
standplaatsfactoren als vochtgehalte, trofietoestand en zuurgraad. 22 Met nadruk moet wel
worden gesteld dat deze indeling gebaseerd is op het huidige voorkomen in Nederland en
dat deze indeling niet kritiekloos toegepast mag worden op vroegere vegetaties. Dit geldt
vooral voor door mensen beïnvloede vegetaties. Toch wordt omwille van de
20 Van de Ven 1996.
21 Eijskoot, De Ridder & Brinkkemper 2007e
22 Tamis et al. 2004.

BIAXiaal 435 22
herkenbaarheid in de bijlagen uitgegaan van het huidige voorkomen. Bij de bespreking
van de diverse vegetatietypen zullen indien nodig nuanceringen op de indelingen worden
aangebracht.
6.1 MIDDEN-BRONSTIJD B
De resultaten van het macrorestenonderzoek uit deze periode staan vermeld in bijlage 1.
In het monster uit de top van het oudere Hollandveenpakket-Hv-5 (07.0104.1) zijn
relatief veel zaden gevonden van spies- en/of uitstaande melde (Atriplex patula/prostrata)
en zeegroene ganzenvoet en/of rode ganzenvoet (Chenopodium glaucum/rubrum).
De zaden van de twee meldesoorten lijken zoveel op elkaar dat meestal geen
betrouwbaar onderscheid tussen de twee te maken is. De standplaatsen komen echter
behoorlijk overeen. 23 In het binnenland kunnen beide soorten op zeer voedselrijke
standplaatsen zoals mesthopen worden aangetroffen. Spiesmelde (Atriplex prostrata) is
van nature echter een echte kustplant, die voornamelijk op aanspoelsel aan de randen van
kwelders voorkomt. Beide soorten zijn dol op stikstof (nitraat). Daarom komen ze vooral
voor op plaatsen waar zich veel organisch materiaal ophoopt dat bovendien snel vergaat.
Ook de standplaatsen van rode en zeegroene ganzenvoet komen behoorlijk overeen. De
planten komen vooral voor op vochtige, open, stikstofrijke plaatsen. Natuurlijke
standplaatsen zijn te vinden op open plekken aan oevers van allerlei wateren. Ook komen
de soorten voor op door mensen beïnvloede standplaatsen zoals tuinen, mesthopen en
natte, stukgetrapte plekken in weilanden. Beide ganzenvoeten kunnen een beetje zout
verdragen.
Andere opvallende vondsten in de top van het oudere Hollandveenpakket-Hv-5 zijn de
vele zaden van heen (Bolboschoenus maritimus) en de ephippia van watervlooien
(Cladocera).
Heen, ook wel zeebies genoemd, is een pionier van ondiep, zoet of brak water.
Ondanks de naam zeebies, verdraagt de plant geen langdurige overstroming met zout
water. In het kustgebied komt heen alleen voor op plaatsen waar het zoute water flink is
verdund met zoet water, zoals aan riviermondingen of in depressies waar zoet water kan
accumuleren.
In poldersloten in het westen van ons land kan heen ook worden aangetroffen.
Ephippia worden onder bepaalde milieuomstandigheden door vrouwelijke
watervlooien tijdens het vervellen gevormd, en bevatten een of enkele eieren. Ze vormen
een soort bescherming, waardoor de eieren onder barre omstandigheden (vorst,
langdurige droogte) kunnen overleven. De ephippia van sommige soorten watervlooien
blijven op het wateroppervlak drijven waardoor ze vaak met vele duizenden aanspoelen
op een oever.
In het monster uit de klei (Kl-4) zijn niet veel botanische macroresten gevonden. Het
gaat onder andere om enkele zaden van oeverplanten zoals galigaan (Cladium mariscus),
kleine watereppe (Berula erecta) en mattenbies (Schoenoplectus lacustris). Deze soorten
komen langs oevers van zoet of zwak brak (galigaan) water voor.
Een opvallende verschijning is zeeaster (Aster tripolium), ook wel zulte genoemd.
Zeeaster is een zogenaamde facultatieve halofyt. Dergelijke planten komen voor op zilte
standplaatsen maar kunnen het ook lang uithouden op standplaatsen die vroeger onder
invloed van de zee stonden maar in de loop van de tijd verzoet zijn. Zeeaster is in het
kustgebied een vertrouwde verschijning in allerlei grasland- en oevervegetaties. Ook in
milieus die in de loop van de tijd verzoet zijn geraakt kan zeeaster echter hier en daar in
graslanden en oevervegetaties worden aangetroffen.
Ook in het monster uit de basis van het jongere veenpakket (Hv-4) zijn maar weinig
determineerbare plantenresten aangetroffen. Een voorzichtige conclusie is dat de oever-
23 Volgens sommige vegetatiekundigen is het niet zeker of beide meldes wel als verschillende
soorten beschouwd mogen worden (Weeda et al. 1985, 166). Dat de zaden en de
standplaatsen van de twee ‘soorten’ veel op elkaar lijken, is dus niet zo vreemd.

BIAXiaal 435 23
en moerasvegetatie zich na de overstroming weer heeft hersteld, maar dat er daarna
minder graslandplanten en ganzenvoeten waren.
Het lijkt er bovendien op dat op de top van het Hollandveen een flink verstoorde
vegetatie aanwezig was die gedomineerd werd door planten van oevers en natte
graslanden. De verstoring kan worden afgeleid uit de goede vertegenwoordiging van de
ganzenvoeten en meldes. Helaas is niet duidelijk of de verstoring een antropogene of
natuurlijke oorzaak heeft. De verstoring kan gezien worden als voorbode van de
naderende overstromingen.
6.2 VROEGE IJZERTIJD
Uit de Vroege IJzertijd zijn drie monsters onderzocht. Eén monster (10.0016) is
afkomstig uit een plantaardig pakket dat op de buitenkant van de boomstamkano is
aangetroffen en waarmee de kano intentioneel dan wel op natuurlijke wijze is afgedekt.
Het monster is van hetzelfde materiaal afkomstig als pollenmonster BX3148. De beide
andere monsters komen uit de vloerlaag van Vz-G06-G01 (06.0007) en de
leef/cultuurlaag in een omheinde ruimte, een vermoedelijke veekraal (06.0281). De
resultaten van het macrorestenonderzoek aan de monsters staan vermeld in bijlage 2.
Het monster van de kano
In dit monster zijn wat de cultuurgewassen betreft enkele zaden van vlas (Linum
usitatissimum) aangetroffen. Daarnaast zijn voornamelijk resten van water-, oever-, en
moerasplanten gevonden. Ook de soorten uit de categorie ‘Pioniers van stikstofrijke, natte
bodems’ hebben zeer waarschijnlijk deel uitgemaakt van een oever- of moerasvegetatie.
Deze planten stonden op plaatsen waar de natuurlijke vegetatie beschadigd werd
waardoor open, modderige plaatsten op de oever ontstonden. Dit was zeer waarschijnlijk
de oever waar de kano voor de laatste keer aanmeerde (of aanspoelde).
Blijkbaar bevonden zich op deze plaats ook zaden van vlas in of op de bodem. Deze
zaden kunnen afkomstig zijn uit dorsafval van vlas. Mogelijk is er afval van de lijnzaadof
vezelproductie op de oever terechtgekomen. Vlas werd vroeger vaak geroot in
stromend water. Het aantreffen van vlasresten op een oever kan daarom in principe goed
verklaard worden.
Dat in het monster veel resten van waterorganismen zijn gevonden, is ook niet
verbazingwekkend. Van waterranonkels (Ranunculus subgen. Batrachium) zijn de meeste
resten gevonden. Waterranonkels zijn een soort boterbloemen die aangepast zijn aan het
leven in water. Ze komen echter niet in elk watertype voor. Waterranonkels kunnen beter
dan de meeste andere waterplanten tegen droogvallen van hun groeiplaats. Ook zijn ze
beter bestand tegen waterbeweging en kunnen ze in tegenstelling tot andere waterplanten
voedingsstoffen uit de bodem opnemen. Waterranonkels zijn daardoor in het voordeel ten
opzichte van andere waterplanten in wateren die voedselarmer zijn dan de bodem
eronder. In stilstaande, niet droogvallende, voedselrijke wateren worden ze
weggeconcurreerd door andere waterplanten. 24
De monsters uit de cultuurlagen
De botanische samenstelling van deze twee monsters vertoont veel overeenkomsten.
Wat gebruiksplanten betreft zijn resten van bedekte gerst (Hordeum vulgare var. vulgare)
en braam (Rubus fruticosus) gevonden. Van gerst is alleen een verkoolde korrel in de
cultuurlaag van Vz06-G01 gevonden. Van braam zijn in beide cultuurlagen enkele
(onverkoolde) pitten gevonden.
Wat de wilde planten betreft valt vooral het grote aantal zaden van grote brandnetel
(Urtica dioica) op. Grote brandnetels doen het goed op relatief stabiele, stikstofrijke,
matig vochtige, bij voorkeur schaduwrijke standplaatsen. In antropogene context staan de
24 Weeda et al. 1985, 237.

BIAXiaal 435 24
planten vaak op plaatsen die wel door de mens met voedingsstoffen (lees: afval) zijn
verrijkt, maar waar de bodemverstoring beperkt blijft. Meestal staan de planten bij
opslagplaatsen (hout, afval), in of langs erfafscheidingen of heggen, of vlak langs wanden
van gebouwen of andere structuren (zie figuur 8).
Figuur 8
Struweel van grote brandnetels (Urtica dioica) bij de ingang van een weiland bij Bergen
(NH) (© BIAX Consult).
De meeste andere resten van wilde planten zijn afkomstig van soorten uit oevervegetaties
of natte/vochtige graslanden. Dit geldt ook voor de soorten die volgens het gehanteerde
systeem van ecologische groepering staan ingedeeld bij de ‘Pioniers van stikstofrijke,
natte bodems’. Helaas is niet helemaal duidelijk in hoeverre de resten afkomstig zijn van
contemporaine, lokale vegetaties danwel van planten die voorafgaande aan de bewoning
op de locatie groeiden. De goede vertegenwoordiging van zeegroene en/of rode
ganzenvoet (Chenopodium glaucum/rubrum) wijst echter op verstoring van het
oorspronkelijke veenoppervlak, waardoor we denken dat de resten in elk geval
gedeeltelijk representatief zijn voor de milieuomstandigheden tijdens of vlak voor de
bewoning.
De zaden en knopschubben van els (Alnus) die in beide monsters zijn gevonden, wijzen
op de aanwezigheid van minimaal één els in de nabije omgeving (maximaal enkele
tientallen meters van de monsterlocatie verwijderd).
Er zijn geen botanische aanwijzingen gevonden voor grondbewerking.
6.3 MIDDEN- EN LATE IJZERTIJD
De resultaten van het macrorestenonderzoek uit deze perioden staan vermeld in de
bijlagen 3 t/m 6. De analyseresultaten zullen hieronder per contextype worden besproken.

BIAXiaal 435 25
6.3.1 De woonstalhuizen
Uit woonstalhuizen zijn in totaal tien monsters onderzocht. Voor de exacte herkomst van
de monsters wordt verwezen naar tabel 4.
Gebruiksplanten
In de monsters uit de woonstalhuizen zijn zeer veel resten van cultuurgewassen en andere
gebruiksplanten gevonden. Het gaat om zaden (dan wel korrels) en dorsafval van haver
(Avena), gerst (Hordeum vulgare), pluimgierst (Panicum miliaceum), emmertarwe
(Triticum dicoccon), broodtarwe (Triticum aestivum), erwt (Pisum sativum), paardenboon
(Vicia faba var. minor), raapzaad (Brassica rapa), huttentut (Camelina sativa), vlas
(Linum usitatissimum), gewone braam (Rubus fruticosus) en mogelijk spelt (Triticum cf.
spelta). Daarnaast zijn enige tientallen (verkoolde) graankorrels gevonden die zodanig
beschadigd waren dat niet kon worden vastgesteld van welk graan ze afkomstig zijn. De
kans is echter groot dat ze van emmertarwe of gerst zijn.
Van de haverkorrels kon niet precies de soort worden vastgesteld omdat de hiervoor
benodigde kafresten niet in de monsters zijn aangetroffen. Hierdoor kunnen de korrels en
de kafnaald zowel van echte (gecultiveerde) haver (Avena sativa) als van het
akkeronkruid oot (Avena fatua) afkomstig zijn. Oot was in de prehistorie een
akkeronkruid. Zaden van deze plant worden in prehistorische context heel vaak in
combinatie met emmertarwe en gerst gevonden. Het is mogelijk dat rijpe zaden van oot
met een cultuurgewas meegeoogst worden, en zo op een nederzettingsterrein terecht
komen. De kans dat dit gebeurt, is echter minder groot dan bij echte haver, omdat de
meeste korrels van oot bij rijpheid van de plant vallen en niet zoals bij echte haver het
geval is, aan de plant blijven zitten als het graan rijp is. 25 Alleen als oot in onrijpe
toestand met een ander cultuurgewas meegeoogst wordt, zijn resten van dit onkruid in een
nederzetting te verwachten. Uit eerder verricht archeobotanisch onderzoek is gebleken dat
echte haver vanaf de IJzertijd in ons land voorkomt. Als de haverkorrels uit de
woonstalhuizen van echte haver afkomstig zijn, dan speelde dit graan waarschijnlijk geen
belangrijke rol in de economie van de nederzetting(en). Er zijn namelijk maar weinig
korrels van gevonden. Al met al zijn de aanwijzingen voor locale verbouw van
gecultiveerde haver niet groot.
Van emmertarwe en gerst zijn veel meer resten gevonden. Beide granen werden in de
IJzertijd veel verbouwd door de boeren in ons land; ook in de Vergulde Hand-West was
dit blijkbaar het geval. Ook van vlas zijn relatief veel resten gevonden, vooral in het
haardmonster in Vz09-G09. Vlas is een zeer oud cultuurgewas dat zowel voor de vezels
(linnen) als voor de oliehoudende zaden (lijnzaad, lijnolie) verbouwd kan worden. Waar
de IJzertijdbewoners van de Vergulde Hand-West het gewas voor hebben gebruikt, kan
helaas niet met zekerheid worden achterhaald. Het is echter heel goed mogelijk dat zowel
de vezels als de zaden werden gebruikt. Vlasvezels kunnen worden gebruikt voor de
productie van textiel en touw. Uit de zaden kan olie geperst worden die in de voeding of
voor verlichting gebruikt kan worden.
Van broodtarwe zijn in een monster uit Vz09-G01 aarspilfragmenten gevonden.
Broodtarwe is een graan dat al door de boeren van de Rössen-cultuur in ons land werd
verbouwd (zo’n 6700 jaar geleden). Het is vergeleken met de andere graansoorten een
veeleisend gewas dat voor een goede opbrengst beslist een voedselrijke bodem nodig
heeft, die bovendien niet te nat mag zijn. Bij voorkeur wordt broodtarwe verbouwd op
kalkrijke kleigrond. 26 De vondst van broodtarwe is bijzonder omdat tot op heden nog
geen zekere IJzertijdvondsten van dit graan uit het Nederlandse kustgebied bekend waren.
Van huttentut, ook wel dederzaad genoemd, zijn alleen in het haardmonster uit Vz09-
G09 zaden gevonden. Vanaf de IJzertijd werd dit gewas zeer populair in de Nederlandse
landbouw. Huttentut stelt niet veel eisen aan de bodem waarop het verbouwd wordt. Het
25 Zohary & Hopf 1994, 74.
26 Körber-Grohne 1987, 28.

BIAXiaal 435 26
staat bekend als een relatief ‘snel’ gewas dat al 12-14 weken na het zaaien geoogst kan
worden. 27
Van erwt en paardenboon zijn maar enkele vondsten gedaan. Dit betekent echter niet
dat deze peulvruchten slechts een marginale rol speelden in de economie van de
nederzetting(en). Peulvruchten blijven in onverkoolde toestand heel slecht bewaard. In
verkoolde staat is de conserveringskans beter, maar de kans dat peulvruchten verkolen is
veel minder groot dan bij granen het geval is. Dit komt omdat granen een veel grotere
kans hebben met vuur in aanraking te komen dan andere cultuurgewassen. Granen
werden vroeger namelijk vaak geëest (licht geroosterd) om het dorsen te
vergemakkelijken en/of de opslagcondities te verbeteren (de kiem wordt door het eesten
gedood, waardoor het graan niet in de opslagruimte gaat kiemen). Bij peulvruchten is
eesten niet nodig. Bovendien worden peulvruchten niet in ovens gebakken (zoals
graanproducten), maar in water gekookt, hetgeen de kans op verkolen aanzienlijk
verkleint.
Erwten werden al door de eerste boeren in ons land verbouwd. Paardenboon, ook wel
duivenboon of veldboon genoemd, is in de IJzertijd een nieuw gewas in de Nederlandse
landbouw. Het is landbouwhistorisch bezien de voorloper van onze huidige tuinboon die
veel grotere en plattere zaden heeft dan de ouderwetse paardenboon.
In twee monsters zijn ook zaden van raapzaad gevonden. Hoewel de huidige
Nederlandse naam doet vermoeden dat raapzaad vooral voor de productie van het
oliehoudende zaad werd verbouwd, is het gewas vroeger ook voor andere doeleinden
verbouwd. Voorbeelden hiervan zijn rapen en raapkruid. In het eerste geval ligt de nadruk
op het verbouwen van de knollen. In het tweede geval is het blad (loof) het belangrijkste
product. Rapen werden zeer waarschijnlijk ook wel door de bewoners van de Vergulde
Hand-West verbouwd. In zijn boek ‘De re Rustica’ (over de landbouw) schrijft Columella
dat de Galliërs rapen zowel voor menselijke consumptie als voor veevoer verbouwden.
Het was een belangrijk voedsel tijdens de wintermaanden. 28 Ook het zaad werd
waarschijnlijk wel gebruikt. Er zijn aanwijzingen dat raapzaad al in de IJzertijd voor de
zaden werd verbouwd. 29 De zaden werden geoogst van voederrapen die in de winter op
de akker of in de tuin waren blijven staan. In het volgende voorjaar schoten deze rapen
dan in bloei, waarna het oliehoudende zaad geoogst kon worden. 30 Het zaad werd
vervolgens geperst, waarna de olie voor verlichting of in de voedselbereiding gebruikt
werd. Bij verbouw van raapzaad voor het blad krijgen de planten niet de kans om zaad te
vormen. De op de vindplaats aangetroffen zaden duiden daarom op verbouw van
raapzaad voor de rapen en/of het zaad.
De zaden van kool (Brassica) die in het monster uit de haard van gebouw 09 zijn
gevonden, konden niet nauwkeurig worden gedetermineerd. Hierdoor kunnen ze behalve
van raapzaad ook van zwarte mosterd (Brassica nigra) afkomstig zijn. Zwarte mosterd is
een plant die oorspronkelijk afkomstig is uit het oostelijke Middellandse-Zeegebied. De
zaden bevatten een hoog gehalte aan mosterdolie, wat de reden is voor de verspreiding
van de plant als cultuurgewas. Vooral in middeleeuwse en jongere contexten worden de
zaden (of fragmenten) heel vaak in consumptieafval gevonden, hetgeen een betrouwbare
aanwijzing is voor het gebruik van mosterd. Zwarte mosterd heeft zich echter ook als
zogenaamde rivierbegeleider op een natuurlijke manier verspreid. Dat is de reden dat we
bij vondsten van de zaden van deze plant in het rivierengebied meestal voorzichtig zijn.
Omdat de resten bovendien niet nauwkeurig konden worden gedetermineerd, lijkt het
beter niet al te veel conclusies aan de vondsten te verbinden.
Van pluimgierst zijn in twee monsters resten gevonden. Pluimgierst is een graan dat al
in de Bronstijd in ons land een belangrijk cultuurgewas was. Het is in tegenstelling tot de
27 Körber-Grohne 1987, 390.
28 Columella, De re Rustica II, 171.
29 Brinkkemper 1993, 57.
30 Van Haaster 1997, 71.

BIAXiaal 435 27
andere aangetroffen granen een zogenaamde C 4 -plant. Dergelijke planten komen vooral
voor in de warmere delen van de wereld. De benaming C 4 -plant betekent dat ze op een
bijzondere manier kooldioxide vastleggen en daarbij minder water nodig hebben dan
andere planten. Dit stofwisselingsproces werkt alleen goed bij temperaturen die overdag
niet onder de 12 °C komen. Daarom werd gierst in ons land vooral op droge, zandige
bodems verbouwd die snel opwarmen. Op vochtige (koude) grond doet pluimgierst het
niet goed. Het lijkt daarom aannemelijk te veronderstellen dat de gierst op droge, zandige
bodems in de omgeving werd verbouwd.
In een aantal monsters werden aarvorkjes gevonden die sterk lijken op aarvorkjes van
spelt. Aarvorkjes zijn onderdelen van de aar waarmee elke graankorrel aan de aarspil
vastzit. Spelt is een tarwesoort die tegenwoordig niet meer in ons land wordt verbouwd,
maar in de IJzertijd kwam het op de zandgronden in ons land wel hier en daar voor.
Van emmertarwe, broodtarwe, gerst, vlas en (mogelijk) spelt is dorsafval gevonden.
Op grond van de aan- of afwezigheid van dorsafval kunnen soms conclusies worden
getrokken over lokale verbouw of import van cultuurgewassen. Uitgangspunt bij dit
onderzoek is het gegeven dat dorsafval in principe achterblijft op de nederzetting waar het
cultuurgewas geproduceerd (verbouwd) wordt, en dat het dus niet met het gedorste
product verhandeld wordt. 31 De aard van het dorsafval moet hierbij echter wel in
ogenschouw genomen worden. Van emmertarwe en (mogelijk) spelt zijn bovengenoemde
aarvorkjes gevonden. Deze kafresten zitten na de eerste dorsing (op de
productienederzetting) nog aan de graankorrels vast. In deze vorm wordt het graan ook
verhandeld. 32 Aarvorkjes worden pas vlak voor consumptie tijdens een tweede dorsronde
verwijderd (bijvoorbeeld d.m.v. stampen of eesten). Hoewel we op grond van de
aangetroffen resten dus niet kunnen bewijzen dat de emmertarwe en misschien de spelt
lokaal zijn verbouwd, is het gezien de rurale context waarin de resten zijn gevonden wel
aannemelijk.
Van gerst en broodtarwe zijn aarspilsegmenten gevonden. 33 Deze onderdelen van de
aar worden tijdens de eerste dorsing (op de productienederzetting) van de korrels
gescheiden. Grote hoeveelheden aarspilsegmenten, zoals van gerst in het monster uit
Vz01-G01, duiden daarom op lokale productie van dit graan. Van broodtarwe zijn minder
aarspilsegmenten gevonden dan van gerst, maar toch denken we dat dit graan ook lokaal
verbouwd werd. Op grond van de macrobotanische analyses kan echter niet worden
achterhaald waar het graan precies werd verbouwd. Gerst is wat bodemgesteldheid betreft
niet zo veeleisend en kan ook op ontwaterde veengrond worden verbouwd. 34 Zoals
hierboven al werd gesteld, is broodtarwe echter wel een veeleisend gewas. Het levert
alleen een redelijke opbrengst op goed gedraineerde humus- en kalkrijke leem of
kleibodems. Op veenbodems is tarwe niet succesvol. 35 Dit laatste betekent uiteraard niet
dat tarwe vroeger nooit op veen verbouwd werd. Uit schriftelijke bronnen blijkt dat tarwe
(en gerst) tijdens de Middeleeuwen in Waterland op opgehoogde slootkanten werd
verbouwd. De slootkanten in dit veengebied werden opgehoogd met modder die uit de
sloten werd opgebaggerd. Zo ontstonden langgerekte akkers die geschikt waren voor de
verbouw van graan, waaronder tarwe. 36 Op deze wijze kan de tarwe (en andere
cultuurgewassen) ook in de Vergulde Hand-West zijn verbouwd. Uiteraard kunnen de
granen ook op iets verder weg gelegen oeverwallen zijn verbouwd en in de nederzetting
zijn verwerkt.
31 Zie o.a. Hillman 1984; Jones 1984.
32 Hillman 1984, 8.
33 Een aarspil bestaat anatomisch bezien uit meerdere segmenten, die vaak afzonderlijk worden
gevonden. Soms worden meerdere segmenten aaneen gevonden. In die gevallen spreken we
van aarspilfragmenten.
34 Zie discussie in Brinkkemper 1993, 125.
35 Renfrew 1973, 66.
36 Janse 1980, 37. Zie ook Van de Ven 1993, 45 over toemaak.

BIAXiaal 435 28
Van vlas zijn enkele duizenden kapselfragmenten gevonden. De kapsels zijn de delen van
de vlasplant waarin zich de zaden (het lijnzaad) bevinden. Al in een vroeg stadium van de
vezelproductie (vóór het roten) worden de kapsels verwijderd. Dit wordt gedaan door het
vlas te repelen of te boten. Ook als het vlas verbouwd wordt voor de oliehoudende zaden,
worden de kapsels van de planten verwijderd. De vondst van de kapselfragmenten
betekent dus dat we te maken hebben met afval dat is vrijgekomen bij de verwerking van
vlas. Het vlas werd in de IJzertijd zonder enige twijfel door de boeren in de Vergulde
Hand-West verbouwd.
Het verbouwen en verwerken van vlas voor de vezelproductie is een arbeidsintensief
proces dat een bijzondere organisatie vereist. Om de waardevolle vezelbundels te
scheiden van de rest van de stengel dient namelijk een aantal tijdrovende processen te
worden doorlopen. Eén van de eerste stadia in de vezelproductie is het roten. Meestal
gebeurt dit na het repelen of boten. Tijdens het roten komen de vezelbundels los te liggen
van de rest van de stengel. Dit gebeurt in water onder invloed van bacteriën die de pectine
waarmee de vezelbundels vastzitten aan de zogenaamde houtpijp afbreken. Een van de
oudste manieren van roten is het veldroten, ook wel dauwroten genoemd. Hierbij werd
het vlas op het veld te roten gelegd waarbij gebruik werd gemaakt van de dauw. Deze
manier van roten was niet arbeidsintensief, maar legde wel beslag op een bepaald
oppervlak aan grond. Als het vlas op de vlasakker zelf te roten werd gelegd, was deze pas
laat beschikbaar voor een ander gewas, en als het vlas op een andere plaats te roten werd
gelegd was dit veld tijdelijk niet beschikbaar als weidegrond. Toch werd veldroten veel
toegepast omdat er weinig investeringen voor nodig waren en het rendement van het werk
daarom hoog was.
Op plaatsen waar veel stromend water beschikbaar was, werd ook rivierroten
toegepast. Deze methode had belangrijke voordelen ten opzichte van dauwroten. Door het
roten in stromend water werd een betere vezelkwaliteit verkregen dan met dauwroten het
geval was. Bovendien legde deze vorm van roten geen beslag op grond. De nadelen van
rivierroten waren echter dat het vlas bijeen moest worden gehouden, het mocht immers
niet wegdrijven. Bij kleine hoeveelheden bond men de bundels vlas met touwen aan de
oever vast. Ook werden stroomafwaarts wel versperringen in de rivier aangebracht om te
voorkomen dat het vlas wegdreef. Dit was een in Nederland veel toegepaste praktijk. In
jongere tijden werd het vlas in speciale rootbakken geroot die in de rivier werden
geplaatst.
Na het roten dienen de vezels los gemaakt te worden van de rest van de stengel (de
houtpijp). Hiertoe worden de gerote stengels gedroogd, waarna het zogenaamde ‘braken’
of ‘brakelen’ kan plaatsvinden. Het braken heeft als doel de houtpijp in kleine stukjes
(ook wel ‘lemen’ of ‘scheven’ genoemd) te breken. Dit gebeurde vroeger door met een
hard voorwerp op de stengels te slaan. Om de ‘scheven’ of ‘lemen’ die zich na het braken
tussen de vezels bevinden te verwijderen, vindt vervolgens het ‘zwingelen’ plaats: de
scheven of lemen worden uit de vezels geslagen of eruit ‘geschreept’. Nadat de vezels
zijn gekamd en schoongemaakt, zijn ze klaar voor de productie van touw en textiel. 37
Behalve de hierboven vermelde cultuurgewassen speelden ongetwijfeld een groot aantal
wilde planten een rol in het dagelijkse leven van de bewoners. Zonder speciale
vondstomstandigheden is het echter in de meeste gevallen onmogelijk te bepalen of een
wilde plant daadwerkelijk door de bewoners werd gebruikt of niet. Een uitzondering
vormen de zaden van zogenaamde wilde fruitsoorten. 38 In twee monsters uit gebouw 01
werden zaden van de gewone braam gevonden. We nemen aan dat deze smakelijke
vruchten in de natuurlijke omgeving van de nederzetting werden verzameld.
37 Dewilde 1984.
38 Bijvoorbeeld bramen, frambozen, vlierbessen, rozenbottels, sleepruimen, bosbessen en
hazelnoten.

BIAXiaal 435 29
Wilde planten: onkruiden
Resten van wilde planten die in archeologische context worden gevonden, kunnen veel
informatie opleveren over de milieuomstandigheden en menselijke activiteit op en rond
een nederzettingsterrein, akkers en door de mens geëxploiteerde vegetaties zoals
graslanden.
Bij de interpretatie van onkruidvondsten op archeologische vindplaatsen maken we
vaak onderscheid tussen verkoolde en onverkoolde zaden. Van verkoolde onkruidzaden
wordt meestal verondersteld dat ze samen met graan in een nederzetting terecht zijn
gekomen. 39 Omdat granen een grote kans hebben om met vuur in aanraking te komen
tijdens processen die met dorsen (eesten) en voedselbereiding te maken hebben, kunnen
de met het graan meegeoogste onkruiden eveneens verkoold raken. Van verkoolde
onkruidzaden nemen we daarom aan dat ze representatief zijn voor de omstandigheden op
de graanakkers. Van onverkoolde onkruidzaden is dat veel minder zeker; deze kunnen
ook van het nederzettingsterrein of uit de (semi)natuurlijke omgeving van de nederzetting
afkomstig zijn. Hieronder zal per vegetatiecategorie worden nagegaan wat de betekenis
van de wilde-plantenvondsten is.
Bij de categorie ‘Onkruiden van voedselrijke akkers en tuinen’ gaat het om eenjarige
stikstofliefhebbers zoals zwarte en beklierde nachtschade (Solanum nigrum), paarse
dovenetel (Lamium purpureum), melganzenvoet (Chenopodium album), perzikkruid
(Persicaria maculosa), vogelmuur (Stellaria media), gekroesde melkdistel (Sonchus
asper) en gewone melkdistel (Sonchus oleraceus). Vooral van de laatste drie soorten zijn
zeer veel zaden gevonden. Alle genoemde soorten groeien bij voorkeur op stikstofrijke of
zeer stikstofrijke plaatsen. Tegenwoordig komen ze daarom algemeen voor in moestuinen
en hakvruchtakkers (tussen aardappels, rapen, bieten e.d.). We weten niet helemaal zeker
of de meldezaden van uitstaande melde (Atriplex patula) of spiesmelde (Atriplex
prostrata) afkomstig zijn. Uitstaande melde is onkruid van moestuinen, hakvruchtakkers
en mesthopen. Spiesmelde is een echte kustplant, maar in het binnenland komen haar
standplaatsen overeen met die van uitstaande melde.
De vondst van veel zaden van de bovengenoemde soorten in archeologische
grondsporen wordt vaak in verband gebracht met de vroegere aanwezigheid van tuinen op
een nederzettingsterrein. Bij een tuin moeten we denken aan een stuk grond waar kruiden,
groenten en andere arbeidsintensieve gewassen werden verbouwd. Vanwege het
intensieve gebruik van deze stukken grond werden ze meestal flink bemest. Dit verklaart
de aanwezigheid van eenjarige, stikstofminnende planten. Of de vondst van de vele zaden
van de genoemde planten inderdaad betekent dat de IJzertijdbewoners van de Vergulde
Hand-West moestuinen hadden, kan niet met zekerheid worden bewezen, maar we
hebben het sterke vermoeden dat dit wel het geval was. De tuinen waren zeer
waarschijnlijk omheind om ze tegen loslopende dieren te beschermen.
Gewoon varkensgras (Polygonum aviculare) en grote weegbree (Plantago major) zijn
echte tredplanten die op door mensen en dieren veel betreden plaatsen kunnen worden
aangetroffen. De vondst van zaden van deze planten op een nederzettingsterrein wekt
daarom geen verbazing. De soorten komen echter ook voor in intensief beweide (en
betreden) graslanden. Door hun laag-bij-de-grondse vorm hebben varkensgras en grote
weegbree zich goed aangepast aan intensieve begrazing.
Onkruiden uit de categorie ‘Planten van voedselrijke ruigten’ staan onder andere op
‘verloren hoekjes’. Het gaat hierbij om standplaatsen die door de mens met
voedingsstoffen (lees: afval), zijn verrijkt maar die niet intensief worden gebruikt. In elk
geval worden de standplaatsen niet vaak betreden of anderszins verstoord. Vaak staan de
planten bij afvalhopen, opslagplaatsen (bijv. houtvoorraden, afval), in en langs
erfafscheidingen of hekken en vlak langs wanden van gebouwen of andere constructies.
Veel soorten kunnen forse afmetingen bereiken waardoor minder intensief gebruikte
plekken op en rond een nederzettingsterrein een ‘ruig’ uiterlijk krijgen. Voorbeelden van
39 Knörzer 1971, 100; Bakels 1978, 68; Pals 1984, 314; Gehasse 1995, 61.

BIAXiaal 435 30
dergelijk ‘ruigtekruiden’ waarvan resten in de monsters zijn gevonden, zijn grote
brandnetel (Urtica dioica), klit (Arctium) en beklierde duizendknoop (Persicaria
lapathifolia). Vooral van grote brandnetel zijn zeer veel zaden gevonden. Grote
brandnetels staan meestal op matig vochtige, enigszins beschaduwde plaatsen.
Op het nederzettingsterrein was ook sprake van standplaatsen waar onkruiden uit de
categorie ‘Pioniers van stikstofrijke, natte bodems’ groeiden. Het gaat onder andere om
greppelrus (Juncus bufonius), waterpeper (Persicaria hydropiper), goudzuring (Rumex
maritimus), blaartrekkende boterbloem (Ranunculus sceleratus) en watermuur (Stellaria
aquatica). Plaatsen waar deze planten bij voorkeur groeien zijn bijvoorbeeld periodiek
droogvallende, modderige oevers, greppels of (natte) mesthopen. Ze kunnen echter ook
op open, stukgetrapte (modderige) plekken in graslanden gestaan hebben.
Hoewel de planten ook wel in zuiver natuurlijke milieus kunnen voorkomen
(bijvoorbeeld langs rivieroevers) blijkt in de praktijk dat de standplaatsen meestal door
mensen of vee zijn beïnvloed. Dit geldt vooral voor natte, van oorsprong voedselarme
milieus. 40
Graslandplanten
Een groot aantal plantenresten in de geanalyseerde monsters is afkomstig van soorten die
tegenwoordig bekend staan als graslandplanten. Dit betekent zonder enige twijfel dat
grasland een belangrijk vegetatietype in de omgeving was. Grasland is een term die in de
vegetatiekunde gebruikt wordt om een bepaalde vegetatiestructuur aan te duiden. Hoewel
in graslanden echte grassen (Poaceae) kunnen voorkomen, is de aan- of afwezigheid van
grassen geen criterium om een bepaald vegetatietype tot grasland te rekenen. In veel
(natuurlijke) graslanden komen zelfs meer soorten andere kruiden voor dan grassen. Dit
geldt niet voor onze huidige intensief begraasde weiden, maar wel voor ‘ouderwetse’,
minder intensief gebruikte graslanden. Graslanden zijn volgens de moderne
vegetatiekundige definitie korte, gesloten vegetaties zonder hoog opschietende kruiden of
struiken. Aan deze definitie voldoen ook veel vegetaties waarin ‘Planten van
storingsmilieus’ een belangrijk aandeel hebben. Meestal verschijnen deze planten in
grasland als sprake is van begrazing en/of wisselende waterstand.
Als we goed naar de soortensamenstelling kijken, dan kunnen we belangrijke dingen
te weten komen over de aard van het grasland, dat in de economie van de nederzetting
waarschijnlijk een belangrijke rol heeft gespeeld. Veel graslandplanten zijn kenmerkend
voor zogenaamde storingsmilieus. Het gaat onder andere om zilverschoon (Potentilla
anserina), gewone en/of slanke waterbies (Eleocharis palustris/uniglumis), zomprus
(Juncus articulatus), water- en akkermunt (Mentha aquatica/arvensis), gewone
waternavel (Hydrocotyle vulgaris), voszegge (Carex otrubae/vulpina) en pitrus (Juncus
effusus). De verstoring waar deze planten zo van lijken te houden, is wisselende
waterstand of regelmatige begrazing. Ze worden tegenwoordig veel aangetroffen in
graslanden die ’s winters onder water staan en ’s zomers begraasd (en betreden!)
worden. 41 Planten uit storingsmilieus worden in archeologische context heel vaak
aangetroffen in dierlijke mest. Ze vormen een aanwijzing voor extensieve begrazing van
vochtig grasland. Ook de bij de tredplanten ingedeelde grote weegbree (Plantago major),
wordt vaak in dergelijke graslanden gevonden. Vanwege haar grote resistentie tegen
betreding staat grote weegbree vaak op door vee druk bezochte plaatsen.
De vele ‘normale’ graslandplanten wijzen op een grasland op vochtige, voedselrijke
bodem waar geen sprake lijkt te zijn van directe mariene invloed. Wel moet gezegd
worden dat een aantal van de hierboven genoemde storingsindicatoren kan worden
aangetroffen onder licht brakke omstandigheden of in graslanden die in het verleden
onder brakke invloed stonden. Ook de bij de kwelderplanten ingedeeld zilte rus (Juncus
gerardi) kan onderdeel hebben uitgemaakt van een zoet grasland dat in het verleden
40 Schaminée et al. 1998, 175.
41 Schaminée et al. 1996, 34, 35.

BIAXiaal 435 31
onder brakke invloed stond. De planten houden het vaak nog tientallen jaren onder de
inmiddels verzoete milieuomstandigheden uit, vooral als ze niet teveel concurrentie van
echte grassen hebben. Dat is het geval langs slootkanten van enigszins brakke wateren, op
open plekken in graslanden en in aan rietland grenzende graslanden die door koeien
worden begraasd. 42
Op open, stukgetrapte, modderige plekken in het grasland kunnen de hierboven al
genoemde greppelrus, goudzuring en blaartrekkende boterbloem gestaan hebben.
Tot slot van deze paragraaf moet worden vermeld dat ook sommige oeverplanten in het
hierboven beschreven grasland gestaan kunnen hebben. In natuurlijke situaties gaan
oever- en graslandvegetaties namelijk geleidelijk in elkaar over.
Water-, oever- en moerasplanten
Ook deze categorie is in bijna alle monsters goed vertegenwoordigd. Resten van echte
waterplanten zijn alleen in het haardmonster uit gebouw 09 gevonden. Het gaat om
enkele onverkoolde (!) zaden van eendenkroos (Lemna) en zannichellia (Zannichellia
palustris). Oever- en moerasplanten zijn in vrijwel alle monsters goed vertegenwoordigd.
Het gaat in alle gevallen om soorten die kenmerkend zijn voor oevers langs voedselrijke,
stilstaande tot zwakstromende (zoete) wateren of moerassen waar het water het hele jaar
of minstens een deel daarvan boven het maaiveld staat. Veel soorten kunnen ook deel
hebben uitgemaakt van nat grasland dat in de omgeving aanwezig was. Door exploitatie
van dit grasland (als hooiland) kunnen de zaden op het nederzettingsterrein terecht zijn
gekomen.
Bomen en struikgewas
Uit deze categorie zijn vooral resten (zaden en katjes) van els (Alnus) gevonden.
Daarnaast is houtskool van es (Fraxinus excelsior) aangetroffen.
De resten van els kunnen van een boom afkomstig zijn die in de directe omgeving van
de gebouwen stond. Elzen staan meestal op plaatsen waar in de winter het grondwater
boven het maaiveld staat. In de zomermaanden zakt het water tot onder het
vegetatieoppervlak, zonder dat de bodem overigens echt uitdroogt.
Essen staan ook op plaatsen die ’s winters behoorlijk nat kunnen zijn. Of de bomen in
de omgeving van de huizen stonden is niet zeker. De houtskool kan immers afkomstig
zijn van hout dat op grotere afstand van de nederzetting is verzameld om als brand- of
bouwhout te dienen.
Heide- en veenplanten
Uit deze categorie zijn onder andere vondsten gedaan van struikhei (Calluna vulgaris),
dophei (Erica tetralix), paddenrus (Juncus subnodulosus), tormentil (Potentilla erecta),
pijpenstrootje (Molinia caerulea), wilde gagel (Myrica gale) en veenmos (Sphagnum).
Waarschijnlijk zijn deze resten afkomstig van de oorspronkelijke vegetatie die zich op de
monsterlocatie bevond voordat de woonstalhuizen er werden gebouwd. Tijdens het
pollenonderzoek was al gebleken dat de huizen gebouwd werden op relatief hoge,
voedselarme delen (struikheibulten) in een oud rietmoeras (zie figuur 9). 43
42 Weeda et al. 1994, 20.
43 Van Haaster & Eijskoot 2009.

BIAXiaal 435 32
Figuur 9
Zogenaamde struikheibult in volledig verlande sloot bij Volendam. Op de bult groeien
struikhei (Calluna vulgaris) en stekelvarens (Dryopteris carthusiana) (© BIAX Consult).
6.3.2 De spieker
Uit een spieker (Vz09-G08) zijn twee monsters geanalyseerd.
Gebruiksplanten
Wat de gebruikplanten betreft, zijn in de monsters uit de spieker voornamelijk resten van
emmertarwe, gerst en vlas gevonden. Bij de emmertarwe en broodtarwe gaat het om
kafresten, van vlas zijn zowel kafresten als zaden gevonden. Van haver is één verkoolde
korrel gevonden waarvan niet duidelijk is van welke soort deze afkomstig is. Ook is één
zaadje van raapzaad en een aantal pitten van braam gevonden.
Wilde planten
Bij de wilde planten valt de goede vertegenwoordiging op van eenjarige
stikstofliefhebbers (‘Planten van voedselrijke akkers en tuinen’). Uit het feit dat de zaden
onverkoold zijn, leiden we af dat de planten niet tussen het graan, maar op en rond het
nederzettingsterrein hebben gestaan (bijvoorbeeld in tuinen). Dit geldt ook voor de andere
onkruidvondsten, die op een enkele uitzondering na onverkoold zijn.
Goed vertegenwoordigd zijn resten van planten uit de categorieën ‘Planten van weinig
betreden, voedselrijke ruigten’ (vooral grote brandnetel), ‘Pioniers van stikstofrijke, natte
bodems’, ‘Oever- en moerasplanten’, ‘Graslandplanten’ (inclusief de planten van
storingsmilieus) en ‘Heide- en veenplanten’.
Wat de bomen betreft zijn zaden gevonden van els en berk (Betula); van es is
houtskool gevonden.

BIAXiaal 435 33
6.3.3 De schuur
Uit een schuur (Vz09-G05) is één monster geanalyseerd.
6.3.4 De paden
Gebruiksplanten
Ook in dit monster zijn voornamelijk resten van emmertarwe (kafresten en korrels), gerst
en vlas (zaden en kapselfragmenten) gevonden. Daarnaast zijn enkele onverkoolde zaden
gevonden van raapzaad (Brassica rapa). Het monster bevat relatief veel zaden en pitten
van wilde fruitsoorten: sleedoorn (Prunus spinosa), gewone braam (Rubus fruticosus) en
framboos (Rubus idaeus).
Wilde planten
De wilde planten leveren vrijwel hetzelfde spectrum als de monsters uit de spieker.
Gebruiksplanten
In de monsters die uit de paden (of daaronder) afkomstig zijn, zijn vrijwel geen resten van
cultuurgewassen of andere gebruiksplanten gevonden. Alleen in een monster uit het
loopvlak van pad 01 (Vz07-P01) is een zaad van vlas aangetroffen.
Pitten van braam zijn wel redelijk goed vertegenwoordigd. Gezien de context waarin
deze vondsten zijn gedaan, moeten we er rekening mee houden dat deze afkomstig zijn
van struiken die naast de paden stonden en dat ze deel uitmaakten van de natuurlijke
vegetatie waar de paden doorheen of langs liepen. De meeste bramenpitten zijn gevonden
in het monster uit het overstromingsdek dat onder pad 03 (Vz07-P03) is aangetroffen.
Deze pitten kunnen zijn aangespoeld, of afkomstig zijn van struiken die daar stonden
voordat pad 03 werd aangelegd.
Wilde planten
Wat de wilde planten betreft moeten we onderscheid maken tussen de monsters die uit de
loopniveaus van de paden afkomstig zijn (07.0605, 07.0608, 07.0613 en 09.1158) en de
monsters van onder de paden (07.0603 en 07.0346).
Het spectrum aan wilde planten uit de loopvlakken wijkt op een aantal punten af van
de hierboven beschreven monsters uit de IJzertijd. Zo zijn onkruiden uit de categorie
‘Planten van voedselrijke akkers en tuinen’ relatief slecht vertegenwoordigd. Dit geldt
ook voor de categorie ‘Planten van weinig betreden voedselrijke ruigten’.
Graslandplanten zijn ook minder goed vertegenwoordigd; van pitrus zijn nog de
meeste resten aangetroffen. Van oever- en moerasplanten zijn daarentegen veel resten
gevonden.
Uit de categorie ‘Bomen en struikgewas’ valt het grote aantal resten van els op. Van deze
boom zijn in bijna alle monsters veel zaden, katjes en knopschubben gevonden. We
vermoeden dat deze resten afkomstig zijn van de takken, waarmee de paden zijn gemaakt.
De samenstelling van vondstnummer 07.0603 dat van onder het loopniveau van pad
01 afkomstig is, wijkt sterk af van de monsters uit de loopvlakken van de paden. Resten
van els ontbreken bijvoorbeeld. Het monster wordt voornamelijk getypeerd door resten
van russen en veenmos. Het vegetatiebeeld dat uit dit monster naar voren komt, lijkt op
dat van een verstoord veenoppervlak waarop zich geen elzen bevonden.
Ook de samenstelling van vondstnummer 07.0346, dat van onder het loopvlak van pad
03 afkomstig is, wijkt af van de monsters uit de loopvlakken zelf. Het monster is
afkomstig uit een kleipakket waarmee de andere paden werden afgedekt. Het
vertegenwoordigt dus een jongere activiteitenfase. In dit monster zijn opvallend veel
resten van els (o.a. duizenden zaden) en relatief veel resten van dierlijke waterorganismen
gevonden. Het gaan om schietmotten (Trichoptera), vissenbloedzuigers (Piscicola
geometra) en sponsen (Porifera). Het idee bestaat dat het kleipakket niet is afgezet tijdens
een eenmalige overstroming, maar dat het een geleidelijk proces van jaarlijkse

BIAXiaal 435 34
overstromingen was. We denken dan ook dat de plantenresten niet zijn aangespoeld maar
afkomstig zijn van een lokale vegetatie. Dit betekent dat vóór de aanleg van pad 03 ter
plaatse sprake was van een door elzen gedomineerde vegetatie.
Al met al levert het macrorestenonderzoek aan de paden het volgende beeld op. Vóór de
aanleg van pad 01 was sprake van een verstoord veenoppervlak. In de directe omgeving
stonden geen elzen.
Voor de paden Vz07-P01, Vz07-P02 en Vz09-P04 zijn takken en grover hout van els
gebruikt dat elders is verzameld. 44 Uit de aanwezigheid van de knopschubben van els
kunnen we afleiden dat de paden waarschijnlijk in het voorjaar zijn aangelegd. We
denken niet dat met het verzamelen van de elzentakken ook de vele resten van oever- en
moerasplanten mee zijn gekomen. Deze soorten zijn waarschijnlijk representatief voor de
omstandigheden op en langs de paden. Met andere woorden: de takkenpaden liepen door
een nat terrein dat weliswaar niet permanent onder water stond maar waar de waterstand
waarschijnlijk wel seizoensmatig fluctueerde.
De paden raakten waarschijnlijk tijdens een geleidelijk proces van seizoensmatige
overstromingen overdekt met een kleipakket. Op dit pakket is tijdens een jongere
activiteitenfase een knuppelpad (pad 03) aangelegd op een locatie waar vermoedelijk
sprake was van een elzenbroekbos. Getuige de vele resten van waterorganismen in het
monster uit dit pad was dit beslist een natte locatie.
Omdat onkruiden uit de categorie voedselrijke akkers en tuinen in de monsters ontbreken,
denken we dat in de directe omgeving van de takkenpaden geen sprake was van
bodembewerking of vergelijkbare vormen van menselijke activiteit. Ook grasland was in
de directe omgeving nauwelijks aanwezig. De conclusie zou daarom kunnen zijn dat zich
in de directe omgeving van de locatie geen nederzettingsterrein of akker bevond, ware het
niet dat in de directe omgeving (30-50 m) woonstalhuizen en bijgebouwen zijn
aangetroffen!
Over het takkenpad (pad 01) in vondstzone 07 vond mogelijk transport plaats van
landbouwproducten. Zo kan de vondst van vlas in het loopvlak van dit pad verklaard
worden.
6.3.5 Grondbewerking
Op een aantal plaatsen in de vondstzones 07 en 09 zijn sporen van grondbewerking
aangetroffen. Uit deze sporen zijn monsters genomen om meer inzicht te krijgen in de
toegepaste agrarische methoden en technieken.
De monsters uit vondstzone 07
Vondstnummer 07.0147 betreft alleen amorf veen (C-3) van de cultuurlaag uit de
Midden- en Late IJzertijd, die mede door menselijke handelingen als grondbewerking is
gevormd. Vondstnummer 07.0148 betreft amorf veen dat door grondbewerking vermengd
is met klei dat tijdens de eerste overstromingsfase is afgezet. Het monster is verzameld uit
spitsporen.
In de monsters uit vondstzone 07 zijn geen resten van cultuurgewassen gevonden. Wel
valt in beide monsters het grote aantal pitten van braam op. Andere opvallende vondsten
in deze twee monsters zijn de vele zaden van straatgras (Poa annua), grote brandnetel
(Urtica dioica) en vetmuur (Sagina). Ook zijn in beide monsters veel resten gevonden
van soorten uit de categorieën ‘Graslandplanten’, ‘Planten van storingsmilieus’, ‘Pioniers
van stikstofrijke, natte bodems’ en ‘Oever- en moerasplanten’. Als we goed naar de
soortensamenstelling van de monsters kijken, kan verder het volgende worden
geconcludeerd.
44 Hänninen 2010.

BIAXiaal 435 35
De matrix van het materiaal lijkt te bestaan uit (matig) voedselrijk laagveen. Dit geldt
voor beide monsters. Uit de vele resten van brandnetels en planten uit de categorie
‘Pioniers van stikstofrijke, natte bodems’ in vondstnummer 07.0147 leiden we af dat het
veenoppervlak ook al voor de overstroming door de mens is beïnvloed. De verstoring van
het natte/vochtige milieu heeft geleid tot het verschijnen van de bovenvermelde
plantensoorten. Er zijn geen duidelijke aanwijzingen voor intensieve grondbewerking. In
dat geval hadden we meer eenjarige stikstofliefhebbers uit de categorie ‘Planten van
voedselrijke akkers en tuinen’ verwacht. Het veenoppervlak is waarschijnlijk op een
extensieve manier geëxploiteerd. Het is heel goed mogelijk dat het begraasd werd.
Hierdoor kan de aanwezigheid van storingsplanten en de planten van stikstofrijke, natte
standplaatsen worden verklaard. Ook de aanwezigheid van de brandnetels en enkele
braamstruiken past goed in het beeld van een extensief begraasd (en daardoor ook
geëutrofieerd) en hier en daar verruigd veenoppervlak.
De samenstelling van vondstnummer 07.0148 komt in grote lijnen overeen met het
hierboven beschreven monster, maar er zijn enkele opvallende verschillen. Ten eerste zijn
de eenjarige stikstofliefhebbers uit de categorie ‘Planten van voedselrijke akkers en
tuinen’ beter vertegenwoordigd. Hieruit leiden we af dat op de betreffende locatie na de
afzetting van de klei sprake was van intensievere grondbewerking. We kunnen hierbij
denken aan akker- of tuinbouw. Een ander opvallend verschil tussen beide monsters is het
grote aandeel van veenmos in vondstnummer 07.0148. Veenmos was niet aanwezig in de
oorspronkelijke veenbodem vóór de overstroming. We nemen niet aan dat het mos is
aangevoerd met de overstroming en denken dat het misschien bewust door de
IJzertijdbewoners met de klei is vermengd om deze beter bewerkbaar te maken. Als dit
inderdaad het geval is, dan is het veenmos op een andere locatie in de omgeving
verzameld.
Het grote aantal zaden van vetmuur dat in beide monsters is aangetroffen, is
waarschijnlijk afkomstig van sierlijke vetmuur, ook wel krielparnassia genoemd (Sagina
nodosa). Dit plantje komt voor in niet te dichte, mosrijke moerasvegetaties. Uit het
recente voorkomen van sierlijke vetmuur blijkt dat de plantjes alleen overleven als de
vegetatie door spitten of maaien open wordt gehouden. 45
De monsters uit vondstzone 09
In vondstzone 09 is een cluster spitsporen en kuilen met veenmos vastgesteld. Uit een van
deze kuilen is een monster 09.1584 verzameld. De grondsporen zijn afgedekt met een
niveau dat op basis van veldwaarnemingen wordt geïnterpreteerd als een menglaag. Uit
deze laag is vondstnummer 09.1553 afkomstig (zie figuur 10).
Ook in deze monsters zijn geen resten van cultuurgewassen aangetroffen. De bramen
die zo kenmerkend waren voor het oppervlak (vóór de overstroming) in vondstzone 07
ontbreken ook. De samenstelling van beide monsters komt zeer veel overeen en wijkt in
belangrijke mate af van de grondbewerkingssporen in vondstzone 07.
Het monster uit de kuil (09.1584) lijkt niet de oorspronkelijke veenvormende vegetatie
te representeren zoals dat bijvoorbeeld het geval is met vondstnummer 7.0147. In het
monster zijn voornamelijk resten van graslandplanten, storingsindicatoren en een aantal
soorten van natte, stikstofrijke bodems aangetroffen. Het lijkt erop dat deze soorten een
begraasde vegetatie aan het veenoppervlak representeren. Ook is een grote hoeveelheid
veenmos in het monster aangetroffen.
De soortensamenstelling van het monster uit de menglaag (09.1553) lijkt niet
wezenlijk te verschillen van het monster uit de kuil. Ook in dit monster is een grote
hoeveelheid veenmos gevonden.
Mogelijk representeren de spitsporen een lokale ontginningsfase van het terrein. Bij de
latere bodembewerkingsactiviteiten is het niveau van de diepste spitsporen niet bereikt
waardoor deze buiten het bereik van de menglaag zijn gebleven.
45 Weeda et al. 1985, 195.

BIAXiaal 435 36
Op grond van de botanische samenstelling alleen kunnen geen betrouwbare uitspraken
worden gedaan over de aard van de grondbewerking en de reden van het
veenmosgebruik. Ongetwijfeld was het doel hiervan de bodemeigenschappen te
veranderen waardoor de vochthuishouding en/of de bewerkbaarheid van de bodem werd
verbeterd.
Figuur 10 Profiel door de ondergrond in vondstzone 09 waarin de herkomst van de
vondstnummers 09.1584 en 09.1553 is weergegeven (© VLAK).
6.4 LATE IJZERTIJD EN ROMEINSE TIJD
De resultaten van het macrorestenonderzoek uit deze perioden staan vermeld in bijlage 7.
Gebruiksplanten
In de monsters uit de Late IJzertijd en Romeinse tijd zijn maar weinig resten van
cultuurgewassen gevonden. Het gaat slechts om één verkoolde korrel van emmertarwe
(Triticum dicoccon), één aarspilsegment van gerst (Hordeum vulgare) en een drietal
verkoolde graankorrels (Cerealia) die niet nauwkeurig gedetermineerd konden worden
omdat ze daarvoor te slecht bewaard waren gebleven.
In de monsters zijn wel relatief veel resten van wilde fruitsoorten aangetroffen. Dat zijn
rode kornoelje (Cornus sanguinea), gewone braam (Rubus fruticosus) en gewone vlier
(Sambucus nigra). Of het hier gaat om resten van wilde struiken of menselijk
consumptieafval is niet zeker.
De graanresten zijn uitsluitend gevonden in de monsters uit gebouw 02, erfgreppel 02
en de leeflaag. In de greppels uit de verkavelingen zijn geen graanvondsten gedaan.
Wilde planten
In het monster uit de vloer van Vz01-G02 zijn niet veel vondsten van wilde planten
gedaan. De resten zijn vermoedelijk afkomstig van planten die op of vlakbij het
nederzettingsterrein hebben gestaan. De meeste zaden zijn afkomstig van grote brandnetel
(Urtica dioica), blaartrekkende boterbloem (Ranunculus sceleratus) en water- of
akkermunt (Mentha aquatica/arvensis). Uit de botanische vondsten kan helaas niets

BIAXiaal 435 37
worden afgeleid over de functie van het gebouw. Het is wel opvallend dat in het monster
resten van watervlooien (Cladocera) zijn gevonden. Mogelijk zijn deze resten (ephippia)
tijdens een overstroming in het gebouw terechtgekomen.
In de monsters uit de erfgreppels zijn meer resten van wilde planten gevonden, vooral
in erfgreppel 02. De meeste resten in deze greppel zijn afkomstig van oever- en
moerasplanten en storingsindicatoren. Daarnaast zijn planten van stikstofrijke, modderige
bodems zoals greppelrus (Juncus bufonius) en blaartrekkende boterbloem (figuur 11)
goed vertegenwoordigd.
Figuur 11 Blaartrekkende boterbloem (Ranunculus sceleratus) in een drooggevallen sloot in een
veengebied (Waterland) (© BIAX Consult).
Het is goed mogelijk dat deze planten in of langs de greppel stonden. Resten van
waterplanten zijn niet veel gevonden. Wel is het grote aantal resten van watervlooien in
erfgreppel 02 opvallend. In het monster uit deze greppel zijn enige duizenden ephippia
van watervlooien gevonden. Dit betekent dat de greppel af en toe watervoerend was.
In de zeer nabije omgeving van erfgreppel 02 bevonden zich enkele elzen (Alnus). Dit
kan worden afgeleid uit de vele honderden zaden, katjes en knopschubben van deze
boomsoort die in het monster uit de greppel zijn gevonden. De vondst van enkele typische
bos(rand)kruiden zoals groot heksenkruid (Circaea lutetiana) en ijle zegge (Carex
remota) betekent dat waarschijnlijk sprake was van meerdere elzen waartussen en/of
langs de boskruiden groeiden. De vondst van groot heksenkruid is bijzonder, want zaden
van deze plant zijn slechts twee maal eerder in ons land gevonden (zie ook 3.1.5).
In het monster (potinhoud) uit erfgreppel 01 zijn niet veel plantenvondsten gedaan. Het
aantal aangetroffen soorten is een stuk kleiner dan in het monster uit erfgreppel 02.
Opvallende vondsten zijn de grote hoeveelheid wortels en stengels van grassen (Poaceae)
en het grote aantal houtskoolfragmenten. Bij de grassen gaat het waarschijnlijk om
wortels en stengels die tijdens de groei als het ware in de pot gevangen zijn geraakt. We
denken dat het grootste deel van de onverkoolde resten in de pot terecht is gekomen nadat
deze in de greppel terecht kwam. Deze resten zouden dan min of meer representatief

BIAXiaal 435 38
kunnen zijn voor de lokale milieuomstandigheden in de greppel. Een voorzichtige
conclusie is dat de milieuomstandigheden in en vlak langs erfgreppel 01 dezelfde waren
als in erfgreppel 02. Resten van elzen zijn echter niet in de pot uit erfgreppel 01
gevonden. De houtskoolfragmenten in de pot kunnen iets met het vroegere gebruik ervan
te maken hebben gehad.
In het monster uit de leeflaag (01.0522) zijn vooral resten van planten uit
storingsmilieus en oever- en moerasplanten gevonden. Daarnaast zijn grote brandnetel,
blaartrekkende boterbloem en greppelrus goed vertegenwoordigd. Het monster lijkt een
vegetatie te vertegenwoordigen van een verstoord veenoppervlak dat sterk verrijkt is met
voedingstoffen (afval, mest). Een bijzondere vondst is een vruchtje van late stekelnoot
(Xanthium strumarium). Van deze plant wordt verondersteld dat zij oorspronkelijk
afkomstig is uit Midden- en Klein-Azie. Lang heeft het idee bestaan dat de plant door
menselijke activiteit (als akkeronkruid tussen cultuurgewassen) in Midden- en West-
Europa terecht is gekomen. In deze optiek zouden vondsten van late stekelnoot in
Midden- en West-Europa dus wijzen op menselijke activiteit. Brinkkemper & Kuijper
hebben echter aannemelijk gemaakt dat de plant op natuurlijke wijze via rivierwater in
onze streken is terecht gekomen. Uit het huidige beeld dat over de
verspreidingsgeschiedenis van late stekelnoot bestaat, blijkt dat de plant vanaf de
Midden-IJzertijd in ons land voorkomt. 46 In dit opzicht is de vondst van late stekelnoot
dus geen bijzonderheid. Het is mogelijk dat de vruchten via rivierwater in de Vergulde
Hand-West terecht zijn gekomen. Mogelijk maakte de plant ook deel uit van de (semi)-
natuurlijke vegetatie in de omgeving van de monsterlocatie. Het moet dan echter om
plaatsen gaan zonder een dicht vegetatiedek. Late stekelnoot heeft een voorkeur voor
open, zandige plekken (strandjes) aan rivieroevers. Als de vegetatie zich sluit, verdwijnen
de planten. Behalve dat de vruchten zich dus goed verspreiden met rivierwater, is de plant
ook gespecialiseerd in verspreiding door zoogdieren. Door de vele van weerhaken
voorziene stekels op de vruchten (zie figuur 12) blijven deze makkelijk in de vacht van
zoogdieren zitten. Het is daarom ook denkbaar dat de vruchten met vee op het
nederzettingsterrein terecht zijn gekomen.
Figuur 12 Recent vruchtje van late stekelnoot (Xanthium strumarium) (© Groningen Instituut voor
Archeologie).
In de monsters uit de primaire vullingen van de greppels uit de verkavelingen 01 en 02
zijn relatief veel resten gevonden van eenjarige stikstofliefhebbers. Dat zijn uitstaande
en/of spiesmelde (Atriplex patula/prostrata), gekroesde melkdistel (Sonchus asper),
zwarte en beklierde nachtschade (Solanum nigrum), perzikkruid (Persicaria maculosa),
46 Brinkkemper & Kuijper 1993; Brinkkemper & De Ridder 2000.

BIAXiaal 435 39
kroontjeskruid (Euphorbia helioscopia), gewone steenraket (Erysimum cheiranthoides)
en vogelmuur (Stellaria media). Gezien het recente voorkomen van deze soorten zou de
conclusie kunnen zijn dat in de nabijheid van de greppels tuinbouwproducten of
hakvruchten (bieten, rapen e.d.) verbouwd werden. Resten van cultuurgewassen zijn
echter niet in de greppels teruggevonden. Andere soorten waarvan relatief veel resten zijn
teruggevonden zijn planten uit de categorieën ‘Planten van weinig betreden voedselrijke
ruigten’, ‘Pioniers van stikstofrijke, natte bodems’ en ‘Oever- en moerasplanten’. Uit de
goede vertegenwoordiging van waterplanten leiden we af dat zich in de greppels water
bevond of dat de greppels in verbinding stonden met een of ander waterbekken van
waaruit ze min of meer regelmatig gevoed werden. Waterplanten waarvan relatief veel
resten zijn gevonden zijn lidsteng (Hippuris vulgaris), waterranonkels (Ranunculus
subgen. Batrachium) en kranswieren (Chara). In greppel 02 zijn veel zaden gevonden
van gesteelde zannichellia (Zannichellia palustris subsp. pedicellata). Alle soorten zijn
kenmerkend voor relatief ondiep, stilstaand tot hooguit zwakstromend water.
Wateren met lidsteng zijn rijk aan carbonaat en fosfaat, vaak zwakbrak en
ammoniakhoudend. Dit geldt ook voor gesteelde zannichellia en een aantal soorten
waterranonkels. Kranswieren komen meestal niet in fosfaatrijk water voor, maar wel in
carbonaatrijk water. Sloten met een dergelijke soortensamenstelling kunnen tegenwoordig
worden gevonden in poldergebieden en bevatten vaak zwakbrak water. Gezien de
voorkeur van de meeste van de bovengenoemde waterplanten voor carbonaat en
ammoniak, worden ze in het binnenland ook wel aangetroffen in druk door vee bezochte
(en doordoor met meststoffen verrijkte) drinkpoelen. In zulke wateren zullen we echter
niet gauw kranswieren vinden. Tot slot kan vermeld worden dat de genoemde soorten
goed tegen het droogvallen van hun groeiplaats kunnen, zolang de modderbodem niet
geheel uitdroogt. De enigszins brakke invloed blijkt ook uit de goede vertegenwoordig
van zeeaster (Aster tripolium). Zeeaster is een plant die buitendijks op allerlei zilte
terreinen staat. Binnendijks is de plant te vinden langs oevers van oude kreken en in
milieus waar in het verleden sprake was van brakke invloed. 47
6.5 VROEGE MIDDELEEUWEN
Uit deze periode zijn drie monsters onderzocht die alle uit dezelfde cultuurlaag afkomstig
zijn. Dit betreft een akker- of mengbodem op het veen. Het sediment is beschreven als
een rommelig gemengd pakket met grijs zand, grijze klei, bruin veen en hout. De
resultaten van het macrorestenonderzoek aan deze monsters staan vermeld in bijlage 8.
Gebruiksplanten
In de monsters is wat de cultuurgewassen betreft slechts één verkoold aarvorkje van
emmertarwe (Triticum dicoccon) gevonden.
Andere resten van gebruiksplanten zijn afkomstig van hazelnoot (Corylus avellana),
sleedoorn (Prunus spinosa) en gewone vlier (Sambucus nigra) De resten van deze
struiken zijn onverkoold en kunnen ook heel goed afkomstig zijn van bomen/struiken die
deel uitmaakten van de natuurlijke vegetatie rond de monsterlocatie.
Wilde planten
Binnen de categorie wilde planten valt de relatief goede vertegenwoordiging op van
eenjarige stikstofliefhebbers (‘Onkruiden van voedselrijke akkers en tuinen’). Ook van
tredplanten zijn veel resten gevonden. Vooral van gewoon varkensgras (Polygonum
aviculare) zijn vergeleken met de hierboven beschreven oudere monsters veel zaden
gevonden. Dit heeft te maken met het feit dat varkensgras op zuivere veengrond niet of
nauwelijks voorkomt. De plant heeft een sterke voorkeur voor sterk betreden, open
plaatsen op minerale bodems (zand of klei) of zandige/kleiige veengrond.
47 Weeda et al. 1991, 38-39.

BIAXiaal 435 40
Andere categorieën planten waarvan veel resten zijn gevonden zijn ‘Planten van
storingsmilieus’, ‘Pioniers van stikstofrijke, natte bodems’ en ’Water-, Oever- en
moerasplanten’. Ook zijn ‘Planten van zilte standplaatsen’ en resten van els (Alnus) goed
vertegenwoordigd, vooral in vondstnummer 01.0813. In dit monster zijn ook indicatoren
voor natte en modderige omstandigheden beter vertegenwoordigd dan in de beide andere
monsters.
In alle monsters zijn veel resten van watervlooien (Cladocera) gevonden. In
vondstnummer 01.0813 zijn bovendien zeer veel resten van mosselkreeftjes (Ostracoda)
gevonden. Er bestaan zeer veel soorten mosselkreeftjes die zowel in zeewater als
zoetwater voor kunnen komen.
De botanische vondsten lijken er op te wijzen dat de cultuurlaag regelmatig werd
overstroomd. Zo kunnen we zowel de aanwezigheid van de klei, het zand en de vele
resten van waterplanten, dierlijke waterorganismen en oeverplanten verklaren. Een
tweede en wellicht meer reële mogelijkheid is dat de cultuurlaag opgebrachte slootbagger
bevat. Uit de soortensamenstelling kunnen we concluderen dat de sloten waaruit de
bagger afkomstig was zwakbrak was. Het bemesten van akkers met slootbagger was een
vroeger veel toegepaste praktijk die waarschijnlijk al in de Bronstijd werd toegepast. 48
De vele resten van els kunnen uiteraard van bomen afkomstig zijn die in de omgeving
van de monsterlocaties stonden, maar we denken dat ze afkomstig zijn uit het bosveen dat
onder de cultuurlaag aanwezig is. Uiteraard kunnen de resten ook uit de slootbagger
afkomstig zijn.
7. Conclusies
7.1 MIDDEN-BRONSTIJD B
Uit de analyse van het monster uit de top van het oudere Hollandveenpakket (07.0104.1)
is gebleken dat zich vlak vóór de overstroming een verstoorde veenvegetatie aan het
oppervlak bevond. Omdat echte antropogene indicatoren in dit monster ontbreken, kon
niet met zekerheid worden vastgesteld of de verstoring een natuurlijke of antropogene
oorzaak had. De verstoring en de daarmee gepaard gaande eutrofiering van het
oorspronkelijke veenoppervlak kan als een voorbode worden gezien van de naderende
overstroming (KL-4, zie discussie in pollenhoofdstuk Tijdvak 6, BX-3438, BX-3439 en
BX-3440). Het kan echter niet uitgesloten worden dat de verstoring het gevolg is van
menselijke activiteit. Hierbij ligt extensieve begrazing het meest voor de hand.
Na de overstroming lijkt de oorspronkelijke vegetatie zich te herstellen, maar het
aandeel van storingsindicatoren en graslandplanten lijkt geringer te zijn dan in de tijd
vóór de overstroming. Als er al sprake was van menselijke activiteit vóór de overstroming
dan lijkt daar na de overstroming niet veel meer van over te zijn.
7.2 VROEGE IJZERTIJD
Ter plaatse van het gebouw en de heining was sprake van een vegetatie die vergeleken
kan worden met een rietmoeras waarin zich open, modderige plekken bevonden. Door de
menselijke aanwezigheid en de daarmee gepaard gaande eutrofiëring bevinden zich veel
grote brandnetels op en rond de verblijfplaats. Ook de soorten uit de categorie ‘Pioniers
van stikstofrijke, natte bodems’ moeten als respons op de menselijke activiteit in het
moeras gezien worden.
Over de aard van de ter plekke ontplooide activiteiten kan op grond van het botanisch
onderzoek niet veel met zekerheid worden gezegd. Dat de bewoners gerst en vlas
kenden/gebruikten, zegt niet veel over hun activiteiten in het rietmoeras in vondstzone 6.
Ze kunnen deze cultuurgewassen ook vanaf een eventuele permanente nederzetting elders
48 Bakels 1997, 442.

BIAXiaal 435 41
hebben meegenomen. Op de verblijfplaats in het rietmoeras zijn geen aanwijzingen
gevonden voor bodembewerking. Er lijkt althans geen sprake te zijn geweest van akkerof
tuinbouw. Mogelijk gaat het daarom om seizoensmatige bewoning.
Op de kano zijn veel resten gevonden van water- en oeverplanten. De plantensoorten
wijzen op een waterbekken met open, zoet water dat hooguit zwakstromend was.
7.3 MIDDEN- EN LATE IJZERTIJD
In de Midden- en Late IJzertijd was sprake van een gevarieerde agrarische economie
waarin gerst, pluimgierst, emmertarwe, broodtarwe, vlas, raapzaad, paardenboon, erwt en
mogelijk huttentut, spelt en haver een rol speelden. Van vlas, broodtarwe en gerst kon
worden bewezen dat de bewoners deze producten zelf verbouwden. Een betrouwbaar
bewijs (in de vorm van dorsafval of specifieke onkruiden) dat de andere
akkerbouwproducten lokaal werden verbouwd ontbreekt, maar toch vermoeden we dat
deze producten ook lokaal werden geproduceerd.
Op grond van de onkruidvondsten kan worden vermoed dat ook sprake was van tuinen.
In deze waarschijnlijk omheinde stukken grond werden arbeidsintensieve producten als
groenten, kruiden en misschien ook wel genees- en symboolplanten verbouwd. Van deze
tuinbouwproducten hebben we overigens geen resten teruggevonden.
Uit de goede vertegenwoordiging van graslandplanten kan geconcludeerd worden dat
mogelijk ook sprake was van veehouderij. De nederzetting lijkt hiermee een brede, en dus
stevige economische basis te hebben gehad. Met andere woorden: er was beslist sprake
van een permanente nederzetting.
De meeste resten van gebruiksplanten zijn in de woonstalhuizen gevonden. Dit
betekent dat deze gewassen in de woonstalhuizen gebruikt, verwerkt en/of opgeslagen
werden.
Over de materialen die in de vloeren van de huizen werden verwerkt, kan niet veel met
zekerheid worden gezegd. Uit het pollenonderzoek was al gebleken dat de huizen op hoge
delen in een oud, enigszins verzuurd rietmoeras werden gebouwd. In de meeste uit de
huizen afkomstige monsters zijn veel resten van veenmos gevonden. Misschien is
veenmos gebruikt als vloerbedekking in sommige delen van de huizen of had het een
andere functie. Ook de vele graslandplanten (inclusief de storingsindicatoren en veel
moerasplanten) kunnen een functie hebben gehad in de huizen, bijvoorbeeld als
vloerbekleding of als isolatiemateriaal. Het kunnen echter ook resten zijn van
dierenvoeding.
In de monsters uit de spieker (Vz09-G08) en de schuur (Vz09-G05) zijn wat de
cultuurgewassen betreft alleen resten van raapzaad, vlas, gerst, broodtarwe en
emmertarwe gevonden. Het ligt voor de hand te concluderen dat deze producten in de
betreffende constructies lagen opgeslagen of in de directe omgeving daarvan verwerkt
werden. De vlas en gerst werden met zekerheid lokaal geproduceerd; van emmertarwe,
broodtarwe en raapzaad kan dit slechts worden vermoed. Van de pluimgierst, waarvan
alleen resten in de woonstalhuizen (Vz09-G01 en Vz09-G09) zijn teruggevonden, denken
we dat het op droge, zandige bodems in de omgeving werd verbouwd. Op natte, venige
grond doet pluimgierst het niet goed.
Het is op basis van het botanisch onderzoek moeilijk te bewijzen dat de schuur en de
spieker tot de zelfde nederzetting horen. De samenstelling van de monsters uit beide
soorten structuren komt echter goed overeen. Het spectrum aan cultuurgewassen komt
bovendien overeen met dat van de woonstalhuizen. 49
De schuur lag mogelijk niet op een nederzettingserf. Uit de naar verhouding goede
vertegenwoordiging van klit en grote brandnetel (beide echte ruigtekruiden) leiden we af
dat de schuur mogelijk op een minder intensief door mensen bezocht deel van de
49 Het is echter een zeer algemeen voedingsmiddelenspectrum.

BIAXiaal 435 42
nederzetting. Hierdoor had de locatie van de schuur een enigszins ruig, verwilderd
karakter.
Over de functie van de schuur kunnen we niet veel met zekerheid zeggen. In of vlakbij
de schuur werden emmertarwe, vlas en raapzaad opgeslagen of verwerkt. Dit sluit echter
niet uit dat de schuur (ook) voor andere doeleinden werd gebruikt.
Figuur 13 Voedselrijke ruigte naast een door vee drukbezochte schuur (© BIAX Consult).
Over de takkenpaden kan het volgende worden geconcludeerd.
Vóór de aanleg van pad 01 was ter sprake van een verstoord, boomloos veenoppervlak.
Om de begaanbaarheid van het terrein te verbeteren zijn de paden 01, 02 en 04
aangelegd. Hiervoor zijn takken en grover hout van els gebruikt dat elders is verzameld.
Uit de aanwezigheid van de knopschubben van els, kunnen we afleiden dat de paden
waarschijnlijk in het voorjaar zijn aangelegd. De takkenpaden liepen door een nat terrein
dat weliswaar niet permanent onder water stond maar waar de waterstand waarschijnlijk
wel seizoensmatig fluctueerde. De paden raakten waarschijnlijk tijdens een geleidelijk
proces van seizoensmatige overstromingen overdekt met een kleipakket. Op dit pakket is
tijdens een jongere activiteitenfase een knuppelpad (pad 03) aangelegd op een locatie
waar vermoedelijk sprake was van een elzenbroekbos. Getuige de vele resten van
waterorganismen in het monster uit dit pad was dit beslist een natte locatie.
Omdat onkruiden uit de categorie voedselrijke akkers en tuinen in de monsters
ontbreken, denken we dat in de directe omgeving van de takkenpaden geen sprake was
van bodembewerking of vergelijkbare vormen van menselijke activiteit. Ook grasland
was in de directe omgeving nauwelijks aanwezig. Het gaat daarom vermoedelijk om een
locatie die zich niet in de directe omgeving van een nederzettingsterrein of akker bevond.
Over het takkenpad (pad 01) in vondstzone 07 vond mogelijk transport plaats van
landbouwproducten. Zo kan de vondst van vlas in het loopvlak van dit pad verklaard
worden.

BIAXiaal 435 43
Er zijn in botanisch opzicht geen significante verschillen tussen de takkenpaden 01 en 02.
Ook zijn er geen verschillen tussen monsters die van binnen en buiten de heining komen.
De overstromingen die ter hoogte van vondstzone 07 plaatsvonden (die hier mogelijk
iets eerder dan elders in het plangebied gedateerd kunnen worden, en daarom al eerder
zijn dan circa 250 v.Chr.) vonden vanuit zoet water plaats. Vóór de overstroming was in
vondstzone 07 al sprake van menselijke activiteit, dit blijkt ook uit de woonstalboerderij
die er ter plaatse is aangetroffen. Waarschijnlijk gaat het om extensieve veehouderij. Er
zijn geen aanwijzingen gevonden voor akkerbouw, maar het ontbreken van
cultuurgewassen in de drie monsters uit de vloer van de boerderij kan ook een andere
oorzaak hebben. Zo bevatten de monsters sowieso weinig soorten. Ook bestaat het
vermoeden dat de boerderij nauwelijks in gebruik is geweest omdat vondstmateriaal en
afvallagen in de boerderij en op het erf ontbreken.
Na de overstroming was sprake van intensieve grondbewerking. Hierop wijzen
natuurlijk in de eerste plaats de grondsporen, maar ook de botanische resultaten wijzen
hierop. We kunnen hierbij denken aan akker- of tuinbouw. Het lijkt er op dat de bodem is
verbeterd met veenmos. Zowel in vondstzone 07 als in vondstzone 09 lijkt plaatselijk of
elders ‘geoogst’ veenmos te zijn gebruikt om de bodemeigenschappen te verbeteren, maar
uit het botanisch onderzoek is niet duidelijk geworden waarom het veenmos precies is
toegepast. Ook is niet duidelijk geworden welke gewassen na de overstroming ter plaatse
werden verbouwd.
7.4 LATE IJZERTIJD/ROMEINSE TIJD
Over de oorspronkelijke inhoud van de pot (vondstnummer 01.0087) in erfgreppel 01 kan
niet veel met zekerheid worden gezegd. Er zijn geen plantenresten in de pot gevonden die
op een bepaald gebruik wijzen. De meeste plantensoorten waarvan resten in de pot zijn
gevonden, zijn afkomstig van algemeen voorkomende wilde planten. Ook het ene
aarspilsegment van gerst moet gezien worden als een soort achtergrondruis.
Opvallende vondsten zijn de grote hoeveelheid wortels en stengels van grassen en het
grote aantal houtskoolfragmenten. Bij de grassen gaat het waarschijnlijk om wortels en
stengels die tijdens de groei als het ware in de pot gevangen zijn geraakt.
Over de relatie van de inhoud van de pot met de bedrijfsvoering, de voedseleconomie
en het landschap zijn we niets te weten gekomen, behalve dan dat de resten in de pot
waarschijnlijk min of meer representatief zijn voor de lokale vegetatie in en rond de
erfgreppel.
Erfgreppel 02 was waarschijnlijk (meestal?) watervoerend. De aanwijzingen hiervoor
bij erfgreppel 01 zijn een stuk kleiner, omdat in deze greppel (potinhoud) veel minder
plantenresten zijn gevonden. Waarschijnlijk waren echter beide greppels bedoeld om de
afwatering van het terrein te verbeteren.
Het onderzoek aan de erfgreppels heeft niet veel informatie opgeleverd over de
voedseleconomie van de nederzetting. Wel is komen vast te staan dat de gebruikers van
het terrein het gebruik van gerst kenden.
Het enige dat over de bedrijfsvoering kan worden gezegd is dat de omstandigheden
waaronder het van greppels voorziene terrein geëxploiteerd werd, zo nat waren dat
afwatering van het terrein bittere noodzaak was.
Erfgreppel 02 bevond zich vlakbij een groep elzen. Dit kan de rand van een
elzenbroekbos geweest zijn.
Het monster uit de vloer van (Vz01-G02) heeft niet veel informatie opgeleverd over de
samenstelling van de vloer, het gebruik van het gebouw of de bedrijfsvoering. De meeste
plantenresten uit de vloer zijn afkomstig van soorten die op of vlakbij het
nederzettingsterrein hebben gestaan. De vondst van enkele verkoolde korrels van
emmertarwe en (vermoedelijk) haver geeft aan dat deze cultuurgewassen een rol in de
economie van de nederzetting speelden (naast de in de pot aangetroffen gerst). De lokale
milieuomstandigheden kunnen worden getypeerd als nat en modderig.

BIAXiaal 435 44
De analyse van vondstnummer 01.0522 (leeflaag) heeft niet veel informatie opgeleverd
over de menselijke activiteit en het boerenbedrijf. De plantenresten die in het monster zijn
aangetroffen, vertegenwoordigen een verstoord (nat) veenoppervlak dat door de
menselijke en dierlijke activiteit sterk verrijkt is met voedingsstoffen (afval, mest).
Het is niet mogelijk het monster op grond van de botanische inhoud te plaatsen in één
van de activiteitenfasen in de Romeinse tijd van de Vergulde Hand-West.
Er zijn in de monsters uit vondstzone 1 geen betrouwbare aanwijzingen gevonden voor
akker- of tuinbouw. We denken dat het terrein op extensieve wijze als graasgrond
geëxploiteerd werd.
Uit het botanisch onderzoek is gebleken dat het greppelsysteem in de verkavelingen 01
en 02 regelmatig (meestal?) watervoerend was. Uit de soortensamenstelling is naar voren
gekomen dat de waterstand waarschijnlijk fluctueerde en dat het water zwakbrak was.
Uit de goede vertegenwoordiging van eenjarige stikstofliefhebbers concluderen we dat
in de nabijheid van de greppels sprake kan zijn geweest van akker- of tuinbouw. Resten
van de cultuurgewassen zelf zijn echter in de greppels niet aangetroffen.
Uit de macrobotanische monsters zelf kan alleen lokale landschapsinformatie worden
afgeleid. Toch kan op basis van de plantenresten in relatie tot de context waarin deze
gevonden zijn ook wel iets over het landschap in de wijdere omgeving worden gezegd.
Waarschijnlijk stond het greppelsysteem in verbinding met een krekenstelsel van
waaruit gedurende perioden van hoge waterstand (in de kreken) de greppels gevuld
werden. Uiteraard waren de greppels bedoeld om de afwatering te verbeteren, maar
onbedoeld functioneerde het systeem dus ook andersom en werd tijdens perioden van
hoge waterstand in de kreken het water opgestuwd tot in de greppels.
7.5 VROEGE MIDDELEEUWEN
In de monsters uit de cultuurlaag zijn relatief veel resten van planten gevonden die vaak
in verband worden gebracht met intensieve bodembewerking. De correlatie tussen het
voorkomen van de betreffende soorten en andere aanwijzingen voor menselijke
aanwezigheid in archeologische context is zo groot dat we er ook in de Vergulde Hand
West van uit kunnen gaan dat de laag waaruit de monsters afkomstig zijn een door
mensen gevormde cultuurlaag betreft.
Op grond van de botanische vondsten zou geconcludeerd kunnen worden dat de
cultuurlaag regelmatig werd overstroomd. We denken echter dat slootbagger werd
gebruikt om de vruchtbaarheid van de akker op peil te houden. De bagger werd uit sloten
gehaald die zwakbrak water bevatten.
De botanische analyses hebben helaas niet voldoende informatie opgeleverd om
uitspraken te doen over de agrarische bedrijfsvoering. Het ene (onverkoolde) kafrestje
van emmertarwe kan afkomstig zijn van een lokaal verbouwd gewas. Resten van andere
cultuurgewassen zijn echter niet gevonden. Wel kan uit de plantenvondsten worden
afgeleid dat de cultuurlagen waarschijnlijk in gebruik waren als akkergrond.

BIAXiaal 435 45
8. Literatuur
Arts, N., & H. Luijten 1994: Het bodemarchief van een langgevelboerderij te Riel,
gemeente Eindhoven, Brabants Heem 46, 87-99.
Asch, H.B., 1941: Lucius Junius Moderatus Columella, On Agriculture, London (tekst
ook op internet raadpleegbaar op
http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Columella/home.html).
Bakels, C.C., 1978: Four Linearbandkeramik Settlements and their Environments: a
Palaeoecological Study of Sittard, Elsloo and Hienheim, Analecta Praehistorica
Leidensia 11.
Bakels, C.C., 1997: The Beginnings of Manuring in Western Europe, Antiquity 71, 442-
446.
Bakels, C.C., L.M. van Beurden & T.J.J. Vernimmen 2001: Archeobotanie, in: L.P.
Louwe Kooijmans (red.), Archeologie in de Betuweroute. Hardinxveld-Giessendam
De Bruin. Een kampplaats uit het Laat-Mesolithicum en het begin van de Swifterbantcultuur
(5500-4450 v.Chr.), Rapportage Archeologische Monumentenzorg 88,
Amersfoort, 369-433.
Beurden, L. van, L. Kubiak & M. van Waijjen 2003: Vlasroten op een twaalfde-eeuwse
nederzetting te Utrecht Leidsche Rijn. Een botanisch onderzoek, Zaandam (BIAXiaal
181).
Brinkkemper, O., 1993: Wetland Farming in the Area to the South of the Meuse Estuary
During the Iron Age and the Roman Period, thesis, Leiden.
Brinkkemper, O., & W.J. Kuijper 1993: Zum Vorkommen der Spitzklette (Xanthium
strumarium L.) in Europa, in: A.J. Kalis & J. Meurers-Balke (Hrsg.), 7000 Jahre
bäuerliche Landschaft: Entstehung, Erforschung, Erhaltung, Köln, 81-88.
Brinkkemper, O., & T. de Ridder 2000: Het archeobotanisch onderzoek naar het milieu
rond dammen en duikers uit de periode van 175 voor tot 175 na Christus, VLAKverslag
3.3, Vlaardingen (ArBoRa 4).
Broeke, P.W., van den, 1993: A Crowded Peat Area: Observations in Vlaardingen-West
and the Iron Age Habitation in Southern Midden-Delfland, Analecta Praehistoria
Leidensia 26, 59-82.
Columella, L.J.M., ca. 50 AD: De re Rustica, zie Asch 1941.
Dewilde, B., 1984: Twintig eeuwen vlas in Vlaanderen, Tielt.
Eijskoot, Y., & T. de Ridder (red.) 2005: Programma van Eisen DAO 'Vergulde Hand
West', VLAK-verslag 30.1, Vlaardingen.
Eijskoot, Y., T. de Ridder & O. Brinkkemper 2007a: Contextbeschrijvingen te analyseren
macromonsters Midden-Bronstijd (vondstzone 07), Vlaardingen (memorandum
0268.1).
Eijskoot, Y., T. de Ridder & O. Brinkkemper 2007b: Contextbeschrijvingen te analyseren
macromonsters Vroege IJzertijd (vondstzones 6 en 10), Vlaardingen (memorandum
0253.1).
Eijskoot, Y., T. de Ridder & O. Brinkkemper 2007c: Contextbeschrijvingen te analyseren
macromonsters Midden- en Late IJzertijd (vondstzones 1, 7 en 9), Vlaardingen
(memorandum 0257.1).

BIAXiaal 435 46
Eijskoot, Y., T. de Ridder & O. Brinkkemper 2007d: Contextbeschrijvingen te analyseren
macromonsters Late IJzertijd en Romeinse Tijd (vondstzones 1, 7 en 8),
Vlaardingen (memorandum 0255.2).
Eijskoot, Y., T. de Ridder & O. Brinkkemper 2007e: Contextbeschrijvingen te analyseren
macromonsters Vroege Middeleeuwen (vondstzones 1 en 2), Vlaardingen
(memorandum 0254.2).
Fokma, A.,1997: Zadenanalyse Someren, Amsterdam (Scriptie UvA).
Gehasse, E.F., 1995: Ecologisch-archeologisch onderzoek van het Neolithicum en de
Vroege Bronstijd in de Noordoostpolder met nadruk op vindplaats P14, thesis,
Amsterdam.
Gouw, M., & L.I. Kooistra 2006: Geologie, bodem en vegetatie, in: P. Kranendonk, P.
van der Kroft, J.J. Lanzing & B. Meijlink (red.), Witte vlekken ingekleurd.
Archeologie in het tracé van de HSL-Zuid, Amersfoort (Rapportage Archeologische
Monumentenzorg 113).
Haaster, H. van, 1997: De introductie van cultuurgewassen in de Nederlanden tijdens de
Middeleeuwen, in: A.C. Zeven (red.), De introductie van onze cultuurplanten en hun
begeleiders van het Neolithicum tot 1500 AD, Wageningen, 53-104.
Haaster, H. van, & Y. Eijskoot 2009: Palynologisch onderzoek op de locatie Vlaardingen
Vergulde Hand-West (Neolithicum-Middeleeuwen), Zaandam (BIAXiaal 426).
Hänninen, K., 2004: Onderzoek aan zadenmonsters van nederzettingen uit de IJzertijd,
Romeinse Tijd en Middeleeuwen te Nederweert-Rosveld, Zaandam (BIAXiaal 188).
Hänninen, K., 2010: Vlaardingen - De Vergulde Hand West. Resultaten van onderzoek
aan hout uit de Midden-Bronstijd tot de Middeleeuwen, Zaandam (BIAXiaal 446).
Hillman, G., 1984: Interpretation of Archaeological Plant Remains: the Application of
Ethnographic Models from Turkey, in: W. van Zeist & W.A. Casparie (eds.), Plants
and Ancient Man, Rotterdam, 1-41.
Janse, K.P.J., 1980: De zes Waterlandse dorpen. Een onderzoek naar de middelen van
bestaan op het platteland van Waterland tot in het begin van de 19 e eeuw, Amsterdam.
Jones, G.E.M., 1984: Interpretation of Archaeological Plant Remains: Ethnographic
Models from Greece, in: W. van Zeist & W.A. Casparie (eds.), Plants and Ancient
Man, Rotterdam, 43-61.
Knörzer, K.-H., 1971: Urgeschichtliche Unkräuter im Rheinland. Ein Beitrag zur
Entstehungsgeschichte der Segetalgesellschaften, Vegetatio 23, 89-111.
Körber-Grohne, U., 1987: Nutzpflanzen in Deutschland. Kulturgeschichte und Biologie,
Stuttgart.
Körber-Grohne, U., 1991: Bestimmungsschlüssel für subfossile Gramineen-Früchte,
Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 18.
Kubiak-Martens, L., 2006: Botanical Remains and Plant Food Subsistence, in: L.P.
Louwe Kooijmans & P.F.B Jongste (eds), Schipluiden, a Neolithic Settlement on the
Dutch North Sea Coast c. 3500 cal BC, Analecta Praehistorica Leidensia 37/38,
Leiden, 317-336.
Londen, H. van, 1995: Archeologisch onderzoek naar cultuurlandschappen. Midden-
Delfland in de Romeinse tijd, Historisch Jaarboek Westland, 79-96.
Meer, W. van der, 2004: Het voedingspatroon van een 19 e -eeuws Amsterdams gezin aan
het Haarlemmerplein. Een onderzoek naar beer, Amsterdam (Scriptie UvA).

BIAXiaal 435 47
Meijden, R. van der, 2005: Heukels’ Flora van Nederland, Groningen etc.
Pals, J.P., 1984: Plant Remains from Aartswoud, a Neolithic Settlement in the Coastal
Area, in: W. van Zeist & W. Casparie (eds.), Plants and Ancient Man, Rotterdam,
313-321.
Renfrew, J., 1973: Palaeoethnobotany, London.
Ridder, T. de, O. Brinkkemper & Y. Eijskoot 2005: Programma van Eisen (PvE)
natuurwetenschappelijk onderzoek Vergulde Hand West 07.077, Vlaardingen.
Schaminée, J.H.J., A.H.F. Stortelder & E.J. Weeda 1996: De vegetatie van Nederland,
III: plantengemeenschappen van graslanden, zomen en droge heiden, Leiden etc.
Schaminée, J.H.J., E.J. Weeda & V. Westhoff 1998: De vegetatie van Nederland, IV:
plantengemeenschappen van kust en binnenlandse pioniermilieu’s, Leiden etc.
Tamis, W.L.M., R. van der Meijden, J. Runhaar, R.M. Bekker, W.A. Ozinga, B. Odé & I.
Hoste 2004: Standaardlijst van de Nederlandse flora 2003, Gorteria 30-4/5, 101-195.
Ven, G.P. van de (red.), 1996: Leefbaar Laagland. Geschiedenis van de waterbeheersing
en landwinning in Nederland, Utrecht.
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra 1985: Nederlandse oecologische flora.
Wilde planten en hun relaties 1, Deventer.
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra 1991: Nederlandse oecologische flora.
Wilde planten en hun relaties 4, Deventer.
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra 1994: Nederlandse oecologische flora.
Wilde planten en hun relaties 5, Deventer.
Zohary, D., & M. Hopf 1994: Domestication of Plants in the Old World, second edition,
Oxford.

Bijlage 1
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, resultaten macrobotanisch onderzoek Midden-Bronstijd. Legenda: o = onverkoold, v = verkoold, cf. = gelijkend op
(determinatie niet zeker).
vondstnummer 7.104.1 7.104.2 7.104.3
context
oude
Hollandveenfase
(top)
kleilaag jonge
Hollandveenfase
(basis)
volume (l) 0,2 0,15 0,2
Planten van ruderale standplaatsen
Atriplex patula/prostrata (o) 46 . . Uitstaande melde/Spiesmelde
Chenopodium glaucum/rubrum (o) 48 . . Zeegroene ganzenvoet/Rode ganzenvoet
Planten van zilte standplaatsen
Aster tripolium (o) . 1 . Zulte
Dierlijke waterorganismen
Cladocera, ephippia (o) x . x Watervlooien
Oever- en moerasplanten
Berula erecta (o) . 1 3 Kleine watereppe
Bolboschoenus maritimus (o) 40 . 8 Heen
Cladium mariscus (o) 3 1 . Galigaan
Mentha aquatica/arvensis (o) 1 2 . Watermunt/Akkermunt
Phragmites australis (o) . . 2 Riet
Samolus valerandi (o) 7 . . Waterpunge
Schoenoplectus lacustris (o) . 3 . Mattenbies
Graslandplanten
Hypericum tetrapterum (o) 1 . . Gevleugeld hertshooi
Juncus effusus-type (o) 4 1 . Pitrus-type
Diverse plantenvondsten
Carex (o) . . 1 Zegge
Rumex (o) . . 1 Zuring
indet., stengels (v) 1 . + stengels, niet determineerbaar

vondstnummer 7.104.1 7.104.2 7.104.3
context
oude
Hollandveenfase
(top)
kleilaag jonge
Hollandveenfase
(basis)
volume (l) 0,2 0,15 0,2
indet., stengels/wortels. (o) x x x stengels/wortels, niet determineerbaar
indet. (o) . . 1 niet determineerbaar
Poa compressa/nemoralis (o) 3 . . Plat beemdgras/Schaduwgras
Overige vondsten
Acari (o) x x x mijten
Insecta (o) x x x insecten

Bijlage 2
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, resultaten macrobotanisch onderzoek Vroege IJzertijd.
Legenda: o = onverkoold, v = verkoold, + = tientallen, ++ = honderden, x = aanwezig (niet gekwantificeerd), cf. = gelijkend op (determinatie niet zeker).
context KANO GEB01 HEI01
vondstnummer 10.016 6.007 6.281
volume (l) 1 4 3,7
Gebruiksplanten
Granen
Hordeum vulgare (v) . 1 . Gerst
Fruit
Rubus fruticosus (o) . 3 1 Gewone braam
Olie- en vezelplanten
Linum usitatissimum (o) 2 . . Vlas
Wilde planten
Planten van voedselrijke akkers en tuinen
Atriplex patula/prostrata (o) 11 . . Uitstaande melde/Spiesmelde
Persicaria maculosa (o) 2 . . Perzikkruid
Tredplanten
Plantago major (o) 1 . . Grote en Getande weegbree
Planten van weinig betreden voedselrijke ruigten
Urtica dioica (o) . ++ 51 Grote brandnetel
Planten van storingsmilieus
Agrostis cf. stolonifera (o) . . 1 Fioringras?
Carex hirta (o) . 1 . Ruige zegge
Carex otrubae (o) 1 . . Valse voszegge
Eleocharis palustris/uniglumis (o) 2 . . Gewone waterbies/Slanke waterbies
Juncus articulatus-type (o) . + . Zomprus-type
Juncus effusus-type (o) . + + Pitrus-type
Potentilla anserina (o) 2 . . Zilverschoon
Pioniers van stikstofrijke, natte bodems

context KANO GEB01 HEI01
vondstnummer 10.016 6.007 6.281
volume (l) 1 4 3,7
Bidens (o) 1 . . Tandzaad
Chenopodium glaucum/rubrum (o) . ++ 9 Zeegroene ganzenvoet/Rode ganzenvoet
Juncus bufonius (o) . + . Greppelrus
Persicaria hydropiper (o) 1 . . Waterpeper
Persicaria minor (o) . 1 1 Kleine duizendknoop
Ranunculus sceleratus (o) 17 ++ 1 Blaartrekkende boterbloem
Rorippa palustris (o) 2 . . Moeraskers
Rumex maritimus (o) 1 . . Goudzuring
Stellaria aquatica (o) . 1 4 Watermuur
Waterplanten
Chara, oögonia (o) 1 . . Kranswieren
Ranunculus subgen. Batrachium (o) 15 . . Waterranonkels
Dierlijke waterorganismen
Cladocera, ephippia x . . Watervlooien
Trichoptera, kokers x . . Schietmotten
Oever- en moerasplanten (en natte graslanden)
Berula erecta (o) 1 . . Kleine watereppe
Bolboschoenus maritimus (o) 1 . . Heen
Carex riparia (o) 1 . . Oeverzegge
Euphorbia palustris (o) . 9 11 Moeraswolfsmelk
Lycopus europaeus (o) 8 6 6 Wolfspoot
Lythrum salicaria (o) . 1 . Grote kattenstaart
cf. Lythrum salicaria (o) . . 1 Grote kattenstaart?
Mentha aquatica/arvensis (o) 7 2 2 Watermunt/Akkermunt
Oenanthe aquatica (o) 1 . . Watertorkruid
Oenanthe fistulosa (o) 4 . . Pijptorkruid
Schoenoplectus lacustris (o) 8 . . Mattenbies

context KANO GEB01 HEI01
vondstnummer 10.016 6.007 6.281
volume (l) 1 4 3,7
Stachys cf. palustris (o) . . . Moerasandoorn?
Stachys palustris (o) 1 . 1 Moerasandoorn
Thalictrum flavum (o) . 1 . Poelruit
Typha (o) 4 . . Lisdodde
Graslandplanten
Hypericum tetrapterum (o) . + 4 Gevleugeld hertshooi
Poa pratensis/trivialis (o) . 8 . Veldbeemdgras/Ruw beemdgras
Ranunculus acris/repens (o) 1 . . Scherpe-/Kruipende boterbloem
Stellaria graminea (o) . 4 . Grasmuur
Bomen en struikgewas
Alnus (o) 3 1 3 Els
Alnus, knopschubben (o) . . 1 Els
Alnus glutinosa (o) . 1 . Zwarte els
Diverse plantenvondsten
Carduus/Cirsium (o) . . 1 Distel/Vederdistel
Carex (o) 5 . . Zegge
Malva (o) 5 . . Kaasjeskruid
Poa compressa/nemoralis (o) . . 2 Plat beemdgras/Schaduwgras
Rumex (o) 3 . . Zuring
Viola (o) . 1 . Viooltje
indet., stengels (o) x . . stengels, niet determineerbaar
indet. (v) . 1 1 niet determineerbaar
Overige vondsten
Acari (o) x . . Mijten
bot (o) . x . bot
houtskool . x x houtskool
Insecta (o) x x x Insecten

Bijlage 3
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, resultaten macrobotanisch onderzoek Midden- en Late IJzertijd: de woonstalhuizen.
Legenda: o = onverkoold, v = verkoold, + = tientallen, ++ = honderden, +++ = duizenden, x = aanwezig (niet gekwantificeerd), cf. = gelijkend op (determinatie
niet zeker).
situatie haard vloer vloer vloer vloer vloer haard a.veen a.veen a.veen
context
GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB02 GEB09 GEB09 GEB09
vondstnummer 1.939 7.046 7.122 7.290 9.1426 9.1803 9.1384 9.5137 9.5391 9.5377
volume (l) 3 0,1 0,9 0,2 1,2 1 0,4 0,4 1,4 5
Gebruiksplanten
Granen . . . . . . . . . .
Avena (v) 9 . . . 1 1 . 1 . . Haver
Avena cf. sativa (v) . . . . . . . 2 . . Echte haver?
Avena, kafnaald (v) . . . . . . 1 . . . Haver
cf. Avena (v) . . . . . . 1 . . . Haver?
Cerealia (v) 13 . . . 4 2 3 13 1 2 Granen
cf. Cerealia (v) . . . . 2 . . . . . Granen?
Hordeum vulgare (v) 78 . . . 1 4 . 8 . 4 Gerst
Hordeum vulgare, aarspilfragmenten (v) 3 . . . . 1 . . . . Gerst
Hordeum vulgare, aarspilsegmenten (o) . . . . . 1 . . . . Gerst
Hordeum vulgare, aarspilsegmenten (v) ca. 40 . . . . 7 3 . . . Gerst
Hordeum vulgare, lemmabasis (v) 1 . . . . . . . . . Gerst
Panicum miliaceum (v) 1 . . . . . . . . . Pluimgierst
Panicum miliaceum, kaf (o) . . . . . . . . . 8 Pluimgierst
Poaceae mog. Cerealia, stengels (o) . . . . . . . . . + Graanstengels?
Poaceae mog. Cerealia, stengels (v) . . . . . . . . . 2 Graanstengels?
Triticum aestivum, aarspilsegmenten (v) . . . . . 7 . . . . Broodtarwe
Triticum dicoccon (v) 7 . . . . 7 . 22 . 1 Emmer
Triticum dicoccon, aarvorkjes (o) . . . . . 23 8 . . 3 Emmer
Triticum dicoccon, aarvorkjes (v) 16 . . . 5 61 43 10 . 6 Emmer
Triticum cf. spelta, aarvorkjes (v) . . . . . . 28 . . . Spelt?
Triticum cf. spelta (v) 1 . . . . . . . . . Spelt?

situatie haard vloer vloer vloer vloer vloer haard a.veen a.veen a.veen
context
GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB02 GEB09 GEB09 GEB09
vondstnummer 1.939 7.046 7.122 7.290 9.1426 9.1803 9.1384 9.5137 9.5391 9.5377
volume (l) 3 0,1 0,9 0,2 1,2 1 0,4 0,4 1,4 5
Triticum, aarvorkjes (v) . . . . . . 39 . . . Tarwe
Triticum, kafnaalden (o) . . . . . 1 . . . . Tarwe
Triticum, kafnaalden (v) + . . . . . . . . . Tarwe
Triticum (v) . . . . 1 . 2 . . 1 Tarwe
Fruit
Rubus fruticosus (o) . . . . 2 1 . . . . Gewone braam
Peulvruchten
Pisum sativum (v) 1 . . . . . . . . . Erwt
Vicia faba var. minor (o) . . . . . . . . . 4 Paardenboon
Olie- en vezelplanten
Brassica (o) . . . . . . . . . 4 Kool
Brassica (v) . . . . . . . . . 2 Kool
Brassica rapa (o) . . . . 1 . . 10 . . Raapzaad
Camelina sativa (v) . . . . . . . . . 14 Huttentut
Linum usitatissimum (o) . . . 1 . . . . 1 73 Vlas
Linum usitatissimum (v) 6 . . . . 5 . . 3 5 Vlas
Linum usitatissimum, kapselfragmenten (o) . . . . . . . 1 . +++ Vlas
Linum usitatissimum, kapselfragmenten (v) . . . . . . 1 . 2 1 Vlas
Wilde planten
Planten van voedselrijke akkers en tuinen
Anagallis arvensis (o) . . . . . . . 22 . 1 Guichelheil
Atriplex patula/prostrata (o) 6 . . 1 42 + 9 ++ 3 697 Uitstaande melde/Spiesmelde
Atriplex patula/prostrata (v) 35 . . . . 1 . . . . Uitstaande melde/Spiesmelde
Chenopodium album (o) . . . . . 1 . 1 . 8 Melganzenvoet
Chenopodium album (v) . . . . 1 . . . . . Melganzenvoet
Lamium purpureum (o) . . . . . . . 1 . . Paarse dovenetel s.s.

situatie haard vloer vloer vloer vloer vloer haard a.veen a.veen a.veen
context
GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB02 GEB09 GEB09 GEB09
vondstnummer 1.939 7.046 7.122 7.290 9.1426 9.1803 9.1384 9.5137 9.5391 9.5377
volume (l) 3 0,1 0,9 0,2 1,2 1 0,4 0,4 1,4 5
Persicaria maculosa (o) . . . 1 . 3 . 2 . 4 Perzikkruid
Persicaria maculosa (v) 1 . . . . . . . . . Perzikkruid
Solanum nigrum (o) . . . . . . . . . 2 Zwarte en Beklierde nachtschade
Sonchus asper (o) . . . . . . . 7 . 216 Gekroesde melkdistel
Sonchus oleraceus (o) . . . . . . . . . 20 Gewone melkdistel
Stellaria media (o) . 1 . . 2 1 . . . 364 Vogelmuur
Tredplanten
Lolium perenne-type (v) 1 . . . . . . . . . Engels raaigras-type
Plantago major (o) 89 . . . . 2 . 5 1 30 Grote en Getande weegbree
Plantago major (v) 4 . . . 1 . 1 . . . Grote en Getande weegbree
Polygonum aviculare (o) 2 . . . 2 1 . . . 13 Gewoon varkensgras
Planten van voedselrijke ruigten
Arctium (o) . . . . . . . . . + Klit
Arctium minus/tomentosum (o) . . . . . . . . . 13 Gewone klit/Donzige klit
Chenopodium ficifolium (o) . 1 . . 4 1 5 + . 91 Stippelganzenvoet
Chenopodium ficifolium (v) . . . . . 1 . . . . Stippelganzenvoet
Cirsium arvense/palustre (o) . . . . . . . . . 8 Akkerdistel/Kale jonker
Galium aparine (v) . . . . . . . . . 1 Kleefkruid
Persicaria lapathifolia (o) . . . . 2 . 1 . 2 14 Beklierde duizendknoop
Persicaria lapathifolia (v) 5 . . . . 1 . . . 1 Beklierde duizendknoop
Persicaria lapathifolia/maculosa (v) 23 . . . . . . . . . Beklierde duizendknoop/Perzikkruid
Urtica dioica (o) 137 1 4 9 ++ 1 1 11 . 36 Grote brandnetel
Pioniers van stikstofrijke, natte bodems
Bidens cernua (o) . . . . 2 . . . . 1 Knikkend tandzaad
Chenopodium glaucum/rubrum (o) . . . 4 1 . 1 + 2 210 Zeegroene ganzenvoet/Rode ganzenvo
Juncus bufonius (o) 208 12 512 8 . 1 1 . . +++ Greppelrus

situatie haard vloer vloer vloer vloer vloer haard a.veen a.veen a.veen
context
GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB02 GEB09 GEB09 GEB09
vondstnummer 1.939 7.046 7.122 7.290 9.1426 9.1803 9.1384 9.5137 9.5391 9.5377
volume (l) 3 0,1 0,9 0,2 1,2 1 0,4 0,4 1,4 5
Persicaria hydropiper (v) 1 . . . . . . . . . Waterpeper
Persicaria minor (o) . . . . . . . . . 2 Kleine duizendknoop
Ranunculus sceleratus (o) 3 10 1 3 1 1 1 2 2 162 Blaartrekkende boterbloem
Rumex maritimus (o) . . . . 2 . . . . . Goudzuring
Rumex cf. maritimus (o) . . . . . 1 . . . . Goudzuring?
Rumex maritimus/palustris (o) . . . . . . . . . 4 Goud-/Moeraszuring
Stellaria aquatica (o) . . . . 2 . 1 21 1 8 Watermuur
Stellaria aquatica/media (o) 4 . . 1 . . . . . . Watermuur/Vogelmuur
Graslandplanten
Bromus hordeaceus/secalinus (v) 2 . . . . . . . . . Zachte dravik/Dreps
Carex disticha (o) 4 2 8 1 3 . . 4 . 42 Tweerijige zegge
Daucus carota (o) . . . . . . . 11 . . Peen
Filipendula ulmaria (o) . . . . . 1 2 . . 6 Moerasspirea
Filipendula ulmaria (v) . . . . . 1 . . . . Moerasspirea
Hypericum (o) . . . 4 . . . . . . Hertshooi
Silene flos-cuculi (o) . . 16 . . . . . . 22 Echte koekoeksbloem
Poa pratensis/trivialis (o) . 2 4 . 1 . . . . 12 Veldbeemdgras/Ruw beemdgras
Prunella vulgaris (o) 21 . . . . . . . . . Gewone brunel
Prunella vulgaris (v) 4 . . . . . . . . . Gewone brunel
Ranunculus (o) . . . . . . . . . 2 Boterbloem
Ranunculus (v) . . . . . 1 . . . . Boterbloem
Ranunculus acris/repens (o) 3 . . . 2 1 . . . 5 Scherpe-/Kruipende boterbloem
Rumex acetosella (v) . . . . . . . . . 1 Schapenzuring
Stellaria cf. graminea (o) . . . . . 1 . . . . Grasmuur?
Trifolium (v) 9 . . . . . 2 . . . Klaver
Trifolium pratense-type (v) . . . . . . . 1 . . Rode klaver-type

situatie haard vloer vloer vloer vloer vloer haard a.veen a.veen a.veen
context
GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB02 GEB09 GEB09 GEB09
vondstnummer 1.939 7.046 7.122 7.290 9.1426 9.1803 9.1384 9.5137 9.5391 9.5377
volume (l) 3 0,1 0,9 0,2 1,2 1 0,4 0,4 1,4 5
Vicia sativa (v) 2 . . . . . . . . . Smalle en Voederwikke
Planten van storingsmilieus
Agrostis stolonifera (o) . . . . 1 2 . . . . Fioringras
Alopecurus geniculatus (v) . . . . . . . . . 2 Geknikte vossenstaart
Carex hirta (o) . . . . . . . . . 4 Ruige zegge
Carex hirta/riparia (o) . . . . . . . 1 . . Ruige zegge/Oeverzegge
Carex otrubae (o) 4 . . . 10 . . . . . Valse voszegge
Carex otrubae, urntje (o) . . . . . . . . . 1 Valse voszegge
Carex otrubae/vulpina (o) . . . . . . . . . 38 Valse voszegge/Voszegge
Eleocharis palustris/uniglumis (m) . . . 2 . . . . . . Gewone waterbies/Slanke waterbies
Eleocharis palustris/uniglumis (o) 18 . . 2 10 2 1 2 3 126 Gewone waterbies/Slanke waterbies
Eleocharis palustris/uniglumis (v) 2 . . 3 2 1 . . . 9 Gewone waterbies/Slanke waterbies
Hydrocotyle vulgaris (o) . . 54 . . . . . . . Gewone waternavel
Juncus articulatus-type (o) . . . 16 1 1 1 + + ++ Zomprus-type
Juncus articulatus-type cf. articulatus (o) 368 . . 8 . . . . . . Zomprus?
Juncus compressus/gerardi (o) . 1 . 16 . . . . . . Platte rus/Zilte rus
Juncus effusus-type (o) . 1 128 1 ++ + 1 1 . +++ Pitrus-type
Juncus effusus-type cf. effusus (o) . . 384 . . . . . . . Pitrus?
Potentilla anserina (o) 1 . . . 6 . . 2 1 11 Zilverschoon
Potentilla anserina (v) . . . . . 2 . . . . Zilverschoon
Ranunculus flammula (o) . . . . 1 . . . . . Egelboterbloem
Ranunculus flammula (v) . . . . . . . . . 2 Egelboterbloem
Rumex crispus, bloemdek (o) . . . . . . . . 2 . Krulzuring
Rumex crispus-type (v) 2 . . . . . . . . . Krulzuring-type
Planten van zilte standplaatsen . . . . . . . . . .
Juncus gerardi (o) . . . 48 . 1 . + + ++ Zilte rus

situatie haard vloer vloer vloer vloer vloer haard a.veen a.veen a.veen
context
GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB02 GEB09 GEB09 GEB09
vondstnummer 1.939 7.046 7.122 7.290 9.1426 9.1803 9.1384 9.5137 9.5391 9.5377
volume (l) 3 0,1 0,9 0,2 1,2 1 0,4 0,4 1,4 5
Waterplanten
Lemna (o) . . . . . . . . . 4 Eendenkroos
Zannichellia palustris (o) . . . . . . . . . 1 Zannichellia
Oever- en moerasplanten
Alisma plantago-aquatica (o) . . . . . 1 . . . . Grote waterweegbree
Berula erecta (o) . . 4 . 1 . . 2 . . Kleine watereppe
Bolboschoenus maritimus (o) . . . . 10 . . . . 24 Heen
Bolboschoenus maritimus (v) . . . . . . . . . 1 Heen
Caltha palustris (o) . . . . . . . . . 2 Dotterbloem
Carex acuta/elata (o) . 1 . . . . . . . 3 Scherpe-/Stijve zegge
Carex acutiformis (o) 1 . . . . . . . . . Moeraszegge
Carex pseudocyperus (o) . . . . 1 . . . . . Hoge cyperzegge
Carex riparia (o) . . . . . . . 1 . 6 Oeverzegge
Euphrasia/Odontites (o) . . . . . . . . . 2 Ogentroost/Helmogentroost
Galium palustre (v) 4 . . . 2 7 . . . . Moeraswalstro
Iris pseudacorus (v) . . . . 1 . . . . . Gele lis
Lycopus europaeus (o) 108 1 12 2 ++ 1 1 1 . 182 Wolfspoot
Lycopus europaeus (v) 4 . . 3 . . . . . 3 Wolfspoot
Lythrum salicaria (o) . . . 5 . . . . . 24 Grote kattenstaart
Mentha aquatica/arvensis (o) 85 . . . +++ 2 . . . 231 Watermunt/Akkermunt
Mentha aquatica/arvensis (v) . . . . 2 . . . . . Watermunt/Akkermunt
Oenanthe (o) . . . . 2 . . . . 4 Torkruid
Oenanthe aquatica (o) 1 . . . . . . . . . Watertorkruid
Oenanthe fistulosa (o) . . . . 3 . . . . 3 Pijptorkruid
Oenanthe fistulosa (v) . . . 1 . . . . . . Pijptorkruid
Phragmites australis, stengels (o) . . + + . . . . . . Riet

situatie haard vloer vloer vloer vloer vloer haard a.veen a.veen a.veen
context
GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB02 GEB09 GEB09 GEB09
vondstnummer 1.939 7.046 7.122 7.290 9.1426 9.1803 9.1384 9.5137 9.5391 9.5377
volume (l) 3 0,1 0,9 0,2 1,2 1 0,4 0,4 1,4 5
Phragmites australis, stengels (v) + . + + . . . . . . Riet
Rumex hydrolapathum (v) 1 . . . . . . . . . Waterzuring
Schoenoplectus lacustris (o) 1 . . . 52 3 3 . . . Mattenbies
Schoenoplectus lacustris (v) . . . . 7 1 . . . . Mattenbies
Schoenoplectus tabernaemontani (o) 3 . . . . . . 2 3 48 Ruwe bies
Schoenoplectus tabernaemontani (v) . . . 1 . . . . . . Ruwe bies
Sium latifolium (o) 8 . . . . . . . . 35 Grote watereppe
Solanum dulcamara (o) . . . . 2 . . . . . Bitterzoet
Stachys palustris (o) . . . . 8 . . 4 . 3 Moerasandoorn
Typha (o) . . . . . . 1 . . . Lisdodde
Heide- en veenplanten
Calluna vulgaris, blad (o) . . . . . 1 . . . . Struikhei
Calluna vulgaris, bloem (o) . . . . . 1 . . . 2 Struikhei
Carex appropinquata/paniculata (o) . . . . . . . . . 2 Paardenhaarzegge/Pluimzegge
Carex curta (o) . . . . 1 . . . . . Zompzegge
Carex flava-type (o) 12 . . . . . . . . . Gele zegge-type
Erica tetralix, blad (o) . . . . . 1 . . . . Gewone dophei
Juncus effusus-type cf. conglomeratus (o) . . 192 . . . . . . . Biezenknoppen?
Juncus effusus-type cf. filiformis (o) . . 576 . . . . . . . Draadrus?
Juncus subnodulosus (o) . . . 40 . . . . . . Paddenrus
Molinia caerulea (o) . . . . . . . . . + Pijpenstrootje
Myrica gale (o) . . . . 2 . . . . . Wilde gagel
Potentilla cf. erecta (o) 4 . . . . . . . . . Tormentil?
Potentilla erecta (o) . . . . . . . . . 10 Tormentil
Sphagnum (o) . ++ 60/70% ++ ++ . . ++ ++ ++ Veenmos

situatie haard vloer vloer vloer vloer vloer haard a.veen a.veen a.veen
context
GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB02 GEB09 GEB09 GEB09
vondstnummer 1.939 7.046 7.122 7.290 9.1426 9.1803 9.1384 9.5137 9.5391 9.5377
volume (l) 3 0,1 0,9 0,2 1,2 1 0,4 0,4 1,4 5
Bomen en struikgewas
Alnus, katjes (v) . . . . . 1 . . . . Els
Alnus glutinosa (v) . . . . . . . . . 2 Zwarte els
Alnus glutinosa (o) . . . . . 1 . . 1 7 Zwarte els
Fraxinus, houtskool . . . . x x x . . . Esl
Diverse plantenvondsten
Agrostis (o) . . . . 4 . . . . . Struisgras
Agrostis/Poa (v) . . . . . . . . 1 . Struisgras of Beemdgras
Alopecurus bulbosus/geniculatus (o) . . . . . . . . . 10 Knolvossenstaart/Geknikte vossenstaar
Alopecurus bulbosus/geniculatus (v) . . . . . . . . . 1 Knolvossenstaart/Geknikte vossenstaar
Apiaceae (o) 5 . . . 7 1 1 . . . Schermbloemenfamilie
Apiaceae (v) 1 . . . . . . . . . Schermbloemenfamilie
Asteraceae (o) . . . . . . . . . 2 Composietenfamilie
Bromus (v) . . . . . 2 . . . . Dravik
Bryales (o) . . . + . . . . . . Mossen (excl. veenmos)
Carex (o) . . . . . 2 2 2 1 . Zegge
Carex (v) . . . . 1 . . . . 1 Zegge
Carex, urntje (o) . . . . . . . . . 1 Zegge
cf. Cirsium (v) 4 . . . . . . . . . Vederdistel?
Festuca (v) . . . . . . . . 1 . Zwenkgras
Galium (v) . . . . . . . . . 1 Walstro
Juncus (o) 16 . 64 . . . . + . . Rus
Juncus (v) . . . . 1 . . . . . Rus
Lamiaceae (o) 4 . . . . . . . . . Lipbloemenfamilie
cf. Molinia (o) . . . . 1 . . . . . Pijpenstrootje?
Persicaria (v) . . . . . . . . . 2 Duizendknoop

situatie haard vloer vloer vloer vloer vloer haard a.veen a.veen a.veen
context
GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB01 GEB02 GEB09 GEB09 GEB09
vondstnummer 1.939 7.046 7.122 7.290 9.1426 9.1803 9.1384 9.5137 9.5391 9.5377
volume (l) 3 0,1 0,9 0,2 1,2 1 0,4 0,4 1,4 5
Poa compressa/nemoralis (o) . . . 2 5 . . . . 70 Plat beemdgras/Schaduwgras
Poa (o) . . 4 . . . . . . . Beemdgras
Poa (v) . . . . . . . . . 1 Beemdgras
Poaceae (o) . . . . ++ 1 . . . . Grassenfamilie
Poaceae (v) 8 . . . 2 . . . . 2 Grassenfamilie
Poaceae, stengels (v) + . . . + . + . . . Grassenfamilie
Rumex (o) . . . . 2 1 . 10 . 19 Zuring
Rumex (v) . . . . . 2 . . . . Zuring
Sagina (o) . . 56 . . . . . . . Vetmuur
Thalictrum (o) . . . . 1 . . . . . Ruit
Thalictrum flavum/minus (o) . . . . . . . 1 . . Poelruit/Kleine ruit
Vicia (v) . . . . . 1 . . . . Wikke
Viola (o) . . 10 . . . . . . . Viooltje
indet., stengels (v) . . . . . x . . . . stengels, niet determineerbaar
indet. (o) 4 . . 3 . . . 1 1 1 niet determineerbaar
indet. (v) 5 . . 4 22 1 7 1 . . niet determineerbaar
Overige vondsten
aardewerk . . . . x . . . . x aardewerk
Acari (o) x . x x . . . . x x mijten
bot (o) x . . x . x (v) x x (v) . x bot
hout (o) . . . x . . . x . . hout
houtskool xxx x . x x x x x . x houtskool
Insecta (o) . . . x x x x . . x insecten

Bijlage 4
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, resultaten macrobotanisch onderzoek Midden- en Late IJzertijd: de spiekers en schuren.
Legenda: o = onverkoold, v = verkoold, + = tientallen, ++ = honderden, +++ = duizenden, x = aanwezig (niet gekwantificeerd), cf. = gelijkend op (determinatie
niet zeker).
schuur spiekers
context GEB05 GEB08 GEB08
vondstnummer 9.1989 9.436 9.438
volume (l) 1 1,3 0,2
Gebruiksplanten
Granen
Avena (v) . . 1 Haver
Cerealia, embryo (v) . . 1 Granen
Hordeum vulgare, aarspilsegmenten (v) 1 2 7 Gerst
Triticum dicoccon (v) 2 . . Emmer
Triticum dicoccon, aarspilsegmenten (o) . 1 . Emmer
Triticum dicoccon, aarvorkjes (o) 14 29 3 Emmer
Triticum dicoccon, aarvorkjes (v) 1 5 12 Emmer
Fruit
Prunus spinosa (o) 2 . . Sleedoorn
Rubus fruticosus (o) 5 4 . Gewone braam
Rubus idaeus (o) 1 . . Framboos
Olie- en vezelplanten
Brassica rapa (o) 6 . 1 Raapzaad
Linum usitatissimum (o) 4 14 10 Vlas
Linum usitatissimum (v) . . 2 Vlas
Linum usitatissimum, kapselfragmenten (o) . 4 2 Vlas
Wilde planten
Planten van voedselrijke akkers en tuinen
Anagallis arvensis (o) 2 . 1 Guichelheil
Atriplex patula/prostrata (o) +++ 19 4 Uitstaande melde/Spiesmelde
Chenopodium album (o) 3 1 . Melganzenvoet

schuur spiekers
context GEB05 GEB08 GEB08
vondstnummer 9.1989 9.436 9.438
volume (l) 1 1,3 0,2
Erysimum cheiranthoides (o) . 2 . Gewone steenraket
Persicaria maculosa (o) 7 18 3 Perzikkruid
cf. Senecio vulgaris (o) . 1 . Klein kruiskruid?
Sonchus asper (o) 6 6 1 Gekroesde melkdistel
Stellaria media (o) 73 124 2 Vogelmuur
Planten van matig voedselrijke akkers
Echinochloa crus-galli (v) . . 1 Hanenpoot
Tredplanten
Capsella bursa-pastoris (o) 3 . . Gewoon herderstasje
Plantago major (o) 3 1 21 Grote en Getande weegbree
Polygonum aviculare (o) . . 1 Gewoon varkensgras
Planten van voedselrijke ruigten
Arctium (o) 11 . . Klit
Chenopodium ficifolium (o) 9 7 1 Stippelganzenvoet
Conium maculatum (o) . . 1 Gevlekte scheerling
Persicaria lapathifolia (o) 3 6 1 Beklierde duizendknoop
Urtica dioica (o) 140 20 23 Grote brandnetel
Planten van storingsmilieus
Carex otrubae (o) 1 . . Valse voszegge
Eleocharis palustris/uniglumis (o) 2 . . Gewone waterbies/Slanke waterbies
Hydrocotyle vulgaris (o) 16 34 . Gewone waternavel
Juncus articulatus-type (o) + + . Zomprus-type
Juncus effusus-type (o) ++ + ++ Pitrus-type
Potentilla anserina (o) 1 . . Zilverschoon
Pioniers van stikstofrijke, natte bodems
Chenopodium glaucum/rubrum (o) 1 4 . Zeegroene ganzenvoet/Rode ganzenvoet

schuur spiekers
context GEB05 GEB08 GEB08
vondstnummer 9.1989 9.436 9.438
volume (l) 1 1,3 0,2
Juncus bufonius (o) + ++ + Greppelrus
Persicaria hydropiper (o) 1 . . Waterpeper
Persicaria minor (o) 1 . . Kleine duizendknoop
Persicaria mitis (o) . 14 . Zachte duizendknoop
Ranunculus sceleratus (o) 130 23 . Blaartrekkende boterbloem
Rorippa palustris (o) 2 2 . Moeraskers
Rumex maritimus (o) +++ 24 . Goudzuring
Stellaria aquatica (o) +++ 99 2 Watermuur
Oever- en moerasplanten
Alisma plantago-aquatica (o) 1 . . Grote waterweegbree
Bolboschoenus maritimus (o) 1 8 . Heen
Carex cf. paniculata (o) . 1 cf. . Pluimzegge?
Carex riparia (o) 1 1 . Oeverzegge
Galium palustre (o) 2 2 . Moeraswalstro
Galium palustre (v) 1 . . Moeraswalstro
Lycopus europaeus (o) 11 70 13 Wolfspoot
Lythrum salicaria (o) 2 78 5 Grote kattenstaart
Phragmites australis (o) . . 1 Riet
Poa palustris (o) 1 . . Moerasbeemdgras
Schoenoplectus (o) 7 . 19 Bies
Schoenoplectus lacustris (o) . 6 . Mattenbies
cf. Sium latifolium (o) 1 . . Grote watereppe?
Solanum dulcamara (o) . 32 . Bitterzoet
Stachys palustris (o) 1 6 . Moerasandoorn
Typha (o) . 1 1 Lisdodde
Graslandsplanten

schuur spiekers
context GEB05 GEB08 GEB08
vondstnummer 9.1989 9.436 9.438
volume (l) 1 1,3 0,2
Carex disticha (o) 1 . . Tweerijige zegge
Filipendula ulmaria (o) 2 . . Moerasspirea
Lychnis flos-cuculi (o) 3 . . Echte koekoeksbloem
Poa pratensis/trivialis (o) 2 . . Veldbeemdgras/Ruw beemdgras
Ranunculus acris/repens (o) 1 . . Scherpe-/Kruipende boterbloem
Heide- en veenplanten
Calluna vulgaris (o) . 2 1 Struikhei
Calluna vulgaris, blad (o) . . 4 Struikhei
Calluna vulgaris, bloem (o) . 6 4 Struikhei
Carex appropinquata/paniculata (o) 1 . . Paardenhaarzegge/Pluimzegge
Molinia caerulea (o) 1 . 4 Pijpenstrootje
Potentilla erecta (o) 6 66 4 Tormentil
Rhynchospora alba/fusca (o) . . 1 Snavelbies
Sphagnum (o) x . x Veenmos
Vaccinium oxycoccus (o) . 1 . Kleine veenbes
Bomen en struikgewas
Alnus glutinosa (o) 1 4 . Zwarte els
Alnus glutinosa (v) . 1 . Zwarte els
Betula (o) . 14 . Berk
Fraxinus, houtskool x . x Es
Diverse plantenvondsten
Apium (o) 1 . . Moerasscherm
Asteraceae (o) . 1 . Composietenfamilie
cf. Bidens (o) . 1 . Tandzaad?
cf. Bromus (o) . . 1 Dravik?
Carduus/Cirsium (o) . 1 . Distel/Vederdistel

schuur spiekers
context GEB05 GEB08 GEB08
vondstnummer 9.1989 9.436 9.438
volume (l) 1 1,3 0,2
Carex (o) . . 1 Zegge
Cerastium (o) 3 . . Hoornbloem
Epilobium hirsutum-type (o) 1 . . Harig wilgenroosje-type
Poa compressa/nemoralis (o) 6 . 1 Plat beemdgras/Schaduwgras
Poa (o) . . 1 Beemdgras
Poaceae (o) 40 6 5 Grassenfamilie
Poaceae, stengels (v) . + . Grassenfamilie
Rumex (o) 8 2 . Zuring
Sagina (o) 1 1 . Vetmuur
Senecio (o) . 1 . Kruiskruid
Viola (o) 2 2 . Viooltje
indet., stengels (o) + . . stengels, niet determineerbaar
indet. (o) . 1 . niet determineerbaar
indet. (v) . 1 7 niet determineerbaar
Overige vondsten
Acari (o) x . . Mijten
bot (verbrand) x . . bot
hout (o) . x . hout
houtskool x . x houtskool
Insecta (o) x . x Insecten

Bijlage 5
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, resultaten macrobotanisch onderzoek Midden- en Late IJzertijd: de paden.
Legenda: o = onverkoold, v = verkoold, + = tientallen, ++ = honderden, +++ = duizenden, x = aanwezig (niet gekwantificeerd), cf. = gelijkend op (determinatie
niet zeker).
context PAD01 PAD01 PAD01 PAD02 PAD03 PAD04
vondstnummer 7.603 7.605 7.608 7.613 7.346 9.1158
volume (l) 0,25 1 1 1 2,5 1
Gebruiksplanten
Fruit
Rubus (o) . . 1 . . . Braam
Rubus fruticosus (o) . 1 . 2 . 5 Gewone braam
Olie- en vezelplanten
Linum usitatissimum (o) . . 1 . . . Vlas
Wilde planten
Onkruiden van voedselrijke akkers en tuinen
Atriplex patula/prostrata (o) . 3 . 4 . 1 Uitstaande melde/Spiesmelde
Galium spurium (o) . . . . . 7 Akkerwalstro
Persicaria maculosa (o) . . . . . 1 Perzikkruid
Sonchus asper (o) . . . 5 . . Gekroesde melkdistel
Tredplanten
Plantago major (o) . . . 10 . . Grote en Getande weegbree
Planten van voedselrijke ruigten
Anthriscus sylvestris (o) . . . . 1 . Fluitenkruid
Ballota nigra (o) . . . . 1 . Ballote
Chenopodium ficifolium (o) . 1 . . . . Stippelganzenvoet
Cirsium arvense/palustre (o) . 1 . . . . Akkerdistel/Kale jonker
Descurainia sophia (o) . . . . 1 . Sofiekruid
Urtica dioica (o) . . . 5 2 3 Grote brandnetel
Planten van storingsmilieus
Agrostis stolonifera (o) . . . . 3 . Fioringras
Carex hirta (o) . . . . 1 . Ruige zegge

context PAD01 PAD01 PAD01 PAD02 PAD03 PAD04
vondstnummer 7.603 7.605 7.608 7.613 7.346 9.1158
volume (l) 0,25 1 1 1 2,5 1
Carex hirta/riparia (o) . . . . . 1 Ruige zegge/Oeverzegge
Eleocharis palustris/uniglumis (o) . 3 . . . 4 Gewone waterbies/Slanke waterbies
Hydrocotyle vulgaris (o) 1 2 2 6 . 21 Gewone waternavel
Juncus articulatus-type (o) 16 2 ++ ++ . . Zomprus-type
Juncus effusus-type (o) 48 . + + . . Pitrus-type
Juncus effusus-type cf. effusus (o) 32 2 . . . . Pitrus?
Potentilla anserina (o) . . . . . 3 Zilverschoon
Ranunculus repens (o) . 1 . . . . Kruipende boterbloem
Rumex conglomeratus, bloemdek (o) . . 1 . . . Kluwenzuring
Rumex conglomeratus/sanguineus, bloemdek (o) . 1 . . . . Kluwenzuring/Bloedzuring
Rumex crispus-type (o) . 6 . . . . Krulzuring-type
Rumex crispus-type (v) . . . 2 . . Krulzuring-type
Pioniers van stikstofrijke, natte bodems
Chenopodium glaucum/rubrum (o) . . . 15 . . Zeegroene ganzenvoet/Rode ganzenvoet
Juncus bufonius (o) 32 5 + + . . Greppelrus
Persicaria hydropiper (o) . 14 17 3 9 7 Waterpeper
Persicaria minor (o) . 12 . . . 12 Kleine duizendknoop
Persicaria mitis (o) . . 2 35 . 1 Zachte duizendknoop
Ranunculus sceleratus (o) . . 4 55 3 2 Blaartrekkende boterbloem
Stellaria aquatica (o) . . . . . 3 Watermuur
Stellaria cf. aquatica (o) . 2 . . . . Watermuur?
Planten van zilte standplaatsen
Carex distans (o) . . . . 1 . Zilte zegge
Dierlijke waterorganismen
Porifera, gemmulae (o) + 1 . . . . Sponsen
Piscicola geometra, eikapsels (o) . . . . + . Vissenbloedzuiger
Trichoptera, kokers (o) . . + + + . Schietmotten

context PAD01 PAD01 PAD01 PAD02 PAD03 PAD04
vondstnummer 7.603 7.605 7.608 7.613 7.346 9.1158
volume (l) 0,25 1 1 1 2,5 1
Oever- en moerasplanten
Alisma lanceolatum/plantago-aquatica (o) . . 1 . . . Slanke-/Grote waterweegbree
Alisma plantago-aquatica (o) . . 1 . 4 1 Grote waterweegbree
Alisma/Damasonium (o) . . . . . 8 Waterweegbree
Berula erecta (o) . . . 1 . . Kleine watereppe
Caltha palustris (o) . . 1 2 70 . Dotterbloem
Carex acuta/elata (o) . . . 1 . 5 Scherpe-/Stijve zegge
Carex acutiformis (o) . . 1 . . . Moeraszegge
Carex pseudocyperus (o) . . . 1 . . Hoge cyperzegge
Cicuta virosa (o) . . . . . 4 Waterscheerling
Damasonium alisma (o) . . . . ++ . Stervruchtige waterweegbree
Epilobium palustre (o) . . 4 35 6 2 Moerasbasterdwederik
Eupatorium cannabinum (o) . . . 1 . . Koninginnenkruid
Galium palustre (o) . . 1 . 3 . Moeraswalstro
Glyceria maxima (o) . 2 10 50 . . Liesgras
Iris pseudacorus (o) . . . . . 2 Gele lis
Lycopus europaeus (o) 1 2 1 40 . 5 Wolfspoot
Lythrum salicaria (o) . . . . . 1 Grote kattenstaart
Mentha aquatica/arvensis (o) . . 6 21 2 4 Watermunt/Akkermunt
Oenanthe fistulosa (o) . . 1 1 . 1 Pijptorkruid
Phalaris arundinacea (o) . . . . 1 . Rietgras
Phragmites australis (o) . . . . 1 . Riet
Phragmites australis, knoppen (o) . + . . . . Riet
Phragmites australis, stengels (o) . + . . . . Riet
Phragmites australis, stengels (v) + + . . . . Riet
Poa palustris (o) . 2 . . . . Moerasbeemdgras
Rumex hydrolapathum + blaadjes (o) . . . . . 13 Waterzuring

context PAD01 PAD01 PAD01 PAD02 PAD03 PAD04
vondstnummer 7.603 7.605 7.608 7.613 7.346 9.1158
volume (l) 0,25 1 1 1 2,5 1
Rumex hydrolapathum, bloemdek (o) . . . . 12 11 Waterzuring
Sagittaria sagittifolia (o) . . 1 . . 1 Pijlkruid
Schoenoplectus tabernaemontani (o) . 1 . . . 4 Ruwe bies
Sium latifolium (o) . . . . . 2 Grote watereppe
Solanum dulcamara (o) . 1 . . 2 . Bitterzoet
Sparganium erectum (o) . . 3 . 5 1 Grote en Blonde egelskop
Stachys palustris (o) . 1 . . . 2 Moerasandoorn
Stellaria palustris (o) . 1 . . . . Zeegroene muur
Thelypteris palustris (o) . . . 1 . . Moerasvaren
Typha (o) . . . . . 3 Lisdodde
cf. Typha angustifolia (o) . . . . 1 . Kleine lisdodde?
Valeriana dioica (o) . . . . 1 . Kleine valeriaan
Graslandplanten
Carex disticha (o) . . 6 6 1 . Tweerijige zegge
Carex disticha (o) . 6 . . 1 35 Tweerijige zegge
Filipendula ulmaria (o) 1 5 14 . 16 5 Moerasspirea
Hypericum (o) . . . . . 2 Hertshooi
Linum catharticum (o) . . . . 1 . Geelhartje
Silene flos-cuculi (o) 6 4 . 15 . 8 Echte koekoeksbloem
Poa pratensis/trivialis (o) . . . 1 3 . Veldbeemdgras/Ruw beemdgras
Ranunculus acris/repens (o) . 1 6 3 2 10 Scherpe-/Kruipende boterbloem
Heide- en veenplanten
Calluna vulgaris (o) . . . . . 3 Struikhei
Carex curta (o) . . . . 1 . Zompzegge
Erica tetralix, blad (v) . . . . . 1 Gewone dophei
Molinia caerulea (o) . . . . 5 . Pijpenstrootje
Myrica gale (o) . 3 . . . 2 Wilde gagel

context PAD01 PAD01 PAD01 PAD02 PAD03 PAD04
vondstnummer 7.603 7.605 7.608 7.613 7.346 9.1158
volume (l) 0,25 1 1 1 2,5 1
Potentilla erecta (o) 2 5 6 10 . 39 Tormentil
Sphagnum (o) 510% + + + . . Veenmos
Bomen en struikgewas
Alnus glutinosa (o) . 23 28 45 +++ 24 Zwarte els
Alnus, katjes (o) + 1 15 3 + . Els
Alnus, knopschubben (o) . + 1 . + . Els
Alnus, knopschubben (v) . . . 1 + . Els
Humulus lupulus (o) . 4 3 1 6 . Hop
Diverse plantenvondsten
Apiaceae (o) . . . . . 5 Schermbloemenfamilie
cf. Arabidopsis (o) . . 1 . . . Zandraket?
bladfragmenten (o) . . + . + . bladfragmenten
Bryales (o) + + + . + . Mossen (excl. veenmos)
Carex (o) . . . . . 2 Zegge
Carex, urntje (o) . . 4 7 . . Zegge
Cerastium (o) 6 . . 5 . . Hoornbloem
Erodium (o) . . . 1 . . Reigersbek
Juncus (o) . . . . . + Rus
Myosotis (o) . . . . . 2 Vergeet-mij-nietje
Poa compressa/nemoralis (o) . . . . 5 . Plat beemdgras/Schaduwgras
Poa (o) . . . . . 1 Beemdgras
Poaceae (o) . . . . + . Grassenfamilie
Pteridophyta (o) . . . . . 3 Varens
Rumex (o) . . . 4 . + Zuring
Sagina (o) . . . 1 . . Vetmuur
Viola (o) 1 3 . 2 . 1 Viooltje
indet. (o) . . . . . 2 niet determineerbaar

context PAD01 PAD01 PAD01 PAD02 PAD03 PAD04
vondstnummer 7.603 7.605 7.608 7.613 7.346 9.1158
volume (l) 0,25 1 1 1 2,5 1
Overige vondsten
aardewerk . . . . . aardewerk
Acari (o) x . . . x x Mijten
hout (o) x xxx x x x . hout
houtskool x . . . . x houtskool
Insecta (o) x x . x x x Insecten

Bijlage 6
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, resultaten macrobotanisch onderzoek Midden- en Late IJzertijd: grondbewerking.
Legenda: o = onverkoold, v = verkoold, + = tientallen, ++ = honderden, +++ = duizenden, x = aanwezig (niet gekwantificeerd), cf. = gelijkend op (determinatie
niet zeker).
context GB01 GB01 GB02 GB02
vondstnummer 7.147 7.148 9.1553 9.1584
volume (l) 2 2 6,2 5
Gebruiksplanten
Fruit
Rubus (o) 11 . . . Braam
Rubus fruticosus (o) 97 15 . . Gewone braam
Wilde planten
Planten van voedselrijke akkers en tuinen
Atriplex patula/prostrata (o) 7 8 1 1 Uitstaande melde/Spiesmelde
Persicaria maculosa (o) 2 1 . 1 Perzikkruid
Solanum nigrum (o) . 1 . . Zwarte en Beklierde nachtschade
Stellaria media (o) . 3 . . Vogelmuur
Tredplanten
Plantago major (o) 1 . . . Grote en Getande weegbree
Poa annua (o) 52 24 . . Straatgras
Planten van voedselrijke ruigten
Chenopodium ficifolium (o) 3 . . . Stippelganzenvoet
Fallopia dumetorum (o) 1 . . . Heggenduizendknoop
Persicaria lapathifolia (o) 1 3 . . Beklierde duizendknoop
Rumex obtusifolius-type (o) . 1 . . Ridderzuring-type
Urtica dioica (o) 24 27 . . Grote brandnetel
Planten van storingsmilieus
Agrostis stolonifera (o) . 1 1 . Fioringras
Alopecurus geniculatus (o) . 24 . . Geknikte vossenstaart
Carex otrubae (o) . 5 . 5 Valse voszegge
Eleocharis palustris/uniglumis (o) 6 10 . 3 Gewone waterbies/Slanke waterbies

context GB01 GB01 GB02 GB02
vondstnummer 7.147 7.148 9.1553 9.1584
volume (l) 2 2 6,2 5
Hydrocotyle vulgaris (o) 13 96 1 1 Gewone waternavel
Juncus articulatus-type (o) . 100 . . Zomprus-type
Juncus articulatus-type cf. articulatus (o) 102 160 . . Zomprus?
Juncus compressus (o) . 20 . . Platte rus
Juncus effusus-type (o) 32 40 + + Pitrus-type
Juncus effusus-type cf. effusus (o) 96 . . . Pitrus?
Potentilla anserina (o) 2 3 . 2 Zilverschoon
Rumex conglomeratus, bloemdek (o) . 46 . . Kluwenzuring
Rumex crispus, bloemdek (o) . 23 . . Krulzuring
Rumex crispus-type (o) 4 30 . . Krulzuring-type
Rumex crispus-type, bloemdek (o) 4 . . . Krulzuring-type
Pioniers van stikstofrijke, natte bodems
Bidens tripartita (o) 4 2 . . Veerdelig tandzaad
Bidens (o) . 1 . . Tandzaad
Chenopodium glaucum/rubrum (o) 6 6 . . Zeegroene ganzenvoet/Rode ganzenvoet
Juncus bufonius (o) 1088 1360 x + Greppelrus
Persicaria hydropiper (o) 19 122 . 2 Waterpeper
Persicaria minor (o) 63 106 7 . Kleine duizendknoop
Ranunculus sceleratus (o) 50 80 12 + Blaartrekkende boterbloem
Rumex maritimus (o) . . 1 1 Goudzuring
Rumex maritimus/palustris (o) 3 9 . . Goud-/Moeraszuring
Stellaria aquatica (o) . . 1 1 Watermuur
Stellaria aquatica/media (o) 22 9 . . Watermuur/Vogelmuur
Stellaria cf. aquatica (o) . 9 . . Watermuur?
Planten van zilte standplaatsen
Juncus maritimus (o) 64 . . . Zeerus

context GB01 GB01 GB02 GB02
vondstnummer 7.147 7.148 9.1553 9.1584
volume (l) 2 2 6,2 5
Waterplanten
Chara, oögonia (o) + . . . Kranswieren
Lemna (o) 3 3 . . Eendenkroos
Ranunculus subgen. Batrachium (o) 13 10 . . Waterranonkels
Dierlijke waterorganismen
Bryozoa, statoblasten (o) . + . . Mosdiertjes
Porifera, gemmulae (o) . + . . Sponsen
Oever- en moerasplanten
Alisma plantago-aquatica (o) . 18 . . Grote waterweegbree
Alisma lanceolatum/plantago-aquatica (o) . 32 . . Slanke-/Grote waterweegbree
Berula erecta (o) 7 49 . . Kleine watereppe
Carex acuta/elata (o) 2 8 1 . Scherpe-/Stijve zegge
Carex paniculata-type (o) 2 14 . . Pluimzegge-type
Damasonium alisma (o) . 3 . . Stervruchtige waterweegbree
Epilobium palustre (o) 3 57 2 . Moerasbasterdwederik
Eupatorium cannabinum (o) 3 3 . . Koninginnenkruid
Euphorbia palustris (o) 13 . . . Moeraswolfsmelk
Galium palustre (o) . 1 . . Moeraswalstro
Glyceria fluitans (o) 174 45 3 . Mannagras
Glyceria maxima (o) . 101 . . Liesgras
Iris pseudacorus (o) . . . 10 Gele lis
Lycopus europaeus (o) 33 54 2 + Wolfspoot
Lythrum salicaria (o) 18 112 2 . Grote kattenstaart
Mentha aquatica/arvensis (o) 36 109 2 + Watermunt/Akkermunt
Oenanthe (o) . 6 . . Torkruid
cf. Oenanthe aquatica (o) . . . 1 Watertorkruid?
Oenanthe fistulosa (o) . 27 . . Pijptorkruid

context GB01 GB01 GB02 GB02
vondstnummer 7.147 7.148 9.1553 9.1584
volume (l) 2 2 6,2 5
Phragmites australis, knoppen (o) + . . . Riet
Phragmites australis, stengels (o) + + . . Riet
Phragmites australis, stengels (v) + . . . Riet
Poa palustris (o) 3 18 . . Moerasbeemdgras
Rumex hydrolapathum, bloemdek (o) . 3 . . Waterzuring
Schoenoplectus (o) . . . 1 Bies
Schoenoplectus lacustris (o) 2 . . . Mattenbies
Schoenoplectus tabernaemontani (o) 4 . . . Ruwe bies
Solanum dulcamara (o) . 1 . . Bitterzoet
Sparganium erectum (o) 5 1 . . Grote en Blonde egelskop
Stachys palustris (o) 1 3 . 1 Moerasandoorn
Graslandplanten
Carex caryophyllea (o) 8 . . . Voorjaarszegge
Carex cf. disticha (o) 6 . . . Tweerijige zegge?
Carex disticha (o) 44 156 4 8 Tweerijige zegge
Carex oederi subsp. oederi (o) 2 . . . Dwergzegge
Cerastium cf. fontanum (o) 4 . . . Gewone en Glanzende hoornbloem?
Filipendula ulmaria (o) 2 220 . 1 Moerasspirea
Hypericum (o) . 8 . . Hertshooi
Hypericum tetrapterum (o) 3 . . . Gevleugeld hertshooi
Silene flos-cuculi (o) 39 122 4 1 Echte koekoeksbloem
Poa pratensis/trivialis (o) 40 48 2 . Veldbeemdgras/Ruw beemdgras
Prunella vulgaris (o) 2 1 1 + Gewone brunel
Ranunculus acris/repens (o) 2 140 . 13 Scherpe-/Kruipende boterbloem
Valeriana dioica (o) . 5 . . Kleine valeriaan
Heide- en veenplanten
Calluna vulgaris, blad (o) . . 1 4 Struikhei

context GB01 GB01 GB02 GB02
vondstnummer 7.147 7.148 9.1553 9.1584
volume (l) 2 2 6,2 5
Calluna vulgaris, bloem (o) . . 7 4 Struikhei
Carex curta (o) . . . 3 Zompzegge
Danthonia decumbens (o) . 24 . . Tandjesgras
Erica tetralix, blad (o) . . 14 . Gewone dophei
Erica tetralix, blad (v) . . 1 . Gewone dophei
Myrica gale (o) 7 . 1 1 Wilde gagel
Potentilla erecta (o) 77 160 . 1 Tormentil
Sphagnum (o) . +++ +++ +++ Veenmos
Bomen en struikgewas
Alnus glutinosa (o) 18 28 . 3 Zwarte els
Alnus, katjes (v) 2 . . . Els
Alnus, katjes (o) 4 5 . . Els
Alnus, knopschubben (o) 2 + . . Els
Alnus, knopschubben (v) 1 . . . Els
Carex elongata (o) . 2 . . Elzenzegge
Carex remota (o) 2 1 . . IJle zegge
Humulus lupulus (o) . 5 . . Hop
Moehringia trinervia (o) 3 6 . . Drienerfmuur
Rhamnus frangula (o) 2 . . . Sporkehout
Diverse plantenvondsten
Apiaceae (o) . . 1 . Schermbloemenfamilie
Apiaceae (v) . . . 1 Schermbloemenfamilie
Asteraceae (o) 2 . . . Composietenfamilie
Bryales (o) . + . . Mossen (excl. Veenmos)
Carduus/Cirsium (o) . . . 1 Distel/Vederdistel
Carex (o) . . 2 . Zegge
Carex, urntje (o) . 3 . . Zegge

context GB01 GB01 GB02 GB02
vondstnummer 7.147 7.148 9.1553 9.1584
volume (l) 2 2 6,2 5
Cerastium (o) . 40 . . Hoornbloem
Epilobium hirsutum-type (o) . 57 x . Harig wilgenroosje-type
Luzula (o) 1 39 . . Veldbies
Melica nutans/uniflora (o) . . . 3 Knikkend parelgras/Eenbloemig parelgras
Myosotis (o) . . . 2 Vergeet-mij-nietje
Poa compressa/nemoralis (o) 3 16 . . Plat beemdgras/Schaduwgras
Poaceae (o) . 32 . . Grassenfamilie
Polygonaceae (o) 1 . . . Duizendknoopfamilie
Rumex (o) 3 . . 2 Zuring
Sagina (o) 288 768 13 1 Vetmuur
Senecio (o) . 9 . . Kruiskruid
Viola (o) 21 2 . 1 Viooltje
indet. (o) 14 . . . niet determineerbaar
Overige vondsten
Acari (o) . x x x Mijten
hout (o) . x . . hout
houtskool . x x . houtskool
Insecta (o) . x . . Insecten

Bijlage 7
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, resultaten macrobotanisch onderzoek Late IJzertijd en Romeinse tijd.
Legenda: o = onverkoold, v = verkoold, + = tientallen, ++ = honderden, +++ = duizenden, x = aanwezig (niet gekwantificeerd), cf. = gelijkend op (determinatie
niet zeker).
context
GEB02 EGR01 EGR02 LEEF VER01 VER02 VER02 VER02 VER02 VER02
vondstnummer 1.554 1.087 1.523 1.522 1.535 7.612 8.022 8.007 8.002 8.045
volume (l) 1,9 1 1,6 1,3 2,1 3,6 3 3,8 3,5 1
Gebruiksplanten
Granen
Cerealia (v) . . . 2 . . . . . . Granen
Cerealia indet. cf. Avena (v) 1 . . . . . . . . . Haver?
Hordeum vulgare, aarspilsegment (v) . 1 . . . . . . . . Gerst
Triticum dicoccon (v) 1 . . . . . . . . . Emmer
Fruit
Cornus sanguinea (o) . . 1 . . . . . . . Rode kornoelje
Rubus fruticosus (o) 1 . . 2 . . 1 6 . 15 Gewone braam
Sambucus (o) . 1 . 1 . . . . . . Vlier
Sambucus nigra (o) 3 . . . . . . . . . Gewone vlier
Wilde planten
Planten van voedselrijke akkers en tuinen
Atriplex patula/prostrata (v) . 15 . . . . . . . . Uitstaande melde/Spiesmelde
Atriplex patula/prostrata (o) . 12 28 36 817 168 +++ ++ +++ +++ Uitstaande melde/Spiesmelde
Erysimum cheiranthoides (o) . . . . . . . . 1 . Gewone steenraket
Euphorbia helioscopia (o) . . . 1 . . 1 . . . Kroontjeskruid
Fumaria officinalis (o) 1 . . . . . . . . . Gewone duivenkervel
Persicaria maculosa (o) . . . . . . . 1 1 1 Perzikkruid
Solanum nigrum (o) . . . . . . . . 1 . Zwarte en Beklierde nachtschade
Sonchus arvensis/oleraceus (o) . . . . . . 1 . . . Akker-/Gewone melkdistel
Sonchus asper (o) . . 6 . 8 30 + 3 +++ . Gekroesde melkdistel
Stellaria media (o) . . 2 . . 8 1 1 8 . Vogelmuur
Planten van matig voedselrijke akkers
Raphanus raphanistrum, hauw (o) . . . 2 . . . . 1 . Knopherik

context
GEB02 EGR01 EGR02 LEEF VER01 VER02 VER02 VER02 VER02 VER02
vondstnummer 1.554 1.087 1.523 1.522 1.535 7.612 8.022 8.007 8.002 8.045
volume (l) 1,9 1 1,6 1,3 2,1 3,6 3 3,8 3,5 1
Tredplanten
cf. Capsella bursa-pastoris (o) . . . . . 8 . . . . Gewoon herderstasje?
Plantago major (o) . 3 . 3 451 362 ++ ++ + ++ Grote en Getande weegbree
Plantago major (v) . . . . . . . . 1 . Grote en Getande weegbree
Polygonum aviculare (o) . . . . 12 . . . 1 1 Gewoon varkensgras
Planten van voedselrijke ruigten
Chenopodium ficifolium (o) . . 12 2 21 84 + 1 +++ + Stippelganzenvoet
Cirsium arvense/palustre (o) . . . . 4 . . . ++ 5 Akkerdistel/Kale jonker
Persicaria lapathifolia (o) . . . . 3 26 . 38 + 2 Beklierde duizendknoop
Rumex cf. obtusifolius (o) . . 2 . . . . . . . Ridderzuring?
Tripleurospermum maritimum (o) . . . . . 6 3 . 3 2 Reukeloze kamille
Urtica dioica (o) 10 1 70 76 8 8 6 2 2 ++ Grote brandnetel
Xanthium strumarium (v) . . . 1 . . . . . . Late stekelnoot
Planten van storingsmilieus
Agrostis stolonifera (o) . . . . . . 3 . . . Fioringras
Alopecurus geniculatus (o) . . 2 . . 8 . . 1 . Geknikte vossenstaart
Carex hirta (o) 2 . 13 4 1 . . . . . Ruige zegge
Carex hirta/riparia (o) . . . . . . 4 . . . Ruige zegge/Oeverzegge
Carex otrubae (o) . . 34 3 1 2 6 . 2 . Valse voszegge
Carex otrubae/vulpina (o) . . . . . . . . . 2 Valse voszegge/Voszegge
Eleocharis palustris/uniglumis (o) 1 11 16 26 84 54 1 6 + + Gewone waterbies/Slanke waterbies
Eleocharis palustris/uniglumis (v) . 3 . . . . . . . . Gewone waterbies/Slanke waterbies
Hydrocotyle vulgaris (o) . . . . . 4 1 1 1 6 Gewone waternavel
Juncus articulatus-type (o) . . 8 . . . . 1 . ++ Zomprus-type
Juncus articulatus-type cf. articulatus (o) . . 40 32 . . . . . . Zomprus?
Juncus compressus (o) . . . 16 16 . . . . . Platte rus
Juncus compressus/gerardi (o) . . . 32 . . . . . . Platte rus
Juncus effusus-type (o) . . . 96 . . . . . + Pitrus-type

context
GEB02 EGR01 EGR02 LEEF VER01 VER02 VER02 VER02 VER02 VER02
vondstnummer 1.554 1.087 1.523 1.522 1.535 7.612 8.022 8.007 8.002 8.045
volume (l) 1,9 1 1,6 1,3 2,1 3,6 3 3,8 3,5 1
Juncus effusus-type cf. effusus (o) . . 64 64 32 . . . . . Pitrus?
Juncus effusus-type (o) . . 24 . . . . . . . Pitrus-type
Potentilla anserina (o) . . . . 9 2 4 1 + 1 Zilverschoon
Ranunculus repens (o) . . 2 . 1 . . . . . Kruipende boterbloem
Ranunculus sardous (o) . . . . 1 . . . 1 1 Behaarde boterbloem
Rumex crispus, bloemdek (o) . . . . . 2 . . . . Krulzuring
Rumex crispus-type (v) . 2 . 2 . . . . . . Krulzuring-type
Rumex crispus-type, bloemdek (o) . . 4 . 1 . . . . . Krulzuring-type
Rumex crispus-type (o) . . 2 . 9 20 . . 5 . Krulzuring-type
Pioniers van stikstofrijke, natte bodems
Bidens tripartita (o) . . . . 208 2 . . 18 1 Veerdelig tandzaad
Chenopodium glaucum/rubrum (o) . 1 . . 848 62 ++ + + ++ Zeegroene ganzenvoet/Rode ganzenvoet
cf. Cyperus fuscus (o) . . . . . 4 . . . . Bruin cypergras?
Juncus bufonius (o) . 16 16 112 480 512 . + 2 + Greppelrus
Persicaria hydropiper (o) . . . . 1 6 . . . . Waterpeper
Persicaria minor (o) . . . . . 6 . 1 . . Kleine duizendknoop
Ranunculus sceleratus (o) 40 15 84 213 793 209 +++ ++ + ++ Blaartrekkende boterbloem
Rorippa palustris (o) . . . . . 4 . . . . Moeraskers
Rumex cf. maritimus/palustris (o) . . 2 . . . . . . . Goud-/Moeraszuring?
Rumex cf. maritimus/palustris (v) . 1 . . . . . . . . Goud-/Moeraszuring?
Rumex maritimus, bloemdek (o) . . . . . 48 + 65 14 27 Goudzuring
Rumex maritimus, vrucht (o) . . . . . . +++ 26 . . Goudzuring
Rumex maritimus/palustris (o) . . . . 688 4 . . . 5 Goud-/Moeraszuring
Rumex maritimus/palustris, bloemdek (o) . . 2 . 2584 12 . . + . Goud-/Moeraszuring
Stellaria aquatica (o) . . . 3 . . . 3 3 . Watermuur
Stellaria cf. aquatica (o) . . . . . 16 . . . . Watermuur?
Planten van zilte standplaatsen
Alopecurus bulbosus (o) . . 2 . . . . . . . Knolvossenstaart

context
GEB02 EGR01 EGR02 LEEF VER01 VER02 VER02 VER02 VER02 VER02
vondstnummer 1.554 1.087 1.523 1.522 1.535 7.612 8.022 8.007 8.002 8.045
volume (l) 1,9 1 1,6 1,3 2,1 3,6 3 3,8 3,5 1
Aster tripolium (o) . . . . 95 1 ++ 1 14 14 Zulte
Atriplex cf. littoralis (o) . . . . 1 . . . . . Strandmelde?
Atriplex littoralis (o) . . . . . 3 . . . . Strandmelde
Juncus gerardi (o) 8 16 8 226 16 32 . + 1 . Zilte rus
Spergularia marina/media (o) . . . . 40 8 . . . . Zilte schijnspurrie/Gerande schijnspurrie
Spergularia marina/media (v) . 5 . . . . . . . . Zilte schijnspurrie/Gerande schijnspurrie
Waterplanten
Chara, oögonia (o) . . . . . 1 +++ x x x Kranswieren
Hippuris vulgaris (o) . . . . 22 10 2 . 1 1 Lidsteng
Lemna (v) . 1 . . . . . . . . Eendenkroos
Lemna (o) . . 6 1 . . . . . . Eendenkroos
Potamogeton pusillus (o) . . . 1 . . . . . . Tenger fonteinkruid
Ranunculus subgen. Batrachium (v) . 1 . . . . . . . . Fijne waterranonkel
Ranunculus subgen. Batrachium (o) . . 4 40 336 68 12 . + 9 Fijne waterranonkel
Zannichellia palustris (o) . . . . . . . . . 1 Zannichellia
Zannichellia palustris subsp. pedicellata (o) . . . . . . 38 . . 30 Gesteelde zannichellia
Dierlijke waterorganismen
Bryozoa, statoblasten . . . . . + . . . . Mosdiertjes
Cladocera, ephippia + . +++ + + ++ . . . x Watervlooien
Porifera, gemmulae (o) . . . . + ++ . . . ++ Sponsen
Oever- en moerasplanten
Alisma (o) . . . . . . . 1 . . Waterweegbree
Alisma plantago-aquatica (o) . . . 15 16 4 2 2 + . Grote waterweegbree
Alisma/Damasonium (o) . . . . . . . . . 2 Waterweegbree
Althaea officinalis (o) . . 1 . . 1 . . . . Echte heemst
Bolboschoenus maritimus (o) . . 4 5 2 . . . 1 . Heen
Caltha palustris (o) . . . . . 4 . . . . Dotterbloem
Carex acuta/elata (o) . . 65 3 4 2 . . . . Scherpe-/Stijve zegge

context
GEB02 EGR01 EGR02 LEEF VER01 VER02 VER02 VER02 VER02 VER02
vondstnummer 1.554 1.087 1.523 1.522 1.535 7.612 8.022 8.007 8.002 8.045
volume (l) 1,9 1 1,6 1,3 2,1 3,6 3 3,8 3,5 1
Carex acutiformis (o) 2 . 10 . . 4 . . . . Moeraszegge
Carex paniculata-type (o) . . 62 . . . . . . . Pluimzegge-type
Carex pseudocyperus (o) . . . . . 2 . . . . Hoge cyperzegge
Carex riparia (o) 1 2 4 10 4 . . . . . Oeverzegge
Carex riparia (v) . . . 5 . . . . . . Oeverzegge
Carex rostrata/vesicaria (o) . . . 5 1 . . . . . Snavelzegge/Blaaszegge
Carex rostrata/vesicaria (v) . 1 . . . . . . . . Snavelzegge/Blaaszegge
Damasonium alisma (o) . . 4 8 . 24 11 12 + 4 Stervruchtige waterweegbree
Euphorbia palustris (o) . . . . . 7 . . . . Moeraswolfsmelk
Iris pseudacorus (v) . 1 2 2 . 1 . . . . Gele lis
Lycopus europaeus (o) . . 4 . 16 4 2 . 4 3 Wolfspoot
Lythrum salicaria (o) . . 2 . . 16 1 . . 5 Grote kattenstaart
Mentha aquatica/arvensis (o) 10 . 22 84 . 8 3 5 6 4 Watermunt/Akkermunt
Oenanthe aquatica (o) . . . . . 2 1 . . . Watertorkruid
Oenanthe fistulosa (o) . . . 1 2 . . . . . Pijptorkruid
Phalaris arundinacea (o) . . 8 . . . . . . . Rietgras
Phragmites australis (o) . 1 . . . . . . . . Riet
Phragmites australis, knoppen (o) . . . . . + . . . . Riet
Phragmites australis, stengelfragmenten (o) . . + . + + . . . . Riet
Phragmites australis, stengelfragmenten (v) . + + . . + . . . . Riet
Poa palustris (o) . . . . . . . . . 1 Moerasbeemdgras
Rumex hydrolapathum (o) . . . . . 2 . . . 1 Waterzuring
Sagittaria sagittifolia (o) . . . . 8 . . . . . Pijlkruid
Schoenoplectus lacustris (o) 1 1 6 9 12 4 35 3 8 10 Mattenbies
Schoenoplectus lacustris/tabernaemontani (o) . . . . 1 . . . . . Mattenbies/Ruwe bies
Schoenoplectus tabernaemontani (o) 1 . . 3 2 12 5 . 7 5 Ruwe bies
Scutellaria galericulata (o) 1 . . . . . . . . . Blauw glidkruid
Solanum dulcamara (o) . . 13 . 3 2 . . . . Bitterzoet

context
GEB02 EGR01 EGR02 LEEF VER01 VER02 VER02 VER02 VER02 VER02
vondstnummer 1.554 1.087 1.523 1.522 1.535 7.612 8.022 8.007 8.002 8.045
volume (l) 1,9 1 1,6 1,3 2,1 3,6 3 3,8 3,5 1
Solanum dulcamara (v) . 1 . . . . . . . . Bitterzoet
Sparganium erectum (o) . 3 . 10 . 3 . . 2 . Grote en Blonde egelskop
Typha angustifolia (o) . . . . 8 16 . . . . Kleine lisdodde
Typha angustifolia/latifolia (o) . . . . 16 . . . . . Kleine-/Grote lisdodde
Typha (o) . . . . . . + + + + Lisdodde
Graslandplanten
Carex disticha (o) . . 8 22 4 4 4 . . 4 Tweerijige zegge
Carex disticha (v) . 1 . . . . . . . . Tweerijige zegge
Filipendula ulmaria (o) . . . . . 12 . . . . Moerasspirea
Hypericum tetrapterum (o) . . 4 40 . . . . . . Gevleugeld hertshooi
Silene flos-cuculi (o) . . . . . . . . . 1 Echte koekoeksbloem
Poa pratensis/trivialis (o) . . . . . 4 . . 3 . Veldbeemdgras/Ruw beemdgras
Prunella vulgaris (o) . . . . . 4 . . . 1 Gewone brunel
Ranunculus acris/repens (o) . . . . 2 12 9 . 2 1 Scherpe-/Kruipende boterbloem
Rumex acetosella (o) . . 2 . . . . . . . Schapenzuring
Senecio aquaticus (o) . . . . . 2 7 4 . . Waterkruiskruid
Senecio jacobaea (o) . . . . . . . . + 6 Jakobskruiskruid s.l.
Stellaria graminea (o) . . . . . . 1 . . . Grasmuur
Taraxacum officinale (o) . . . . . . . . . 1 Gewone paardenbloem
Valeriana officinalis (o) . . 1 . . . . . . . Echte valeriaan
Heide- en veenplanten
Juncus effusus-type cf. conglomeratus (o) . . 16 16 48 . . . . . Biezenknoppen?
Juncus subnodulosus (o) . . 72 . 16 . . . . . Paddenrus
Potentilla cf. erecta (o) . . . 2 . . . . . . Tormentil?
Potentilla erecta (o) . . . . . 72 . . . . Tormentil
Sphagnum (o) . . . . . ++ ++ . . . Veenmos
Bomen en struikgewas
Alnus glutinosa (o) . . 503 . . . 2 . + . Zwarte els

context
GEB02 EGR01 EGR02 LEEF VER01 VER02 VER02 VER02 VER02 VER02
vondstnummer 1.554 1.087 1.523 1.522 1.535 7.612 8.022 8.007 8.002 8.045
volume (l) 1,9 1 1,6 1,3 2,1 3,6 3 3,8 3,5 1
Alnus glutinosa (o) . . . . . 93 24 . + 9 Zwarte els
Alnus, katjes (o) . . 65 . 1 50 . . . . Els
Alnus, knopschubben (o) . . 2 . . 2 . . . . Els
Carex cf. remota (o) . . . . . . . . . 1 IJle zegge?
Carex remota (o) . . 2 . . . . . . . IJle zegge
Circaea lutetiana (o) . . 1 . . . . . . . Groot heksenkruid
Moehringia trinervia (o) . . . . . 4 . . . . Drienerfmuur
Stachys sylvatica (o) . . . . . 4 . . . . Bosandoorn
Diverse plantenvondsten
Agrostis/Poa (v) . . . 1 . . . . . . Struisgras/Beemdgras
Alopecurus bulbosus/geniculatus (o) . . . . . . 2 . . . Knolvossenstaart/Geknikte vossenstaart
Alopecurus bulbosus/geniculatus (v) . . . 1 . . . . . . Knolvossenstaart/Geknikte vossenstaart
Apiaceae (v) . . . 2 . . . . . . Schermbloemenfamilie
Asteraceae (o) . . . . 2 12 . . 2 . Composietenfamilie
Brassicaceae (o) . . . . . . . . . 1 Kruisbloemenfamilie
Bryales (o) + . + . . + . . . . Mossen (excl. veenmos)
Campanula (o) . . . . . 8 . . . . Klokje
Carex (v) . 1 . . . . . . . . Zegge
Carex, fragmenten (o) 4 . 7 53 9 . . . . . Zegge
Carex, untjes (o) . . + . . 2 . . . . Zegge
Chenopodium (o) . . . . 4 . . . . . Ganzenvoet
Epilobium (o) . . . . . 4 . . . . Basterdwederik
Juncus (o) . . 8 16 32 128 + + . . Rus
Malva (o) . . . . . . . . 1 . Kaasjeskruid
Poa (o) . . . . . . 2 . . . Beemdgras
Poaceae (o) . . . . . . 4 . 4 1 Grassenfamilie
Poaceae (v) . . . 1 . . . . . . Grassenfamilie
Poaceae indet. (niet Cerealia), kaf (o) . . . . 2 . . . . . Grassenfamilie

context
GEB02 EGR01 EGR02 LEEF VER01 VER02 VER02 VER02 VER02 VER02
vondstnummer 1.554 1.087 1.523 1.522 1.535 7.612 8.022 8.007 8.002 8.045
volume (l) 1,9 1 1,6 1,3 2,1 3,6 3 3,8 3,5 1
Poaceae, stengelbasis (v) . 1 . . . . . . . . Grassenfamilie
Poaceae, stengelfragmenten (v) . ++ . . . . . . . . Grassenfamilie
Poaceae, wortels (v) . ++ . . . . . . . . Grassenfamilie
Rumex (o) . . . 1 4 . 4 . 2 3 Zuring
Rumex, blaadjes (o) . . . . . . + . . . Zuring
Sagina (o) . . . . . 8 . . . . Vetmuur
Stellaria (o) . . . . . . . . . 1 Muur
Viola (o) . . . . . 24 . . . 3 Viooltje
indet. (v) 1 2 . . . . . 5 1 . niet determineerbaar
Overige vondsten
aardewerk . x . x . . . . . . aardewerk
Acari (o) x . x x x x . x . x Mijten
hout (o) . . . . . xxx . . . . hout
houtskool x xxx . x x x . . . . houtskool
Insecta (o) x x x x x x . . . . insecten

Bijlage 8
Vlaardingen-Vergulde Hand-West, resultaten macrobotanisch onderzoek Vroege Middeleeuwen.
context CULT CULT CULT
vondstnummer 1.813 2.036 2.039
volume (l) 2,1 0,2 0,2
Gebruiksplanten
Granen
Triticum dicoccon, aarvorkjes (o) . . 1 Emmer
Fruit en noten
Corylus avellana (o) . 1 1 Hazelnoot
Prunus spinosa (o) . . 2 Sleedoorn
Sambucus nigra (o) 2 . . Gewone vlier
Wilde planten
Onkruiden van voedselrijke akkers en tuinen
Atriplex patula/prostrata (o) 136 70 31 Uitstaande melde/Spiesmelde
Chenopodium album (o) . . 1 Melganzenvoet
Persicaria maculosa (o) 3 2 11 Perzikkruid
Solanum nigrum (o) . 1 . Zwarte en Beklierde nachtschade
Sonchus asper (o) 80 1 11 Gekroesde melkdistel
Stellaria media (o) 4 . 1 Vogelmuur
Planten van matig voedselrijke akkers
Echinochloa crus-galli (o) 9 . . Hanenpoot
Tredplanten
Plantago major (o) 48 5 ++ Grote en Getande weegbree
Polygonum aviculare (o) 36 70 28 Gewoon varkensgras
Planten van weinig betreden voedselrijke ruigten
Chenopodium ficifolium (o) 20 . 2 Stippelganzenvoet
Persicaria lapathifolia (o) 3 4 14 Beklierde duizendknoop
Urtica dioica (o) 82 9 3 Grote brandnetel

context CULT CULT CULT
vondstnummer 1.813 2.036 2.039
volume (l) 2,1 0,2 0,2
Planten van storingsmilieus
Alopecurus geniculatus (o) . . 1 Geknikte vossenstaart
Carex hirta (o) 10 . . Ruige zegge
Carex hirta/riparia (o) 16 . . Ruige zegge/Oeverzegge
Carex otrubae (o) 6 1 1 Valse voszegge
Eleocharis palustris/uniglumis (o) 76 60 1 Gewone waterbies/Slanke waterbies
Juncus articulatus-type (o) . + . Zomprus-type
Juncus effusus-type cf. effusus (o) 40 . . Pitrus?
Potentilla anserina (o) 10 . . Zilverschoon
Potentilla anserina (o) . 3 3 Zilverschoon
Ranunculus flammula (o) . 1 . Egelboterbloem
Ranunculus repens (o) 24 . . Kruipende boterbloem
Pioniers van stikstofrijke, natte bodems
Bidens (o) . . 1 Tandzaad
Bidens tripartita (o) 2 . . Veerdelig tandzaad
Chenopodium glaucum/rubrum (o) 152 + ++ Zeegroene ganzenvoet/Rode ganzenvoet
Juncus bufonius (o) 288 + + Greppelrus
Persicaria hydropiper (o) 3 . . Waterpeper
Ranunculus sceleratus (o) 198 +++ ++ Blaartrekkende boterbloem
Rumex maritimus, bloemdek (o) 5 50 1 Goudzuring
Rumex maritimus/palustris, boemdek (o) 2 . . Goud-/Moeraszuring
Rumex palustrisbloemdek (o) 2 . . Moeraszuring
Stellaria aquatica (o) . . 1 Watermuur
Planten van zilte standplaatsen
Alopecurus bulbosus (o) 4 . . Knolvossenstaart
Aster tripolium (o) . 1 . Zulte
Juncus gerardi (o) 56 + + Zilte rus

context CULT CULT CULT
vondstnummer 1.813 2.036 2.039
volume (l) 2,1 0,2 0,2
Spergularia marina/media (o) 88 . . Zilte schijnspurrie/Gerande schijnspurrie
cf. Suaeda maritima (o) . 1 1 Schorrenkruid?
Waterplanten
Ceratophyllum submersum (o) . . 3 Fijn hoornblad
Chara, oögonia (o) +++ . 1 Kranswieren
Hippuris vulgaris (o) 2 1 1 Lidsteng
Lemna (o) 4 2 2 Eendenkroos
Myriophyllum cf. spicatum (o) 15 . . Aarvederkruid?
Myriophyllum verticillatum (o) . 6 . Kransvederkruid
Potamogeton pectinatus (o) 1 . 2 Schedefonteinkruid
Potamogeton pusillus (o) 14 . 2 Tenger fonteinkruid
Ranunculus subgen. Batrachium (o) 130 13 2 Waterranonkels
Zannichellia palustris (o) . . 4 Zannichellia
Zannichellia palustris subsp. pedicellata (o) 56 . . Gesteelde zannichellia
Dierlijke waterorganismen
Bryozoa, statoblasten + . . Mosdiertjes
Cladocera, ephippia ++ ++ ++ Watervlooien
Ostracoda ++ . . Mosselkreeftjes
Porifera, gemmulae (o) + . . Sponsen
Oever- en moerasplanten (en natte graslanden)
Alisma lanceolatum/plantago-aquatica (o) 15 2 2 Slanke-/Grote waterweegbree
Berula erecta (o) . . 1 Kleine watereppe
Bolboschoenus maritimus (o) 2 1 1 Heen
Carex acuta/elata (o) 21 1 2 Scherpe-/Stijve zegge
Carex acutiformis (o) 119 . 3 Moeraszegge
Carex paniculata-type (o) 17 . . Pluimzegge-type
Carex pseudocyperus (o) 16 1 2 Hoge cyperzegge

context CULT CULT CULT
vondstnummer 1.813 2.036 2.039
volume (l) 2,1 0,2 0,2
Carex riparia (o) 2 1 2 Oeverzegge
Carex rostrata/vesicaria (o) 4 1 . Snavelzegge/Blaaszegge
Damasonium alisma (o) 2 . . Stervruchtige waterweegbree
Eupatorium cannabinum (o) 8 . . Koninginnenkruid
Euphorbia palustris (o) . . 1 Moeraswolfsmelk
Galium palustre (o) 4 . . Moeraswalstro
Iris pseudacorus (v) . . 1 Gele lis
Lycopus europaeus (o) . 2 . Wolfspoot
Lythrum salicaria (o) . . cf Grote kattenstaart
Mentha aquatica/arvensis (o) 72 8 + Watermunt/Akkermunt
Oenanthe (o) 20 1 . Torkruid
Oenanthe aquatica (o) 2 . ? Watertorkruid
Oenanthe fistulosa (o) 9 7 . Pijptorkruid
Phragmites australis, stengels (o) + . . Riet
Schoenoplectus lacustris (o) 16 2 6 Mattenbies
Schoenoplectus lacustris/tabernaemontani (o) 28 . . Mattenbies/Ruwe bies
Schoenoplectus tabernaemontani (o) 5 3 8 Ruwe bies
Solanum dulcamara (o) 9 . 1 Bitterzoet
Sparganium (o) 2 . . Egelskop
Sparganium erectum (o) 1 . 11 Grote en Blonde egelskop
Typha angustifolia (o) . 1 . Kleine lisdodde
Graslandplanten
Bromus cf. hordeaceus (o) . . 1 Zachte dravik?
Ranunculus acris/repens (o) 5 2 3 Scherpe-/Kruipende boterbloem
Carex disticha (o) 40 2 2 Tweerijige zegge
Silene flos-cuculi (o) 12 . 2 Echte koekoeksbloem
Valeriana officinalis (o) 2 . . Echte valeriaan

context CULT CULT CULT
vondstnummer 1.813 2.036 2.039
volume (l) 2,1 0,2 0,2
Carex oederi-type (o) . . 1 Geelgroene Zegge en Dwergzegge
Heide- en veenplanten
Carex curta (o) . 1 . Zompzegge
Carex flava-type (o) 2 2 . Gele zegge-type
Sphagnum (o) x . x Veenmos
Bomen en struikgewas
Alnus glutinosa (o) 60 1 4 Zwarte els
Alnus, katjes (o) 23 50 3 Els
Alnus, knopschubben (o) + . . Els
Alnus, meeldraden (o) ++ . . Els
Diverse plantenvondsten
Bryales (o) x . x Mossen (excl. veenmos)
Carduus/Cirsium (o) . . 1 Distel/Vederdistel
Carex (o) 4 . . Zegge
Cyperaceae (o) 8 . . Cypergrassenfamilie
indet. (v) 4 1 . niet determineerbaar
Juncus (o) 8 . . Rus
Poaceae (o) . 1 . Grassenfamilie
Rumex (o) 3 1 3 Zuring
Overige vondsten
Acari (o) . x x Mijten
Bivalva . . x schelpen (tweekleppig)
visresten (o) . . x visresten
hout . x .
houtskool x x x houtskool
Insecta (o) x x x Insecten