De Wilde Roos - uitgave mei 2017

dit zou resulteren in werkgelegenheid en economische groei. Het
neoliberalisme was doorgeslagen. De uitbuiting van arbeiders tijdens
de eerste fase van het industriële kapitalisme was, althans in
het Westen, afgezwakt. De uitbuiting verschoof naar mensen die
geen arbeiders waren in de traditionele zin, maar zich tevreden
moesten stellen met tijdelijk en part time werk via flexibele contracten,
zonder sociale zekerheid.
De uitbuiting verplaatste zich bovendien steeds verder naar buiten,
over de grens, naar arbeiders in vestigingen overzee binnen
internationale productie- en handelsketens die op de vrije wereldmarkt
gemakkelijk heen en weer geschoven konden worden. De
kapitalistische globalisering leidde tegelijkertijd tot uitsluiting van
grote delen van de wereldbevolking die niet van nut werden beschouwd
binnen het productieproces en wier koopkracht vooralsnog
kon worden gemist. De wereldmiddenklasse - ongeveer
twee derde deel van de wereldbevolking - was zo omvangrijk en
koopkrachtig, en zo geïntegreerd en dus gemakkelijk bereikbaar,
dat de afzet gegarandeerd leek. De mensen die zich niet konden
bevrijden uit de nieuwe wereldwijde onderklasse werden de eigenlijke
‘onrendabelen’ in het wereldwijd geworden niemandsland
van Marcel van Dam.
Het financiële kapitalisme, dat steeds meer de plaats ging innemen
van het industriële kapitalisme, prefereerde waardepapieren
boven productieve investeringen en zag kapitaalgoederen en ondernemingen
als beleggingsobject in plaats van productiemiddel.
Dat leidde er toe dat steeds meer mensen uit de reële economie
22