Museum Praet jaargang 1 no.1

MUSEUM PRAET ' 1o iaargang ' nummer
mei 1 996
Hf,En§ornffinffiffiffimsfi
ry
Ontstaan en tentoonstellingen
In 1993 meidde een enthousiaste groep Princenhagenaars
zich bij de KonraktKommissie Princenlage
(K,K.P.) met het verzoek om eeri financlele bijdrage
voor het opzetÍen van eefl werkgroep die zich ten doel
stelde om het erfgoed van Princenhage te behouden en
uit te draeen.
Dit initiatief mondde in dalzelfde jaar uit in een tentoonstelling
onder de naam'. Princenhaags Museum' Op
12 december 1993 was cuitureel centrum De Koe het
middeipunt van Princenhage. Ruim 1200 personen
bezochten dit eendags museum' Veel verenigingen en
particulieren srelden niaterialen beschikbaar uit een ver
en nabij verieden. De docirter va:r de laatste burgemee-
§ter van Princenhage, burgemeester Sutorius, stelde de
ambtsketen van haar vader beschikbaar en opende
sainen met wethouder van Fessem deze tentoonstelling'
Een iaar lateÍ kreeg de werkgroep het verzoek om een
tenroonstellíng in te richten in het kader van de viering
van 50 jaar bevrijd. Speciaai voor de jeugd van de
basisscholen waren ook mensen uit het verzet bij de
expositie betrokken. Oorlog en bevrijding zorgden voor
veie gedenkwaardige herinneringen, maar de idee 'dit
mag nooit meer gebeuren' vormde een belangrijk onderdeel
van de tentoonsteiling.
In 1995 was de werkgroep zodanig uitgebreid, dat men
overging tot het oprichten van een stichting. De pas
gereitaureerde Martinuskerk vormde de ideaLe expositieruimte
vooÍ een tentoonsteilin g: Schilderachtig Princenhage.
Schiiderijen uit de vorige eeuw en eigentijdse
werken vormden de hoofdmoot van deze tweedaagse
tentoonstelling die door + 1500 personen werd bezocht.
Yoor dit jaar staat een ientoonstelling op stapei mer het
thema: Naar schooL in Princenhage. N{aar hierover
meer eiders in dit blad.
Lezingen
De stichting Princenhaags Museum streeft ernaar
jaarhjks twee lezingen te orgaaiseren. Gerard Otten liet
reeds zijn licht schijnen op de straatnalnen van ons
dorp en de lezingen van cultuurhistoricus en Princenhage-kenner
bij uitstek Eric Dolné maakten velen enthousiast
voor de geschiederus van Princenhage. Karel
Leenders die reeds ruim 20 jaar geieden zich bezighield
(Foto: Frans van Son)
Parachutistenfiets uít de
Ttueede Wereldoorlog. Deze
vowvlíets vterd tijdens de
sprong op de rug gedragen.
(fentoonstelling rer gele'
genheid van 50 iaar bevrij'
díng)

MUSEUM PRAET ' 1" iaargang 'nummer 1
mer de geschiedschrijving van Princenhage in de
WerkgÀep Haagse Beemden is op 21 mei aan de beurt
o* ,ijn aandeel bij te dragen mel" De vaonnalige
gemeenÍe Pincenhage.
ToekomstPlannen
Het ideaai van de stichting is het verwerven van een
eigen locatie waar pe[nanent een lentoonstelling kan
mei 1996
worden ingericht met wisselende thema's' Zolang dat
nog niet is verwezenlijkt zal de stichting zich inzetten
om jaarlijks een tentoonstelling in te richten mei actuele
thema's.
Het thema voor het jaar 2000 slaai a1 vast' In dat jaat
bestaat srichting C'C' 'r Aogie 44 -Íaar en zal het Princenhaags
Museum daarbij aansluiten met de tenloonstelling:
Feest in Princenhage.
(Foto: Frans van Son)
Wethouder van Fessem en
lvíer;rouw Sutorius oqeileil
de eerste tentoonstelÍing
van de Stichting Princenhaags
Museum oP 12
december 1993. I
Biruten tle srichting ís een aparte v'erkgroep opgericlzt
die iiclr beijtert in het vasrleggen op t'ideo van verha'
len i'an Princenhagenaars. Deze groep bestaaÍ uit de
volgende personen: Hans Goossens, Piet v'd' Kieboom'
nkiw, Gerard d.e Roos, Marianne Sprangers en Louis
de \Víeerr. Bíj de bezoeken sÍonden Piet v'd' Kieboont
en Jo Kint achrer de catnera, tent'ijl Marianne Spran'
gers en Gerarrl de Roos de inten'iews afnmen' Zij
-ondertroegen 'n aatial (oud) Princenhagenaars díe hutt
verhaal ot'er hutt jeu,qd of over het w'erk in Princenhage
hebben verteld. Op de banden 51osn verhalen ran o'a'
Met,r. Beeket's-Lips, Dlzr. Nard Bonneke, Dhr' Rinus
Gielen, Mw. J. Verdaasdonk, Mv'. Voesenek, Dhr' Leo
Toutt,. Dhr. Jatt van Diik, Tandarts Ten"-iel, Pastor
Rud Smit en nog vele anderen. Zo'n ruiiligtal personen
sraan nd hun yerlwal reeds op de band' Onder leidíng
van Hans Goossens zuLLen de banden naar Íhenrc \rorden
gemonteerd. Ook u-eranderend Pincenhage is een
iltema dat door deze groep in de gaten wordt gehouden'
Melt{abriek SÍ. Martinus werd reeds ge.filnd voordat de
sloop begon. Ook de onnt'ikkelingen rond Westerpark
worden nau*'keuriS vastgelegd. Later als de A-16 is
verbreerl en als de HSL is aangelegd zal nten nog
kwrnen zien hoe Princenhage er rroor die tijd uilzag'
In ileze rubriek zullen voortaan ile jongste aanv'insten
van het Princenhaags llhtseum warden besproken'
iedere keer opnieuw verbaasd het ons rvelke rvaardevolle
zaken voor hel Princenhaags Museurn bij de
mensen thuis liggen. zonder een bijzondere bestemming.
Geiukkig weten veien dan de weg naar het Princenhaags
lrtluseum te vi.nden
a
n
o
Zo ver*'ierv-en tvij onlangs een zeer grote
pentekening met de s§iine van Princen-hage'
Dit werkstuk ls gemaaitt door lv{arioes Terwiei
in de beginjaren 60 ter gelegenireid van de
heropening van de conserv'enfabriek aan de
Haagweg; beter bekend ais de Jam (spreek uit
Sjem)
Rabobank Princenhage schonk een vijfial gra
vures met dorpsgezichten.
Ook de letters van de St. lvíartinus melkfabriek
zijn bewaard gebleven en liggen opgeslagen in
het depöt van de stichting.

MUSEUM PRAET - 1o iaargang ' nummer 1
mei 199$
Weer een bijzonder initiatief
"Wie het verleden niet eert, is de toekomst niet weert"
::::::,:::||: :]]:::,:::i:j:::::|:
,:::t:....:a. :.: r : : : :.-.: :
:,:i:::|::ii',:li.:,:,::::::,:::j,
:r ::l:: ::.::,.:::r:ii:.:::::::'::
jj::j::: r ::: ::a-. ::::::::ir:
Wetlicht ee]'t toeposseliike variant van een bekend spreex*aoord bii de
presenÍatie van e€n nieuyt initiatief van de Sticlzting Princenhaags
Mrneum. Museumpraet, een blad dat periodiek aan u zal worden
aangeboden en onder arudere tat doeL heeiï om de geschiedenis vart
Princenhage nader te bel.ichten. Verenigingen, instellingen en personeil
in v,elke vorm dan ook. Er is aandacht Yoor otLS culturele erfgoed en
daÍ sïreven is te priizen. In deze eersÍe ltitgave wordt ook de Kontakt
Kontmissie Princenhage in beeld gehracht. U zuti her niet vreemd
vinden dat ík die suggestie van harce ondersteun. De KKP, opkomend
t,oor het algemeen belang en spreekbuis ríchting Semeenle, is er voor u
en dan ís elke kans op promoie welkom. Zeker in een íijd, waarin door
de gemeentetilke herindeling Breda Sroter wordt en Princetthage, aLert
tnoet zijn om oP juiste wiize in beeld te komen en Íe blijverz.
N-aar mijn idee is er voldoende materiaal om Princenhage op deze
ntanier te presenteren en ciaarbii kriigt ook u alle kans om u*- biidrage
Íe leveren. Creativircit is er binnen onze Semeenschap zeker aanwezig
en kan. dan vía dit blad worden getoond. Zrtals voor vele i"aken ziin ook
voor dit inítiatief financiël.e mi.ddelen vereíst onr het voortbesïaarl vaor
Íangere tijd te ,-erzekeren. Een donatenrsclmp is een mogeliikheid, die
ik in het bijzonder lsij u zou willen aanbevelen. Goede initiatieven
yerriienen deze v,aardering en u krijgt er iers speciaals v-oor terug.
Bouwen aart een goed.e toekonsï kriiSr nog beter gestahe. indien u
kennis neeftït van het verleden en dit naar waarde weel te schatten- {k
wens de initiatiefitemers \:an Museumpraet aLle succes toe.
Han Broeders, voorzitíer KKP
Vormgevi ng:
Cees Hoosemans
Het volgende nummer
vèrschijnt begin september, Kopij in
le leveren lot 10 augustus bij:
Frans Langen
4813 BN Breda/Piincenhage , :,
,
, ' , : , , : :
'
:Zondei toestemming van de uitgever
mag niets worden vermenigvuldigd
eniof,elders wordeh gepubliceerd
(L' beraalt pos na onfi'angt ual eetl

,VIUSEUM PHAET ' 1" iaargang nummer 1
mei 1996
NAAR SCHOOL IN PBINCENHAGE
TENTOONSTELTING OVER PHINCENHAAGS OIUDERWIJS
Het is dit jaar 350 -iaar
geleden, dat er in Princenhage
voor het eerst een nieuw gebouw als school werd opgericht.
Voor de stichring Princenhaagse Museum is dit een
goede geiegenheid om een tentoonstelling aan onderwrls
in Princenhage ie wijden. De expositie zai plaatsvinden
in het laatsle weekend van oktober. De oudste
klassefoto's die wij in ons bezit hebben dateren van
1907.
De foto van de leerkrachten van de Bernardusschool
die hier staai afgebeeld zal voor velen beter herkenbaar
z1in.
U*' rapport op de tentoonstelling?
Het Princenhaags Museum kan btl de tentoonstelling
u*' huip goed gebruiken. Bij U thuis zullen ongetwijfeld
zaken liggen die de expositie inleressanter kunnen
maken. Wii zullen proberen een aparÍ hoekje in te
richten met het oudste rapport, het beste en het slechtste.
Misschien ontvingen uw ouders wel een bijzondere
brief van het schoolhoofd of hebt U nog bijzonder
strafwerk thuisliggen.
Hoewel het basisonderwijs het meest bekend is. willen
we ons daartoe niet beperken. We zoeken ook materialen
uit het huishoud- en tuinbouwonderwijs. Zelfs een
'melkdiploma' is welkom.
indien U materialen voor de tentoonstelling (tijdelijk)
wilt afstaan, neem dan contact op met:
Dhr. Ab van Olphen
Haagweg 415, 4813 XD
telefoon: 521 06 80
of op het adres Haagsemarkt 29
teiefoon: 5145098
(Foro: archief T.A. Aartst
'...de foto van de leerkrachten
yan cle Bernardusschool die hier staat afgebeeld zal voor velen beÍer herkenbaar zijn.'
4

MUSEUM PHAET ' lo iaargang
nummer Í
mBi t996
PHINCENHAGE UROEGEH EN NU
GESCHIEDENIS UAN HET DOHP IN BHEDA
Inleiding
Yan oorsprong was Princenhage een uitgestrekÍe
agrarische gemeente gtetzntd aan Breda. Deze situatie
bteefzo tot het begin van de 20e eeuw" Behalve de
kern omvalte Princenhage eetr groot aantal kleinere en
grotere gehuchten en buurt§chaPpen zoals o.a.: Boeimeer,
Heuvel, het Hout, Effen en de Rith' Yerder was
veel bos op het grondgebied, in het westeo het Liesbos
ea in het zuid-oosten een deel van het Mastbos- Langs
de rivier de Mark, die in het noorden de grens vonnt,
bevioden zich een aantal polders zoals Halle, Wijmeren,
Hooidonk, Lmge Bunders en Àsterd.
Princenhage stond bekend om zijn buitenplaatsen en
laudhuizen: Burgst, IJzer, Hek, Lindenburg, Zoutland
en Hazard. Verdwenen zijn de kasteeitjes vaa Gageldonk
en Emer es de landhuizen Heilaar, Rustenburg,
Bosdal, Mastland en Vinkenburg.
Op 1 januari 1942 wordt Princenhage geanaexeerd
door Breda en houdt op als zelfstandige gemeente te
bestaan. De gemeenschap Frincenhage (in de volksmond
't Aogje) bestaat echter nog steeds.
Ontstaan van Princenhage
Breda ontstond aan de samenloop van de riveren de
Mark ea de Aa. Ten westen hiervan kwamen er een
drietal doorgaande wegÉn, op eeo grondgebied wat eeuwenlang
tot de Gemeente Princenhage heeft behoord:
1. Een van de oudste is de verbisdingsweg de
Àntwerpse Baen, Yao Breda naar Annrerpen.
Deze weg liep via de Oranjeboom§traat, Tal-
Eastraat en oude Rijsbergsebaan naar Antwerpen
en kwam dus det door de latere
dorpskern van Priacenhage.
2. Een weg in de richting van het noorden over
de donken van het poldergebied Inngs de Mark
mar het Veer, richting Moerdijk. We spreken
al in 1440 vaa het Zonzeelse of Nieuw-Veer.
3, Een weg in westelijke richting via Haagweg
tot hoeve Baanzicht en via de Sprundeisebaan
naar Bergen op Zoom. Een gedeelte van deze
weg loopt langs het huidige centrum van Princenhage.
Hier en daar stondes al wat boerderijen
o.a in Burgst,
Eout, Gageldonk en Buurstede Heike.
Door het ontstaafl van deze wegen wordt Frincenhage
beter bereikbaar,waardoor de ourqrikkelingeu in dit
gebied gemakkelijker kunen piaatsvinden. Het gebied
vaa Hage - de oude benaming voor Princenhage - moet
road i200 nog geheel ontgonnen worden. Dit is waarschijnlijk
geschied van de hoeven van de iatere heerlijkheden
Ten Houte, Burgst, Gageidonk, en Hambroek.
De hoeven van Gageldonk en Harnbroek moeten reeds
rond 1200 bestaan liebben. Ongeveer in de tweede helft
van de 13e eeuw is osk bewouing in de huidige doryskern
ontstaal. De ontwikkelingen in Hage vanuit meerdere
kernen; Burgst, Gageldonk in het noorden, in het
midden Hage-kerk en in het zuiden Ten Houte ieidde
tot het otrtsÍaan van de nog aanwezige noord-zuid verbinding
tussen Burgst en Hage-kerk. In het begin van
de 14e eeuw zien we dat de leefgemeenschap van Hage
meer details gaat vertonen, o.a wordl er een nieuwe
kerk gebouwd. Kerkelijk gezien behoorden de inwoners
vaa Princenhage Íot de parochie van Gilze. Deze werd
op haar beurt weer beheerd vanuit het klooster te
Thorn. to het begin van de 13e eeuw kreeg Priacenhage
een eigen kapel; in 1261 werd deze verheven
tot een zelfstandige parochie.
Het eerste kerkje heeft vermoedelijk gestz2n in de driehoek
Gageldonk, Buurstede-Heike en Burgst- Iu het
begin van de 15e eeuw zoekt men voor de nieuwe kerk
een centraler punt etr wordt deze bebouwd op de piaats
waar z1j trli nog staat iÍl Princeuhage-centnrm. In 1440
duikt voor het eerst een sluk gemeenschappeiijke grond
op: De Aard. Ook komea er steeds meer hoeven en gehuchten
bij: Westrik, Buurstede, Overa' Rond 1430
ontstond het gehuchr Beek.
In 1646 wordt voor eea betere afuoer ven de turf uit de
Zunderste Moeren de Turfvaart gegraveu, die bij de
Oranjeboombrug in de Aa uitmondde. ln datzelfde jaar
liet de Heer van Breda een aantal wegen a'ÍIÍnerkelijk
verbeteren en veriegger om zo een goede verbinding te
krijgen van het Liesbos via de dorpskern en 't llout
naar het Mastbos (Liesboslaan, Dreef, Mastbosstraat,
Dr.Batenburglaan).In 1683 werd de §teenweg (nu
Haagweg) b€straat. De Steenweg vormde de rechtstreekse
verbirdingsweg van Breda met Princerhage en
bestond 2|s zand§ean reeds ezuwen.
Rond 1650 wordt met toestemming van de Heer van
Breda grote stukken heide op de aard bij Buuntede en
op Overveld ontgonnetr i.v.m. de furfwinnirlg. p67s
ontginning betekende het einde van het gemeenschappelijk
gebruik van die gronden.
Het kwam in de mode, dat rijke lieden uit Breda en
omgeving een landhuis bouwden nieÍ ver Yan de stad.
Veelal ontstonden deze huizen uit een hoeve, die in 18e
eeuw werd omgezet in een statig huis. Veel vatr deze
huizen zijn intussen verdwenen. ln de Franse tijd werd

";rlt
#;
3 OH a
?:
+ )\r
t.
;+
8JY
',,....^#
I
I
rf
//Í \
// .j
t( - i-
I-.i \Í " \\ i-l
\'r.'
\ *ílli
//Í
l/ .'::
/ ,t''
:
/-t
l:Y
IL
E.
tll
Be
0)
-,(f)
C
+(§
-
Pí
- ón.r - .ty
'3c'lt\,. '1
h:P$'1-'J;3ï
?^i:§l
(v '-
< -.r,.\.tà:.
\\',,
\\,,
,r)
-o\\1,*
\\.,
í.: . -.{s.
i.ë§
;"1*)m
.'. +r4f
/^-r(iË\I
. f t
Y,'
'+. *r
È.o* :\
S.. f.
., í- r
.i t.È- "
:,:$' .'t .. ,
q)
! a
0)
i<
o
:E
v ,*
?
\.,.$q
-z
\o ,ZL
{*-r
\-
)
1".''t
ttt'r
J. ti
'li
a &{
Ét-
.t
ra
>i{
ri
o
.!
.: {
j.ir
.H 1.S I
t,
à
..&
'a'i.lD
I
J.t
\.,
l.t.
l'3
o
!
o
a
§
I
5:aqual )eMz

(!
13
o
I
I
fe$
ï:::,ë;,1 . ..1 aè {\..
\ . (è
i;j'\r
:'r I
x.r.i'
BÍ:..1
Ëj:':.;
l. t, --
-. ,,,
-!:' ?"
rfu ;..
"/, ,\ e'-'. i \
_:4\i
.: ..\/
q

MUSEUM PBAET - 1" iaargang nummer t mel r 996
"het dorp de I{aage bii Breda - 1732'
op last van Keizer Napoleon, de Napoleonseweg aangelegd.
ter ven'anging van de Oude Antwerpsebaan.
Deze nieuwe weg liep parailel aan de Oude Baan,
waardoor deze laatste vrijwei ongebruikt kwam te
liggen. Via de Dreef leidde deze u/eg oaar de Haagse
Markt, waar hij op de reeds bestraatte Haagweg
aansloot.
De wegenaalleg ging voort. Rond i830 wordt de Liesboslaan
en verder de weg naar Etten en Bergen op
Zoom bestraat, zodat ook de oude route via de Sprundelsebaan
een stille weg werd.
In i857 kwam de spoorlijn Breda-Roosendaa-l tot stand.
Princenhage kreeg twee stations aan de Heilaarstraat en
bij het toeristische beiangrijke Liesbos.
In 1863 kwam ook de spooriijn Breda-Moerdijk tot
stand wat voor Beek een halte aan de Spoorstraat opleverde.
Wat later werd de Beekse Markt via een bestraatte
weg me! het station aan de Heilaarstraat verbonden
en verder met de dorpskern van Princenhage.
In de dorpskem zelf begon ook enige ontwikkeiing te
komen. De Haagweg en de Liesbosiaan worden wegen
van allure nu er vele statige huizen worden gebouwd"
Eind vorige eeuw iiep er een paardentram in Princenhage.
Woningproblematiek
Breda rvas vaaouds een omwalde vestingstad. Met de
bouw van deze waiien werd reeds in de 14e eeuw een
aanvang gemaakt. De geringe ruimte binnen de stadsmuren
had a1 spoedig tot gevolg, dat zich buiten de
hoofdpoonen van de drie belangrijkste toegangswegen
een soon voorsteden vormden van zodanige omvang,
dat her sewenst werd om deze in de vastiging op te
nemen.
De opperviakte van Breda bedroeg in 1500 slechts 30
ha. In de jaren i535-1545 kwamen de nieuwe aarden
wallen tot stand, ongeveer op de piaats van de huidíge
singels. De oppervlakte werd hierdoor vergroot tor li5
ha. In de Frans-Duitse ooriog bleek dat vestingen veei
van hun betekenis verloren hadden.
Dit leidde enoe, dat in 1867 werd bepaald dat Bre,ja
voortaan geen vesti[g§tad meer zou zl1n. De ontmrr,teling,
die ongeveeÍ 10 jaar zou duren steide her se;:eentebestuur
van Breda direkt voor stedebouwkundr-ee
problemen. Het voornaamsle was hoe de van haar
keurslijf ontdane binnenstad moest worden aansepast
aan de nog groterdeels landeiijke omgeving.
De nieuwe industríeen vestigden zich bi.lr', wegens
plaatsgebrek juist buiten de gerreentegrensen. Bijvoorbeeid
de suikerfabriek en de ijzergiererij van Merkeibactr
werden op de Emer langs de rivier de Mark op
I

MUSEUM PBAET- I" iaargang ' nummer í mei 1996
a
i"
I
I
l
Princenhage grondgebied gebouwd. Meteen na de
ontmanteling werden er door het gemeeatebe§tuur van
Breda pogingen ondernomen om de noodzakelijk geachte
uitbreiding te verkrijgen. Deze pogingen bleven
echter zonder resultaat.
Tegen de gemeeategrellzer van Breda werden al vele
woningen gebouwd. ia Princenhage kende de wijk
Duitenhuis (zo genoemd omdal daar vroegër tol werd
geheven) een gÍote toelrame van het aantal arbeiderswoningen.
De gemeenÍe Princenhage bekommerde
zich nauwelijks om deze uitbreiding, voornamelijk
omdat deze mensen met trÍrme op Breda gericht
waren.
Breda wiide echter aan deze uitwassen ean de
gemeentegrenzen wel een eind maken en ontwierp een
plan voor greaswijziging (1899). Het pian kreeg echter
geen ministeriële goedkeuring. Inmiddels kregen ook
de randgemeente Teteringen, Ginneker en Princenhage
oog voor de problematiek en ontwieqpen eetr gemeenschappeiijk
uitbreidingsplan, Breda voelde echter niets
voor deze plannen. Breda heeft ook nooit gedacht om
te komen tot een goede samenwerking met de omliggende
gemeeate. Waarschijnlijkhad metr atrgst, dat
door een goede sameawerkilg uer niet zou komen tot
een uitbreiding van het toch wel beirekkelijk kleia
oppervlak (283'na).
Hierdoor zou de sinratie kunnen ontstailn, drt de om-
Iiggende gemeente qua grondoppervlak en inwonertal
groter zouden zijn dan de centrumgemeente. Na de
eerste \riereldoorlog worden de plannen tot grenswijziging
weer ter hand genomen. De plannen werden
ín 1923 door Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant
afgewezen. Gedeputeerde Staten deieo mede, dat een
grensregeling bespreekbaar is, als teaminste de
bebouwde kommen van de gemeenten Ginneker, Teteringen
eu Princenhage buiten de plannen worden gehouden.
Breda gaat opnieuw aau de slag en een beperkïe greaswijziging
wordt op 1 mei 1927 van kracht. Àl snel
bleek, dat de gebiedsuitbreiding van 1927 te klein was
om alle plannen te verwezenlijken.
In 1937 steide de toenmalige burgemeester van Breda
dhr. B. van Slobbe zijn coliega's van Ginneken, Teteringen
en Princeahage ervan in kennis, dat het gemeefltebestuur
van Breda een verzoek tot uitbreidiag had
ingediend bij Gedeputeerde Staten vaa Noord-Brabant.
Ondanks het feit, dat de tweede wereldooriog was
uitgebroken werden de annexatieplannen verder ontwikkelC.
Prinsenbeek) en het zuidelijk gedeelte komt bij Breda.
Het overgebleven gebied Yormt de nieuwe gemeentË
Nieuw-Gianeken. Vau Teteringen wordt het zuideiijk
gedeelte bij Breda gevoegd,
En de oanpikkelingen staan trog sÍeeds nist stil, want in
de vijftigerjaren bleek opnieuw, dat Breda toeh niet
voldoende bouwgrond zou hebben voor de wenselijke
geachrc stadsuitbreiding. Een en ander heeft er toe geleid,
dat de gemeente Prinsenbeek tn 1972 het gebied
De Haagse Beemden overdroeg aan Breda. En nu in
1996 dwaalt opnieuw bet annexatiespook door de regio.
De oude dorpskrn
De dorpskenr van Princerhage, die in de middeleeuwen
reeds ziju huidige vorm verkreeg vervulde voor de bevoiking
een duidelijk centrumfunctie. Het gevolg van
de arnexatie was dat in de jaren 194?-ï972 deze sentrumfuirctie
toraai verloren ging. Van L96A-1972 dadde
de woningvoorraad met zo'n 150 woningen grotendeels
door sloop. Het aantal inwoners daalde van
6377 ir1947 tot 3848 in 1973. Typisch is ook, dat
tussen 1942 en 1970 geen enkele nieuwe sÍraat werd
aangelegd.
De kwaliteit van de samenleviag liep sterk achtemit,
wat tot uitdrukkiag kwam in de veroudering vau de
bevolking, de verkrotting ven een groot gedeelte van de
woningen, het ontbreken van aantrekkitrgskraclrt voor
jonge gezinnen en het sterk terug lopen van de
bestaansmogeiijkàeden van het plan Haagse Beemden
eu initiatieven vanuit de Princenhaagse bevolking
brachten de gemeente Breda ertoe om bestemraingsplannen
voor Princenhage te ontwikkeien. De al.nexatíe
van L942 betekende voor Princenhage bijna de doodsteek.
De uitbreidiagspiannen kwamen dan ook maar net op
trjd.Zo werden er na 1970 in Princenhage, Vy'est I &
West II ea Heilaar, enkele duizenden woningen gebouwd,
waardoor de dorpskern zija centmmfunctie
weer terug kreeg. De instroom van nizuwe bewoners
zorgde weer voor leven in de brouwerij en gaf de
Princenhaagse gemeenschap weer nieuwe mogenlijkheden.
Op de dag van vandaag beschikt Princenhage
met een bloeiend verenigingsleven over de vele culturele
mogenlijkheden.
KorÍom het is goed toeven in 't Aogje, het Dorp in
Breda.
Piet DeL*ers
Aangezien het kabinet niet meer in Nederland vertoefde
werd de besiissing genomerr door de secretaris-generaal
van Binnenlandse Zaken, Mr. Dr. K.Frederiks. Met
ingang van 1 januari L942 was de annexatie een feit.
De gemeente Princenhage werd opgeheven, het noordelijk
gedeelte rvordÍ de zelfstaadige gemeente Beek (iater
ln 1992 uerscheen het boekje Abdijgasten. Illaast het
door de dhr. Binie Maas geschreven titelverhaal werden
er biidragen en tekeningen van verschillende auteurs
gepubliceerd, waaronder het bovenstaande stuk van
dhr. Piet Dekkers, lid van de werkgroep Haagse Beem.
den.

MUSEUM PBAEÏ' lo iaargang-num11!
mei 1996
INZET K.K,P. . LEEFBAAHHEID IN PHINCENHAGE
EEN HISTOBISCH OVEBZICHT VAN BIJNA 3tl JAAR KONTAKTKOMMISSIE
,,Vele Pincenhagenaars vragen Tich angstig af wat er op de-n duur nog Zat overbliiven van Princenhage
als leefgemeerschai. we hebben ittin *et gehoord van uitbreidingsplannen, moar tot nu
tue zien we meer aJbraak als opbouw, Hoe is hefi lÍomt er inderdaad een vernieuwd Princenhage?
Moeten we daar nog'íing op wachten? Hoe gaat er de be.ualking van het vernieuwde Princenhage
eruit zien? Wetke gemeenschapsvoorcieningei ziin wensetiik straks? Kunnen die er komen? en
waar.. ? "
Zo wordt op 17 septembet 1971in de voorganger van
wijkblad Pri-ncenhige - het St' Martinus Parochieuieuws,
beter bekend ais het parochieblaoike'een
XortatJaronO aangekondigd: gemeente Breda"' Prindoor
de XONfAKfKOMMISSIE PRINCEN-
""ot
HÀGË
"g"
G

MUSEUM PRAET ' í' iaargang nummer 1
mei 1996
{Foto:
archi ef Wi kblnd Princenha g e)
D e Kont akt Ko mmi s s i e Pinc enhage
rijdens één van de eerste vergaderingen
in Dreef I
dat de informatiemappen aI in april 1-975 ap zijn en er
een bijbestelling moet plaatsvinden. Het harmonisch
sameogaan van oud en nieuw staat nog steeds voorop.
K.K.P. weinig bekend b[i bevolking
De Kontaktkommissie dmmert niet opvallend aan de
weg. Overleg met de diverse Princenhaagse organisaties
leidt eÍoe, dat de verbeteringen aan jeugd- en
jongerenhuis Dreef Acht niet buitensporig veel geld
opslorpen, omdat men zich in overleg met de
gemeenteiijke Dienst voor Jeugd en Sport wil gaan
trui gen over mogelijke toekomstige gemeenschapsvoorzieaiugen
il Princenhage. Men bereikt van wethouder
van Dun de toezegging, dat de Konraktkommissie
volledig betrokken zal worden in de uimerking
van de plannen rond de kern van Princenhage en die
van West-II.
Ontstaan wijkblad
Het verlangen naar een adequaat middei om de plaatsetijke
bevolking voorlichting te kunnen geven over
allerhande zaken leidt lot de oprichting van een nieuw
blad een samenvoeging van het Middenstaudsbiad en
het parochienieuws. Op 8 jarruari 1976 verschijnt de
eerste at'levering van "Princenhage", een uitgave van
de Kontalctkommissie Princenhage' De kommissie wil
niet alleen haar standpunten en zienswijzen gaan publiceren,
maar ook bekendheid geven aan zoveel mogeiijk
reacties Yan meBsen, verenigingen en groeperingen
Een week later reeds roept men vereaigingen op ee$
verlangiijstje in te dienen met betrekking tot de wen§en
aangaande gemeenschaps- en sportaccommodaries.
Mea geeft openheid van de verenigingen die aangesloten
ziju en iedereen kan iezen wie er zitting hebben
in het bestuur. De opbouw van nieuw Princenhage is
ver klaar. Dat moet gevierd worden. De kontaktkommissie
stelt een 'kommissie haan' in die dat voor haar
rekenilg moet nemen. De ontwikkelingen rondorn de
plannen voor nieuwbouw voor scholen in het certrum
en een spoÍtaccommodatie vragen veel energie van de
Kontaktkommissie. Yoor- en tegeostanders willen
middeis de Konuktkommissie hun gelijk halen blj de
gemeetrte. Er wordt veel gevraagd van de diplomatieke
kunde van de leden van de K.K.P. Ook het vierde punt
van de $ructuurcommissieuit 1971 wordt gerealiseerd.
Aan de Kontaktkommissie wordt in september 1976
gewaagd een lid te leverea voor de star (stedebouwkundige
adviesraad. Een kontaktkommissie die dynamisch
wil blijven moet haar functioneren regeimatig
onder de loep durven nemen.
Tweede structuurcommissie
Eind 1976 komt er zo'n studie$oep. De achterliggende
gedachte bij de K.K.P. blijft: openheid uaar iedereen,
bereikbaarheid voor iedereen. Men hoopt uiterlijk
znmer 1977 met een voorstel te komen tot herziening
en verbetering van het functioneren van de K.K'P'
Slecht twee personen biijven de kar trekken: Vic van
Esch en Jan tan den Broek, gesteund door secretaresse
E. van der Vaart. Tijdens de grote hearing van 28
mazÍt 1977 met mailrt liefst drie Bredase wethouders;
H. van Dun, J. van Graafeiland en B. Broeders over
de plannen Princenhage West-II stelt Vic. val Esch
opnieuw een reorganisatie van de K.K.P. aan de orde.
Men denkt in de richtiag van blijvende werkgroepen
rondom blijvende belangen, zoals jeugdwerk, maar ook
aan tijdelijke zaken zoals nieuwbouw accommodaties en
opiossing verkeersproblemen. De Kontaktkommissi e
blijft het kernpult vaa al deze groeperingen die werken
aaa het aigemeen welzijn van Princenhage. Als eerste
werkgroep ontstaat de verkeerswerkgroep die zich
voornamelíjk gaat bezig houden met het weren van het
doorgaande verkeer uit het ceatrum van Princenhage.
De werkgroep gemeenschapsaccommodaties (GEAK)
verdiept zich o.a.in de mogelijke uitbreiding van Dreef
Acht en de te bouwen sporthal. De werkgroepen lopen
al vooruit op de K.K.P. nieuwe stijl meÍ werkgroepen
die volgens plan onder een interim-bestuur gaat draait1

MUSEUM PBAET - t" jaargang - nummer 1 mei 1996
en. Een jaar later biijkt, dat de oprichting van nieuwe
werkgroepen achterblijft bij de verwachtingen.
Kontaktkommissie nieuwe stijl
Op 20 december 1978 gaat de K.K.P' nieuwe stijl
expeÍimsntesl voor eeu halfjaar van start. Bevordering
van gemeenschapszin ea leefbaarheid blijft nummer
één. Vanuit de werkgroepen komt naar voren, dat et
gezocht dient te worden naar andere a§pecten en andere
werkers aan en in het Princenhaagse gemee[schapsleven.
De K.K.P. za3 gaan bestaan uit een dagelijks
bestuur van maximaal zeven per§onen, werkgroepen ea
veÍtegenwoordigers van vereuighgen. Ia 19?9 wordt er
al overlegd met de gemeente over hondenuitlaatplaatseo,
m.Ar volgens Dhr. van Ham van de dienst bepiantingen
hebben die geen entel effect en de gemeente
voelt er niets voor om ze aan te leggen. Vic vaa Esch
roept op tot een werkgroep groenvoorziening, die er
echter nooit zal komen. De interim periode duurt langer
dan verwacht. De Kontaktkommissie krijgt in die
periode een wettelijke status (11 juli 1980) in de vorm
van eËn vereniging en op 28 oktober 1980 is het zover
dat Yic van Esch het voorzitterschap van de Kontaktkommissie
nieuwe stiji kan overdragen. Ook Jan van
den Broek neemt afscheid, maar hij blijft oog tot maaÍt
1985 hoofdredacteur . Dhr. Jos Sommers is bereid
gevonden de nieuwe club te leiden. Weliswaar voor
een korte tijd tot er een geschikte opvolger is gevoaden.
De eerste taaÏ die het besfuur meekrijgt is het
opstartea van eeil werkgrcep 'Kern'. Oak voor dit
bestuur b1ijft daarnaast voldoende werk te verrichten.
'We noemen een paar punten: Dreef Acht, Pilonenactie,
de wrakken van Bogers, de model-race-auto-baan en
het verkeerscirculatiepian. Op I december 1981 krijgt
de K.K.P. een nieuwe voorzitter in de persooa van
Dhr. ïVim Ceertsen. Mede dankzij zijn bijzonder redetraaÍstaient
weet hij steeds weer de aandacht op het
werk van de K.K.P. te richten. Het lijkt erop dat onder
zijn voorzitterschap de uitgebouwde gemeenschapsaccommodatie
Dreef Acht haar besiag zal krijgea. Niets
is echter minder waar. Op 31 augustus i982 kiest
Princenhage voor De Koe als nieuwe gemeenschapsaccommodatie.
De K.K.P. claimt ondermeer: inspraak bij
de realisatie middels een bouwteam; de financiëie
meevallers zullen ten goede komeu aan Princenhage en
de huidige gebruikers van Dreef Acht daar kunnes
blijven tot er adequate vervangende ruimte is gevondeu.
Helaas wordt het Koeeomplex nooit gerealiseerd
zoais aanvankelijk de bedoeling was. Ook het verkeerscirculatiepian
krijgt een defiaitieve vorm. De werkgroep
oader leiding van Dhr. Han Broeders kan i:r
1986.me1den dat na tienjaar discussie het voorstel unaniem
door de wer§roep is aanvaard. De kern wordt
ontlast en er vindt een gelijke verdeling plaats van
lusten en lasten met betrekking tot knelpuntsiilaties.
Op 21 mei 1987 stelt de Bredase gemeeoteraad
Í 345.000,00 voor de uitvoering. De Esserstraat blijft
echter een knelpunt. Het lijkt erop dat Princenhage de
nrsr wesr vindt. Dat is maar betrekkelijk, want de
gemeenschapsbanden worden nog eens aangetrokken
door de Törenhaanfessten, die oader auspiciën van de
í2
K.K.P. worden georganiseerd. Princenhage brui§t van
activiteiten. Op 17 november 1987 treedt Wim Geertsen
af als voorzitter en wordt opgevolgd door Dhr' Jan
van den Dam. De werkgroep Kern die zich met volie
energie zich inzet om te komen tot officieel erkend
beschermd dorpsgeziclit ziet haar werk niet beloofd.
Op 6 maart 1990 wordt de voorzittershamer doorgegever
aar Dhr. Han Broeders. De gemeente Breda
komt vervolgens met pianaen die het aanzien van Princenhage
grotendeels zulien veranderen. ln Tuinzigt
zullen er 700 woningen bijkomen. Een nieuwe verbildingsweg,
de West+angent gaat het gebied len noorden
van de Ettensebaan doorsnijdea. Langs de A-16 wordt
het tuinbouwgebied opgeofferd voor bedr§ven en
kantoren. Later zal blijken dat er naar een Agrarisch
Business Centrum ook een Meubelbouievard komt.
De leefbaarheid van 'ons dorp' biijft steeds terugkeren
op de agenda van de K.K.P. Er wordt geslreden voor
het behoud van de tuin van Dreef Acht. ln de werkgroep
Monumeuten, EeÍr opvolger van de werk Kem,
beijvert zich rvederom voor het behoud van het
karakteristieke dorpsgezicht. Yaruit deze werkgroep
ofltstaan de werkgroepen Molel en Museum, die beide
iater zelfstandige stichlingen oprichten.
De houding van de gemeente Breda ten aanzieu vaa de
'dorpse problemen' wordt in Princenhage ervaren als
laks en niet geïnteresseerd.
De veranderingen bij knooppunt Princeville vragell
adequaat optreden van de K.K.P. Wanaeer daar later
nog de discussie over de HSL bijkomt, lijkt het wel
spitsuur. Hoewel werkgroepen zich iazetten voor
onderdelen van de gemeenschap ligt er een grote druk
op het bestuur om alie plannen, wijzigingea en inspraakprocedures
nauwgezet in de gaten te houden.
De werkgroep Jongeren ziet mogelijlàeden om de lang
gewaagde eigea ruimte bij de Dobbelsteen te reaiiseren.
De behandeling van de jongsre piannen van de
gemeente Breda, de ontwikkelingsschets Princenhage,
waarin veel ideeën worden aangedragen geeft precies
aan weike ontwikkeiing de K.K.P. heeft doorgemaakt.
Daar waar in de beginperiode alleen sprake was van
overleg met de ambtenaren en besruurders van Breda
ligt nu de aadruk veel meer op onderling overleg bilnen
Princenhage onder leiding van de K.K.P. voordat
men inspraak opeist bij de betreffeude instatrties.
De K.K.P. heeft zich een erkende plaats verworveu
binnen de Princerhaagse gemeenschap en yormt eeEs te
meer de spreekbuis richtirg gemeente. Gelet op de
komende gemeentelijke herindeiing met de vorming
van een Sroot Breda lijkt voor Prhcerhage fus1 §351een
vau de K.K.P. een noodzakelijk instiruut dat zicb zal
moet blijve8 inzetten voor datgene dar in haar stafutetr
is vaslgeiegd: "het bevorderen van een aptimaal- en
leeJklimaat in Princenhage zonder dch etplíciet te
bekennen als aanhangstsr van enige politieke groepeing."
Príncenhage, mei 1996
Frans Langen
I