Buiten de Orde 2017 #1

Mini-thema Baj
refererend aan de dadaïstische kunstenaar Francis Picabia (1879-
1953), die ook een grote invloed had op zijn werk. 16 Een belangrijke
verwezenlijking was een collage als kopie van het wereldberoemde
Guernica, op ware grootte van het origineel (tot dan waarschijnlijk
de grootste collage ooit). Het originele schilderij van
Picasso werd voor het eerst getoond op de wereldtentoonstelling
van 1937 en hij maakte het in opdracht van de toenmalige Spaanse
republikeinse regering, maar het werd verre van mooi gevonden
door het communistisch-marxistische deel van die regering en
aanverwante kunstcritici. Door dit werk te hernemen maakt Baj
duidelijk dat ook bij hem kunst en maatschappij (politiek, sociaal)
onlosmakelijk verbonden zijn. Dit was niet echt nieuw. In
1960 zou hij al meegewerkt hebben aan een gezamenlijk antifascistisch
schilderij dat de Franse moorddadige kolonialistische
politiek in Algerije aan de kaak stelde. Maar zijn meest radicale
werk, ‘De begrafenis van de anarchist Pinelli’ dateert uit 1972. De
anarchistische spoorwegarbeider Giuseppe ‘Pino’ Pinelli stierf op
16 december 1969 om één uur ’s nachts. Hij stortte te pletter na
een val uit het raam van de vierde verdieping van een Milanees
politiebureau, namelijk het kantoor van de commissaris Luigi Calabresi.
Drie jaar later, op de dag van de voorziene opening van de
tentoonstelling van dit werk, werd Calabresi doodgeschoten. De
expositie van Bajs werk werd meteen afgelast wegens mogelijke
verstoring van de openbare orde en pas veertig jaar later opnieuw
in Milaan tentoongesteld. Maar er waren vrij snel, in 1973 en 1974-
1975, tentoonstellingen in de onder andere de Lage Landen, eerst
in het museum Boymans-van Beuningen in Rotterdam en daarna,
na enkele andere Europese steden, in het Koninklijk Museum
voor Schone Kunsten te Antwerpen.
Anarchistische kameraden met vlaggen, stil en
schreeuwend toekijkend, wegkijkend in tranen
Wie was Pinelli? De Italiaanse politie nam na de bomaanslag op
de Piazza Fontana in Milaan, met 16 doden en 88 gewonden, meteen
de anarchistische beweging in het vizier, alhoewel het toen al
duidelijk was, en enkele jaren later ook officieel werd toegegeven,
dat de aanslag door fascisten werd uitgevoerd. Terwijl het werk
voor de afgelaste tentoonstelling in 1972 nog (voorzichtig?) door
Baj ‘Un quadro – Een Schilderij’ werd genoemd, werd het in Rotterdam,
Stockholm, Düsseldorf en Genève tentoongesteld als ‘De
begrafenis van de anarchist Pinelli’. Voor Antwerpen werd echter
op uitdrukkelijk verzoek van Baj zelf de titel ‘De dood van de anarchist
Pinelli’ gebruikt. 17 Bij volgende tentoonstellingen bleek
toch steeds weer dat het ‘De begrafenis van de anarchist Pinelli’
werd getiteld. Door als term ‘dood’ te verkiezen boven ‘begrafenis’
was er niet meer de te nadrukkelijke kunsthistorische referentie
naar het werk van Carlo Carrà. 18 Daardoor werd de protestkreet
over deze daad, een moord, sterker aangeklaagd in de hoop dat
de mens Pinelli niet voor niets stierf. In de begeleidende tekst van
Baj zelf, ‘Wat is een schilderij?’ geeft hij eerst een uitgebreide materiële
beschrijving van het werk en de techniek en gaat hij in op
de rol van een kunstwerk in het leven en de maatschappij. Uiteindelijk
is misschien de lange laatste paragraaf, het duidelijkst om
het waarom van dit werk te verklaren: ‘Toen Pino Pinelli, die na
zijn val uit een raam van het politiebureau direct overleed, gevonden
werd, hield ik me na mijn lange bezoeken eerst aan Picasso
en daarna aan Seurat, 19 bezig met de voorbereidingen voor een
nieuwe versie van een welbekend futuristisch werk van Carrà: “De
begrafenis van de anarchist Galli”. Ik had het plan dat schilderij
op mijn manier na te maken, waarbij ik wel formaat en compositie
van het voorbeeld wilde aanhouden […]. Ik liep al lang aan “de
begrafenis van de anarchist” te denken, ten eerste omdat ik na de
Fransen een modern schilderij van een Italiaan wilde bewerken,
en ook omdat ik van mening was (en ben) dat aan de futuristische
gedachte een sterk anarchistisch element ten grondslag ligt, en
dat de beweging er juist dank zij dat element in slaagde zijn aanhangers
wakker te schudden, ze er op die manier voor behoedend
ten onder te gaan in de stompzinnigheid, het conformisme en het
provincialisme van de Italiaanse cultuur aan het begin van de XXe
eeuw. Maar het actuele en in vele opzichten schokkende einde van
een andere anarchist deden me onmiddellijk Carrà en de futuristen
terzijde schuiven. De realiteit en het leven en de dood van Pino
verdrongen in mijn geest de herinnering aan gelezen boeken, aan
de helden uit het verleden, aan het door mij zo geliefde futurisme
en dadaïsme, en eisten in plaats van een geamuseerde parodistisch-literaire
bewerking, de herdenking van een politiek tragedie,
die tevens familietragedie is, en die ook op het doek weergegeven
moest worden met min of meer traditionele middelen.
Van mij werd kortom een afbeelding geëist, en die afbeelding heb
ik gemaakt, opdat er een getuigenis blijve van het gebeurde, van
hem, van de ondergane geweldpleging, van het verdriet van Licia,
Claudia en Silvia.’ 20 Terwijl in deze tekst eerst nog wat vaagheid
2016 - 4 11