Buiten de Orde 2017 #1

Mini-thema Baj
Enrico Baj
Anarchistisch engagement in een commerciële kunstwereld?
Vele kunstenaars 1 hebben gedurende kortere of langere tijd interesse
gehad in het anarchisme, bij sommigen was dit een
actief levenslang engagement, bij anderen een ‘jeugdzonde’ waar
ze zich liever van distantieerden. Bij de ene was het open, bij de
andere verdekt. Is de Italiaanse kunstenaar Enrico Baj heel zijn leven
bewust als anarchist actief geweest? Dit is niet duidelijk maar
zowel in zijn werk als in de ondersteuning van allerlei initiatieven
blijkt er dus wel degelijk een affiniteit (zie ook kader). Een kunstcriticus
omschreef hem echter als volgt: ‘Baj is noch een communist,
noch een anarchist. Hij is een liberaal, maar eerder een
conservatieve liberaal zoals bijv. John Kennedy’. 2 En iets verder:
‘Hij heeft zijn onderwerp (…) ook niet benaderd als een partijganger’.
Ik vrees dat hier eerder bewust een keuze wordt gemaakt, die
meer zegt over de ideologische voorkeuren van de criticus dan die
van de kunstenaar. Neem nu het grote werk ‘De begrafenis van de
anarchist Pinelli’ (1972), waarbij deze tekst verscheen. Want is het
niet gewoon minder gevaarlijk dit belangrijke werk te beschouwen
vanuit een soort algemene vage menselijke verontwaardiging
en dus niet vanuit een kritische blik op het politieapparaat
waarbij een anarchist ‘gezelfmoord’ wordt? De opzet van dit artikel
is om de carrière van Baj als kunstenaar te toetsen aan een
zekere anarchistische sympathie. En ja, Baj zelf omschreef zich
trouwens ooit als een libertaire anarcho-pataphysicien, iets waar we
verder nog even zullen op terugkomen.
Enrico Baj werd geboren in Milaan op 31 oktober 1924 in een welstellend
burgergezin. Op zijn veertiende is hij beginnen schilderen.
Er gaat ook nog een verhaal over hoe hij als jongere tijdens
een fascistische parade, deze belachelijk maakte. Aan de universiteit
startte hij in 1942 medische studies, maar in 1944 vluchtte
hij naar Zwitserland om aan de legerdienst te ontsnappen. Bij terugkomst
na de oorlog in 1945 bezocht hij enerzijds, tot 1948, de
befaamde kunstacademie van Brera. Maar anderzijds, en dit waarschijnlijk
om zijn familie een plezier te doen, studeerde hij ook
aan de universiteit van Milaan waar hij promoveerde tot doctor
in de rechten. Hij schreef zich in aan de balie van Milaan en bleef
tot ongeveer 1956 actief als advocaat. Maar kunst zal zijn hoofdactiviteit
zijn. In 1951 houdt hij zijn eerste eenmanstentoonstelling
en sticht hij samen met de Milanese kunstenaar Sergio Dangelo
(1932-) de Movimento d’Arte Nucleare. Gebruik makend van een
informele beeldtaal creëren zij kronkelende en menselijk lijkende
vormen refererend aan de paddenstoelwolken van Hiroshima en
Nagasaki. Een jaar later, tijdens een gezamenlijke tentoonstelling
in Brussel publiceerden ze hun ‘Manifeste de Peinture nucleaire’. 3
Hiermee schreven ze zich in een ondertussen standaard traditie
van avant-garde kunstenaars, voornamelijk dan in hun geval, de
Italiaanse futuristen.
Als kunstenaar heeft hij enkel de verbeelding
als wapen
Internationale contacten werden intenser en in 1953 stichtte hij
met de Deense kunstenaar Asger Jorn 4 de Mouvement pour une
Bauhaus imaginiste, als reactie tegen de geometrische abstractie
en een pas opgericht en volgens hen veel te functionalistisch-formalistisch
nieuwe Bauhaus. En het jaar daarop neemt hij deel
aan de internationale bijeenkomst van keramiek-kunstenaars
in Albisola (IT) georganiseerd door diezelfde Asger Jorn. De Nederlandse
kunstenaar Karel Appel en de Belg Corneille, eveneens
uit de CoBrAgroep, waren daar ook aanwezig. De volgende jaren
werkt Baj mee aan verschillende avant-garde kunsttijdschriften
over heel de wereld, zoals Phases (Parijs), Edda (Brussel), Boa
(Buenos Aires) en Bokubi (Tokyo), terwijl hij zelf reeds in Milaan
Il Gesto had opgericht met Dangelo en Jaguer. 5 Een belangrijke
ontmoeting is er in 1956 met Piero Manzoni, die in 1961 de blikjes
Merda d’artista maakte als kritiek op de avant-garde kunstwereld,
kunstenaars en critici inbegrepen, die bereid is alles als kunst
te aanvaarden als het maar financieel opbrengt. Zoals verwacht
verkochten zijn blikjes stront heel goed, bijvoorbeeld in 2006
is er nog één verkocht voor 124.000 euro. Men kan zich de vraag
stellen in hoeverre satire het uiteindelijk kan halen van dit soort
commercialiteit. In 1957 redigeert en publiceert Baj het manifest
‘Contro lo Stile’ (‘Tegen de Stijl’ of gewoon ‘Tegen stijl’), medeondertekend
door kunstenaars als Manzoni, Armand, Roel D’Haese,
Hundertwasser en Yves Klein, om er maar enkele te noemen. ‘Het
impressionisme bevrijdde de schilderkunst al van conventionele
onderwerpen; kubisme en futuristen op hun beurt namen het gebod
van de objectieve imitatie weg en dan
kwam de abstractie om alle overblijvende
schaduw van een illusoire noodzaak van
weergave te verwijderen. De laatste schakel
van deze ketting staat nu op het punt
vernield te worden: wij nucleairen klagen
vandaag de laatste van de conventies aan:
de stijl’. 6
Een belangrijke ontmoeting datzelfde
jaar is er met de Belgische surrealistische
beeldend kunstenaar (vooral collages),
dichter en kunsthandelaar E.L.T. Mesens
(1903-1971). Deze laatste was ook bevriend
met bijvoorbeeld Herbert Read, schrijver
2016 - 4 9