Buiten de Orde 2017 #1

In voordrachten doet de schrijfster dit soms
samen met een ander die, terwijl zij de hele
tekst brengt, niets anders doet dan in hetzelfde
ritme ‘Vandaag kan het gebeuren’
herhalen. Het maakt het gedicht extra huiveringwekkend.
Het andere moment schrijft de auteur vanuit
het perspectief van verantwoordelijken,
ambtenaren en politici. Een voorbeeld: ‘De
docenten der wet’:
Eerst nemen we je vrijheid
Zo stelen we je waardigheid
We kleden je uit en inspecteren
je oren en je mond en geslacht
(…)
We lenen je wat klein vertier
Een luchtplaats en een bal om
mee te spelen – een reden
om te waken over je schreden
(…)
zo kleden we je uit – alweer
maar nu met de kleren nog aan
Zo geven we je les
(…)
Wij
De docenten der wet
Wij zijn zo onredelijk niet
Hier gaat het duidelijk over gevangenschap,
een onderwerp dat in veel gedichten terugkeert.
Heel mooi is ‘Naar buiten’, waarin de
ik-persoon vertelt hoe ze op de luchtplaats
met een medegevangene gefantaseerde wandelingen
door Amsterdam maakt:
We lopen langs het Van Gogh Museum
en langs het conservatorium en ik
vertel mijn luchtmaatje over de rellen hier
toen die tram in de fik ging
En we lopen vele malen de hoek om
dorstig het Vondelpark in
Wat zullen we doen?
Een ijsje in het gras?
Een biertje bij het Filmmuseum
of water uit een happertje
en alleen maar verder lopen?
Voor we kunnen besluiten
valt de Vondelbrug
met veel gekletter boven ons hoofd
Einde lucht!
Dit soort schrille contrasten en overgangen
hanteert Joke Kaviaar veelvuldig, en veelal
met groot effect.
Soms weer zijn haar teksten bijna reportages,
analytische stukken – maar dan vervuld
van poëtische beeldende taal. Zoals in ‘Wie
oordeelt over geweld’, bijna een soort rechtbankverslag,
waarin rond een rechtszitting
eerst het geweld van een aangeklaagde belicht
wordt, maar het perspectief vervolgens
verschuift naar het geweld waartegen de
aangeklaagde zich weert. Met weer een brute
ontknoping:
Genoeg! De beklaagde wordt afgevoerd
wegens
oproepen tot geweld tegen geweld dat is
opgeroepen door de wet die de beklaagde
bij voorbaat veroordeeld heeft
En daarmee uit
De dichtvormen die de schrijfster hanteert
lopen sterk uiteen. Ze schuwt het rijm bepaald
niet, hetgeen bijvoorbeeld blijkt uit
‘Baal Kapitaal’, als je suggesties wilt hebben
voor rijmwoorden op ‘kapitaal’ dan kun je
daar gaan kijken. Evenmin mijdt ze regelmatige
versvormen: ik trof drie hele strak
vormgegeven sonnetten – twee coupletten
met vier regels, gevolgd door twee strofen
met drie regels – als het ware zo uit het universum
van Shakespeare: ‘Het Feest van de
vrede’, ‘Wie er het eerst schiet’ en ‘Catering
service’.
Met dat laatste gedicht komen we aan een
ander onderwerp dat Joke Kaviaar ‘bezingt’:
kapitalistische consumptie en de bijbehorende
verspilling. ‘Catering service’ gaat
over weggegooid voedsel van de ‘kokmens’
waaraan – kennelijk – meeuwen zich te goed
doen. Hilarisch weerzinwekkend is ‘Honger’:
Ik gist en ik gist in mijn slijk
Ben dronken pudding – Zowel slap als rijk
Een schrokkend lijf tegen elke prijs
Voorbestemd voor inhalig gelijkenissen
(…)
Hoor grommen mijn maag bij afgekloven
been
Rammelen mijn darmen – leeg en gemeen
Niets! Niets! Niets is teveel
Mijn trog is hier en er is plaats voor één
Ook dit eindigt weer met een scherpe wending,
maar die verklap ik hier niet.
Lang niet alle gedichten hebben rijm, vaak
zijn het woordenstromen vol opeengestapelde,
grillige beelden. Lezen is soms een opgave,
en bij sommige gedichten doemt de vraag
op of de kracht niet nog wat groter zou zijn
geweest als de lengte ervan iets kleiner was.
Omslaan in een dichtbundel vind ik een onderbreking
van het leesgenot. Maar veel van
juist die onstuimige verzen werken sowieso
pas echt sterk als ze worden aangehoord, en
dus voorgedragen, door haarzelf als het even
kan. Een optreden van Joke Kaviaar is een belevenis.
Ik kan doorgaan met citeren en op prachtige
gedichten wijzen. Op het vernietigende
‘Handleiding voor de oplossing van het
vluchtelingenprobleem’, bijvoorbeeld:
Doe de deur op slot
Hou het raam dicht
Bewaak alle uitgangen
Overhandig verscheurbare lakens
Geef toegang tot
goed bevestigde doucheknop
verleen toegang tot
de leegte en een stoel
De vreemdeling hangt zichzelf op
Nu zijn al diens problemen
opgelost en vooral ook
Die van onze onuitvoerbaarheid
De hele bundel staat in het teken van de
noodzaak tot verzet, een noodzaak die in de
geschetste taferelen steeds weer opdoemt.
Vaak blijft de urgentie impliciet, maar expliciete
oproepen ontbreken bepaald niet.
De bundel bevat bijvoorbeeld haar recente
2016 - 4 39