Th&ma Hoger Onderwijs 2021-1

De bijwerkingen van meritocratie
TH MA themahogeronderwijs.org
hebben, aangezien het vrijwel uitsluitend uit verhalen van
individuele studenten bestaat. Maar deze verhalen worden
in dit boek eindeloos uitgesponnen, vaak over tientallen pagina’s,
en verzanden ook nog eens volledig in gedetailleerde
beschrijvingen van de kleding van opgevoerde personen,
inclusief dagelijkse updates over wat iemand nu weer droeg
en welke gezichtsuitdrukkingen daarbij hoorde, plus een
beschrijving van het weer, de route naar een afspraak en de
belevenissen onderweg, de gebouwen en de lunchcafeetjes,
en het uitzicht vanuit die cafeetjes. En dat bijna vierhonderd
pagina’s lang.
In zijn boek haalt Tough de wetenschappelijke studies die
een kader moeten bieden voor deze beslist belangrijke getuigenissen
van studenten zo vaak aan, dat het een beter
idee lijkt om gewoon die artikelen zelf te lezen; dat zijn in
elk geval goed gestructureerde teksten met duidelijk gebruik
van data, bronnen en referenties. Toch geeft het laatste
hoofdstuk in het boek, over de G.I. Bill of Rights, ook een
extra dimensie aan de fundamentele maatschappijkritiek
in de boeken van Sandel en Markovits. Van de solidariteit
die de Verenigde Staten destijds aan de vaak laaggeschoolde
veteranen betoonden, lijkt nu geen sprake.
De Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt stelde al in
1943, dus nog tijdens de Tweede Wereldoorlog, dat hij wilde
voorkomen dat terugkerende veteranen werkloos zouden
worden, of jaren van hun opleiding voorgoed zouden moeten
missen. De omvang van dat aanbod – van aanvankelijk
een tot later drie en ten slotte vier jaar hoger onderwijs
– nam toe doordat maatschappij en politiek het een gezamenlijk
belang vonden te voorkomen dat er een verloren
generatie zou ontstaan, nota bene als gevolg van hun inzet
voor de wereldvrede.
Dat aanbod was alleen iets minder edelmoedig dan het leek,
omdat zowel politici als rectoren van universiteiten dachten
dat slechts een zeer gering percentage er gebruik van zou
maken. Het waren immers ‘grotendeels eenvoudige boerenjongens
die nog nooit een universiteit vanbinnen hadden
gezien, en ook nooit zouden zien’. Maar tot ieders verbazing,
of ontzetting, nam 51 procent het aanbod aan. James
Bryant Conant, de toenmalige president van Harvard, die ik
hierboven noemde als een voor die tijd vooruitstrevend denker
als het gaat om de maatschappelijk opdracht van universiteiten,
vond dat ‘sentimentele druk’ er nooit toe mocht
leiden dat de ‘minst begaafden’ de gerenommeerde instituten
voor hoger onderwijs in de VS zouden overspoelen.
Het uitvoeren van sociale en onderwijsexperimenten is
onderworpen aan zeer strenge eisen aan onderzoek en
methoden. Je mag er geen deelnemers mee benadelen of
stigmatiseren, en als de uitkomsten positief zijn moeten die
ter beschikking komen van alle deelnemers aan het onderzoek.
De G.I. Bill of Rights is een van die zeldzame integere
experimenten waarbij iedere betrokkene eenzelfde aanbod
Dat ze geen van beiden
met pasklare oplossingen
komen, maakt hun werk
des te indrukwekkender
kreeg, en daar alleen maar beter van zou kunnen worden.
Reden temeer om heel goed naar de uitkomsten van dit
unieke experiment te (blijven) kijken.
De meeste veteranen waren inderdaad laagopgeleid of waren
naar minder goede scholen gegaan, en voor de meesten
gold inderdaad dat hun ouders laag waren opgeleid. Maar
als studenten presteerden ze gemiddeld over de hele linie
beter dan hun generatiegenoten – de The New York Times
schreef in 1947: ‘They are walking away with the top ranks in
all of their courses’.
Het voert hier te ver om in te gaan op de vele studies naar
een verklaring voor dit totaal onverwachte fenomeen. Maar
het is belangrijk, en vandaar ook deze uitgebreide beschrijving,
dat dit experiment laat zien dat vooroordelen, uitsluiting
en laagopgeleide of arme ouders het voor begaafde
kinderen inderdaad heel moeilijk maken om hun talenten
te ontplooien, en dat daarmee zowel het individu als de
maatschappij een groot en onnodig verlies lijdt.
Sorteermachine
Het klinkt paradoxaal, maar het feit dat Sandel en Markovits
beiden aan het eind van hun fenomenale boek geen pasklare
oplossingen opsommen, maakt hun werk des te indrukwekkender.
Het biedt een solide basis voor de start van een
maatschappelijk debat over hoger onderwijs als sorteermachine,
economische groei met consumptie (in tegenstelling
tot productie, arbeid) als enige motor van de economie,
het negeren van waardetoevoeging als basis voor inkomsten,
en – vooral – de verwording van het meritocratisch
principe zoals hierboven beschreven. Nooit zijn praktische
deskundigheid en praktisch werk dieper geminacht dan nu,
schrijven deze auteurs. Nog meer dan tot woede kan dit tot
een groot verlies van zelfrespect leiden. Degenen die in de
beroepssectoren werken, weten dat de lonen in hun sector
al jarenlang niet meer stijgen. De excessieve rijkdom van
de financiële sector daarentegen kan iedereen dagelijks op
televisie zien; 85 procent van de gigantische winsten in die
sector vloeit terug in diezelfde sector.
31