Th&ma Hoger Onderwijs 2021-1

De bijwerkingen van meritocratie
TH MA themahogeronderwijs.org
Verweven verdiensten
Van de Donk
A
l jaren volg ik met grote belangstelling het
werk van de Amerikaanse politicoloog en
filosoof Michael Sandel. Zijn laatste boek is
voor allen die betrokken zijn bij het (hoger)
onderwijs en onderzoek een absolute mustread. Het draagt
als titel De tirannie van verdienste: Over de toekomst van de
democratie. 1 Het gaat dus ook over de rol van de vorming van
verantwoordelijke elites, over goed onderwijs en meer in
het bijzonder ook over de maatschappelijke betekenis van
universiteiten.
Het is een ethos
dat nieuwe vormen
van ongelijkheid
bevordert en legitimeert
Sandel laat indringend zien dat het meritocratische ideaal
– niet afkomst maar inzet bepaalt maatschappelijk succes:
iedereen die over de juiste aanleg beschikt en zich inzet,
kan zich volop en op gelijke wijze ontplooien en maatschappelijk
succesvol zijn – feitelijk is verworden tot een al even
schraal als tiranniek ethos dat onze samenleving ondermijnt.
Want het is een ethos dat nieuwe vormen van ongelijkheid
bevordert en legitimeert, waardoor het een voedingsbron
van maatschappelijke en politieke spanningen is geworden.
Spanningen die een duurzaam en voorspoedig functioneren
van onze samenlevingen onder druk zetten. Het reduceren
van succes tot persoonlijk succes heeft geleid tot een samenleving
waarin soms buitensporig beloonde winnaars hovaardig
en hoogmoedig worden. Onderliggend speelt de neoliberale
verschraling van de idee van de menselijke persoon
die door het ideologisch aangeblazen belang van individualiteit
de feitelijke en natuurlijke relationaliteit van de mens
heeft verdrongen. 2 De vaak vernederde verliezers hebben
zich intussen meer en meer overgegeven aan een bij wijlen
revolutionair ressentiment tegen de maatschappelijke elite:
de ‘meritocraten’ die zich meer en meer zijn gaan gedragen
als van de samenleving afgesloten aristocraten. Want als je
wint, is dat louter en alleen je persoonlijke en hoogst individuele
succes. En verliezers mogen voor verklaringen voor
hun deplorabele situatie vooral naar het eigen falen kijken.
We weten natuurlijk wel beter. We weten dat zowel succes
als falen ‘in-gewikkeld’ is. Kansen en het vermogen die te
(be)grijpen zijn verweven met en ontstaan in maatschappelijke
netwerken, in sociale configuraties, in historische situaties.
Een zekere rol van genade, toeval en zich onverwacht
voordoende kansen, de aanwezigheid van en ontmoetingen
met betekenisvolle en genereuze anderen, de belangrijke
rol van de ambachtelijke en onbaatzuchtige hulp van collega’s,
docenten, vrienden of medestudenten: ook persoonlijk
succes heeft vele vaders en moeders.
Het recentelijk actief omarmde idee van team science is dan
ook een pleonasme. Zelfs de individueelste successen en resultaten
bouwen, ook in de kunsten en de wetenschappen,
voort op het werk van voorgangers. Dat er soms meer reden
is voor het betonen van diepe dankbaarheid dan voor het
trots tamboereren op de eigen verdienstelijkheid blijkt overigens
uit de soms paginalange acknowledgements die menig
academische publicatie sieren. Erkennen en waarderen: het
is vooral ook elkaar erkennen en waarderen.
Wezenlijke doorbraken
en innovaties zijn
vooral het product van
ontmoeting en verbinding
Los van de sociale spanningen en ontspoorde vormen van
maatschappelijke ongelijkheid die een meritocratisch ethos
van verdienstelijkheid met zich brengt is er nog een ander
probleem met een benadering waarin egosystemen het
systematisch winnen van ecosystemen. Wees gerust: ook ik
ben ervan overtuigd dat een stevige erkenning en beloning
van individuele creativiteit en verdienstelijkheid ook in de
sferen van wetenschap en welvaartsontwikkeling op hun
plaats zijn en blijven. Erkennen en waarderen daarvan kun
je alleen niet los zien van een eveneens stevige inzet op de
even grote noodzaak van samenwerken, van elkaar kennen
en informeren. Wezenlijke doorbraken en innovaties zijn
immers vooral het product van ontmoeting en verbinding,
33