NORDISK BYGD - Nordisk Kulturlandskapsforbund

I solsteiken vart jura til mjølkekyr og geiter brende. Dei
vart også såre når dyra gjekk gjennom rabb og vier og
brisk. Budeia hadde eit par horn, stutar, i beltet, det eine
med talg til jursmurning og det andre med salt i.
Gulatings- og Frostatingslovene, i Soga om
Olav den heilage og i Sverre-soga. ”Kven
som vil, kan gjera seg sel i allmenningen, og
sitja der i sommarsete, om han vil”, står det i
Frostatingslova. ”No skal for sætrane uppe på
fjellet vera dei same merke som har vore frå gamal
tid ... Der skal horn møta horn og hov møta
hov”, står det i Gulatingslova. Dette, at horn
skal møta horn og hov hov, viser at fjellet var
mykje brukt. Beita vart delte slik at dyreflokk
møtte dyreflokk. Fjellet var fullbeitt.
Ordet støl, som blir brukt i øvre Hallingdal, Valdres,
Telemark, Agder og store delar av Vestlandet, kjem
av det norrøne ordet stoðull, ein stad der dyra står
når dei blir mjølka. Sæter er det vanlegaste ordet
elles i landet. I Dagali og i Nes bruker dei støl og
sæter om einannan, og i Flå er sæter det vanlege
ordet. Sæter kjem av sete, der dei sat eller heldt til.
Somme stader i landet bruker dei andre ord, bustad,
sel, vang, voll eller øygard. 21 I Sverige er det vanlege
ordet fäbod, tilhaldsstad for feet.
Framom alt er det mangfaldet som kjenneteiknar
stølsdrifta, dei små og dei store stølane, stølar nær
havet og 1400 meter over havet, stølar nær garden
og stølar mange mil unna, stølar der oppsitjarane sat
kort tid om sommaren og stølar der dei sat lenge og
drog attende med krøtera seinhaustes eller tidleg på
vinteren til vinterstøling, i og med at det var enklare
å drive dyra til fjells enn å hente heim avlinga.
Til kve og høye trongst vierspenningar og herkar.
På ein trepinne eller nagle på veggen hang gjerne
eit reservelager.
13
Stølsdrifta i øvre Hallingdal
Det finst så å seie ikkje skriftlege kjelder frå
mellomalderen om Hallingdal. Dalen er ikkje
nemnd i islendingesogene eller litteratur frå
den tida. Difor må me anten bruke materiale i
naturen eller skrivne kjelder frå andre stader i
landet, eller me må arbeide oss attende frå det
me kjenner frå tida etter reformasjonen, når me
skal prøve å rekonstruere fortida for dalen.
I det første me kjenner frå historisk tid, hadde
nesten alle gardar i øvre Hallingdal langstøl, og
mange hadde fleire stølar, stundom både to og
tre. Ei teljing forfattarane av bygdebøkene Folk
og fortid i Hol, Lars og Sigurd S. Reinton, gjorde
i 1935 viste at alle gardsbruk i kommunen med
unntak av fem hadde støl. I alt var då 375 stølar
i bruk, men det går ikkje fram kor mange av
dei som var langstølar. Kristen Svarteberg, som
har skrive om denne tida i Ål bygdesoge, reknar
med at rundt år 1900 var mellom 300 og 400
langstølar i bruk i denne kommunen.
Dei mange rettssakene på 1600- og 1700-talet
om stølar og grenser mellom stølar viser kor
viktig stølane var. Den gamle garden var ikkje
ein heimegard med støl attåt, det var i staden
slik at gardseininga med heimegard med innmark
og utmark, heimstølar og langstøl eller
langstølar var ei driftseining. Drifta var like
avhengig av stølen eller stølane som av det heime.
Lars Reinton reknar med at i Innlands-Norge utgjorde
fjellet og stølen vanlegvis mellom tredelen
og firedelen av driftsgrunnlaget på ein gard.
I øvre Hallingdal var stølsdrifta, iallfall den tid
me har kunnskapar om det, meir einsarta enn
mange stader. Buføringa om våren varierte totre
veker mellom dei første og dei siste som
drog, etter kor tidleg hamna kom på stølen.
Dei fleste hadde dyra på langstøl i åtte-ti veker.
Rundt 1. september buførde dei på heimstølen.
Om dei sat på stølen ei veke ut i september,
sat dei trøytingsveka, det vil seie at dei trøytte,
drog ut, stølstida.
I tillegg sat dei nokre veker på heimstøl vår og
haust. I og med at kvaliteten på beita på heimstølane
varierte meir enn på langstølane, varierte
også tida dei var der.
Det finst ein del døme på at dei drog til fjells att
med buskapen seinhaustes og sat der til bortimot
21 Daugstad og Sæter 2001.