Vitskapsteoretiske stridsmål og ordskiftet om høgare utdanning i ...

Essay i vitskapsteori
Vestnorsk Nettverk – Forskarutdanninga
10 studiepoeng
Høgskulelektor Gunnar Yttri
VITSKAPSTEORETISKE STRIDSMÅL OG ORDSKIFTET OM HØGARE UTDANNING I NOREG VED
SLUTTEN AV 1960-ÅRA
Høgskulen i Sogn og Fjordane
Oktober 2011
1

Innhald
DEL I – INNLEIING
Problemfokus 3
Historisk bakgrunn 4
Vitskapsteori, historie og kjelder 5
DEL II – DRØFTING
Distriktshøgskular, universitetsreform og positivismekritikk 7
Frå klassisk positivisme til nypositivisme 8
Den tidlege positivismekritikken – å forklara og å forstå 10
Kritikken av skiljet objekt og subjekt 10
Erkjenning og interesse 12
Scientisme og teknokrati 13
Motekspertise, nymarxisme og kritisk dialektikk 14
Motekspertise og positivismekritikk 15
Kampen mot standardisering, vernet av Humboldt 16
Uroa for sosialdemokratiet 17
DEL III – AVSLUTNING
Fråværet av kritikk av kritikken 19
Filosofisk påminning, politisk uro 20
LITTERATUR 22
2

VITSKAPSTEORETISKE STRIDSMÅL OG ORDSKIFTET OM HØGARE UTDANNING I NOREG
VED SLUTTEN AV 1960-ÅRA 1
DEL I - INNLEIING
Problemfokus
I boka si om samfunnsvitskapelege tenkjemåtar peikar filosofen Harald Grimen (1955 –
2011) på band mellom vitskapsteori og politisk samfunnsdebatt i Noreg i 1960-åra. I eit
ordskifte der utdannings- og forskingssystem vart sett under kritikk var det linjer mellom
vitskapsteoretiske grunnlagsproblem og politikkutforming. - Mange av positivismekritikerne
hadde også et praktisk-politisk siktemål med sin kritikk, skriv Grimen. 2
Dette essayet undersøkjer sambandet mellom ordskiftet om høgare utdanning og det
samtidige vitskapsteoretiske ordskiftet i Noreg i 1960-åra. Den såkalla positivismestriden er
det sentrale inntaket vårt Men i framhald av dette vil essayet finna ut om omgrepet
motekspertise, eit viktig omgrep og ambisjon for krefter som arbeidde fram dei nye
distriktshøgskulane, hadde grunnlag i det samtidige ordskiftet om vitskap og vitskapeleg
verksemd.
På personnivået var koplinga mellom norsk filosofi og ordskiftet om høgare utdanning i
1960-åra heller openberr. Fleire filosofar, Hans Skjervheim (1926 – 1999) den fremste
mellom desse, tok aktivt del i ordskiftet om både endringar av universitetsstudiar og
utbygging av distriktshøgskulane. Framståande døme var tilskipinga av Vosseseminaret i
desember 1968 og Skjervheims deltaking på Høyanger-møtet i mars 1970. Til det siste skreiv
ein av deltakarane, historikaren Johs. B. Thue, i eit tilbakeblikk:
Idear frå studentopprøret i Vest-Europa vart formidla på rekordfart til trauste
bygdepolitikarar frå nes og øyar i eit sundslite og attendeliggjande fylke. 3
Sjølve omgrepet motekspertise var det filosofen Gunnar Skirbekk (1937 - ) som først
formulerte og gav innhald til i artikkelen Distriktshøgskolar, mot-ekspertise og populisme i
Syn og Segn i 1969. Skirbekk var dertil sekretær for det offentlege utvalet som same året
greidde ut allmennfag i distriktshøgskulane. 4
Desse engasjementa gjekk parallelt med at dei same filosofane var del i eit større ordskifte i
om grunnleggjande vitskapsteoretiske spørsmål, eit ordskifte som i ettertid fekk namnet
positivismestriden. Men korleis var samanhengen mellom filosofane sitt politiske
1
Essayet er eit arbeidskrav i kurset i vitskapsteori og etikk ved Vestnorsk Nettverk – Forskarutdanninga i regi av
Senter for vitskapsteori ved Universitet i Bergen i 2011. Ei t førebels utkast til essay vart lagt fram og drøfta på
samling med dei andre kursdeltakarane 2. og 3. mai under leiing av Torjus Midtgarden og Anders Reiersgård.
Eit nytt utkast med tittelen Kva stod på spel? Kvifor aksjonerte filosofane? Eit essay om vitskapsteori og 1960åras
ordskifte om høgare utdanning, vart 13. mai lagt fram og drøfta på Forskingsseminaret ved Avdeling for
samfunnsfag, Høgskulen i Sogn og Fjordane.
2
Grimen (2010), s. 66.
3
Yttri (2008), s. 55 – 56.
4
Skirbekk (1969) og Kyrkje- og undervisningsdepartementet (1969).
3

engasjement i viktige samfunnsspørsmål og dei samtidige vitskapsteoretiske ordskifta?
Essayet undersøkjer dette nærare.
Historisk bakgrunn
Spørsmåla i essayet spring ut av eigne historiske studiar. Arbeidet mitt med nyare norsk
utdanningshistorie påviste framståande norske filosofiar si aktive deltaking i ordskiftet om
høgare utdanning mot slutten av 1960-åra. Det var den regjeringsoppnemnde
Vidareutdanningskomiteen av 1965 (Ottosenkomiteen) som sette dagsorden for ordskiftet
gjennom fleire framlegg til endring og utbygging av norsk høgare utdanning. I høve til
endringar var det særleg framlegga om å byggja alle universitetsstudium ikring same mal i tid
og rom som utløyste eit større ordskifte. I høve til utbygging vart framlegget om å reisa eit
nytt skuleslag, distriktshøgskulen, mykje omdiskutert på slutten av 1960-åra. Det var i
debatten om distriktshøgskulen på slutten av dette og inn i det neste tiåret at omgrepet
motekspertise vart nytta, særskilt mellom dei som arbeidde for å få lagt distriktshøgskulane
til bygdesamfunn. Vidare, etter at distriktshøgskular var etablert i bygder som Bø (1969),
Volda (1970) og Sogndal (1975) (seinare kome fleire til både i bygd og by), vart det å skapa
ein motekspertise ei rettesnor for både utdanning og forsking for i alle høve deler av
verksemda. 5
I historieskrivinga har framveksten av distriktshøgskulane vorte sett som ein del av ein større
reaksjon mot ei større sentraliseringsbølgje i Noreg i etterkrigstida. 1960-åra gav eit nytt
medvit om at sentraliseringa innebar både avfolking og utarming av distrikta. Mykje av
debatten vart utløyst i 1966 då Ottar Brox i boka Hva skjer i Nord-Norge? reiste kritiske
spørsmål til den økonomiske politikken etter 1945. Det var ein politikk der Arbeidarpartiet
med sitt reine fleirtal i Stortinget frå 1945 til 1961, og med regjeringsmakta frå 1945 – 1965
(med unntak av eit kort mellomspel i 1963 med Lyng-ministeriet i kjølvatnet av Kings Bayulukka)
sat i førarsetet. Brox kritiserte planøkonomiens vektlegging av
strukturrasjonalisering, stordrift og sentralisering. Dette var tiltak som visseleg hadde endra
Nord-Noreg, men det var tiltak som hadde gjeve vekst til nokre fåe større kommunar og
bysamfunn, medan mindre kystkommunar og fiskarsamfunn vart fråflytta. Brox synte også
fram vellukka alternativ til den rådande politikken. Han synte korleis dei lokale og
tradisjonelle driftsmåtane, ikkje berre gav betre lokalt vekstgrunnlag, men også var
samfunnsøkonomisk meir rasjonelle og effektive. 6
Nyskipinga distriktshøgskular, tanken om å bruka høgare utdanning som ein reiskap om å
modernisera distrikta og å ta heile landet betre i bruk, stod i ein slik samanheng. Nærare
historiske studiar syner også at målrørsla, særleg representert ved Studentmållaget i Oslo,
arbeidde aktivt opp mot regjeringa og Stortinget for å få lagt distriktshøgskulane til
5 Yttri (2008). Sjå særleg kapitlet om Sogn og Fjordane distriktshøgskule Frå motekspert til bølgjeryttar, s. 98-
126.
6 Brox (1966)
4

ygdesamfunn og område der nynorsken treivst og kunna veksa. 7 I dette essayet let me
banda mellom distriktspolitikken og målrørsla og utdanningspolitikken liggja. Det er dei
samtidige sambandslinjene til vitskapsteorien me prøver å teikna ut.
Vitskapsteori, historie og kjelder
Vår forståing av ordet vitskapsteori er at vitskapsteorien er forsking om forsking. Det er tale
om forsking på vitskapleg forsking av alle slag. Dermed er dette ei heller raus forståing og
vitskapsteori vert dermed eit paraplyomgrep der ulike disiplinar kan finna tilhald.
Framståande døme vil vera vitskapshistorie, vitskapssosiologi og vitskapssosiologi, men det
kan også vera psykologisk, sosialantropologisk og organisasjonsfagleg og økonomisk forsking
på forsking. Og det er slett ikkje berre tale om teori slik ordet vitskapsteori kan tyda på.
Forskinga på vitskapleg forsking hentar gjerne empiri frå den praktiske vitskaplege
verksemda, eller har tekstar med ulikt vitskapleg opphav som sitt forskingsobjekt.
Vitskapsteoretisk ligg vår undersøking i dette essayet i skjeringa mellom vitskapshistorie og
vitskapsfilosofi. Me undersøker det vitskapsteoretiske ordskiftet og det filosofiske
grunnlaget for eit bestemt ordskifte innanfor eit avgrensa tidsrom i 1960-åra. Vår primære
empiri er tre utvalde tekstar skrivne av to framståande norske filosofar som innlegg i
ordskiftet om utforming av høgare utdanning i 1968 og 1969. Det er dei to tekstane Den
meta-vitskapelege problematikken med omsyn til pedagogikken og Ideologi og
universitetsreform, båe skrivne av Hans Skjervheim. Den første var skriven til
Vosseseminaret om universitetsreform og distriktshøgskular i desember 1968. Ei rekkje
filosofar og samfunnsvitarar tok del. Boka Pedagogikk og samfunn som kom ut i 1969,
inneheldt føredrag frå seminaret og vart redigert av Skjervheim sjølv saman med Leif Tufte.
Teksten Ideologi og universitetsreform vart publisert i tidsskriftet Kontrast same året. 1969
var også året då vår tredje tekst, Gunnar Skirbekks Distriktshøgskolar, mot-ekspertise og
populisme, kom ut. Fleire samtidige norske tenkjarar og tekstar kunne ha vore drøfta, men i
ei avgrensa undersøking må eit utval gjerast. Grunnlaget for utvalet er at både Skjervheim og
Skirbekk i samtida var markerte filosofar som sette tydelege spor etter seg nett i det aktuelle
ordskiftet.
I utarbeidinga av essayet hadde eg i juli 2011 gleda av å samtala med Gunnar Skirbekk om
problemstillingane i essayet. Hovudtema i samtalen var det norske filosofiske miljøet sitt
politiske engasjement i utdanningspolitiske spørsmål mot slutten av 1960-åra og eventuelle
samband til vitskapsteoretiske problemstillingar. Samtalen med Skirbekk gav meg eit
tydelegare tidsbilete av 1960-åra. Dertil fekk eg i samtalen ei stadfesting av at det i denne
tida verkeleg var eit samband mellom vitskapsteoretiske stridsmål og utdanningspolitisk
engasjement. Samtalen var også til hjelp i å trekkja linjer mellom dei ulike vitskapsteoretiske
stridsmåla som var aktuelle i tida, og også til å gjera koplingar mellom tenkinga til Skjervheim
og Skirbekk. I skrivinga av essayet har samtalen med Skirbekk vorte ein del av den generelle
7 Yttri, kap 2 og 3.
5

forståingsramma. Lesaren må ha med seg at forfattaren av essayet har nytta ein av dei
historiske aktørane både som kjelde og rettleiar i skrivinga. 8
Spørsmåla som essayet undersøkjer er interessante av både vitskapsteoretiske og
historiefaglege grunnar. I historiefaget er det ei viktig oppgåve å finna ut kva som styrer dei
historiske aktørane. Dette for å få ei god og presis forståing av den historiske utviklinga. Det
å kjenna aktøranes motiv, interesser og verdiar, vert då essensielt. Med filosofar som
historiske aktørar i ordskiftet om høgare utdanning i 1960-åra, må me med andre ord kjenna
kva tenkjemåtar som var styrande for deira engasjement. I fokusert kortform kan spørsmåla
då samanfattast slik: Kva var det vitskapsteoretiske grunnlaget for filosofane si deltaking i
det offentlege og politiske ordskiftet?
Før me ringar inn dei vitskapsteoretiske aspekta, må me merka oss at 1960-åras
vitskapsteoretiske debatt var del av eit større politisk ordskifte. Sjølvsagt var ikkje dette eit
norsk fenomen, ordskiftet i Noreg hadde førebilete og parallellar i studentopprør og politisk
radikalisering på kontinentet, særleg i Frankrike og Vest-Tyskland. Hans Skjervheims artikkel
Filosofien bak den tyske studentrevolusjonen og Gunnar Skirbekks bok Nymarxisme og kritisk
dialektikk bar båe bod om dei større samanhengane. 9 Det særmerkte for det politiske
ordskiftet i Noreg og studentopprøret som kom ut av det, var at i den tidlege fasen frå 1968,
så var det trugsmåla og moglegheitene ein såg i framlegga frå Ottosenkomiteen til omskiping
av norsk høgare utdanning, som løyste ut protestar og opprør.
8 Samtalen med professor emeritus Gunnar Skirbekk fann stad 6. juli 2011 i lokala til Senter for vitskapsteori,
Universitetet i Bergen, i Allégt. 34. Det vart gjort lydbandopptak av samtalen og opptaket vert hausten 2011
deponert ved Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane.
9 Skjervheim (1968), Skirbekk (1970)
6

DEL II - DRØFTING
Distriktshøgskular, universitetsreform og positivismekritikk
I desember 1968 vart det på Voss skipa til stort seminar om Ottosenkomiteen sine framlegg
til etablering av distriktshøgskular og reform av universiteta. Fleire filosofar, men også andre
universitetsfolk, tok del. Skjervheims eigen artikkel Den meta-vitskapelege problematikken
med omsyn til pedagogikken, synest vera særleg interessant i vår undersøking av samband
mellom vitskapsteoretiske grunnlagsproblem og debatten av utdannings- og
forskingssystemet. 10
I artikkelen kritiserte Skjervheim positivistisk vitskapsteori. Kritikken hadde form av eit
oppgjer so kraftig og omfattande at me alt innleiingsvis stussar. Kva var det med
Ottosenkomiteens utgreiingar som fordra eit slikt oppgjer? I komiteens utgreiing Om
prøvedrift med distriktshøgskular fann Skjervheim rett nok ei freisting på å nytta pedagogikk
til teknologiske føremål. Eller som han kort nemnde i avslutninga av artikkelen,
”undervisningsteknologi vert introdusert som det siste nye av våre utdanningsbyråkratar”.
Men utover dette og det at det var reformer i høgare utdanning som var bakgrunnen for
seminaret på Voss, vart korkje komiteen eller utgreiingsarbeidet direkte kommentert i
Skjervheims artikkel. Det ligg nær å tru at Skjervheim i Ottosenkomiteen såg tendensar og
teikn til tankegods og ideologi han i si filosofiske gjerning heilt sidan slutten av 1950-talet
hadde kritisert og åtvara mot. Når no høvet baud seg på Voss, heldt han lite tilbake. Ved å
drøfta tilhøvet mellom naturvitskap, samfunnsvitskap og humaniora, gjekk han rett inn i ein
av samtidas store vitskapsteoretiske ordskifte, positivismestriden.
Artikkelen gav dermed innblikk i sentrale vitskapsteoretiske problem samtida. Positivistisk
vitskapsteori ”brukar naturvitskapane som modell også for vitskapane om mennesket”,
skreiv Skjervheim. Ein konsekvens av gjennomføringa av ein positivistisk tenkjemåte var at
slik som naturvitskapane la kunnskapsgrunnlaget for utvikling av teknologi, skulle vitskapane
om mennesket også leggja kunnskapsgrunnlag for utvikling av teknologi. Eller som
Skjervheim skreiv:
Ein psykologi eller sosiologi som tek naturvitskapen som modell, må i prinsippet hevda at
også i desse vitskapane må dei teoretiske resultata i prinsippet kunna omformulerast til
tekniske imperativ ut frå gjevne målsetjingar.
No var det korkje sosiologien eller psykologien som denne gongen låg Skjervheim mest på
hjarta. Det var pedagogikken som var emnet. Men sosiologien og psykologien, og også
historiegranskinga vart nemnde, fordi Skjervheim meinte at pedagogisk praksis ”i det minste
til ein viss grad” har sitt teoretiske grunnlag i vitskapar om mennesket.
10 Skjervheim (1969). Forutan Skjervheim med artikkelen Den meta-vitskapelege problematikken med omsyn til
pedagogikken, kom følgjande forfattarinnlegg frå seminaret på Voss ut artikkelform i boka Pedagogikk og
samfunn: Lars Monsen, Pedagogikk og samfunn i Norge, Jon Hellesnes¸ Ein utdana mann og eit dana
menneske, Carl Erik Grennes, Psykologi som pedagogisk praksis, Ragnvald Kalleberg, Rasjonaliseringen av
samfunnet, Harald Berntsen, Distriktshøyskolene, Audun Øfsti, Danningsproblematikk og postgymnasisal
utdanning, Hermund Slaatelid, Situasjonen i gymnaset, Øyvind Ytreberg, Pedagogikk i praksis.
7

Når me no har late ein framståande kritikar av positivismen først koma til orde, bør me, før
kritikaren får meir rom, klårleggja hovudliner i det som vart kritisert, den positivistiske
tenkjemåten. Me talar om ein tenkjemåte som i teoretisk prinsipp i det alt vesentlege vart
formulert utanfor humaniora og som filosofisk hovudretning ved filosofiske miljø knytte til
naturvitskap. For klårleiks skuld, lat oss trekkja linjene til positivsmens opphav lenger
attende enn til 1960-åra og prøva tydeleggjera kva som var den positivistiske arven. Historisk
sett har positivismen kome i to ulike bølgjer, 1800-talets klassiske positivisme og 1900-talets
nypositivisme.
Frå klassisk positivisme til nypositivisme 11
Positivistismens namngjevar var den franske filosofen Auguste Comte (1798 – 1857) med
hovudverket Cours de philosophie positive, skrive og utgjeve frå 1830 til innpå 1840-talet.
Comte plasserte positivismen inn som det siste av tre stadium i menneskeleg tenking. I det
første, det teologiske stadium, oppfatta menneska naturen antropomorfistisk, det vil seia i
det menneskelege biletet der tinga får eigenvilje og vert styrt av eit overnaturleg medvit. I
det andre, det metafysiske stadium, vert tenkinga meir abstrakt kor ein anar skjulte krefter
og føremål i naturen, i staden for dei menneskeliknande. I det tredje og siste stadium, det
positive stadium, må metafysikken vika for naturvitskapelege lover. Den positive tenkinga
var kjenneteikna av måla om å finna kunnskap som var verkeleg, nyttig, sikker og presis (så
langt råd var prova gjennom eksperiment), og sist positiv, det ville seia ei byggjande kraft for
menneska.
I verket A System of Logic (1843) presenterte briten John Stuart Mill (1806 – 1873)
naturvitskapens metodar og mål som førebiletlege for alle vitskap. Grunnleggjande sett er
vitskap eitt og det same, anten det er humaniora, samfunnsvitskap eller naturvitskap.
Tanken om ein einskapsvitskap festa seg. Det sentrale poenget er at alle vitskapar bør
tilbakeførast til ein og same grunnleggjande vitskap. Naturvitskapen hadde kome lengst i å
realisera måla om å skaffa fram fakta, å formulera allmenne sanningar og lover om objekta
ein utforska. Føremålet med å kjenna dei allmenne sanningar er at ein kan vita, eventuelt
seia på førehand (predikerbarheit) noko om fenomen og hendingar ein ikkje har direkte
studert, og at ein kan forklara desse fenomena og hendingane. Det lovmessige fungerer då
som ein logisk regel som etablerer sambandet mellom årsaker og verknader, innanfor ei
kausal forklaring.
Medan 1800-talets klassiske positivisme i mykje var eit oppgjer med samtidas romantiske
straumdrag, inspirert av ei rekkje gjennombrot innanfor naturvitskapen, kom logikk og
språkfilosofi til å spela ei vesentleg rolle for 1900- talets positivisme, den sokalla
nypositivismen. I trådd med opphavet har nypositivismen vorte kalla for logisk positivisme og
logisk empirisme. Opphavet kan knytast til den sokalla Wienerkrinsen av tenkjarar på 1920talet,
der filosofen Moritz Schlick var eit samlande midtpunkt.
11 Avsnittet byggjer på Kjørup (2003) og Krogh (2005). For framstillinga av klassisk positivisme og nypositivisme,
sjå særleg side 85-103, og side 288-307 hjå Kjørup. For framstillinga av ordskiftet om dei ulike typar vitskapar,
sjå særleg side 100-119 hjå Krogh. For framstillinga av scientismen, sjå side 112-113 hjå Krogh.
8

Nypositivismen kan karakteriserast gjennom insisteringa på tre empiristdogme. Det første
dogmet er skiljet mellom enkle og samansette utsegner. På den eine sida er dette eit logisk
skilje der ein logisk analyse oppløyser den samansette utsegna i fleire enkle. På den andre
sida er det eit skilje som i vitskapeleg praksis viser seg som skilje mellom direkte
erfaringsutsegner og generaliserande utsegner eller formuleringar av det lovmessige. Dette
er bunde i hop med reduksjonisme, tanken om at ei samansett, generaliserande utsegn skal
kunne tilbakeførast til usegner om partikulære observasjonar. Dette heng i sin tur saman
med nypositivismens meiningsteori og tanken om falsifiserbarheit som kriterium for det
vitskapelege.
Det andre dogmet er skiljet mellom analytiske og syntetiske utsegner. Om ei analytisk utsegn
er sanne eller falsk, må avgjerast ved analyse av utsegna sjølv, medan om ei syntetisk
utsegne er sann eller falsk, må avgjerast med konfrontering med røyndommen. Dei
partikulære observasjonar må vera reinsa for einkvar form for fordommar eller
føresetnader. Skiljet mellom analytiske og syntetiske fordommar tilsvarar ei insistering på
skiljet mellom empiri og teori. Det tredje dogmet er skiljet mellom kjensgjerningar og
verdiar, eit skile som tilsvarar skiljet mellom erkjenning og vurdering. Vitskapen skal vera
verdifri.
Lat oss så freista å summera opp og dra ut essensen av det positivistiske tankegodset. Med
naturvitskapen som ideal framhevar positivismen den menneskelege erkjenningas empiriske
grunnlag og avviser all metafysikk. I avvisinga av metafysikken ligg scientismen, det synet at
vitskapelege resultat avgjer kva som er kunnskap. Tilhengjarar av positivismen hevdar at
den einaste måten å oppnå erkjenning og vitskapeleg kunnskap på, er gjennom
sanseerfaring og empirisk observasjon. Vitskapeleg verksemd vert forstått som objektiv og
verdinøytral, og som ein aktivitet fri for interesser, uavhengig av subjektiv fortolking og
samfunnsmessige tilhøve. (Omgrepet scientisme er avleia av det engelske ordet for
naturvitskap (science). I reindyrka form argumenterer scientismen for at naturvitskapen er
den einaste forma for menneskeleg fornuft, og all tenking og argumentasjon må følgja det
naturvitskapelege mønsteret).
I følgje eit positivistisk syn på vitskap let forskingsobjektet seg avdekka gjennom
sanseerfaring. Forholdet mellom den erkjennande og det som vert erkjent vert ikkje
problematisert (dette i rak motsetnad til ei hermeneutisk- fenomenologisk tilnærming kor
nettopp forholdet mellom forskingas subjekt og objekt, og forskarens subjektive føringar i
vitskapen, vert fokusert). Ein positivistisk orientert vitskap søkjer årsaksforklaringar,
nomotetiske samanhengar. Ein arbeider for å finna allmenne naturlover, dette i motsetnad
til ideografiske vitskapar som forklarar einskildhendingar. Målet er å nå fram til eit
heilskapsbilete basert på erfaringsmessige kjensgjerningar og vitskapelege resultat.
9

Den tidlege positivismekritikken – å forklara og å forstå
Ovanfor har me knytt positivistisk tankegods primært til miljø som arbeidde innanfor ramma
av naturvitskaplege disiplinar. Men positivismen fanst som tendens også innanfor humaniora
og samfunnsvitskapane, særleg der vektlegginga av observasjonsdata var sterk. Og det var
nett her, når prinsipp og mål frå naturvitskapen vart freista overført på menneske og
samfunn, at den tyngste filosofiske kritikken vart sett inn frå slutten av 1950-åra. Me skal
likevel vera merksame på at den tyske historikaren Johann Gustav Droysen (1808-1889) alt
på 1800-talet hadde kome med vektig kritikk av positivismen, ein kritikk som på eit viktig
punkt føregreip kritikken hundreåret seinare. 12
Droysen var på ingen måte tilfreds med at naturvitskapen skulle vera eit førebilete for
humaniora generelt og historiefaget spesielt. Historievitskapen har i følgje Droysen sitt eige
felt og sin eigen metode. Denne metoden er ein annan enn den naturvitskaplege, men
historiefaget er like fullt ein vitskap som kan nå sikre resultat med hjelp av objektive
framgangsmåtar og intersubjektive data.
Droysen skil mellom naturvitskap og humaniora idet han byggjer på skiljet mellom å forklara
og å forstå. Dette skiljet spring ut av dei ulike vitskapane sine ulike objekt, det botnar i skiljet
mellom dei ulike objekta som naturforskaren og historikaren står overfor. Historievitskapen
skal utforska resultat og hendingar av menneskeleg verksemd i brei forståing. Når me driv
med historieforsking, observerer me objekta i ei tidsrekkjefølgje, noko som oppstår, utviklar
seg og går under. Når me studerer historia er me på innsida, me står ovanfor eit
menneskeverk, noko me sjølve er ein del av. Me forstår hendingar og resultat som utkome
av ei form for menneskeleg aktivitet. I naturvitskapen observerer me tinga som objekt i rom.
Me står utanfor og kan forklara fenomena med naturlover. Me merkar oss historikaren
Droysens skilje mellom forståing og forklaring. Som me skal koma attende til nedanfor, vart
dette skiljet viktig også for dei positivismekritikarane som i 1950- og 1960-åra hegna om
samfunnsvitskapane. Skjervheim var sentral mellom desse.
Kritikken av skiljet objekt og subjekt
Skjervheims innlegg på distriktshøgskuleseminaret på Voss i desember 1968 var i mykje eit
generelt oppgjer med nypositivimen. 13 Det var særleg tre samanbundne argument som vart
framheva. Skjervheim argumenterte mot det positivistiske skiljet mellom subjekt og objekt,
han argumenterte mot at vitskapleg verksemd fri for interesser og verdiar faktisk var
mogleg, og han argumenterte mot freistnaden på å leggja naturvitskapen som mal for
vitskapane om menneske og samfunn. Tilvisingane hans til Ottosenkomiteen var som før
nemnt mest fråverande, men det var komiteens utgreiingar og tilrådingar som var
bakgrunnen for seminaret og som gav Skjervheim grunn til å argumentera mot
nypositivismen.
12 For framstillinga av Droysen, sjå Krogh, side 106- 111, og side 134-135.
13 Skjervheim (1969).
10

I høve til kritikken av positivismens skilje mellom subjekt og objekt synte Skjervheim til fleire
nyare skrifter, si eiga avhandling Objectivism and the Study of Man og Karl-Otto Apels
artikkel Die Entfaltung der ”sprachanalytischen” Philosophie und das Problem der
”Geisteswissenschaften”, midt mellom desse. Ei nærare utgreiing vil her føra for langt, men
me festar oss ved eit sentralt poeng i Skjervheims kritikk: Den positivistiske tilnærminga i
samfunnsvitskapen med all vektlegging på forklaring og årsaker, går glipp av viktige sosiale
relasjonar som vert konstituerte gjennom uttrykk, forståing og fortolking. Sosiale relasjonar
er hermeneutiske relasjonar, og samfunnsvitskapen kommuniserer dermed med det som
skal studerast. Ved å leggja naturvitskapen som modell forsvann desse føresetnadane for
auga. Eller som Skjervheim skreiv:
Ein hoppar over problematikken på den måten at ein brukar naturvitskapane som modell
også for vitskapane om mennesket. Men med naturen står vi nettopp ikkje i
kommunikasjonssamanhang, og når ein brukar naturvitskapen som modell, inneber det at
ein konstituerer vitskapane om samfunnet og mennesket som om samfunnsvitskapsmannen
ikkje stod i kommunikasjonssamanheng med det som han skal studera.
I samfunnsvitskapeleg praksis fann Skjervheim at dette var uråd, samfunnsvitaren kan ikkje
stiga ut or samfunnet han/ho forskar på. Utifrå dette kunne han konkludera med at
positivistisk vitskapsteori ikkje var i samsvar med reell forskingspraksis.
Skjervheim mobiliserte her tankebaner han sjølv fleire år tidlegare hadde utvikla i
avhandlinga Objectivism and the Study of Man, og truleg mest kjende gjennom essayet
Deltakar og Tilskodar publisert i 1957. 14 Skjervheim tok her opp att tråden frå Droysens
skilje mellom forklaring og forståing. Når samfunnsforskaren eller vitskapsmannen agerer
som tilskodar i høve til menneska han/ho studerer, vert menneskelege handlingar og
ytringar sett på som fakta, noko som kan forklarast og leggjast inn under allmenne lover.
Dette fører til ei objektivering, meiner Skjervheim. Å objektivera seg sjølv er uråd, men ein
kan gjera det langt på veg med andre menneske. Men å byggja vitskap på ei slik innstilling
vert utilfredstillande, fordi menneske og menneskeleg samliv ikkje er berre fakta, men
tilhøve mellom individuelle og samhandlande tenkjande, handlande og forståande individ.
Det er erkjenninga av dette som gjer at samfunnsforskaren må vera ein deltakar, ein som tek
høgde for meiningsinnhaldet hjå menneska han/ho forskar på, og som erkjenner at
forskaren sjølv verkar inn på og vert påverka av samfunnet og menneska han/ho studerer.
Med tilvising til Apel, var Skjervheim også oppteken av at naturvitskapen stod i
kommunikasjonssamanhengar i fellesskapen mellom forskarar, og også i denne
samanhengen låg det problem som låg innanfor hermeneutikkens område.
Det som nå er skilnaden på naturvitskap og samfunnsvitskap, er at når det gjeld
naturvitskapen, gjeld den hermeneutiske problematikken berre samfunnet av forskarar,
medan når det gjeld samfunnsvitskapen, er den hermeneutiske problematikken ein
problematikk i samfunnet, ein problematikk som vedkjem samfunnet av forskarar og ein
14 Skjervheim (1996).
11

problematikk som vedkjem forskarane sine relasjonar til samfunnet, det vil seia det emnet
ein studerer.
Erkjenning og interesse
På Voss avviste Skjervheim også det positivistiske kravet om at all vitskap skulle vera fri for
interesser og verdiar. Her mobiliserte han den tyske filosofen Jürgen Habermas sine nyare
undersøkingar av sambandet mellom erkjenning og interesse. 15 For Habermas er det
erkjenningsinteressene som skil dei tre typar vitskap. Kvar av vitskapane spring ut av ulike
erkjenningsinteresser og skapar difor ulike typar kunnskap eller erkjenning, kunnskap og
erkjenning som spelar ulike rollar i det menneskelege livet. 16
Ei type erkjenning er viktig for den tekniske kontrollen av naturen, denne tilfredstiller ei
teknisk erkjenningsinteresse. Denne typen erkjenning finn me i dei empirisk-analytiske
vitskapane, framfor alt naturvitskapane. Karaktertrekket er at dei søkjer det lovmessige.
Ei anna type erkjenning er viktig for forståinga av mennesket si plassering i kulturelle
tradisjonar. Denne tilfredstiller ei praktisk erkjenningsinteresse. Denne typen erkjenning finn
me i dei historisk-hermeneutiske vitskapar, framfor alt i humaniora. I humaniora søkjer ein
ikkje det lovmessige, men tolkar tekstar.
Ein tredje type erkjenning er viktig for mennesket sitt liv i samfunnet. Denne tilfredstiller ei
frigjerande erkjenningsinteresse. Denne typen erkjenning finn me i dei systematiske
handlingsvitskapar som statsvitskap, økonomi og sosiologi. Desse søkjer det lovmessige som
grunnlag for administrative og tekniske inngrep i samfunnet. Mennesket har ei interesse i
frigjering frå den tvang som ligg i samfunnsmessige lover, og eit behov for å kunna skilja
mellom kva som faktisk er uforanderlege lover for sosial handling, og kva som faktisk berre
er gamle vanar og fastfrosen ideologi. Den frigjerande erkjenningsinteressa dannar grunnlag
for ein kritisk samfunnsvitskap, eit medvitsgjerande arbeid som skal setja mennesket i stand
til å frigjera seg frå det tvangsmessige ved uforanderlege lover, ved innsikt i dei, og ved å
innsjå det falske lovmessige ved dei andre, og endre desse. Den kritiske samfunnsvitskap
driv altså ideologikritikk. .
Med Habermas si påvising av sambandet mellom erkjenning og interesse, stod dei
positivistiske krava om verdifridom i forskinga fram som ei mistyding. Sjølvsagt skal all
vitskap søka mot å lausriva seg frå individuell, subjektiv påverknad i forskinga og streva etter
ein overindividuell objektivitet i erkjenninga. Men erkjenningsinteressa som ligg i botn,
anten den tekniske, den praktiske eller den frigjerande, er kvar for seg berarar av verdiar.
Sanning og objektivitet vert slik fletta saman med erkjenningsinteressa.
15 Tiltredingsførelesinga til Jürgen Habermas i 1965 ved universitetet i Frankfurt am Main, bar namnet
”Erkenntniss und Interesse”. Kort og konsentrert inneheldt denne hans perspektiv på tilhøvet mellom natur-,
human- og samfunnsvitskap. Sidan utdjupa han synspunktet i ei heil bok med same namn i 1968 og det var
denne ferske utgjevinga Skjervheim kunne visa til på seminaret på Voss.
16 Framstillinga av perspektiva til Habermas byggjer på Teknikk og vitenskap som ”ideologi”, i Habermas (1969)
og Kjørup (2003), s. 96 – 103.
12

Scientisme og teknokrati
Som den merksame lesaren vil skjøna nytta Skjervheim også Habermas til å gå i møte den
positivistiske freistnaden på å gjera naturvitskapen som mal for all vitskap. Etter Habermas
vert til dømes spørsmålet om i kva grad humaniora kan leva opp til dei vitskaplege krava som
vert gjeld for naturvitskapane, eit misvisande spørsmål. Humaniora har ikkje berre eit anna
emneområde, men også ei anna interesse, eit anna føremål enn naturvitskapane.
Etterlikning er difor meiningslaust. Dei grunnleggjande oppgåvene til humaniora er
teksttolkande tradisjonsformidling, og her må humaniora utvikla eigne vitskapelege metodar
og ideal.
For Skjervheim var det likevel framhaldet og konsekvensen av dette argumentet som var
viktig: Den tekniske erkjenningsinteressa innanfor naturvitskapen hadde som mål for dei
teoretiske resultata at dei skulle kunna utgjera grunnlag for utvikling av teknologiar. Om ein
so la naturvitskapen som modell for psykologien eller sosiologien, så måtte ein i prinsippet
kunne hevda at også dei teoretiske resultata herifrå skulle kunna omformulerast til
teknologi. Og det var nett ei slik freisting på å nytta pedagogikk til teknologiske føremål
Skjervheim peika på i Ottosenkomiteens utgreiing Om prøvedrift med distriktshøgskular der
”undervisningsteknologi vert introdusert som det siste nye av våre utdanningsbyråkratar”.
Med tilvising til Habermas kom Skjervheim med ei generell åtvaring mot denne typen
tenking: Det er ein illusjon at ein skal kunna meistra samfunnet og andre menneske ved hjelp
av ein teknologi basert på vitskapane om mennesket.
Med Skjervheims artikkel ser me eit heller sterkt samband mellom filosofen sitt engasjement
i vitskapsteoretiske grunnlagsproblem og det samtidige politiserte utdanningsordskiftet.
Kritikken av positivismen vart eit hovudspor i innlegget til Skjervheim på Vosseseminaret.
Han synleggjorde ikkje berre det problematiske med å gjera naturvitskapen til føredøme for
samfunnsvitskap og humaniora. Skjervheim femnde vidare enn samfunnet av forskarar og
vitskapsmenn (og kvinner). Han peika også på korleis positivistisk og scientistisk tankegods
hadde gjennomslag i politikkutforminga og påverka demokratiske vilkår. Og med Habermas
på laget skreiv han:
Samfunnsvitskap som einmannsspel impliserer i praksis eit totalitært system, der
teknologiske løysingar vert sette i politikken sin stad. Eller som Habermas seier, den
teknologiske problematikken kjem i staden for interaksjonsproblematikken. I staden for det
politiske samfunnet får ein det teknokratisk forvalta samfunnet.
Men i kva grad påviste Skjervheim reint faktisk at Ottosenkomiteens framlegg til
utdanningsreformer representerte det teknokratisk forvalta samfunnet? Meir generelt; i kva
grad påviste Skjervheim at komiteen representerte positivistiske tilnærmingar? Utanom den
eine tilvisinga til ”undervisningsteknologi”, som Skjervheim opplagt såg som ein freistnad på
å omforma og redusera menneskelege problem til tekniske spørsmål, så var slike påvisingar
fråverande. I ettertid er det påfallande korleis det filosofiske klårsynet i dei prinsipielle
spørsmåla kunne utfalda seg, utan empirisk grunnlag i utgreiinga som var sett på
dagsordenen. Som me har sett ovanfor opererte Skjervheim framfor alt på det teoretiske
13

planet og tydeleggjorde med tilvisingar til eiga tenking og sentrale europeiske tenkjarar, kva
som stod på spel. Men i kva grad Skjervheims kritikk faktisk var rettkomen og presis i høve til
Ottosenkomiteen, har me ikkje rom til å undersøka nærare i dette essayet. Gitt Skjervheims
viktige rolle i norsk akademia ved inngangen til 1970-talet har spørsmålet særleg interesse. 17
I framhald av dette; var det slik at det var opp og avgjort mellom norske intellektuelle at
Ottosenkomiteen representerte nypositivisme og teknokratiske tenkjemåtar, og at eit samla
miljø lett hoppa over grunnleggjande krav til argumentasjon og empirisk provføring? Me må
lata spørsmåla hengja.
Motekspertise, nymarxisme og kritisk dialektikk
Det var i ein artikkel i tidsskriftet Syn og Segn i året 1969 at Gunnar Skirbekk for første gong
nytta omgrepet motekspertise. 18 I artikkelen med tittelen Distriktshøgskolar, mot-ekspertise
og populisme, gjer Skirbekk greie for meininga i omgrepet:
Mot-ekspertise er også ekspertise, dvs. sann innsikt om saka. Mot-ekspertisen er nettopp den
delen av sanninga som ikkje kjem til orde når berre dei etablerte ekspertane får uttale seg.
Skirbekk gjer vidare greie for kva som er motekspertisens mål, idet ”mot-ekspertisen vil
styrke parlamentet mot einsidig ekspertise frå teknokratane i sentraladministrasjonen og
næringslivet”. Det er i skapinga og bygginga av ”motekspertisen” at dei nye
distriktshøgskulane vert gjevne ei rolle.
Det er her skulane kjem inn – distriktshøgskolane (og universiteta) ikkje minst. Skoleverket,
saman med massemedia, skal skape mot-ekspertise.
Me merkar oss med det same at motekspertisen vert skriven inn i opposisjon eller utfyllande
til den etablerte, sentralt plasserte ekspertisen. Altså skal motekspertisen leggja distrikta
sine perspektiv til grunn for sitt arbeid, og me merkar oss vyane om at denne ekspertisen
skal skapa eit meir balansert ordskifte parlamentet. Motekspertisen skal utfylla eller få på
plass noko som manglar. Me merkar oss også brodden mot sentraladministrasjonen, det vil
seia ”teknokratane” og deira ”einsidige ekspertise”. Skirbekk nemnte ikkje arbeida til
Habermas om erkjenningsinteresse, men det ligg nær å tolka argumenta innanfor det same
meiningsfeltet. Sentraladministrasjonen, jamvel om utgreiingane kan vera saklege,
balanserte og dokumenterte, representerer visse interesser.
Det er her nødvendig å ta ein avstikkar for å få på plass den samtidige ordskiftekonteksten
for Skirbekks artikkel, der omgrepet motekspertise vart lansert første gong, og også for å
gjera nødvendige avgrensingar i høve til vårt emne. Skirbekks implisitte påstand om at det
offentlege ordskifte i det moderne etterkrigs-Noreg har manglar, var del av eit større politisk
og filosofisk prosjekt som han året etter utdjupa i boka Nymarxisme og kritisk dialektikk. 19
Boka var ein introduksjon til forståing av innhaldet i nymarxismen og også kva som var dei
aktuelle stridsspørsmåla i det intellektuelle miljøet i Noreg. Det var i innleiinga til denne boka
17 Sørbø (2002).
18 Skirbekkk (1969)
19 Skirbekk (1970).
14

at Skirbekk skreiv at Poetokratiets tid er forbi. Han såg samstundes ein ny og framskoten
plass til samfunnsforskarar og filosofar: Desse gruppene utgjer ei kritisk ”oppheving” både av
teknokratiet og det uforpliktande humanisteriet.
I vår samanaheng skal me særleg merka oss Skirbekks kritisk dialektiske tenkjemåte.
Motekspertisen var sett til å utbetra ein mangel, utfylla fråværet av noko. Skirbekk sette si
eiga tenking inn i ein hegeliansk-marxistisk tradisjon der ei skildring (Skirbekk: deskripsjon)
av manglane ved eit fenomen er ein negativ fenomenologi, medan ein positiv fenomenlogi
vil vera ei skildring av det som er gitt no.
Ei ytterlegare forklaring av dette kan passa: I høve til eit ordskifte (eller ein bodskap i media),
vil den positive skildringa vera oppteken av alt det som vert sagt og dei tema som vert tekne
opp, medan den negative vil vera oppteken av det som er usagt, det som kunne ha vorte
teke opp. Det er i denne negative fenomenologien at det kritiske potensialet ligg. I den
negative skildringa ligg det ein kritisk påstand om at noko manglar, at det finst ein heilskap
og ein samanheng som den positive skildringa går glipp av, eventuelt undertrykkjer.
Dialektikken søkjer mot å gjera fullstendig det ufullstendige og utbetra det mangelfulle, og
påvisinga av det negative, kritikken, vert på dette viset drivkrafta både i sosial og intellektuell
utvikling.
Utifrå dette kan me dra saman nokre hovudpunkt om ”motekspertise”- omgrepets
samtidige politiske og filosofiske kontekst.
1) Skirbekk introduserte omgrepet i eit politisk ordskifte og sette motekspertisen
til å utbetra dei manglar som var i og med sentraladministrasjonens og
teknokratiets dominans.
2) Omgrepet vart introdusert i eit filosofisk ordskifte innanfor ramma av ein kritisk
dialektikk.
Motekspertise og positivismekritikk
Ved første augekast er det vanskeleg å sjå fleire samband mellom omgrepet motekspertise
og samtidas dominerande vitskapsteoretiske debatt, positivismestriden. Men ved nærare
studiar kan me augna også sterke parallellar i Skjervheims og Skirbekks engasjement. Båe
åtvarar mot teknokratiet og einsidig ekspertise, og båe har sut for og ønskjer å hegna om og
å styrka demokratiet,. Vidare synest kritikken av teknokratiet på samfunnsnivå, å ha same
kjelde som kritikken av positivismen og scientismen i vitskapen. Ei sams linje i dette er at båe
er opptekne av kva som manglar i ordskiftet, kva perspektiv, argument og omsyn som ikkje
kjem fram.
Skjervheims kritikk av positivismen handla i mykje om dette; menneskelege og sosiale aspekt
ved kunnskapsbygging gjekk tapt om naturvitskapen skulle vera mal for all vitskap, vitskapen
vart dermed avhumanisert og einsidig. Skirbekks ønskje om å rusta opp distrikta med ein
motekspertise, skulle sikra at den einsidige ekspertisen, det sentralt plasserte teknokratiet,
15

ikkje skulle få rå grunnen åleine og at argument, meiningar og perspektiv som var viktige for
distrikta skulle koma fram for politisk meiningsbryting.
Ein viktig ståstad for både Skjervheim og Skirbekk var openbert det synspunktet at både
positivistisk vitskap og teknokratiet kvar på sin måte og på sine ulike arenaer, gir inntrykk av
å forvalta både heilskapen og sanninga. Men båe er visseleg uttrykk for bestemte perspektiv
og interesser, og båe kan visseleg ta feil. Positivismen reduserte rasjonalitet til
føremålsrasjonalitet og gav ein vitskapeleg kultur som ikkje opna for kritikk og forbetring.
Teknokratiet definerte kva som var gyldige og viktige argument og perspektiv i ei sak, og kva
tema som var meiningsfulle å diskutera. Dermed vart det demokratiske rommet mindre.
Kampen mot standardisering, vernet av Humboldt
I artikkelen Ideologi og universitetsreform som kom ut i 1969 var Skjervheim nettopp
oppteken av manglande argument og perspektiv i Ottosenkomiteens framlegg. Skjervheim
såg framlegga til nye tiltak i høgare utdanning som uttrykk for ein funksjonalistisk
tenkjemåte innanfor sosiologien, ein tenkjemåte som henta mønster frå biologien.
Utdanning skulle svara på visse behov i den store organismen samfunnet. Komiteen hadde
då nyss kome med framlegg til fastare og meir standardisert organisering av utdanningar ved
universitetet. Dette skulle tryggja betre gjennomstrøyming av ferdig utdanna kandidatar og
effektivitet i studiane. Studia ved det teologiske, det historisk-filosofiske og det
samfunnsvitskapelege fakultetet, skulle organiserast på same måte som realfaga og
ingeniørfaga, der studieopplegget var tydeleg fastsett og der studentane hadde god
framgang fram mot og gjennom avsluttande eksamen.
Skjervheim lika framlegga om standardisering, fastare former og betre
studentgjennomføring lite. Han såg det som ”utslag av ein formal-byråkratisk tenkjemåte
som ynskjer å få alt på eit skjema” og med det underliggjande perspektivet at ”det raske er
det beste”. At naturvitskapen (biologien) kunne vera mønster for denne funksjonalistiske
samfunnstenkinga, gjorde nok saka ikkje betre. I avsnittet ovanfor synte me Skjervheims
krasse kritikk av dette positivistiske tankegodset. I artikkelen nemnde han ikkje positivismen
direkte, men me anar det som ein understraum både i argumentasjon og engasjement.
For elles kvilte Skjervheims kritikk av Ottosenkomiteens framlegg til universitetsreform, på
same type argument som Skirbekk nytta i sin argumentasjon for behovet for ein
motekspertise. Det handla i mykje om å påvisa manglar ved utgreiarmakta, påvisa det
ufullstendige i det som vart framstilt som fullstendig, påvisa det kompliserte i det som vart
enkelt framstilt, påvisa det veike i det som vart framstilt som sterkt. Skjervheim la fram at
det var ”ei slik manglande problematisering av totalitetshorisonten som er det mest
karakteristiske for dei ulike innstillingane frå Ottosenkomitéen”.
Han drog særleg fram korleis standardisering av studieprogram og studietid braut med den
Humboldtske universitetsmodellen der grunnprinsippet var ”Lehr- und Lernfreiheit”, altså
ein akademisk fridom som galdt både studentar og lærarar. Me skal vidare merka oss at
Skjervheim knytte den Humboldtske universitetsmodellen til det tilhøyrande Bildungs-
16

omgrepet frå tysk idealisme. Han såg akademisk fridom som sjølve grunnlaget for den type
verksemd eit universitet er og bør vera.
Det intellektuelle universet er eit ope univers, og kvar generasjon må sjølv definera
situasjonen for seg sjølv. Men difor kan ein heller ikkje ta utgangspunkt i byråkratisk
fastlagde studieplanar, for det ville vera å føregripa dei løysingane som den nye
generasjonen skulle gjeva seg i kast med, i praksis ville det føra til at ein konserverer dei
problemstillingane og problemløysingane som er etablerte.
I dette ser me eit hermeneutisk-historisk perspektiv på universiteta. Dette i skarp kontrast til
ei positivistisk forståing av vitskapeleg verksemd som objektiv og verdinøytral, uavhengig av
subjektiv fortolking og samfunnsmessige og dermed historiske tilhøve. Skjervheim såg i
Ottosenskomiteen nett eit perspektiv som la til grunn at kunnskap vart fastlagt ein gong for
alle. Det var dette som gjorde det mogleg for komiteen å hevda at alle studium skulle
byggjast opp med same struktur og omfang, la Skjervheim fram. Eitt av måla til komiteen, å
få fleire studentar gjennom eksamen på normert studietid, fall i tilsvarande unåde:
”Studiegangen er ikkje lineær, fordi eit ungt menneske si utvikling ikkje er lineær.”
Både i Skjervheims vern om universitetets tradisjonar og Skirbekks ønskje om etablering av
motekspertise, låg det inne eit perspektiv om at styremaktene hadde ansvar for å sikra
arbeidsvilkår for både universitetet og for oppbygging av ein motekspertise. Skirbekk var
eksplisitt på at det var ”parlamentet” som måtte gje rom for dette, nettopp fordi det ville
styrka demokratiet og parlamentets eige vedtaksgrunnlag. Hjå Skjervheim låg det inne som
ei åtvaring mot å bryta den universitetstradisjonen som eksisterte ved å endra vilkåra og
setja heilt nye krav til verksemda. Implisitt hjå båe er det at styremaktene må vera liberale
andsynes høgare utdanning og vitskapelege institusjonar, og ha tillit til at dette er ei
verksemd som gagnar samfunnet.
Uroa for sosialdemokratiet
Med studentopprøret i 1968 vart positivismestriden sterkt politisert. Positivismekritikken
vart nært knytt til marxisme i ulike former og hadde ofte preg av å vera ein kritikk frå
venstresida mot høgrekreftene og mot uheldige trekk i samfunnsutviklinga. Gunnar Skirbekk
var i 1970 klar på at det aktuelle ordskiftet femnde om både vitskapsteori og politisk
ideologi:
For venstre-hegelianarane er t.d. positivismen ein teoretisk tabbe, som vi kan gå klar ved å
reflektere meir. For (ny)marxistane er positivismen også ein ideologi for eit visst stadium i
kapitalismens utvikling, og nedkjempinga av positivismen krev også ein konkret politisk kamp
mot det kapitalistiske samfunnet. 20
I 1968 og 1969 ana ein berre konturane av den radikaliseringa som skulle koma i store
studentgrupper og i universitetsmiljøa utetter 1970-talet. Med vårt utsiktspunkt i åra før
radikaliseringa greip om seg, eller før ”venstresida gjekk av hengslene” som Skirbekk
20 Skirbekk (1970), s. 76
17

formulerte det i eit tilbakeblikk sommaren 2011, 21 skal me merka oss at kritikken mot dei
uheldige samfunnstendensane også kom frå ikkje-marxistisk hald. Skjervheim, som sjølv jamt
kritiserte både marxismen og nymarxismen, tok ikkje berre del i tidlege og vesentlege sider
av samfunnkritikken, men heldt også fram at det var ein type kritikk som både høgre- og
venstresida i politikken hadde interessa av. Lat oss sjå litt nærare på dette argumentet.
I essayet om Ideologi og universitetsreform adresserte han målskiva for kritikken av
Ottosenkomiteen og åtvara direkte mot visse krefter i landets retningsgjevande parti i
etterkrigstida, Arbeidarpariet, jamvel om det i 1969 ikkje lenger hadde regjeringsmakt. For
med regjeringsskiftet i 1965 avløyste samlingsregjeringa til Per Borten (Sp)
Arbeiderpartiregjeringa. Slik var det kyrkje- og undervisningsminister Kjell Bondevik (KrF)
som var ansvarleg statsråd for høgare utdanning då viktige utgreiingar frå Ottosenkomiteen
vart lagde fram. Det er vel dokumentert at Bondevik gav både fart og kraft til det politiske
ordskiftet som følgde, ikkje minst om distriktshøgskulane. Men Skjervheim var tydeleg på at
framlegga frå Ottosenkomiteen hadde opphav i krefter i Arbeidarpartiet, og han var altså
medviten om at hans kritikkgrunnlag tilhøyrte korkje høgre- eller venstresida i politikken.
”Mandatet vart gjeve medan Helge Sivertsen var kyrkje- og undervisningsminister, og ved
sida av han er Kristian Ottosen og Kjell Eide dei førande universitetspolitikarane i
Arbeidarpartiet. Ottosen er formann i vidareutdanningskomitéen, og Eide sekretær. Kritikken
av dei innstillingane som har kome er difor ikkje primært ein detaljkritikk, men ein
systemkritikk. Den er retta mot den dogmatiske horisonten og dei manipulerande
tendensane i sosialdemokratiet. Formalt sett kan her radikale, liberale og konservative stå på
same linja, kravet er at den større samanhengen som universitetsreforma står innanfor, vert
teken opp til skikkeleg utgreiding”
Denne uroa for visse sider ved sosialdemokratiet, finn me att også hjå Skirbekk, både i
artikkelen der motekspertise vart lansert og i boka om kritisk dialektikk og nymarxisme.
Viktige botemiddel for Skirbekk, det som skulle gje balanse i ordskiftet og tryggja
demokratiet, var motekspertise og kritisk refleksjon.
21 Gunnar Skirbekk i samtale med forfattaren 6. juli 2011.
18

DEL III - AVSLUTNING
Fråværet av kritikk av kritikken
Ovanfor har me sett korleis filosofane peika på ubalanse og manglar i ordskifte og argument
i det vitskapelege ordskiftet, og den skeive fordelinga av ekspertise og makt i det politiske
ordskiftet. Når no essayet nærmar seg enden, tykkjest det rett å nemna at det er ein viss
ubalanse også i dette essayet. Det gjeld framstillinga av positivismen, og ikkje minst
representantane for positivistisk tankegods i Noreg i 1960-åra. I hovudsak skuldast dette at
me primært har vore på jakt etter å finna sambandet mellom det vitskapsteoretiske
ordskiftet og filosofane sitt engasjement i politikkutforminga av høgare utdanning.
Men det skuldast også at positivismestriden i 1960-åra var både brokut og uklår. Det var ein
strid der aktørane på den eine sida var vanskeleg å få auga på. Knapt nokon ville vedgå at dei
var positivistar eller argumenterte for einskapsvitskap langsmed scientistiske liner. Dette
kunne skuldast at tilbakevisinga og åtaka frå tenkjarar som Skjervheim anten var for sterke
eller ikkje vart oppfatta som relevante. Men det kan også skuldast at dei fremste aktørane
på denne sida gav ein god dag i det vitskapsteoretiske og politiske ordskiftet, og heldt fast
fokuset på sitt eige praktiske, resultatorienterte vitskapelege arbeid. Positivismekritikarane
kritserte dermed ofte tenking som var utforma av aktørar som anten alldeles ikkje opplevde
seg sjølv som positivistar eller aktørar som ikkje tok til motmæle, i alle høve ikkje innanfor
den premissen at dei sjølv var positivistar, scientistar eller teknokratar
Essayet har heller ikkje testa kritisk gehalten i argumentasjonen frå Skjervheim og Skirbekks
argument. Me har til dømes ikkje diskutert om Skjervheims argument for
Humboldtuniversitetet var konsistent eller relevant, eller om Humboldttradisjonen var
praktisk mogleg i ein kontekst der styremaktene måtte inkludera stadig større grupper med
ungdom i høgare utdanning. Var det ikkje også slik at Skjervheims kritikk mot
Ottosenkomiteen lett kunne snuast mot han sjølv? Til dømes kritiserte han komiteen for å
hevda at kunnskap var fastlagt ein gong for alle. Men i sin argumentasjon for og idyllisering
av Humboldtuniversitetet kunne Skjervheim sjølv skuldast for å meina at prinsippa for og
organiseringa av høgare utdanning og forsking, også måtte liggja fast ein gong for alle. I
andre filosofiske samanhengar var Skjervheim sjølv oppteken av at i alle høve den politiske
filosofien hadde ei praktisk forplikting, og kritiserte filosofar han meinte ikkje hadde praktiskpolitisk
dømekraft. 22 Men i kva grad hans eiga tenking om Ottosenkomiteen var praktiskpolitisk
velfundert, kunne ha vore undersøkt nærare. .
Me har heller ikkje teke opp til kritisk drøfting Skirbekk sitt omgrep motekspertise. Fleire
spørsmål kunne ha vore reiste. Kvifor måtte motekspertisen etablerast i distrikta ? Var det
ikkje betre om motekspertisen fekk tilhald ved veletablerte institusjonar i sentrale
bysamfunn? Eller var det slik at kunnskapsbygginga til motekspertisen var prisgitt geografisk
plassering for å byggja motekspertise? Kva syn på kunnskap var det i så fall Skirbekk
22 Grimen (1996), s. 17
19

forfekta? Var ikkje motekspertisen berre akademias naive bidrag til avgrensa særinteresser i
distrikta?
Desse og fleire kritiske spørsmål , kunne ha vore tekne opp til drøfting, men det vil føra for
langt å gå i gang med dette. Rett nok har me påpeika at Skjervheim i påfallande liten grad
henta sin empiri frå Ottosenkomiteens utreiingar, då desse utgreiingane var sett på
dagsorden på Voss i 1968. Men i det store og heile har me teke filosofane på ordet og ikkje
undersøkt, slik historikarar ofte plar gjera, om aktørane har andre interesser (vikarierande
motiv) enn dei argumenta som kjem fram i det offentlege. Men ein slik mistankens
hermeneutikk har me ikkje hatt rom for. Me har måtta avgrensa oss til å undersøka
sambandet mellom vitskapsteorisk ordskifte og politisk engasjement, og har på denne måten
prøvd å ringa inn filosofanes motivkrins for å ta del i det politiske ordskiftet.
Filosofisk påminning, politisk uro
I innleiinga til boka han redigerte med essays av Hans Skjervheim, skriv Harald Grimen:
Skjervheim er ein politisk interessert filosof som, via ei essayistisk form for deltaking i
debattar, freistar minne oss på visse ting, som i praktisk politikk og politisk teori kan bli
gløymde, ofte med fatale verknader. 23
I artikkelen Universitetsreform og ideologi var Skjervheim medviten om at filosofien si
oppgåve var å stilla grunnleggjande og omfattande spørsmål. I ordskiftet om høgare
utdanning mot slutten av 1960-åra, engasjerte Skjervheim og Skirbekk seg med både med
påminningar og med å stilla store spørsmål.
Ovanfor har me påvist eit visst samband mellom engasjementet i ordskiftet om høgare
utdanning og vitskapsteoretiske spørsmål som filosofane var opptekne av. Grunnlaget var
kritikken av positivistisk vitskapsteori sitt skilje mellom subjekt og objekt i
samfunnsvitskapen, hevdinga av at vitskapleg verksemd var fri for interesser og verdiar, og i
det heile freistnaden på å gjera naturvitskapen til mal for vitskapane om menneske og
samfunn. Det einsidige og mangelfulle i desse tilnærmingane på det vitskaplege planet,
kunne få politiske og demokratiske konsekvensar på samfunnplanet, om tilnærmingane fekk
vera einerådande i politikkutforminga. Argumentasjonen for ein motekspertise sto nett i
spenninga mellom det vitskaplege planet og samfunnsplanet. Motekspertisen skulle
gjennom si vitskaplege verksemd sikra at argument og omsyn som ikkje kom til orde om
sentraladministrasjonens ekspertise vart einerådande, vart velfundert, kom fram i lyset og
vart del av det demokratiske ordskiftet.
Filosofane fann tendensar og teikn til positivisme, scientisme eller teknokrati i utgreiingane
frå Ottosenkomiteen, og i sentrale krefter knytt til Arbeidarpartiet og sosialdemokratiet.
Truleg fordi utgreiingane skulle vera grunnlaget for den sentrale politikkutforminga og
dermed for samfunnet og demokratiet for fleire tiår framover, vart desse tendensane og
teikna framstilt som store både vitskapelege og politiske trugsmål. Når den politiske uroa
23 Grimen (1996)
20

vart stor nok fekk dei milde filosofiske påminningane karakter av å vera tydelege og
høglydte åtvaringar.
21

LITTERATUR
Brox, Ottar, Hva skjer i Nord-Norge (1966).
Grimen, Harald, Hans Skjervheim. Teknikk, politikk og utopi. Utvalde politisk-filosofiske
småskrifter 1963-1991 (1996).
Grimen, Harald, Samfunnsvitenskapelige tenkemåter (2010-utgåva).
Habermas, Jürgen, Vitenskap som ideologi. I oversetjing av Thomas Krogh og Helge Vold.
(1969)
Kjørup, Søren, Menneskevidenskaberne. Problemer og traditioner i humanioras
videnskabsteori (2003-utgåva).
Kyrkje- og undervisningsdepartementet, Innstilling om Allmennfag i distriktshøgskolane. Frå
eit utval oppnemnt av Kyrkje- og undervisningsdepartementet 12. august 1969. Innstillinga
lagt fram 6. desember 1969.
Krogh, Thomas, m.fl., Historie, forståelse og fortolkning. De historisk-filosofiske fags
framvekst og arbeidsmåter (2005-utgåva).
Skirbekk, Gunnar, Distriktshøgskular, mot-ekspertise og populisme, i Syn og Segn 9/1969
(1969).
Skirbekk, Gunnar, Nymarxisme og kritisk dialektikk (1970).
Skjervheim, Hans, Filosofien bak den tyske studentrevolusjonen, i Skjervheim, Hans, Det
liberale dilemma og andre essays (1968).
Skjervheim, Hans, Den meta-vitskapelege problematikken med omsyn til pedagogikken, i
Skjervheim, Hans og Tufte, Leif, Pedagogikk og samfunn : foredrag på Vosse-seminaret 13.-
15.desember 1968 (1969a).
Skjervheim, Hans, Ideologi og universitetsreform (1969b), trykt i Kontrast, nr. 1, 1969 henta
frå Grimen (1996).
Skjervheim, Hans, Deltakar og tilskodar og andre essays. Innleiing ved Asbjørn Aarnes
(1996).
Sørbø, Jan Inge, Hans Skjervheim: ein intellektuell biografi (2002).
Yttri, Gunnar, Frå skuletun til campus. Soga om Høgskulen i Sogn og Fjordane (2008).
22