Vitskapsteoretiske stridsmål og ordskiftet om høgare utdanning i ...

Når me no har late ein framståande kritikar av positivismen først koma til orde, bør me, før
kritikaren får meir rom, klårleggja hovudliner i det som vart kritisert, den positivistiske
tenkjemåten. Me talar om ein tenkjemåte som i teoretisk prinsipp i det alt vesentlege vart
formulert utanfor humaniora og som filosofisk hovudretning ved filosofiske miljø knytte til
naturvitskap. For klårleiks skuld, lat oss trekkja linjene til positivsmens opphav lenger
attende enn til 1960-åra og prøva tydeleggjera kva som var den positivistiske arven. Historisk
sett har positivismen kome i to ulike bølgjer, 1800-talets klassiske positivisme og 1900-talets
nypositivisme.
Frå klassisk positivisme til nypositivisme 11
Positivistismens namngjevar var den franske filosofen Auguste Comte (1798 – 1857) med
hovudverket Cours de philosophie positive, skrive og utgjeve frå 1830 til innpå 1840-talet.
Comte plasserte positivismen inn som det siste av tre stadium i menneskeleg tenking. I det
første, det teologiske stadium, oppfatta menneska naturen antropomorfistisk, det vil seia i
det menneskelege biletet der tinga får eigenvilje og vert styrt av eit overnaturleg medvit. I
det andre, det metafysiske stadium, vert tenkinga meir abstrakt kor ein anar skjulte krefter
og føremål i naturen, i staden for dei menneskeliknande. I det tredje og siste stadium, det
positive stadium, må metafysikken vika for naturvitskapelege lover. Den positive tenkinga
var kjenneteikna av måla om å finna kunnskap som var verkeleg, nyttig, sikker og presis (så
langt råd var prova gjennom eksperiment), og sist positiv, det ville seia ei byggjande kraft for
menneska.
I verket A System of Logic (1843) presenterte briten John Stuart Mill (1806 – 1873)
naturvitskapens metodar og mål som førebiletlege for alle vitskap. Grunnleggjande sett er
vitskap eitt og det same, anten det er humaniora, samfunnsvitskap eller naturvitskap.
Tanken om ein einskapsvitskap festa seg. Det sentrale poenget er at alle vitskapar bør
tilbakeførast til ein og same grunnleggjande vitskap. Naturvitskapen hadde kome lengst i å
realisera måla om å skaffa fram fakta, å formulera allmenne sanningar og lover om objekta
ein utforska. Føremålet med å kjenna dei allmenne sanningar er at ein kan vita, eventuelt
seia på førehand (predikerbarheit) noko om fenomen og hendingar ein ikkje har direkte
studert, og at ein kan forklara desse fenomena og hendingane. Det lovmessige fungerer då
som ein logisk regel som etablerer sambandet mellom årsaker og verknader, innanfor ei
kausal forklaring.
Medan 1800-talets klassiske positivisme i mykje var eit oppgjer med samtidas romantiske
straumdrag, inspirert av ei rekkje gjennombrot innanfor naturvitskapen, kom logikk og
språkfilosofi til å spela ei vesentleg rolle for 1900- talets positivisme, den sokalla
nypositivismen. I trådd med opphavet har nypositivismen vorte kalla for logisk positivisme og
logisk empirisme. Opphavet kan knytast til den sokalla Wienerkrinsen av tenkjarar på 1920talet,
der filosofen Moritz Schlick var eit samlande midtpunkt.
11 Avsnittet byggjer på Kjørup (2003) og Krogh (2005). For framstillinga av klassisk positivisme og nypositivisme,
sjå særleg side 85-103, og side 288-307 hjå Kjørup. For framstillinga av ordskiftet om dei ulike typar vitskapar,
sjå særleg side 100-119 hjå Krogh. For framstillinga av scientismen, sjå side 112-113 hjå Krogh.
8