Norske klonarkiv i frukt - Skog og landskap

Norske klonarkiv i frukt 

Rapport januar 2008 

Stein Harald Hjeltnes

Innhald 

FØREORD............................................................................................................................................................. 2 

INNLEIING ............................................................................................................................................................ 3 

OMTALE AV DEI EINSKILDE KLONARKIVA ............................................................................................... 5 

KYSTMUSÉET/ HVALER FRUKTPROSJEKT .......................................................................................................... 5 

INSTITUTT FOR PLANTE- OG MILJØVITENSKAP VED UMB .................................................................................. 8 

HEDMARKSMUSEET - STIFTELSEN DOMKIRKEODDEN ..................................................................................... 10 

LIER BYGDETUN................................................................................................................................................ 12 

NORSK HAGEBRUKSMUSEUM........................................................................................................................... 15 

LUND BYGDEMUSEUM OG KULTURBANK .......................................................................................................... 17 

VIGATUNET....................................................................................................................................................... 19 

HARDANGER FOLKEMUSEUM ........................................................................................................................... 22 

HARDANGER FOLKEHØGSKULE/ BIOFORSK VEST ULLENSVANG.................................................................... 25 

HJELTNES GARTNARSKULE/ GRØNT KOMPETANSESENTER ............................................................................ 27 

NORSK FRUKTMUSEUM .................................................................................................................................... 29 

NORDFJORD FOLKEMUSEUM............................................................................................................................ 32 

KARNILSTUNET................................................................................................................................................. 34 

MERKING I FELTA............................................................................................................................................ 36 

FELLES PROBLEMSTILLINGAR OG UTFORDRINGAR.......................................................................... 37 

FORSLAG TIL TILTAK..................................................................................................................................... 39 

VEDLEGG 1. STATUS FOR INNSAMLA SORTAR OG MANDATSORTLISTER ................................. 41 

1

Føreord 

Denne rapporten tek føre seg status ved dei norske klonarkiva i frukt som er bygde opp dei 

siste 20-25 åra. I alt 15 lokalitetar med klonarkiv er vitja i tida 22.august til 5.oktober 2007, 

og er dokumenterte med digitale bilete og koordinatfesta ved hjelp av GPS. Ved 13 lokalitetar 

er det også gjennomført intervju med ansvarlege personar. 

Det har vore ei fin oppleving å vitja alle klonarkiva, og eg har blitt svært godt motteken alle 

stader. På grunn av at så mange stader skulle vitjast på so pass kort tid, vart det for lite tid ved 

kvart arkiv til å gå skikkeleg grundig inn i kvar planting. Alle fortalde ope om korleis 

innsamlinga og plantingane hadde kome i stand, og kva dei hadde mest problem med. 

Dei enkelte arkiv har gitt konstruktive tilbakemeldingar på det eg har skrive ut frå vitjinga i 

haust, og alle har fått høve til å retta opp i feil som gjeld deira klonarkiv i denne rapporten. 

Dette gjeld også forslaga til tekstar på PLANTEARVEN-skilta som vart utarbeidde i 

november-desember 2007, og som skal setjast opp før neste sesong. 

Eg har brukt ein mest mogeleg felles mal for alle klonarkiva, for å få eit inntrykk av korleis 

plantingar og arbeid vert organisert, kva sortar som er der, og korleis dei ansvarlege tenkjer 

framover. I og med at klonarkiva er så ulike, har dette vore utfordrande, men eg har prøvd å få 

til ei mest mogeleg felles plattform slik at dei ulike einingane kan vurderast. Eg vonar at 

rapporten kan vera inspirasjon for dei som arbeider med klonarkiva ved å få meir kjennskap 

til korleis andre gjer det. 

I tillegg til denne rapporten er det sendt Excel-ark med passportdata, feltkart og 

registreringsskjema til dei klonarkiva der dette har vore mogeleg å få til ut frå den 

informasjonen eg har fått. Desse er sende via Norsk genressurssenter. 

Prosjektet vart gjennomført i regi av Norsk fruktmuseum med økonomisk støtte frå Norsk 

genressurssenter. Eg vil med dette for oppdraget, og også alle dei eg møtte på klonarkiva i 

haust. Nokre få personar hadde ikkje høve til å koma då eg var på vitjing, som har gitt meg 

verdfull informasjon i førekant og etterkant av vitjingane. Takk til desse òg. 

Den største utfordringa med eit slikt prosjekt er å avgrensa arbeidet. Organisasjonsstrukturen 

ein har valt er utfordrande, og det står att ein stor jobb før ein har full oversikt over sortane i 

dei ulike klonarkiva. Dei mange sortane med lokale namn er lite definerte, og kan vera 

synonym for kjende sortar eller frøtre. Eg vonar at denne rapporten kan vera eit første steg på 

vegen for å visa korleis arbeidet vert gjort i klonarkiva, og eit dokument som kan nyttast for å 

vurdera korleis det nasjonale genressursarbeidet i frukt og bær kan drivast på ein mest 

mogeleg samfunnsnyttig måte. Sameleis at ein har fått eit betre oversyn over kva sortar som 

manglar og må samlast inn i høve til mandatsortlista. Arbeidet med dei rotekte 

plommesortane vart litt nedtona, i og med at ein bestemde seg for å samla inn ein god del av 

dette for å sjå nærare på variasjonen under like forhold. 

Stein Harald Hjeltnes 

14.01.2008 

2

Innleiing 

På 1980- og 1990-talet vart det teke initiativ til å setja i gang innsamling av fruktsortar som 

heldt på å gå ut av produksjon i dei fleste fruktstròka i landet. Dette var i tida etter at Nordisk 

Genbank (NGB) vart oppretta i 1975, som hadde ei eiga arbeidsgruppe i frukt og bær (AG2), 

og det vart initiert prosjekt med basis i NGB for å samla inn eldre frukt- og bærsortar. 

Bakgrunnen for dei lokale initiativa var ei modernisering av fruktproduksjonen, som førde til 

at hagar med eldre sortar vart rydda i raskt tempo, og ein ville sikra at sortane ikkje gjekk tapt 

for alltid. Det var oftast eldre fruktdyrkarar og historisk interesserte personar som tok 

initiativet til innsamlingane, og etter kvart fekk alle råd og økonomisk støtte med 

utgangspunkt i NGB og Den norske rådgjevingsnemnda for Nordisk Genbank, oppnemnd av 

Landbruksdepartementet. Den praktisk utøvinga var lagt til leiaren i nemndene, 

Statskonsulenten i Hagebruk, Even Bratberg. Han hadde lenge sentrale verv knytta til NGB 

og internasjonalt genressursarbeid, og var drivkraft i det norske genressursarbeidet i ein 

mannsalder. 

Det har vore eit stort engasjement under innsamling, planting og seinare aktivitetar knytt til 

plantingane rundt om i klonarkiva. Ein del av personane som starta opp arbeidet er framleis 

aktive, medan nye personar er komne inn andre stader. Det same gjeld også på det nasjonale 

og nordiske plan. Dette har gitt store utfordringar når det gjeld dokumentasjon på det som har 

vore gjort, og sikra kontinuitet i arbeidet. Det har vore mange versjonar av 

registreringsskjema og mange versjonar av databasesystem. 

Ein såg det som ynskjeleg at det vart starta opp innsamling i alle viktige fruktområde, og at 

det vart etablert eit klonarkiv der som skulle ta ansvaret for dei sortar som hadde vore typiske 

der. Det var meininga at berre sortar som hadde hatt betydning skulle samlast inn, og at desse 

så skulle inngå som del av den norske plantearven. Dei drivande kreftene for innsamlingane 

var ikkje bevaring av gener på nasjonalt nivå, men å samla inn sortar som hadde hatt 

betydning i området. Såleis er ein del sortar representerte alle stader. Hovudmålet med 

innsamlingane var kulturhistorisk formidling frå plantingane og bevaring ved bruk. Det synest 

som tilknytning til nasjonalt genressursarbeid var ein sekundæreffekt som var med og bidrog 

til finansiering av samlinga og gav den høgare status. (”Andre tykkjer også arbeidet me har 

gjort er viktig”). 

I dei fleste område vart det etablert prosjekt der ein ba om melding frå dei som hadde gamle 

sortar i hagane sine, og alle stader var det stor respons. Det som skjedde vidare var at det vart 

vurdert om sorten var kjend eller ikkje. Viss den ikkje var det, måtte ein bestemma seg for om 

sorten hadde verdi til å bli samla inn. Dette galdt også kjende sortar, der enkelte hevda å ha 

typar av ein kjend sort som var uvanleg bra (t.d. i Gravenstein). Fleire melde inn sortar som 

dei sjølve tykte hadde svært stor verdi, men som ein såg objektivt sett ikkje hadde det. I og 

med at dette er frivillig arbeid som avheng av gode relasjonar, vart det teke inn fleire sortar 

som har utgangspunkt i eitt tre, og som ein ikkje veit noko særleg om. Ved dei fleste 

klonarkiv er ein no mykje meir kritisk til kva som vert teke inn enn i starten. 

Innsamlinga var i hovudsak konsenterert til eple, men også ein del pære er samla inn. 

Plommer har hatt mindre fokus, det same gjeld søtkirsebær og særleg surkirsebær. I dei fleste 

tilfelle vart det samla inn materiale av sortar som ikkje er i dyrking lengre, men det vart også 

samla inn sortar som er i vanleg dyrking (t.d. Åkerø og Gravenstein). Materiale frå eldre tre 

som ein ikkje har klart å bestemma, fekk namn etter funn-staden eller etter personar som er 

knytta til sorten. Ei slik brei innsamling er mykje likt det som vart gjort ved Statens 

forsøksstasjon for fruktdyrking frå starten i 1920, og som munna ut i dei norske pomologiane 

3

i eple og pære. Då vart det gjort ein stor innsats på å finna ut kva sortar som hadde dyrkingsverdi, 

og dei andre fekk ikkje omtale. Ein del av det materiale som no er samla inn kan vera 

av desse andre sortane. I steinfrukt har me ikkje slike pomologiar, og bestemming av sortane 

vert endå meir krevjande, også p.g.a. at fruktene må bestemmast i eit kort ”vindauge”. 

Mellom sortane som er samla inn er det mange synonym (ulike namn på same sort), 

homonym (same namn på ulike sortar) og mange er feil skrivne. I tillegg må ein rekna med at 

særleg i dei eldste sortane som t.d. Granat, Rosenstrips og Gravenstein, finst stor variasjon 

med bakgrunn i mutasjonar. Dette gjer det vanskeleg å få noko formeining om det totale talet 

på ulike sortar og genotypar i dei norske klonarkiva. 

Talet på klonarkiv og strategien bak dette ligg nedfelt i ein handlingsplan for bevaring av 

genetiske ressurser i klonarkiv, vedteken av Genressursutvalget for kulturplanter i 2004. Det 

er fleire klonarkiv som er omtala i denne rapporten enn i handlingsplanen. 

Tabell 1. Klonarkiv i frukt som har, eller har hatt, støtte frå Norsk genressurssenter og/eller 

det organet som har hatt tilsvarande funksjon 

Inst. Kode Institusjon Status 

HV Kystmuseet / pomologisk utvalg – Hvaler Pomologisk utvalg får årleg 

fruktprosjekt 

støtte til drift/informasjon 

AS UMB –institutt for plante- og miljøvitenskap 

(tidlegare NLH) 

Har avtale og årleg støtte 

HE Domkirkeodden Har avtale og årleg støtte 

JO Jønsberg landbruksskole Kobla til Domkirkeodden 

LI Lier bygdetun/ pomologisk utvalg Pomologisk utvalg får årleg 

støtte til drift/informasjon 

LU Lund bygdemuseum og kulturbank Har avtale og årleg støtte 

VI Ryfylkemuseet – Vigatunet Har avtale og årleg støtte 

HA Hardanger folkemuseum Har avtale og årleg støtte 

HJ Hjeltnes gartnarskule/ grønt 

kompetansesenter 

Har avtale og årleg støtte 

NO Nordfjord folkemuseum Har avtale og årleg støtte 

KA Karnilstunet Kobla til Nordfjord 

folkemuseum 

NH Norsk hagebruksmuseum Har hatt støtte til etablering av 

klonarkiv 

HB Hardanger folkehøgskule/ Bioforsk Vest Bioforsk har hatt støtte til 

Ullensvang 

etablering av klonarkiv 

NJ Norsk fruktmuseum Har hatt støtte til etablering av 

klonarkiv 

SO Sogn folkemuseum/ De Heibergske Har hatt støtte – står nokre få 

samlingar 

sortar i dei gamle tuna 

RO Rød herregård Har hatt støtte – overført til 

Hvaler 

Dei aller fleste klonarkiva har levert inn ”passport data” til Nordisk genbank, anten direkte 

eller via det nasjonale kontaktpunktet som har vore medlemen i AG2. Skjema for passport 

data har vore utarbeidde av AG2, men oversett til norsk. NGB sine databasar er omlagde 

fleire gonger, og det er vanskeleg å få oversyn over kva som er lagt inn der. Data frå 

4

samlingane på Njøs er i tillegg lagt inn i internasjonale ECP/GR databasar. Ein del klonarkiv 

har også levert inn skildring av sortane på skjema utarbeidde av NGB. 

Alle ressursgruppene kring klonarkiva og/eller institusjonane bak, har fått støtte frå anten 

”Den norske rådgivingsnemnda for Nordisk genbank”, ”Genressursutvalget for kulturplanter”, 

Norsk genressurssenter og/eller Nordisk genbank via prosjekt eller administrative løyvingar 

prioritert av arbeidsgruppa i frukt og bær. I tillegg til dei einingane som er nemnt i denne 

rapporten har det vore inne to andre klonarkiv (Rød Herregård i Halden og Sogn 

folkemuseum på Kaupanger) i nettverket, men der har det ikkje vore forhold eller apparat til å 

handtera klonarkivet på ein tilfredsstillande måte. Fleire andre personar og institusjonar som 

har samlingar har også vore i kontakt med dei som løyver midlar til klonarkiv for å få støtte til 

eigne samlingar av frukt. 

Omtale av dei einskilde klonarkiva 

Kystmuséet/ Hvaler fruktprosjekt 

Adresse: Kystmuseet Hvaler, Nordgården Dypedal, Spjærøy, 1684 

Vesterøy 

Telefon/telefax: 69 11 56 70 

Web-adresse: http://ostfoldmuseet.no/CatID=1192 

Geografisk koordinat: Sandørød (59° 00,336N : 11° 4,305A) 

Skovheim (59° 1,103N : 11° 4,652A) 

Ansvarleg institusjon: Østfoldmuseet, Sarpsborg Org. Nr. 988 756 105 

Fagleg ansvar: Pomologisk utvalg 

Rapporteringsansvar: Pomologisk utvalg v/Kjell Bothne 

e-postadresse: kbothn@online.no 

Kommunikasjon mellom Norsk genressurssenter og klonarkivet går direkte til leiar av 

pomologisk utvalg. 

Hans Kristian Rød ved klonarkiv ” Sandørød”, 

Søndre Sandøy. 23.08.2007. 

Klonarkiv ”Skovheim” på Søndre Sandøy 

Fakta om klonarkiva: 

”Hvalerfrukt”- prosjektet starta opp i 1990 etter initiativ frå Hans Herman Utgård som var 

leiar i småbrukarlaget i Hvaler. Det vart då etablert ei prosjektgruppe på 4 personar med 

5

sekretær frå landbrukskontoret, som starta med å samla informasjon om gamle sortar på øyane 

i Hvaler gjennom ein folder som vart send til alle husstandar i kommunen. Etter kvart vart det 

sett i gang poding av representative sortar, og sortar med særskild historie. Enkelte sortar veit 

ein er poda og innførde til Hvaler, men ein har ikkje kunna stadfesta namn. I slike tilfelle fekk 

sortane namn etter staden der dei vart funne. Målet med prosjektet var å finna fram til typiske 

sortar for Hvaler, fornya tre av desse og få fleire tre planta ut, slik at dei ikkje skulle gå ut. 

Poding var utført av Alf Lindal ved Gartnerhallen Reisersøl, men det var ingen naturleg 

institusjon som kunne ta imot trea som var laga. Difor vart det etablert samlingar kringom hjå 

privatpersonar som hadde interesse av gamle sortar. Mange tre (”genhaver”) vart planta i 

privathagane hjå Hans Kristian Rød på Søndre Sandøy, og hjå Kjell Bothne på Kirkeøy. Det 

vart også spreidd tre til mange andre småhagar rundt om på øyane. I 1992 planta dåverande 

ordførar i Hvaler, Ole Kristian Kjølholt, fleire tre på garden sin på Kirkeøy som del av ein 

historisk hage, og nokre tre vart planta på Kystmuséet Hvaler. Hans Kristian Rød har seinare 

poda opp dei sortane som står på Rød herregård og sett tre av desse sortane i sin hage på 

Sandørød. Samlingane på Hvaler er altså spreidde på fleire lokalitetar på øyane i Hvaler, med 

ulik status og omfang. 

Plantinga på Kystmuséet sin eigedom vart gjort fyrst og fremst for å få ei institusjonell 

forankring av prosjektet. Kystmuséet Hvaler hadde ikkje tilsette før i 1999, og frå 2006 vart 

dette museet del av det konsoliderte museet Østfoldmuseet i Sarpsborg. Det er etablert eit 

pomologisk utvalg etter same modell som i Lier, som består av Kjell Bothne og Hans 

Kristian Rød. Pomologisk utvalg har eigen bank-konto der midlane frå genressurssenteret vert 

sette inn og brukte til å dekka utgifter for medlemene i utvalget. 

I og med at ikkje alle arkiv vart vitja i 2007 er det ikkje råd å gje noko fullgodt bilete av 

klonarkiva på Hvaler. Såleis er det heller ikkje mogeleg å gje noko komplett liste for 

omfanget, eller kart for vurdering av sortane og trea. 

Stell av klonarkiva 

Pomologisk utvalg tek seg av klonarkivet på Kystmuséet Hvaler, elles vert klonarkiva stelte 

av dei som har trea i hagane sine. Eigedomar skiftar eigar, og det er stor skilnad i kor 

interesserte folk er i å stella trea. 

Bruk av frukta 

Klonarkivet på Kystmuséet Hvaler har for lite omfang til at frukta har nokon betydning. 

Derimot samlar pomologisk utvalg saman mykje frukt til utstilling på eplefestivalen om 

hausten – dette er både frå klonarkiva (”genhavene”) og frå mortrea der kvisten er samla. 

Informasjonstiltak og merking 

Eplefestivalen i Hvaler vert arrangert i samarbeid med Hageselskapet Hvaler den sundagen 

som fell nærast 20.september. Pomologisk utvalg har utstilling og salg av frukttre der kvart år. 

Det er mellom 700 og 1.000 menneske som vitjar denne festivalen årleg, der det også vert selt 

husflid og kunst. 

Trea i felta er merka med ”saue-merke” – grøne plastmerke med innprenta nummer på sorten 

(for eksempel 20,1, som betyr sort nr. 20 og tre nr.1 av den sorten). Merket er tydeleg og 

varig, men gir lite informasjon. 

6

Ingunn Espedal tok ein del av hovudoppgåva si ved NLH på trea i Hvaler fruktprosjekt i 

1992/93. Elles har det vore fleire avisartiklar om plantingane i prosjektet, og sist var det ein 

artikkel i Grobladet (nr 4/2006). 

Kystmuséet Hvaler sine heimesider ligg under Østfoldmuseet (www.ostfoldmuseet.no), og 

har ingen lenke eller omtale av klonarkiva. Pomologisk utvalg har utvikla heimesider for 

”Hvalerfrukt-prosjektet” og aktiviteten ved Kystmuseet, der ein kan lesa om prosjektet og 

klonarkiva (http://biblioteknett.no/alias/HJEMMESIDE/hvaler/pommolog.htm). 

Mortrea som det er teke podekvist av er merka med sortnr, og alle tre som er planta ut har sitt 

unike nummer ut frå dette. 

Seminar for klonarkiv-vertar vart arrangert i regi av Nordisk genbank på Hvaler den 22.- 

24.09.2000, der m.a. den svenske pomologen Anton Nilsson deltok og bestemte fleire sortar. 

Utveksling av plantemateriale 

Hans Kristian Rød produserer årleg 50-100 tre på bestilling med podekvist frå sin hage og 

mortre, og sel trea i samband med eplefestivalen i september. Det er også 5-6 leveransar av 

podekvist årleg, men dette har svært lite omfang. Podekvisten vert fakturert for 10 kroner pr. 

kvist + porto, medan prisen på frukttre er kr. 200. 

Generell vurdering av arkivet og forslag til tiltak 

Dei fleste klonarkiva vert drivne om lag som tre i ein privathage, medan den frukthistoriske 

hagen vert driven meir som ein kommersiell frukthage. Kompetansen til å ta seg av trea er 

svært variabel, men pomologisk utvalg har stor interesse av arbeidet og har tileigna seg mykje 

kunnskap. Ein del av trea på Sandørød var infiserte av virus, og bør ryddast så snart som råd. 

Eigaren var klar over forholdet, og hadde observert at virus vert spreidd frå tre til tre med 

skjere-utstyret. Trea på Skovheim var ikkje skorne, men hadde generelt god helse. 

Bortsett frå dei få trea som står på kystmuséet Hvaler sin eigedom står alle i private hagar, og 

ikkje alle er like interesserte i å formidla dette til andre. Den spreidde strukturen gjer 

Kystmuséet Hvaler/ Hvaler fruktprosjekt lite oversiktleg og vanskeleg å få inn i ei handterleg 

form for registrering på trenivå. Pomologisk utvalg bør bestemma seg for eit mindre tal hagar 

som skal inngå i det nasjonale nettverket, og syta for at desse hagane har dei sortane ein 

ynskjer å ta vare på. Dette kan for eksempel vera hagen på Sandørød, Botneløkka og Kjølholt 

i tillegg til den på Kystmuséet Hvaler. Plantingane på Sandørød er i aktiv bruk, har plantekart, 

og er planta i rekker slik at det er lett å finna fram til rett tre (NB! Virusbefengte tre må 

ryddast). Dei andre plantingane har eg ikkje vitja, men bør definerast på same måte i den grad 

eigarane er interesserte i å vera med på dette. Pomologisk utvalg har elles oversyn over 

korleis trea av dei ulike sortane er planta rundt om i kommunen. 

Når Genressurssenteret har fått inn plantekart, vil ein senda ut rekne-ark der det må førast på 

om treet er identifisert som rett sort, og kva helsetilstand det er i. Slik kan ein få oppgradert 

sikkerheita på kva sortar ein har, og kva tre ein bør fylgja meir nøye utover. 

7

Institutt for plante- og miljøvitenskap ved UMB 

Adresse: Postboks 5003, 1432 Ås 

Telefon/telefax: 64 96 56 02/ 64 96 56 15 

Web-adresse: http://www.umb.no/?avd=6 

Geografisk koordinat: 59° 40,120’N : 10° 46,139’A 

Ansvarleg institusjon: Universititet for miljø- og biovitenskap (UMB) 

Fagleg ansvar: Signe Hansen og Kari Grønnerød 

Rapporteringsansvar: Prof. emer. Finn Måge 

e-postadresse: Finn.mage@umb.no 

Signe Hansen (til venstre) og Kari 

Grønnerød har det daglege ansvaret for 

klonarkivet. Foto: 4.10.2007 

Den eldste plantinga i klonarkivet i Åsbakken 

ved UMB. 

Fakta om klonarkivet 

Universitet for miljø- og biovitenskap (UMB) heitte tidlegare Norges landbrukshøgskole 

(NLH), og institutt for plante- og miljøvitenskap (IPM) er ei samanslåing av fleire institutt 

som vart gjort i samband med omorganisering. Den høiere landbrugsskole på Aas vart 

grunnlagd i 1859, og nye frukt- og bærsortar vart tekne inn her til vurdering alt frå den fyrste 

tida. Dette arbeidet har halde fram heilt til nyleg, og her er plantingar med svært mange frukt- 

og bærslag som vert vurderte (m.a. eple, pære, plomme, søtkirsebær, surkirsebær, rips, solbær, 

stikkelsbær, jordbær og svarthyll). Instituttet har altså snart 150 samanhengjande år med 

sortsforsøk. Plantingane har vore oppfylgde av tilsette med svært høg kompetanse, men 

omorganiseringar ved UMB har ført til at det p.t. ikkje er tilsette i vitskaplege stillingar med 

ansvar for plantingane. Frilandsforsøk er lite prioritert i undervisninga ved UMB no. 

Statskonsulenten i hagebruk, Even Bratberg, har vore sentral i oppbygginga av klonarkivet 

ved UMB. Det vart gjort i nært samarbeid med professor Sigbjørn Vestrheim og pensjonert 

dosent Kåre Valset, som hadde eit kartleggingsoppdrag for NGB tidleg på 1980-talet. Då 

Vestrheim vart pensjonist, tok professor Finn Måge over ansvaret for klonarkivet. Både 

Bratberg og Måge er no også pensjonistar. Instituttet har kontakta Norsk landbruksmuseum 

for eventuelt å få dei til å ta over ansvaret for plantingane, men så langt er ikkje dette formelt 

klårlagt. 

8

Plantingane med gamle og nye frukt- og bærsortar ved IPM ligg i Åsbakken og i Kaia, og ligg 

inntil andre plantingar med arter og sortar frå inn- og utland. Bortsett frå den eldste plantinga 

frå 1983 er dei fleste plantingar ei blanding av nye sortar frå utlandet og norske sortar frå 

foredlingsprogram og andre kjelder. Det er såleis sortsobservasjonsforsøk, der det vert teke 

årlege notatar og gjort ulike kjemiske analyser. 

Trea er poda ved UMB, dei eldste på MM 106, og dei vart opprinneleg planta på 5 x 3 meter. 

Etter kvart vart feltet for tett, og i 2004 vart annakvart tre rydda, slik at dei no står på 5 x 6 

meter, noko som er meir høvande for denne typen tre. Mange av sortane er fornya og planta i 

nytt felt, og desse er poda på M26. 

Stell av klonarkivet 

Tilsette ved IPM utførerer skjering, evt. tynning og innhausting av frukt i klonarkivet, og 

vurderer kva tid det er trong for å setja inn planteverntiltak. Det vert også notert data for 

blomstring og avling, og det finst ei samling med foto over sortane. Slått, plantevern og 

ugrassprøyting vert utført av driftsavdelinga ved UMB på oppdrag for IPM. IPM vert 

fakturert for medgått tid for kvar arbeidsoperasjon, og IPM kjøper inn plantevernmiddel. 

Driftsavdelinga slår graset i feltet etter behov, ofte ein gong pr. veke i vekstsesongen. 


Det vert hausta inn ein del frukt til kjemiske analyser av sukker, syre, vitamin C og total 

antioksydant-aktivitet (FRAP), og til bruk i undervisning. Norsk landbruksmuseum arrangerer 

ein epledag i oktober, og då vert det også plukka inn ein del frukt. Elles er det sjølvplukk av 

frukt i feltet. 


Trea er merka med ein handskriven stikk-etikett som vert fornya etter behov. Ut over det er 

det ikkje noko skilt som viser kva rad og trenummer eller kva sortar som finst i feltet. 

Ein sundag kvar haust har Norsk landbruksmuseum ein epledag, og både Sigbjørn Vestrheim, 

Finn Måge og Einar Velure har delteke på denne dagen og m.a. bestemt sortar. Det er ikkje 

noko fast avtale om dette arrangementet, og i 2007 var det ingen av desse tre som deltok. 

Instituttet har omvisningar for studentar, hagelag og andre organisasjonar, og orientering om 

eldre, norske sortar vekkjer alltid interesse. 

Det står ingenting om plantinga på UMB sine nettsider. Søk på ”klonarkiv”, ”genetiske 

ressurser” og ”genressurser” på nettsidene gav heller ingen resultat 1.12.2007, så det tyder på 

at UMB ikkje har prioritert slik informasjon for dette fagområdet. 


Det vert levert ut litt kvist år om anna frå frukthagen ved IPM, men den vert ikkje fakturert. 


Klonarkivet ved IPM er det eldste som er del av det nasjonale nettverket, men det er ikkje 

klårt definert kva som er klonarkiv og kva som er sortssamling/ observasjonsforsøk. Dette har 

samanheng med korleis ein har utnytta felta i arbeidet ved instituttet. Ein er usikker på korleis 

arbeidet skal organiserast framover, i og med at Norsk landbruksmuseum ikkje ville ta over 

det eldste feltet. Det er også usikkert kor lenge framover plantingane vil bli ståande. 

9

Epletrea i Åsbakken har ein del kreft, men er elles i grei forfatning. I Kaia har nyplantingane 

ikkje så god vekst, men pærefeltet står fint. 

Dersom Norsk landbruksmuseum ynskjer å ha ein epledag kvar haust, ville det vore naturleg 

at denne institusjonen hadde eit meir formelt samarbeid med UMB om plantingane. Då må det 

også definerast kva planting som høyrer inn under deira ansvar. På denne måten vert trea her 

del av ei kulturformidling. Evt. dokumentasjon kan utførast i samarbeid med IPM. 

Klonarkivet ved instituttet vart tidlegare rekna som midlertidig, og når framtida til arbeidet 

med gamle sortar ved instituttet er så usikker, bør rydding vurderast dersom ikkje 

Landbruksmuseet ynskjer å ta ansvar for plantingane. Før rydding vert gjort, bør det gjerast 

ein innsats på å systematisera analyse-data som er utført i det eldste klonarkivet, og evt. 

supplera med kjemiske analyser dei næraste åra for å få dokumentert eigenskapar hjå desse 

sortane slik at ein har fleire års observasjonar for alle aktuelle sortar. 

Samla sett har UMB brukt mykje ressursar på klonarkivet gjennom meir enn 25 år, og det er 

samla ein heil del informasjon om eldre, norske sortar. Det beste ville vera om ein no kunne 

samanfatta alle resultata, og så vurdera framtida til feltet ut frå ei skriftleg samanfatning. 

Hedmarksmuseet - Stiftelsen Domkirkeodden 

Adresse: Strandveien 100, Postboks 1053, 2305 Hamar 


Web-adresse: www.hedmarksmuseet.no 

Geografisk koordinat: 60° 47,685’N : 11° 2,387’ A 

Ansvarleg institusjon: Stiftelsen Domkirkeodden org.nr. 962 388 663 

Fagleg ansvar: Aud Jovall 

Rapporteringsansvar: Aud Jovall 

e-postadresse: post@domkirkeodden.no/ aud.jovall@domkirkeodden.no 

Aud Jovall ved plantinga i Kvartgården, 

Domkirkeodden, Hamar, 3.10.2007 

Klonarkivet ved Jønsberg landbruksskole har 

mange av dei same sortane som 

Domkirkeodden. 3.10.2007 

10


Hedmarksmuseet, som er ein del av det konsoliderte museet Domkirkeodden, ligg på 

Domkirkeodden i Hamar. Klonarkivet i frukt er spreidd på fleire av tuna på området, og er 

fritt tilgjengeleg alle dagar. Museet har også ein stor urtehage, som ligg innafor porten og er 

avlåst utanom opningstidene. 

Starten på klonarkivet var at Cecilie Jensen v/Domkirkeodden, gjekk ut med ei oppfordring til 

publikum om å vera med på å ta vare på levande kulturminne, og det kom respons frå Hamar, 

Løten, Ringsaker og Stange. Deretter vart det samla inn sortar som dei fann interessante, og 

ho hadde støtte m.a. frå faglærar Torbjørn Kvisselien på Jønsberg landbruksskole. Den fyrste 

podinga vart utført av Bjørn Hageberg på Vea i 1991, men det vart også samla inn og poda tre 

i 1992 og 1993. Alle trea vart poda på Antonovka. Dei fleste trea vart planta på 

Domkirkeodden om hausten 1991, medan plantinga på Jønsberg vart utført i 1993 og hausten 

1994. Dublettar vart planta langs parkeringsplassen på Domkirkeodden. Elles er det ein del 

eldre frukttre som står inne på området, men desse vert ikkje rekna som del av klonarkivet. 

Trea på museumstunet er planta i Kvartgarden, Stor Deglum, Rosenlundstua og Åsgarden. 

Dei er planta med helst stor avstand (6 x 4 meter), og har fått utvikla fri kruneform. Trea på 

Jønsberg er planta i rekkjer som eit samanhengjande felt, og det feltet vert fylgt opp av 

Torbjørn Kvisselien, som er pensjonist. Mange av trea på Jønsberg er dublettar av feltet på 

Domkirkeodden. Feltet på Jønsberg landbruksskole (http://www.jonsberg-landbruk.vgs.no/) 

ligg på koordinat 60°45,055N:11°12,427A, 215 m.o.h. 

Aud Jovall har hatt ansvaret for klonarkivet dei siste 2 åra, og ho har også ansvaret for 

urtehagen. Trea i klonarkivet vart nummererte ved inntak og planting, men på eitt eller anna 

tidspunkt er nummereringa endra, og det er vanskeleg å identifisera alle sortane korrekt. Aud 

Jovall har ved hjelp av dei føreliggjande innsamlingsskjema for podekvist, etter beste evne 

tilbakeført nummereringa slik den var frå starten. 

Det er plass til ein del fleire tre i området inne på Domkirkeodden, men vinteren på Hamar er 

kald, og det må vurderast som del av ein samla nasjonal strategi kva sortar som bør plantast 

inn. 


Tilsette ved Domkirkeodden si driftsavdeling held plenane rundt frukttrea kortklipt i 

sesongen. Aud Jovall og Karin Bieltvedt tek seg av skjering og innhausting, men det vert 

ikkje brukt plantevernmiddel på trea. Even Bratberg og Sigbjørn Vestrheim, saman med dei 

lokale pomologane Johannes Thorsrud og Lennart Melbye, har også bidrege med skjering av 

trea i fleire år, og gitt råd og rettleiing. 


Frukta vert brukt som bordfrukt for dei tilsette, og dei har også pressa saft som har vore nytta 

ved ulike tilstelningar. Museet kjøpte si eiga fruktpresse i 2007. 


Trea på området er merka med plastlaminert etikett. I tillegg er det oppsett eit større 

informasjonsskilt som fortel om fruktklonarkivet på Domkirkeodden. 

Heimesidene til museet (www.hedmarksmuseet.no) har fyldig omtale av urtehagen, men 

ikkje av klonarkivet. 

11

For to år sidan hadde dei mykje eple, og arrangerte ein ”eple-slangdag”. Det vart då delt ut ein 

brosjyre om klonarkivet, og det var mykje folk innom. Brosjyra er tilgjengeleg for publikum i 

museumsbutikken heile sesongen. I fjor arrangerte dei ein kveld med tema ”eplets 

egenskaper” då dei pressa frukt og laga eplekaker. På det arrangementet dektok 30-40 

personar. Slike arrangement vert gjort ad hoc, det er ikkje noko faste arrangement dei deltek i. 


Museet sender gjerne ut podekvist på førespurnad. So langt har det vore liten etterspurnad 

etter kvist, noko som kan ha samanheng med lite marknadsføring av tilbodet. Kvisten vert gitt 

bort gratis. 


Plantinga på Domkirkeodden har fått ny ansvarshavande, og med det alle utfordringar som 

ligg i å finna fram i dokumentasjon og avtalar som er gjort. Dette har vore ei stor utfordring, 

og alt er enno ikkje på plass. 

Trea i klonarkivet på Domkirkeodden er poda på sterktveksande grunnstamme og er kanskje 

ikkje forma slik ein kunne tenkt seg det i ein frukthage. Dei er likevel i god trivnad, og det at 

dei har fleire greiner langt nede ved basis er med på å verna trea mot skade av grasklippar. I 

og med at trea ikkje vert sprøytte, må ein rekna med sterke åtak av skurv og rognebærmøll i 

enkelte år. For å redusera smittepresset av skurv, er det viktig at trea ikkje vert for tette, og 

lauvet bør fjernast om hausten. 

Klonarkivet på Jønsberg er ei underavdelinga av arkivet på Domkirkeodden, men det er ikkje 

sikkert at dei trea som er på Jønsberg treng ha nokon funksjon i bevaringsstrategien. Noko 

anna er om Jønsberg ynskjer å ha desse gamle fruktsortane. Det er ikkje drøfta med Jønsberg 

kva mål eller ynskje dei har for plantinga si. Etter mitt syn er det ikkje rett at Domkirkeodden 

skal ha noko ansvar for dei trea som er plasserte på Jønsberg. Det må i så fall regulerast i ein 

skriftleg avtale som spesifiserer kva som skal gjerast, og om det skal vera noko godtgjersle for 

arbeidet. Trea på Jønsberg er i variabel forfatning. 

Ein stor del av eplesortane på Domkirkeodden er små, gule eple, og dette er utan tvil frøeple. 

Slike eplesortar har svært liten verdi, og eg vil tilrå at alle slike tre vert merka ut neste haust 

og rydda. Deretter bør ein vurdera om det er sortar som bør plantast inn i staden. Etter mitt 

syn bør ein også få identifisert dei eldre frukttrea som står inne på museumsområdet, og ta dei 

inn som del av klonarkivet. 

Lier bygdetun 

Adresse: Paradisbakkene 29, 3400 Lier 

Telefon/telefax: 34 84 69 25 / 34 84 69 26 

Web-adresse: www.lier-bygdetun.no 

Geografisk koordinat: 59° 47,993N : 10° 15,508 A (Inni frukthagen) 

Ansvarleg institusjon: Lier bygdetun - Org.nr. 977 113474 

Fagleg ansvar: Pomologisk utvalg 

Rapporteringsansvar: Pomologisk utvalg v/Olav Garås 

e-postadresse: lierbygdetun@hotmail.com 

12

Kommunikasjon mellom Norsk genressurssenter og klonarkivet går direkte til leiar av 

pomologisk utvalg. 

Pomologisk utvalg ved informasjonstavla for 

klonarkivet. Frå venstre: Fredrik Aasland, 

Andreas Tveten, Osmund Gilje, S.H. Hjeltnes, 

Andreas Hørthe, Bernt Frogner, Kristoffer 

Hellum og Olav Garås. Foto: Harald Saue, 

som også er medlem Pomologisk Utvalg. 

Oversiktsbilete frå øverst i frukthagen 

Frå venstre: Andreas Hørthe, Harald Saue 

og Kristoffer Hellum. 22.08.2007 

Fakta om klonarkivet: 

Gamle sortar frå området vart samla inn fyrst på 1980-talet og formeira av Østvold 

planteskule. Då Lier historielag kjøpte eigedomen Nedre Overn i 1989, vart trea utplanta her 

frå 1990 og 1991. Lier bygdetun er ei eiga stifting med kommunal støtte, og har ein fast tilsett 

i 20% stilling. Det vart etablert eit ”pomologisk utvalg” som syter for alt praktisk kring 

klonarkivet. Dette utvalget består av 8 personar som i hovudsak er pensjonerte fruktdyrkarar 

frå området. Pomologisk utvalg har eigen bank-konto der årlege midlar til drift av klonarkivet 

vert plasserte. 

Klonarkivet består i dag av 190 trær av over 80 sortar. Trea er poda på sterktveksande 

grunnstamme A2 for at dei skal sleppa støtte, og er planta på 6 x 4 meter. Opprinneleg vart 

det ofte planta 4 tre av kvar sort, der 2 var ”reservetre”. Mange av desse er seinare poda om til 

andre sortar. 


Alt handarbeid i feltet vert utført på dugnad av pomologisk utvalg og eit nettverk som dei 

ringjer til når noko skal gjerast. Dette er arbeid som skjering, innraking av kvist, tynning, 

hausting og sal/avhending av frukt. Slått i feltet vert utført av parkvesenet i Lier kommune, 

medan det vert leigd inn yrkesfruktdyrkarar til å utføra plantevern og ugrassprøyting i feltet. 

P.t. er det Ragnar Swift som utfører dette arbeidet. Pomologisk utvalg betalar for innleigde 

tenester, og dekkar direkte utlegg i samband med klonarkivet. 


Frukta vert gitt til barnehagar og sjukeheimar i området, og på kulturminnedagen den andre 

helga i september er det sjølvplukk. Marius Egge pressar og pasteuriserer mykje eplesaft for 

dei, som vert selt ved ulike anledningar. 

13


Lier bygdetun vart vald som tusenårsstad i Lier, og det vart då sett opp ei informasjonstavle 

om klonarkivet der det står litt historikk og kva sortar som er i feltet. 

Pomologisk utvalg deltek på eplefestivalen i Lier (www.eplefestivalen.no) med utstilling av 

frukt, og bestemmer sortar som folk har med frå hagane sine. Mellom 6.000 og 7.000 personar 

var innom eplefestivalen i 2007. I fjor vart det også arrangert julemarknad med sal av eple og 

fruktprodukt på bygdetunet. 

Det har vore fleire innslag i TV og radio frå klonarkivet, m.a. i ”Norge rundt” og ”Naturens 

verden”. 

Alle rader og tre i feltet er merka med plastlaminert etikett, men ein er lite nøgd med denne 

måten å merka på for etikettane er ikkje særleg varige, og dei er lite synlege når bladverket 

kjem på trea. 

Lier bygdetun har eiga web-side med omtale av frukthagen. Den tidlegare sida 

(www.lierbygdetun.com) hadde vesentleg meir informasjon om klonarkivet enn den som er 

operativ pr. november 2007. Det er teke mykje dias og fargefoto av sortane i feltet, men dei er 

ikkje scanna og tilrettelagt for web. 

På Lier bygdetun er det etablert ei samling av stauder og roser i tillegg til klonarkivet i frukt. 

Det vil såleis vera mest aktuelt å plassera ei informasjonstavle med plantearven ved 

parkeringsplassen. 


Mattilsynet har inspisert frukthagen og gitt løyve til sending av podekvist. Det er lite 

etterspurnad etter kvist, oftast 1-2 kundar pr. år. Kunden vert fakturert for 15 kroner pr. kvist 

+ 50 kroner til dekking av porto. 


Klonarkivet vert drive om lag som ein kommersiell frukthage, og det er god kompetanse til å 

ta seg av det praktiske kring arkivet hjå pomologisk utvalg. Trea har generelt god helse og er i 

god trivnad. Trea står på eigedom som Lier bygdetun eig, og blir brukte aktivt som del av 

bygdetunet si verksemd. Bygdetunet har 100 daa jord, og det er såleis rom for utviding av 

arkivet, men personalressursane set avgrensingar for kor mykje ein kan ta på seg. Det meste 

av arbeidet i feltet vert utført av pensjonistar på dugnad, og det er usikkert korleis 

rekrutteringa vil bli til dette arbeidet på lengre sikt. 

Trea i feltet er lette å finna i og med at dei kan identifiserast med rad og trenummer. Derimot 

gir innpoding sjanse for samanblanding av sortar og problem i dokumentasjonssamanheng. Eg 

vil difor tilrå at desse trea blir rydda og at det vert planta inn nye tre av dei sortane som går ut. 

Dette må sjølvsagt vurderast ut frå korleis ein vil bruka desse trea. Om dei berre skal ha 

funksjon for å produsera frukt til ymse føremål i bygdetunet, kan dei stå. Problema er knytta 

til dokumentasjon i genressurs-samanheng. Dei kan evt. takast ut frå desse registra om ein vel 

å lata dei stå. 

14

Norsk hagebruksmuseum 

Adresse: Dømmesmoen, 4885 Grimstad 

Telefon/telefax: 37 04 93 20/- 

Web-adresse: http://hagebruksmuseum.no/hagebruksmuseet.html 

Geografisk koordinat: 58° 21,220’ N : 8° 34,478 A 

Ansvarleg institusjon: Norsk hagebruksmuseum org. Nr. 983 225 020 

Fagleg ansvar: Dagleg leiar Vivian Stølen 

Rapporteringsansvar: Vivian Stølen 

e-postadresse: nhm@gbm.no 

Sentrale personar ved Norsk 

hagebruksmuseum: Vivian Stølen, Idar 

Magne Martinsen, Kristen Leifsen. 

Klonarkivet ved Norsk hagebruksmuseum. 

5.09.2007. 


Norsk hagebruksmuseum er ei eiga stifting som det står 20-30 lag, organisasjonar, 

enkeltpersonar og bedrifter bak. Dei er no inne i slutten av ein 2-års prøveperiode som del av 

Grimstad by’s museer (www.gbm.no), og det er mykje som tyder på at dei kjem til å bli fast 

del av denne organisasjonen. Dersom dette skjer, vil den opprinnelege organisasjonsforma bli 

borte. Grimstad by’s museer er ikkje konsolidert museum, men får kommunal støtte. Vivian 

Stølen har 45% stilling som leiar ved Hagebruksmuseet. 

Norsk hagebruksmuseum ligg på eigedomen som den tidlegare gartnarskulen på 

Dømmesmoen låg på, og Statsbygg er eigar. Høgskolen i Agder har leigd Dømmesmoen og 

hatt undervisning her, men høgskulen vart oppgradert til Universitetet i Agder (UiA) i 2007. 

Det vert no bygd opp campus nær Grimstad der all undervisning skal føregå, og ein veit ikkje 

kva som vil skje med bygningar og driftsapparat på Dømmesmoen etter dette. Etter planen 

skal dette skje i 2010. 

Klonarkivet ved hagebruksmuseet vart etablert etter ei kartlegging av gamle frukt- og 

bærsortar på Sørlandet i 2003. Kartlegginga vart gjennomført av Ingunn Espedal, og 

genressursutvalget for kulturplanter støtta prosjektet. 

Trea vart poda på M26 av Alf Lindal i 2003/2004, og stod på Landvik før dei vart planta ut i 

2006. Ein del vart også utplanta i 2007. Trea har planteavstand på 4,5 x 2,5 m. Det var ein del 

15

snøbrekk på trea vinteren 2006/07, og mange tre måtte skjerast kraftig tilbake. Det har lett for 

å leggja seg ein del snø bak bygningen som ein ser på biletet over til høgre. 

Det er rom for stor utviding av arkivet dersom det vert stilt ressursar til rådvelde. På det 

området plantinga står i dag, er det ikkje plass til særleg fleire tre. 


NHM betalar 24’ i årleg leige for huset, men betalar p.t. ikkje for jorda. Dei brukar jord etter 

avtale med driftstenesta som vert leia av Kristen Leifsen. Driftstenesta gjer arbeidet som 

trengst vederlagsfritt, når dei har tid. Det vert sprøytt med Roundup rundt trea, og graset vert 

halde kortklipt. Direkte utlegg knytt til staur, skilting og planting vert betalt av NHM. Ein er 

usikker på korleis stellet skal organiserast etter at UiA trekkjer seg ut av Dømmesmoen, men 

det må bli ei løysing for heile park-arealet på Dømmesmoen. 


Plantinga er så ny at det er lite frukt på trea enno, og den som vert hausta, vert brukt på 

utstillinga på epledagen om hausten. 


Trea er merka med ein plastlaminert etikett som er festa på ei aluminiumsplate. Denne plata er 

festa på stauren som kvart tre er støtta til. 

Ein sundag kvar haust har Norsk hagebruksmuseum ein epledag, der folk kan koma og få 

bestemt fruktsortar, kjøpt epleprodukt, det er epleutstilling, eplekakekonkurranse og 

samlingane er opne. I juryen for eplekakekonkurransen sit m.a. ein domar frå ein av dei mest 

”hippe” restaurantane i Grimstad, og 3 fagpersonar bestemmer fruktsortar (Jon Fløistad, Mass 

Birkeland og Ingunn Espedal). Epleutstillinga står framme i 3-4 veker. 

Norsk hagebruksmuseum sine heimesider (www.hagebruksmuseum.no) ligg under Grimstad 

bys museer, men i og med at frukt-plantinga er så ny, ligg det ikkje informasjon om denne på 

heimesidene. 


I og med at trea enno er små, har det ikkje vore levert kvist frå hagen 


Klonarkivet på Norsk hagebruksmuseum har ei fin tilknytning til den rikhaldige plantinga på 

Dømmesmoen, og til konservesindustrien til Fuhr. Trea er planta på medels sterk 

grunnstamme, og nye tre vil bli planta på endå svakare stamme (M9). Dei står på rekkjer, det 

er lett å identifisera kvart tre, og trea er i god trivnad. Arkivet er eitt av dei nyaste i nettverket 

av klonarkiv, og inneheld ikkje så mange sortar. Størst usikkerheit er knytta til organisatoriske 

tilhøve kring eigedomen på Dømmesmoen, i kva grad ein kan dra nytte av driftsapparatet der, 

og kostnadane med dette i framtida. Driftsapparatet ved Dømmesmoen har god kompetanse til 

å ta seg av plantinga. Ein vil tilrå at pæresorten Precoce de Trévoux ’Dømmesmoen’, som er 

ein storfrukta mutasjon, funnen på Dømmesmoen, vert teken inn i klonarkivet. Sameleis den 

lokale pæresorten ’Dalholtpære’. 

16

Lund bygdemuseum og kulturbank 

Adresse: Nystedvn., 4460 Moi 

Telefon/telefax: 51 40 17 05/51 40 14 29 

Web-adresse: www.lundmuseum.no 

Geografisk koordinat: 58° 26,906N : 6° 33,058 A 

Ansvarleg institusjon: Lund bygdemuseum og kulturbank/ Lund kommune 

Fagleg ansvar: Per Christoffer Salvesen 

Rapporteringsansvar: Per Christoffer Salvesen 

e-postadresse: kulturbank@lundmuseum.no 

Klonarkivet ved Lund bygdemuseum og 

kulturbank sett mot sør 

Per Christoffer Salvesen i klonarkivet. 

6.09.2007 


Lund bygdemuseum og kulturbank er eit reint kommunalt føretak, og har ikkje org.nr. i 

Brønnøysundregistrene. Det ligg på prestegarden i Lund, som er eigd av opplysningsvesenets 

fond. Organisasjonen har eit styre på 5 personar der tre er politisk valde og 2 er frå museets 

venner. Dagleg leiar er sekretær for styret. Det er etablert ei venneforeining som gjennomfører 

dugnad og organiserer vakthold, og alle som har interesse for bygda og museet kan delta i 

denne foreininga. Det er ingen kontingent – den ligg i innsatsen den enkelte utfører for 

museet. Per Chr. Salvesen er tilsett dagleg leiar i 40% stilling. Årsmøtet vert halde i 

februar/mars, og dit kjem 30-40 personar som går gjennom sakene som ligg ope for alle på 

internett. 

Klonarkivet kom i stand etter at Salve O. Salvesen i 1991 tok inititativ til å samla inn 

fruktsortar i området. I tidlegare tider var det dyrka mykje frukt av alle 4 fruktartene i Moi 

(særleg på Lindland, Skåland og Strannen), men det er no ikkje handelsdyrking av frukt, og 

mange sortar heldt på å forsvinna. Sortimentet i området hadde ein del særeigenheiter, m.a. 

var Gullspir (Golden Spire) ein god del dyrka i Moi, sameleis Raud Ananas. Etter innsamling 

vart tre poda på Lyngdal jordbruksskule. Gartnar Bryne kom også med ein heil del materiale 

til dei før han døydde, m.a. ”Forbedret Foss”. Han hadde stor interesse av arbeidet som var 

sett i gang. (Det er om lag 1 ¼ time mellom Bryne og Moi). Det vart også funne materiale ved 

turberkulose-sanatoriet på Skånland, der dr. Wahl stod bak innføring av fleire sortar. Det har 

ikkje lukkast å identifisera alle sortane som står der, men ein del er fornya i regi av 

bygdemuseet. 

17

Lund bygdemuseum og kulturbank skil mellom kulturbank og bygdemuseum. Det som ligg i 

bygdemuseet er donasjonar, medan det som er i kulturbanken kan dei som har lagt det inn når 

som helst koma og ta ut igjen. Om sommaren tek dei inngangspengar på museet, men om 

vinteren er det gratis inngang, slik at pensjonistar og andre kan møtast over ein kaffikopp og 

prata. Det er ei kolossal samling av gjenstandar etter ein rik handverkstradisjon i Moi, t.d. 

rokkefabrikk, bødkerarbeid, smie-arbeid og møbelarbeid. 

Venneforeininga disponerer eigen frukt-konto der m.a. midlane frå genressurssenteret vert 

sette inn. Denne kontoen dekkar utgifter knytta direkte til frukthagen. 

Feltet er på ein lun stad med morene under, planta på 5x4 m, og epletrea er poda på M26. Det 

er rom for utviding av klonarkivet, men avgrensinga ligg i kor mykje ressursar ein kan leggja i 

det, og ein må evt. utvida det inngjerda området. 

Hovudmålet deira er at sortane ikkje forsvinn, men ein ser at ikkje alt har nokon verdi. Difor 

er dei meir kresne på kva dei tek inn i plantingane no enn i starten. 

Stell av klonarkiva 

Lund kommune slår graset i klonarkivet, og 3-4 sommarvikarar som jobbar i kommunen tek 

litt arbeid i frukthagen. To guidar som er på museet om sommaren vert sette til frukt-tynning 

eit par dagar. Det som vert gjort av plantevernarbeid tek Per Chr. Salvesen seg av, medan 

venneforeininga har ein sentral posisjon under epledagane og bidreg også aktivt i ulike 

arbeidsoppgåver i klonarkivet. Det vert brakka under trea med Roundup, og om hausten vert 

det gjennomført ei koparkalk-sprøyting med med ryggtåkesprøyte. 


Venneforeininga har fyrsterett til å få frukt, elles kan kven som helst forsyna seg. Skulen 

brukar også ein del, og porten står open slik at ungane slepp å klatra over gjerde for å finna 

frukt. Det vert no vurdert å kjøpa inn ei fruktpresse, slik at det også kan lagast eplesaft. 


Ved klonarkivet og husmannsplassen ”Haien”, som ligg like ved klonarkivet, er det sett opp ei 

stor informasjonstavle som fortel om innsamlinga og bakgrunnen for klonarkivet. Alle tre er 

merka med ei plate som er laga av Moen bjøllefabrikk, og denne plata er festa på ei treplate 

som er montert på ein kort staur. På desse skilta står sortsnamnet og garden som sorten er 

funnen på. 

Web-sidene til Lund bygdemuseum og kulturbank (www.lundmuseum.no) inneheld mykje 

informasjon om frukthagen, og det føreligg også ein god del fotografisk materiale som enno 

ikkje er scanna og tilrettelagt for eit digitalt medium. 

Lund bygdemuseum og kulturbank brukar frukthagen mykje i undervisning for barne- og 

ungdomsskulen som ligg like ved, og dei brukar eple aktivt i marknadsføring av museet. 

Ungane på skulen er i frukthagen mest kvar veke i vekstsesongen. 

Om hausten vert det arrangert 2 epledagar, den fyrste i samband med kulturminnedagen, og 

den andre litt seinare. Då vert det plukka inn prøvar av sortane og sette fram i bytter med 

namn, slik at folk kan få sjå sortane. Desse tilstelningane vert haldne på husmannsplassen 

”Haien”, og dette er dei dagane med desidert mest folk på museet. 

18

Ved oppstarten av innsamlinga var det fleire avisartiklar om aksjonen. Sommaren 2007 hadde 

VG vurdering av ulike severdigheiter langs hovudferdselsårene i Noreg, og den 1. august vart 

Lund kulturbank og bygdemuseum vurdert. Dei fekk 5’ar på terningen, og dette var ei stor 

anerkjenning av arbeidet som er gjort der. 


Det blir skore litt kvist som folk hentar sjølve i frukthagen, men det vanlegaste er at dei tek 

opp bestilling av tre på eplesundagane, og leverer tre på dei dagane neste år. Det har stort sett 

vore ein gartnar i museums-styret som har laga tre. 


Klonarkivet på Lund bygdemuseum er inngjerda med netting mot rådyr, og trea er planta i 

rekker. Det finst eit flott handteikna plantekart i A2-format, og alt materiale som er teke inn er 

skrive inn i ei bok med opplysningar om materialet. Trea er planta på M26, men på grunn av 

klimaet og at det ikkje vert sprøytt så mykje, er det ein god del kreft i feltet. Ein har no gått 

over til Antonovka som grunnstamme, og det ser ut til å gje mindre kreft-problem. Det er 

ynskje om å sprøyta minst mogeleg i og med at plantinga er brukt så mykje i undervisning. 

Klonarkivet på Lund bygdemuseum er ei konsentrert planting som er grei å finna fram i, og 

trea er generelt i god trivnad. Plasseringa av hagen i nær tilknytning til museumsbygg og ei 

sterk tilknytning til Lund kommune gjer dette arkivet robust med tanke på framtida. Likevel 

er det heilt avhengig av den sterke personlege interessa til dagleg leiar og venneforeininga. 

Det kunne vore vurdert ei ekstra sprøyting med koparkalk (ei om våren og ei om hausten), og 

i tillegg kunne det vore raka vekk lauv om hausten for å redusera smittepresset med 

epleskurv. 

Vigatunet 

Adresse: 4130 Hjelmeland 

Telefon/telefax: Ryfylkemuseet: 52 79 29 50/ 52 79 29 51 

Web-adresse: www.ryfylkemuseet.no og 

http://www.ryfylkemuseet.no/index.php?Lang=NO&ID=28 

Geografisk koordinat: 59° 12,594N : 6° 6,947’A 

Ansvarleg institusjon: Ryfylkemuseet, Nordenden 14, 4230 Sand. Org.nr. 970 916 482 

Fagleg ansvar: Trygve Brandal (Åse T. Jensen) 

Rapporteringsansvar: Trygve Brandal (Åse T. Jensen) 

e-postadresse: trygve@ryfylkemuseet.no 

19

Åse T. Jensen og Trygve Brandal ved 

steinmuren som avgrensar det eldste 

klonarkivet i Vigatunet. 19.09.2007 

Den frukthistoriske hagen i Vigatunet. 

Nyplanting inngjerda til høgre 


Vigatunet er bnr 1 under gnr 71 i Hjelmeland, og er del av det konsoliderte Ryfylkemuseet i 

Sand i Ryfylke. I alt 24 avdelingar i dei 8 kommunane i Ryfylke (Suldal, Hjelmeland, Finnøy, 

Strand, Forsand, Sauda, Rennesøy og Kvitsøy), er del av dette museet. Det er full drift på 

bruket, og det budde folk i bygningane som museet disponerer fram til på 1950-talet. Eigaren 

av bruket inngjekk ein 50-års avtale med museet i 1970 som omfattar både hus og ein del jord 

der det er planta ein frukthistorisk hage. Denne avtalen vart reforhandla i 2006 då det vart 

planta ein ny frukthistorisk hage ved den gamle. 

Det er guidar i Vigatunet om sommaren, og elles er det ope for folk å gå i den frukthistoriske 

hagen. Tidlegare hadde Åse T. Jensen ansvar for Vigatunet som tilsett i Hjelmeland 

kommune, men ho er no pensjonist. 

I 1988 samla Åse T. Jensen saman med heradsgartnar Terje Pundsnes inn historiske 

fruktsortar frå Ryfylke. Ein del vart også samla frå Haugalandet. Trea vart poda ved UMB på 

Ås, og planta på brun plast i 1990. Plommene vart planta på 3 meters treavstand, medan resten 

av plantinga vart sett på 3 x 1,75 m. Grunnstamme til eple var A2 og til pære var det 

frøstamme. Etter kvart har denne plantinga vorte svært tett (jfr. Bilete over). I 2002 og 2003 

vart det gjort ein ny innsamlingsrunde av Magne Meltveit og Gudmund Eiane, og trea vart 

alne opp i Eirik Stople sin planteskule på Tau. Ein gjekk då over til Antonovka som 

grunnstamme. Eit nytt felt vart planta i 2006 og då vart det nytta planteavstand 5,5 x 3,5 m. 

Her er tanken å skjera litt i starten, og seinare lata trea få ei meir fri kruneform. Dette feltet er 

inngjerda mot sau og rådyr, og kvart tre er festa til ein stokk. Jorda kring trea er dekka med eit 

oppklipt transportbelte av gummi. Det er mogeleg å få plass til 10-15 tre meir enn det står no. 

Det er planlagt å skjera ned annakvar rad og annakvart tre i dei radene som står att i den eldste 

plantinga, slik at tre-avstanden vert 6 x 3,5 meter. Når det vert skore ned tre slik, vil ein del av 

sortane gå ut. Det vert teke podekvist av desse sortane, og ein vonar å redda alle sortane som 

er i samlinga i dag. Denne eldste plantinga har ei fin avgrensing med ein natursteinsmur på 3 

sider og ein liten bekk på den siste sida. 

Det har vore ei frukthistorisk gruppe knytt til drifta av frukthagen i Vigatunet. Den har vore 

samansett av folk frå Hjelmeland kommune, Ryfylke fruktdyrkarlag, grunneigaren og 

representantar frå Ryfylkemuseet. Gruppa har ikkje vore særleg aktiv, men fruktdyrkarlaget 

20

og pensjonerte fruktdyrkarar har assistert noko i skjering, og det har vore dugnad i samband 

med nyplanting der gruppa har delteke. 

Den eldste hagen hadde opprinneleg 139 tre, og det er planta 90 tre i den nye hagen. Etter 

uthogging av tre i den gamle hagen består samlinga i Vigatunet av 93 sortar, i tillegg 6 sortar 

som må fornyast sidan dei går ut etter uthogginga. Totalt kan det altså bli 99 sortar samla i 

hagen. 


Ryfylkemuseet syter for at det vert slått i den nyaste plantinga, medan den eldste hagen er så 

tett at det er vanskeleg å utføra anna arbeid enn skjering der. Tidlegare sprøytte Åse T. Jensen 

med ryggtåkesprøyte i feltet, men det har ikkje lukkast å få fruktdyrkarar til å ta sprøytinga i 

hagen etter at ho slutta med dette. Handarbeidet i hagen vert organisert av Ryfylkemuseet og 

utført i samarbeid med den frukthistoriske faggruppa, men det har ikkje lukkast å få denne 

gruppa til å engasjera seg sterkt i frukthagen. 


I og med at trea står så tett, har det ikkje vore så mykje frukt dei siste åra, men det er delt ut 

smaksprøvar av frukta på kveldssæta i Vigatunet, som vert arrangert kvar haust. 


Trea i feltet er merka med ein plastlaminert etikett, men dei har trekt mykje vatn og er ikkje så 

godt synlege lengre. Det finst eit godt kart over plantinga der alle tre er nummererte, og det er 

greitt å finna fram til sortane i feltet sjølv om ein del etikettar er borte. 

Heimesidene til Vigatunet (http://www.ryfylkemuseet.no/index.php?Lang=NO&ID=28) gjev 

litt opplysningar om den frukthistoriske hagen. 

Kvart år vert det arrangert ein stor festival på Hjelmelandsvågen – ”Norsk Frukt- og 

Laksefest” (www.fruktoglaks.no), som samlar fleire tusen tilreisande. Her er både 

kulturarrangement med konsertar og underhaldning, utstillingar, ulike aktivitetar og 

konkurransar. Sentralt i dette arrangementet står laksenæringa (Marine Harvest, som er eit 

stort lakseslakteri) og Ryfylke fruktdyrkarlag. På dette arrangementet har det vore invitert 

foredragshaldarar til å fortelja om frukt (Sigbjørn Vestrheim), og Inger Hjalmarsson frå NGB 

var på festivalen eitt år. Vigatunet ligg 4-5 km frå Hjelmelandsvågen, og er ikkje så eigna til å 

samla mykje folk. Det er likevel mogeleg å vera til stades på dette arrangementet med 

utstilling og orientering om samlinga i Vigatunet. 

Stovene i Vigatunet er nær autentiske, og kvar haust vert det arrangert kveldssæte i Vigatunet. 

Historielaget og mållaget er involverte i dette arrangementet, som har fokus på kulturvern og 

inneheld foredrag eller kåseri og musikk. På kveldssæta deltek 25-30 personar og det vert då 

orientert om nytt frå den frukthistoriske hagen og delt ut smaksprøvar. 


Det har vore levert litt kvist frå hagen tidlegare, men dei siste 2-3 åra har det ikkje vore 

etterspurnad etter kvist. Når dei har sendt, har dette vore gjort vederlagsfritt. 

21


Ryfylkemuseet har gjort eit grundig arbeid med innsamling, og har vurdert mange sider med 

plantinga når dei etablerte den nye plantinga. Even Bratberg vitja dei hausten 2006 og gav dei 

faglege råd. Vigatunet ligg i eit område med fuktig klima og det har lett for å byggja seg opp 

stort smittepress m.a. av skurv og kreft. Særleg i den eldste plantinga som er svært tett, var 

dette synleg. Trea i den plantinga er ikkje i særleg god trivnad, og ein del held på å gå ut p.g.a. 

kreft. Når ein ryddar så mykje tre som det er planlagt, vil det bli luftigare inne i plantingane 

og det vil koma til lys. Dersom ein fyl dette opp med skjering og aller helst ein del 

handsamingar med plantevernmiddel, kan det vera mogeleg å få kontroll over 

sjukdomssituasjonen. Ein må då få kontakt med ein fruktdyrkar som har rifle-uttak på 

tåkesprøyta, for det er uråd å koma til i feltet med traktor-tåkesprøyte. Når ein skjer ned trea, 

bør snittflata smørjast med Roundup så snart som råd, slik at det ikkje veks opp rotskot. 

Ein del tre i den nye plantinga har ikkje kome skikkeleg i gang med veksten. Det er ikkje råd 

å sjå noko opplagd grunn til dette. Ein kan evt. ta ein jordprøve og sjå om det er noko 

ubalanse i næringstilførsla, elles vil nok trea skyta til etter kvart. 

Smittepresset i feltet er så stort at dei mest skurv- og kreft-utsette sortane bør ryddast slik at 

dei ikkje smittar andre tre. Dette gjeld t.d. pæresorten Amanlis. Den sorten finst andre stader, 

og krev eit omfattande plantevernprogram om ein ikkje er i eit tørrare klima. 

Når tre vert hogne, oppstår det problem med nummerering. Eg vil på det sterkaste tilrå at ein 

held på det opprinnelege nummersystemet, elles er det stor fåre for samanblanding av sortsidentifikasjon 

i datasystema. Det har mindre å bety om nummerrekkja er samanhengjande. 

Den største utfordringa er å få aktivisert den frukthistoriske gruppa slik at ein får stelt felta på 

ein betre måte. Dette vil gje finare frukt som kan nyttast til informasjon og ulike tiltak frå 

Vigatunet si side. Det er å håpa at når trea vert meir handterlege, vil det også bli lettare å 

motivera folk til å gjera ein jobb. 

Hardanger folkemuseum 

Adresse: 5778 Utne 


Web-adresse: www.hardanger.museum.no 

Geografisk koordinat: 60° 25,571N : 6° 37,123A 

Ansvarleg institusjon: Hardanger folkemuseum org.nr. 941 190 103 

Fagleg ansvar: Torfinn Hus 

Rapporteringsansvar: Torfinn Hus 

e-postadresse: torfinn@hardanger.museum.no 

22

Dei fleste frukttrea ved Hardanger 

folkemuseum er plasserte inni dei ulike tuna 

Solveig Jordal ved det store morelltreet ved 

hovudbygninga på Hardanger folkemuseum 

18.09.2007 


Hardanger folkemuseum er etablert på husmannsplassen Neset, like utanfor ferjekaien på 

Utne. Det er eit konsolidert museum med 7 museumseiningar, og frå 1.01.2008 vert også 

musea på Voss del av dette konsoliderte museet. Solveig Jordal var leiar av Hardanger 

folkemuseum og hadde rapporteringsansvar for klonarkivet fram til 1.10.2007. Ho slutta ved 

museet då, og Magnus Mjør er tilsett som leiar for det konsoliderte museet Hardanger og 

Voss museum. 

Klonarkivet består av eldre tre som stod på eigedomen då museet vart etablert der, og tre som 

er innplanta av sortar som vart samla frå ulike stader i Hardanger tidleg på 1980-talet. Desse 

innplanta trea er poda på svakare grunnstamme. Området på Neset har helst skrinn jord, med 

mykje urar og fjellknausar. Trea vart såleis planta der det var råd å planta dei, og ein har 

freista å få dei inn som ein naturleg del av dei ulike tuna på museet. 

Tilsette ved museet har liten kompetanse på fruktdyrking, men styreleiaren Knut Nes, som er 

faglærar ved Hjeltnes gartnarskule, har vore mykje nytta som fagperson i samband med 

klonarkivet. Ein har også hatt personar på ulike former for tiltak med kompetanse på 

fruktdyrking. Det er ikkje noko form for venneforeining som gjer arbeid med frukttrea på 

Utne. 

Det finst fleire lister over plantingane på museet, men den som er knytta opp mot eit 

nummerert tresystem på eit kart, viser at det er 54 tre av ulike sortar. Ein del av trea er gamle 

og i dårleg forfatning, og ein kjenner berre delvis til kva sortar som står på dei ulike stader. 

Dei fyrste trea som vart planta for å utvida sortimentet på Utne, vart planta i 1984, og epletrea 

var då poda på MM 106. Magne Velure var då styrar ved museet, men han slutta og drog til 

Maihaugen i 1986. Den som har mest kjennskap til plantingane er Torfinn Hus, som har vore 

handverkar ved museet sidan slutten av 1980-talet. 


Trea i klonarkiva får lite fagmessig stell, men dei tilsette ved museet set av litt tid, sameleis 

hender det at dei har folk på tiltak som utfører arbeid. Trea vert ikkje sprøytte, men graset vert 

klipt som plen der ein kjem til med det. 

23


Trea ber lite frukt, og den vert ikkje nytta i særleg utstrekning. Når det er fruktutstilling om 

hausten får ein frukt frå klonarkivet ved Hjeltnes gartnarskule/ Grønt kompetansesenter. 


Trea er ikkje merka, og dette gjer identifikasjon av sortane vanskeleg. 

På kulturminnedagen (i år sundag 16.09) har dei demonstrasjon og utstilling av 

handverkstradisjonar, bakst og liknande. Etter at fruktlageret på Utne vart bygd, har dei også 

hatt mykje fokus på frukt der det er salg av frukttre, fruktutstilling, saftpressing og sal av ulike 

produkt frå småskalaprodusentar. Bygdekvinnelaget er også aktivt med. Mestedelen av 

arrangementet føregår utandørs, og når det er godt vêr, kjem det om lag 200 personar på 

denne dagen. I år var det dårleg vêr, og tilslutninga var kring 100 personar. Til denne dagen 

kjem det mykje tilreisande frå områda ikring. Knut Nes har i mange år stilt med fruktutstilling 

frå klonarkivet på Hjeltnes. 

Det er ikkje eige menypunkt for frukthagen på museet sine heimesider 

(www.hardanger.museum.no), men desse heimesidene er no under omlegging i samband med 

samanslåinga til Hardanger og Voss museum. 

Eit plante-arvenskilt kan plasserast anten ved det store morelltreet ved inngangen, eller ved 

stien på sida av hovudbygninga, der dei fyrste frukttrea står. 


Det vert sjeldan levert kvist frå hagen, men mange tre på Hjeltnes gartnarskule er etablerte 

med utgangspunkt i plantinga på Utne. 


Frukttrea på Hardanger folkemuseum er planta for å gje tilleggsverdiar i tuna i tillegg til å ta 

vare på gamle sortar, og dei einstaka trea som er planta innimellom hus og knausar gjev eit 

godt inntrykk. Mange stader er det planta svaktveksande tre på rekkjer, og desse bryt litt med 

resten av museums-miljøet. Solveig Jordal sitt ynskje var at dei hadde skifta ut slike små tre, 

og at dei i framtida også har større fokus på nyttevekstar i tuna. 

Trea i dei ulike tuna er svært ueinsarta, både med bakgrunn i alder og jordforholda der dei 

står. Mange tre viser også tydeleg at det ikkje var vore fagleg styring på skjeringa. Det som 

likevel må gjevast prioritet er å freista å finna ut kva sortar som står på dei ulike stader – å ”få 

kartet til å stemma med terrenget”. Dei tilsette ved museet har fullt opp å gjera med 

restaurering av hus og gjenstandar, og har ikkje korkje tid eller kompetanse til å gjera så 

mykje med klonarkivet. Det er likevel viktig at trea vert oppgraderte og lyfta fram som 

element i tuna. 

Ein vil tilrå at ansvarleg ved museet saman med styreleiaren og andre fagpersonar, går 

gjennom klonarkivet fleire gonger neste haust, for å identifisera kva sortar som står på dei 

ulike stader. Etter dette må nummereringa knyttast opp til kartet, og trea må merkast. Dinest 

bør ein gå gjennom korleis ein kan tenkja seg klonarkivet å sjå ut i framtida, og med bakgrunn 

i dette erstatta tre som held på å gå ut, og skifta ut svaktveksande tre med meir sterktveksande 

tre. Desse trea kan få ei meir fri kruneform. Den nye leiinga bør også vurdera om det er 

aktuelt å ta inn andre nyttevekstar, som t.d. bærbuskar, i plantingane ved museet. Ein vil også 

tilrå at museet tek inn litt om frukthagen på dei nye web-sidene som er under utarbeiding. 

24

Hardanger Folkehøgskule/ Bioforsk Vest Ullensvang 

Adresse: 5781 Lofthus 

Telefon/telefax: Folkehøgskulen: 53 67 14 00/ 53 67 14 01 

Bioforsk: 906 28 538 / 53 66 69 96 

Web-adresse: http://www.hardanger.fhs.no/ og 

http://www.bioforsk.no/ViewResearchStation.aspx?viewLanguage 

=no&ResearchStationID=65 


Ansvarleg institusjon: Bioforsk Vest Ullensvang 

Fagleg ansvar: Mekjell Meland / Oddmund Frøynes 

Rapporteringsansvar: Mekjell Meland 

e-postadresse: mekjell.meland@bioforsk.no 

Kommunikasjon mellom Norsk genressurssenter og klonarkivet går direkte til Bioforsk Vest 

Ullensvang ved rapporteringsansvarleg. 

Mekjell Meland og Oddmund Frøynes ved 

dei unge morelltrea ved Hardanger 

Folkehøgskule på Lofthus, 19.09.2007 

Ved Hardanger Folkehøgskule er det også 

eldre frukttre i parken 


Even Bratberg sette i gang eit prosjekt med å samla inn gamle morellsortar i Hardanger i 2002 

med støtte frå genressursutvalg for kulturplanter. Han hadde kontakt med tidlegare 

statskonsulent og forskningssjef ved Ullensvang, Atle Kvåle og Steinar Opedal ved 

landbrukskontoret i Ullensvang. Dei fann ei lang rekkje med eldre morellsortar. Det vart 

samla inn kvist, og i alt 23 sortar vart poda i planteskulen ved Hjeltnes gartnarskule. Podinga 

vart gjennomført våren 2003, men p.g.a. svært dårleg kvist vart tilslaget dårleg. Det vart difor 

poda på nytt våren 2004, men også då med dårleg resultat, og nye tre vart laga i 2005. 

Samtidig byrja ein å sjå etter lokalitet der desse trea kunne plantast. Fyrst undersøkte ein om 

Bioforsk Vest Ullensvang hadde areal som kunne eigna seg til dette, men ein kom etter kvart 

fram til at det ville vera meir eigna å ha trea ved Hardanger Folkehøgskule. Her kan dei ha 

nytte av trea i samband med turisme om sommaren, og til fri bruk for elevane elles. På 

folkehøgskulen sitt område står det alt ein heil del frukttre, og nye morelltre glir fint inn i 

tunet der. 

25

Det vart så laga ein munnleg avtale mellom folkehøgskulen og Bioforsk, der Bioforsk Vest 

Ullensvang har det faglege ansvaret for plantinga. Bioforsk har organisert dette som eit 

prosjektoppdrag, der plantinga er etablert med støtte frå Norsk Genressurssenter. 

Dei fyrste trea vart planta i mai 2006, og det vart også laga tre av fleire sortar ved Bioforsk i 

tillegg til trea frå Hjeltnes. Bioforsk planta trea og sette staur til dei. Trea er planta med 3,5 x 

2,5 meters planteavstand, og det er plass til 10-15 fleire tre i same feltet. 


Tilsette ved Hardanger folkehøgskule slår graset i hagen, medan Bioforsk tek seg av skjering, 

gjødsling og evt. plantevern viss desse problema vert svært store. I år er det lagt på kompost 

frå Bioplan i Odda. 


Trea har enno ikkje bore frukt, men når trea kjem i bering vil det vera fritt for dei som ferdast 

på området til å forsyna seg med frukt. 


Trea er ikkje merka, men det er eit godt kart over plantinga som gjer at det er lett å finna fram. 

Korkje Bioforsk eller Hardanger folkehøgskule har nokon omtale av prosjektet på web-sidene 

sine. 

Eit plantearvenskilt bør plasserast nær morellplantinga. 


I og med at plantinga er så ung, har det enno ikkje vore levert kvist frå hagen 


Klonarkivet på Hardanger Folkehøgskule er ei planting som er i god forfatning, og veksten er 

god, sjølv om det er litt ujamne jordforhold i feltet. Etter kvart som trea vert større og det 

kjem avling, bør kvart tre merkast. 

Innsamling av morellsortane er gjennomført på same måte som tidlegare innsamlingar. Det er 

samla inn eldre sortar som ein får kjennskap til, utan at dette vert samanlikna med ein 

innsamlingsplan i form av ei mandatsortliste. Såleis er det planta 21 ulike sortar, men berre 8 

av desse er mandatsortar. I alt 13 mandatsortar er ikkje innsamla. Plantinga må jamførast med 

mandatsortlista og det må samlast inn og etablerast tre av mandatsortar som ikkje er sikra i 

klonarkiv. 

Det bør lagast ein skriftleg avtale mellom Bioforsk og Hardanger Folkehøgskule, slik at 

Norsk genressurssenter er sikra at plantinga får stå og har god fagleg oppfylgjing. Forholdsvis 

tett planting gjer at trea må fylgjast opp med skjering kvart år. Men så lenge det vert ytt 

ressursar til arbeidet, vil denne organisasjonsmodellen vera robust for framtida. Større 

planteavstand kunne gitt mindre trong for stell når trea vert eldre. 

26

Hjeltnes gartnarskule/ Grønt kompetansesenter 

Adresse: 5730 Ulvik 


Web-adresse: http://hgs.hfk.no/templates/Page.aspx?id=8428 

Geografisk koordinat: 60° 33,802N; 6° 55,854 A 

Ansvarleg institusjon Hjeltnes gartnarskule 

Fagleg ansvar Andrid Solaas Innset/Knut Nes 

Rapporteringsansvar: Andrid Solaas Innset 

e-postadresse post@gront-kompetansesenter.no 

Gunnbjørg Øyre, Knut Nes og Andrid Solaas 

Innset ved Hjeltnes gartnarskule/Grønt 

kompetansesenter. 21.09.2007. 

Klonarkivet ved Grønt kompetansesenter 

med utsikt mot nord-vest 


Hjeltnes gartnarskule er no ein fylkeskommunal vidaregåande skule. Skulen etablerte ei 

avdeling kalla Grønt kompetansesenter i 1996 med støtte frå Hordaland fylkeskommune, 

Bygdeutviklingsmidlar og Ulvik herad. Avdelinga vart etablert for å utnytta den samla 

kompetansen ved skulen til eit breiare utdanningstilbod og møtestad for den grøne sektor, og 

har frå 2000 vore sjølvfinansiert. Skulen er inndelt i 4 avdelingar med eigne budsjett: Internat/ 

skule/ hagebruket/ Grønt kompetansesenter. Gunnbjørg Øyre var leiar for senteret tidlegare, 

men ho er no tilsett som rektor ved skulen, og Andrid Solaas Innset har teke over ansvaret for 

avdelinga. 

Innsamlinga til klonarkivet på Hjeltnes starta opp i 1994 etter initiativ frå Gunnbjørg Øyre 

ved Gartnarskulen, og det vart teke utgangspunkt i samlinga på Utne og supplert med sortar 

ein fann kringom i Hardanger. Ein fekk også inn sortar frå andre stader i Hordaland. 

Pensjonert heradsgartnar i Ullensvang, Tomas Sekse, var ein sentral fagperson i 

innsamlingsarbeidet. Det same var Olav Jordal i planteskulen på gartnarskulen, som også 

sytte for oppformeiringa. 

Utplanting starta i 1995, og hovudplantinga var fram til 1999. Plantinga står i nordvendt 

skråning, på nedsida av vegen til Hjeltnes og Rondestveit. Gryvlehaugstykket vart planta 

fyrst, og der går radene nord-sør. Deretter planta ein feltet kalla Kalvagjerde, som ligg like 

inntil Gryvlehaugstykket, men på grunn av forma til dette stykket, går radene vinkelrett på dei 

27

andre, altså aust-vest. Det er helst grunt på det feltet der trea står, og ikkje så gode forhold for 

fruktdyrking som i sørvendte skråningar. 

Trea er planta på 5 x 3 meter med staur til kvart tre. Alle tre er poda på M26. Kvar sort har sitt 

identitetsnummer som den fekk når kvisten kom til skulen, og informasjon om alle sortane er 

samla i permar. I tillegg er kvart tre identifiset ved rekkjenummer og trenummer slik at kvart 

tre er eintydig definert saman med feltnamnet. Det er plass til kring 20 fleire tre der samlinga 

står i dag. Totalt inneheld samlinga 250 tre av 119 ulike eplesortar, og dekkar eit område på 

3,8 daa netto-areal. Det er såleis ei omfattande samling. 

Sortane er samla inn for å ta vare på gamle sortar som har vore dyrka i Hardanger, også med 

tanke på utvida bruk i samband med produktutvikling. 


Gartnarskulen sine tilsette i frukthagen tek seg av alt det praktiske stellet i hagen. Dei spøyter 

1-2 gonger i sesongen, slår gras og gjer anna arbeid så langt ein kan prioritera arbeid der. 


Frukta vert plukka inn og brukt i hushaldet på kjøkenet på skulen, i tillegg til at det vert pressa 

saft. Dei har tre av paradiseple i feltet, og desse har vore selde til vidareforedling til 

spesialprodukt. Siderprodusentar i område har sett på frukta i plantinga, og vurdert den med 

tanke på kor eigna dei ulike sortane er for siderproduksjon. 


Så langt er det ikkje sett opp noko informasjonsskilt ved samlinga, men kvart tre er etikettert 

med gravert plastetikett (Gravograph). Trea er merka med art, sortsnamn, grunnstamme og 

planteår. 

Det er lite informasjon om klonarkivet på web-sidene til Hjeltnes gartnarskule 

(http://hgs.hfk.no/templates/SchoolFrontpage.aspx?id=2225 ) og Grønt kompetansesenter, og 

ein får ikkje treff på ”eplesortar”, ”klonarkiv” eller ”genressurs*” om ein søkjer i søkefeltet. 

Det vert plukka frukt til utstilling på kulturminnedagen på Utne, og elles har ein bidrege med 

frukt til utstilling og salg ved torgdagar og andre tilstellingar fleire plassar (torgdag i Ulvik, 

eple- og siderfestival i Øystese, Bønder i byn i Bergen). Det har også vore litt samarbeid med 

poesifestivalen (www.poesifestival.no) som vert arrangert i Ulvik annakvart år i september. 

Det har vore artiklar om klonarkivet m.a. i Vestlands landbruk (nr 12/2001). 

Grønt kompetansesenter har medverka i ein videofilm som vert omsett via Landbruksforlaget, 

om det å driva eit klonarkiv. Filmen heiter ”Nytt liv for gamle eplesortar”, og det er Hero 

Media som har produsert den. 


Gartnarskulen ynskjer primært å selja tre med utgangspunkt i klonarkivet. Dei sel berre 

unntaksvis kvist. Til vanleg sel dei om lag 200 tre i året, og prisen er 300 kroner pr. tre. 

28


Plantinga på Hjeltnes har godt stell, men på grunn av at det er grunt og rekkjene i 

Kalvagjerdet går aust-vest, har ein del trea lagt seg. Trea står på rekkjer, og sidan trea er 

merka med namn er det greitt å finna ut av plantekartet. Det er god vekst i feltet, og ikkje 

store sjukdomsproblem. Gartnarskulen har dei beste føresetnader for å fylgja opp feltet, så 

lenge det er ressursar i frukthagen til å kunna prioritera dette. Dei har også høve til å kunna 

nytta seg av elevane til ein del arbeidsoppgåver. 

Det er fleire arrangement i Ulvik og områda rundt der samlinga og frukta frå den kunne vore 

utnytta. Dette gjeld m.a. poesifestivalen. Olav H. Hauge og diktinga hans er grunnlaget for 

denne festivalen, og han har skrive eit dikt om Flaske-eple. Gryvlehaugen, som ligg like over 

plantingane, er av dei stadene i Ulvik der ein best ser heimen til Olav H. Hauge. Den ligg i 

same høgde, rett over fjorden. Eitt tre av Flaske-eple, saman med diktet, kunne vore ei god 

markering i samband med ei markering av gartnaren Olav H. Hauge. Dette vart drøfta på møte 

med dei ansvarlege for klonarkivet i september 2007. 

Eit anna arrangement som kunne hatt medverknad frå Hjeltnes er smalahovesleppet på Voss i 

slutten av oktober. Dette kulturarrangementet samlar også svært mykje folk, og det er 

mogeleg å profilera frukt. 

Det har gått ut nokre tre og planta inn nye i felta på Hjeltnes, og listene bør dobbeltsjekkast 

for at dei ein har er gjeldande. Dette er eit generelt problem i alle klonarkiv. Ein bør også 

rydda sortar som ein ser ikkje har nokon verdi, når ein heller ikkje veit kva sortar det er. 

Samlinga på Hjeltnes er stor og kunne vore betre marknadsført på internett. I og med at ein 

har fine bilete av mange sortar, og tilbyr tre av sortane, burde det vore laga ei web-løsing som 

var lett å finna der interesserte kunne tinga tre. 

Norsk fruktmuseum 

Adresse: Njøsavegen 5, 6863 Leikanger 


Web-adresse: www.norskfruktmuseum.no 

Geografisk koordinat: 61° 10,787 N : 6° 51,710 A 

Ansvarleg institusjon Norsk fruktmuseum. org.nr. 977 146 925 

Fagleg ansvar Stein Harald Hjeltnes 

Rapporteringsansvar: Stein Harald Hjeltnes 

e-postadresse stein.harald.hjeltnes@graminor.no 

29

Eitt av eplefelta i klonarkivet ved Njøs er 

planta i superspindel 

Skjering i pære-espalieret på Njøs, mars 

2007 


Statens forsøksgard for fruktdyrking vart etablert på Njøs i Leikanger i 1920, og har frå 

starten drive med forsking og utviklingsarbeid knytt til sortar og grunnstammer. Det er også 

drive sortsutvikling i dei fleste frukt- og bærarter her. Utprøving og utvikling av nye sortar er 

ein dynamisk prosess, der nye sortar kjem inn og andre vert rydda, og talet på sortar her 

varierer frå år til år på same måte som ved UMB og Bioforsk. Skilnaden er at ved Njøs er det 

etablert samlingar som basismateriale for sortsforedling, og som såleis står meir permanent til 

dette føremålet. 

Graminor overtok sortsutviklinga frå Planteforsk i 2002, og frå 2007 flytta Bioforsk all 

aktivitet inkl. sortsprøving, bort frå Njøs. Norsk fruktmuseum vart stifta i 1997, etter ein 

prosjektperiode frå 1992 for å greia ut konseptet og få etablert stiftinga. Det var då eit reint 

kommunalt føretak, med innleigd arbeidskraft og sterk forankring til miljøet på Njøs. 

Stiftarane består av både lokale og nasjonale representantar, m.a. Leikanger kommune, 

Bioforsk, Sogn folkemuseum, Norsk hageselskap og UMB. Norsk rådgivingsnemnd for 

Nordisk Genbank oppnemnde ein representant i 1998, men etterfylgjande organisasjon har 

ikkje delteke på generalforsamlinga. Norsk fruktmuseum sitt styre har vore samansett av 

lokale representantar, og har så langt arbeidd mest lokalt. Det er samarbeidsavtalar med Sogn 

folkemuseum om oppbevaring av gjenstandar, og med Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane om 

oppbevaring av kjeldemateriale. Norsk fruktmuseum etablerte seg permanent på Njøs i 2007, 

og inngår som del av næringsklynga som er etablert etter at Bioforsk trekte seg ut. Med det vil 

Norsk fruktmuseum kunna ta eit større ansvar for plantingane, fyrst og fremst med tanke på 

informasjon og organisering av ulike typar dugnad. 

Sortssamlingane på Njøs har ikkje vore knytta til det nasjonale nettverket av klonarkiv, men 

har vore knytta til internasjonale nettverk gjennom Planteforsk/Graminor. Det har vore utført 

skildring av sortane, både pomologisk og fytokjemisk, og det har vore utført registrering av 

sjukdomsåtak. Nokre av desse data er publiserte, andre er leverte til databasar i NGB og 

ECP/GR. Det er naturleg at tilsette i Graminor gjennom sin spesialkompetanse innan 

genetiske ressursar, har ansvaret for denne koblinga. 

Norsk fruktmuseum har hatt ansvar for nokre tre på fylkesmannsgarden, og har driftsavtale 

med Fylkesmannen i Sogn og Fjordane for nyplanta tre av gamle sortar kring Statens hus på 

Hermansverk. Desse trea er ikkje rapporterte inn i noko system. 

30

Plantingane med gamle og nye frukt- og bærsortar som ligg til rette for Norsk fruktmuseum, 

ligg på Njøs sine areal, på areal som Graminor leiger, og elles ved 2 offentlege bygg i 

Leikanger. Dei består av gamle sortar, men også av nyare sortar. Pæreplantinga er planta frå 

1985 og utover, medan epleplantinga vart påbyrja i 1994. Plommeplantinga som vart planta 

frå 1987 inneheldt nær 80 sortar, men alt vart rydda i samband med utbrotet av Sharka i 1997. 

Prosessen med å byggja oppatt denne samlinga er i gang. Ved Njøs er det også samlingar i 

mange andre vekstar som bringebær, drue og hassel. 

Pæretrea er poda på frøstamme og Brokmal, og står i espalier med planteavstand 3 x 1,25 

meter. Epletrea er poda på M26 og M9, den eldste plantinga står på 4 x 2 meter medan den 

yngste plantinga er forma som superspindel med planteavstand 4 x 0,60 meter. 

Saman med samlingane ved UMB er samlingane på Njøs dei største i sitt slag i landet. Eple- 

og pæresamlingane inneheld dei fleste mandatsortar som er samla inn i klonarkiv. Det er 

tigjengeleg areal til utviding av samlingane både i desse artene og for andre fruktarter. 


Graminor sine tilsette utfører alt arbeid i felta på Njøs. Bioforsk vart innleigd til å utføra 

plantevernarbeid ved Statens hus i 2006 og 2007, medan anna arbeid er utført på dugnad av 

styret og stiftarar i Norsk fruktmuseum. Det er etablert ein type venneforeining – ”Sogn 

pomologiske foreining”, som stiller på generalforsamlinga i Norsk fruktmuseum, og som også 

deltek i dugnadsarbeid. 


Det vert hausta inn ein del frukt til kjemiske analyser av sukker og syre, og til bruk ved 

utstillingar og prosjektoppdrag. 


Trea er merka med gravert plastetikett (Gravograph) eller plastlaminert etikett. Ein del tre er 

merka med namn, andre berre med nummer, slik at ein må ha feltkart for å finna fram til 

sortane. Ved Statens hus har kvart tre ei lita informasjonsplate i aluminium med litt 

informasjon om sorten. Det er altså ikkje noko einsarta merkesystem for trea. 

Norsk fruktmuseum arrangerer fruktbare dagar fyrste helga i oktober, og då vert det ofte 

plukka frukt frå felta på Njøs til utstilling. Det har også vore tilbod om å få bestemma sortar 

på desse dagane, og fram t.o.m. 2006 var det Per J. Husabø og Birger Meland som hadde 

denne jobben. Det var lite interesse for dette tiltaket, så frå 2007 har det ikkje vore slikt tilbod. 

I fasen kring etablering av Norsk fruktmuseum var det fleire avisartiklar om prosjektet. Det er 

også rik pressedekning av ”Fruktbare dagar”, men det har vore mindre fokus kring dei andre 

aktivitetane som organisasjonen skal driva i seinare år. 

Det står ingenting om plantinga på Norsk fruktmuseum sine nettsider 

(www.norskfruktmuseum.no) . Dei sidene har hatt fokus på fruktbare dagar. 


Det vert levert ut ein del kvist frå samlingane på Njøs, og fram t.o.m. 2007 har Bioforsk 

fakturert for den. Det har også vore produsert tre av gamle sortar enkelte år. Mattilsynet har 

årlege inspeksjonar i feltet og godkjenner for levering av kvist. Tilsette i Graminor på Njøs vil 

ta seg av skjering og ekspedering av kvist for ettertida. 

31


Sortssamlingane ved Njøs er integrerte med sortsutviklinga som vert drive av Graminor, og 

vert såleis drivne etter moderne dyrkingsprinsipp med standard plantevernprogram. 

Samlingane som ligg utanfor Njøs blir skorne som fri spindel, og her vert det utført eit svært 

avgrensa plantevernprogram. Alle tre som er del av aktiviteten har generelt god plantehelse. 

Det ligg godt til rette for at deler av samlingane kan nyttast i samband med informasjonsarbeid 

for Norsk fruktmuseum, og anna arbeid med genetiske ressursar og næringsutvikling 

som vert utført på Njøs. Utfordringa for miljøet på Njøs blir å laga ein organisasjonsmodell, 

med gode og praktiske løysingar, som er tenleg for partane med interesser i samlingane. 

Norsk fruktmuseum må få ei meir avklart rolle som del av næringsklynga på Njøs, og det må 

gjerast ein jobb for å styrkja organisasjonen. Dette kan skje gjennom å vurdera tilknytning til 

Sogn folkemuseum eller at stiftarane får ei meir aktiv rolle. 

Det må snarast avklarast korleis ein skal handtera samlingar der ein ikkje lengre driv aktiv 

foredling. Dette gjeld i dag den store pæresamlinga som inneheld over 100 sortar, og er med 

det mellom dei største i Norden. Graminor har inga interesse i denne samlinga lengre, og 

andre må overta ansvaret for drift av denne om den ikkje skal bli rydda. 

Nordfjord folkemuseum 

Adresse: Gota 16, 6823 Sandane 


Web-adresse: http://sognogfjordane.kulturnett.no/nordfjordfolkemuseum/ 


Ansvarleg institusjon: Nordfjord folkemuseum org.nr. 971 569 573 

Fagleg ansvar: Kent Arvid Flølo 

Rapporteringsansvar: Aslaug Nesje Bjørlo 

e-postadresse: post@nordfjord.museum.no 

Kent Arvid Flølo ved klonarkivet i Jølet ved 

Nordfjord folkemuseum. 26.09.2007. 

Feltet ligg i ein bratt skråning, med etter 

måten bra eksponering 

32


Nordfjord folkemuseum ligg i Jølet ved Sandane sentrum, og er eit konsolidert museum i 

Nordfjord. Museet tok initiativ til å samla inn gamle sortar i Nordfjord sist på 1980-talet, og 

dåverande direktør Ingvar Aabræk Klingenberg tok kontakt med Sigbjørn Vestrheim ved 

institutt for fruktdyrking ved NLH, for å få fagleg støtte til arbeidet. Jon Egil Vik ved 

landbrukskontoret var også sentral i dette arbeidet. Fyllinga etter omlegging av RV 12 ned 

mot Sandane vart vurdert som brukbart eigna til å planta tre. Magne Tystad poda trea og dei 

vart planta i skråninga i 1993. 

Det har vore diskutert om ein skulle ha planta større tre kringom på museumsområdet, men so 

langt har ikkje dette vorte gjort. 

Samlinga i Jølet består av 38 sortar med 64 tre når alle er planta, men det er gått ut ein del tre 

som ikkje er supplert. Nokon tre er poda på M26, andre på M9, og alle trea er støtta opp med 

staur. Trea er planta med 3 meter avstand. 


Museet sine tilsette har ikkje spesiell kompetanse på fruktdyrking (Flølo er handverkar), men 

graset vert slått, det vert gjødsla og kalka, og epla vert hausta inn. Skjering, plantvern og 

innplanting av tre vert utført av fruktdyrkar Magne Tystad. Slåtten i skråninga er utfordrande i 

og med at stigninga er nær rasvinkelen, og det må vera heilt turt for at det i det heile skal vera 

mogeleg å gå der. Dei har i enkelte høve nytta sivilarbeidarar til slåtten, men det har då ofte 

blitt kutta ned tre. Flølo tek no dette arbeidet sjølv. Det vert slått med motorisert ljå, og det går 

med 3 fulle arbeidsdagar til slått og fjerning av graset. 


Frukta vert brukt som bordfrukt for museet sine tilsette, og i bakverk som er til sals i 

museumskaféen. I år vart det hausta 60 pappøskjer med eple frå plantinga. 


Trea i feltet er ikkje merka, men det føreligg eit godt oversiktskart som gjer det greitt å finna 

fram. Museet har også ei flott naturhistorisk løype med mange postar. Ein av postane er 

klonarkivet, og der står ein heil del om plantinga. Løypa er mykje brukt av skulane, og er 

brukt til søndagsturar for folk i området. 

Heimesidene til museet ligg under kulturnett Sogn og Fjordane, men klonarkivet er ikkje 

omtala der http://sognogfjordane.kulturnett.no/nordfjordfolkemuseum/. 

Museet har ikkje eigne arrangement med frukt som fokus, og det er det heller ikkje i Sandane. 

Det er eit stort rocke-arrangement i Sandane kvar sommar (Glopperock), og då er det 

konsertar i Jølet, rett attmed klonarkivet. 


Museet leverer ikkje ut kvist, men Magne Tystad podar tre på tinging til dei som ynskjer å ha 

tre av sortane som er i plantinga. 


Plantinga ved Nordfjord folkemuseum er av dei minste i det norske nettverket av klonarkiv, 

men inneheld dei fleste av lokalsortane frå Nordfjord. I tillegg er her ein del moderne sortar, 

33

som viser utviklinga frå eldre til nye sortar. Det går ikkje an å bruka maskiner i plantinga, og 

det krevst mykje handarbeid for å kunna stella den tilfredsstillande. Slått med motorisert ljå 

fører til utgang av tre, og 15 av 64 tre var anten nyplanta eller gått ut. 

Trea er poda på svake grunnstammer, og sjølv med støtte er det vanskeleg å få trea til å stå. 

Det har hjelpt på lystilgangen at det er rydda skog på oversida av plantinga, men når rekkjene 

står på tvers av beste lys-eksponering, vil det bli ei tydeleg sol/skuggeside på trea og dette vil 

også bidra til at dei veks meir på nedsida. Trea er elles generelt i god vekst og trivnad, og dei 

bar rikt i år. 

Klonarkivet er fint integrert i naturstiane til museet, og det er lett å få oversyn over tilstanden 

til dei enkelte tre og sortar. 

Etter mi vurdering bør ein etter kvart leggja om klonarkivet her på museet etter noko same 

modell som ved Hardanger folkemuseum og Domkirkeodden. Om ein skal ha plantingar på 

rekkje som her, bør det vera mogeleg å koma til med maskiner, elles vert det for arbeidssamt å 

stella felta. Nordfjord har mange lokalsortar som burde vore løfta fram i lyset, og dette kunne 

vore gjort ved å planta tre på sterktveksande grunnstamme (t.d. Antonovka, A2 eller 

frøstamme av ein gamal lokalsort), og sett enkelttre i tuna, gjerne i tun som har nærleik til der 

sorten er komen frå. Det kunne då stått ein meir utfyllande historie om sorten, og teke den inn 

som del av den naturhistoriske løypa. 

Karnilstunet 

Adresse: Hauge, 6823 Sandane 

Telefon/telefax: 57 86 54 75 

Web-adresse: 


Ansvarleg institusjon Stiftinga Karnilstunet org.nr. 976 474 767 

Fagleg ansvar Kåre Hauge 

Rapporteringsansvar: Kåre Hauge (Leiar av stiftinga) 

e-postadresse kaar-ha4@online.no 

Kåre Hauge som er mentor for skulane og 

har ansvar for drifta i Karnilstunet. 

26.09.2007. 

Feltet ligg sørvendt og fint til over 

Gloppenfjorden 

34


Stiftinga Karnilstunet vart stifta i 1994 etter forhandlingar med dei amerikanske eigarane. 

Siste eigaren som budde i tunet, Kornelius Hauge (Karnils er ei dialektisk form av Kornelius), 

døydde ugift i 1988, og hadde ingen nære slektningar i Noreg. Dei amerikanske eigarane ville 

svært gjerne overlata tunet på garden til museale føremål, og stiftinga Karnilstunet vart 

oppretta med Gloppen kommune, Nordfjord folkemuseum og lokale idealistar som stiftarar. 

Etterkomarar av utvandrarar frå Karnilstunet gav seinare ei pengegåve på ca 35.000 kr. til å 

bevara tunet. Jorda vart seld som tilleggsjord til nabobruka. 

Stiftinga Karnilstunet arbeider for å skaffa levande aktivitet i tunet, og har fleire ulike typar 

tiltak. Danske kunstnarar har opphald i hovudhuset kvar sommar, etter tildelt stipend frå eit 

dansk kunstnarmiljø. Gloppen ungdomsskule brukar Karnilstunet som fast lærearena, og tunet 

er også nytta av andre skular og barnehagar. Kåre Hauge er mentor i dette arbeidet, og etter at 

han slutta med husdyr brukar han mykje av tida si i samband med undervisningsoppdrag i 

Karnilstunet. Det er eit ynskje frå stiftinga å få i stand eit lite fruktmuseum med ulike 

gjenstandar knytte til fruktdyrking i eitt av husa, og knyta det til undervisning. 

Klonarkivet her vart bygd opp med støtte frå genressursutvalget for kulturplanter, og 

plantinga vart gjort i 2003 etter at Magne Tystad hadde laga trea. Det er planta 85 tre av om 

lag 40 ulike sortar, og heile feltet er på om lag 2 daa netto. Trea er planta på 5,5 x 4 meter, og 

er oppstøtta med staur. 

Feltet ligg like på nedsida av Karnilshaugen, på Kåre Hauge sin eigedom. Karnilshaugen er 

den største gravhaugen på Vestlandet, og mellom dei 10 største i Norden. Det står mykje 

informasjon om denne haugen på Wikipedia. 


Kåre Hauge steller feltet, og i vekstsesongen vert graset slått ein gong i veka med plenklippar 

som heng etter traktoren. Feltet vert sprøytt minst mogeleg, men tiltak mot rognebærmøll og 

epleskurv vert sett inn når det trengst. 


Frukta vert brukt i samband med undervisning 


Trea i feltet er merka med flotte etikettar av tre, laga av skuleelevar under rettleiing av Kåre 

Hauge. Elles er det ikkje noko eiga informasjonstavle om klonarkivet. 

Karnilstunet har ikkje eigne heimesider, men det ligg mykje informasjon på 

http://no.wikipedia.org/wiki/Karnilstunet 

Det er mange arrangement på Karnilstunet, men ingen som er særskilt innretta på frukthagen. 


Magne Tystad podar tre på tinging til dei som ynskjer å ha tre av sortane som er i plantinga. 


Plantinga i Karnilstunet ligg svært fint til på Hauge i Gloppen, og har forholdsvis stort areal. 

Trea er i god trivnad og arealet er velstelt. Organisatorisk er hagen knytt til stiftinga 

35

Karnilstunet, medan den er fysisk plassert på eigedomen til Kåre Hauge. Stiftinga rår ikkje 

sjølv over noko areal utover huset, haugen og tunet. Ei slik kobling mellom institusjon og 

privatperson er sårbar utan ei skriftleg avtale om finansiering og arbeidsoppgåver på lengre 

sikt. Den er sterkt knytt til ein enkeltperson, som i dag har eit stort engasjement for å skaffa 

aktivitet i Karnilstunet. Dette har ein også lukkast med. 

Frukthagen ved Karnilstunet kan drivast lenge slik den er i dag som ein integrert del av dei 

andre aktivitetane der. Den er, på same måten som dei andre aktivitetane der, sterkt 

personavhengig. Etter kvart vil hagen få mykje frukt, og ein bør vurdera alternativ bruk av 

frukta, t.d. pressing av saft, som kan vera gode elevoppgåver og gje inntekter til tunet. 

Det kan nemnast at mandatsorten Haugeeple kjem frå denne garden. 

Merking i felta 

Det er stor skilnad på korleis trea i felta er merka, og korleis institusjonane profilerer 

plantingane. Bileta under viser eit tverrsnitt frå dei klonarkiva som har gjort ein jobb på dette. 

Dei fleste ansvarlege for klonarkiva ynskjer å få eit felles merkesystem. I prosjektperioden er 

det utarbeidd tekstar til PLANTEARVEN-skilt som skal plasserast ved dei 13 hovudinstitusjonane. 

Fleire under-arkiv har også ynskje om å få slike skilt. Det er eit aktuelt 

fellestiltak å laga til ein felles etikett-type til merking av trea i feltet for dei som ynskjer dette. 

Informasjonsskilt om frukthagen på 

Liertunet, Nedre Overn. 22.08.2007 

Lund bygdemuseum og kulturbank Lier bygdetun 

Lund bygdemuseum og kulturbank 

36

Hjeltnes gartnarskule Søndre Sandøy, Hvaler 

Norsk hagebruksmuseum Norsk hagebruksmuseum 

Felles problemstillingar og utfordringar 

Dei fleste klonarkiv har hovudfokus på kulturhistorie, ikkje på genetiske ressursar. Dette treng 

ikkje vera eit motsetnadsforhold, men ein må vera klår over at dei krev ulike former for 

kompetanse og dokumentasjon. Ei slik todeling gjev opplagde synergi-effektar i formidling av 

biodiversitet og genetisk mangfald i den grad ein klarar å formidla dette saman med 

kulturhistorien. Ut frå vitjingane synest det å vera viktigast å formidla sortsnamnet, kvar den 

er komen ifrå, og historia som ligg bak sorten. Vidare å nytta frukthagen og frukta som 

aktivum i formidling frå institusjonen. Norsk genressurssenter må ta omsyn til dette når det 

gjeld kva ein kan forventa av rapportering og data frå dei ulike klonarkiv. 

Dei ansvarlege ved institusjonane har ofte korkje kompetanse eller ressursar til å gjennomføra 

omfattande dokumentasjon av materialet, men det må heller ikkje vera slik at alle treng levera 

pomologiske skildringar. Opplegget fram til i dag har ikkje opna for differensiering, slik at ein 

t.d. kan registrera inn sortar etter kvart som dei vert identifiserte. 

I prinsippet er det slik at når ein genotype skal bevarast ex situ, som i klonarkiv, vert det 

registrert såkalla passportdata når ein får materialet inn. I genbank-arbeid får då 

introduksjonen eit unikt nummer, som vert brukt for alle individ av denne introduksjonen som 

vert formeira i etterkant. Mange klonarkiv har brukt denne metoden, og har denne 

informasjonen anten i bøker eller permar, utan at dette er systematisk undersøkt i prosjektet. 

For vegetativt plantemateriale som frukt og bær, kan eit slikt nummer vera knytta til 

formeiringsorgan (t.d. podekvist) eller utplantingsklare planter eller tre. Dei fleste har samla 

kvist og sendt til ein planteskule som har laga tre, og individet får med det identitet som er 

knytta både til sort og grunnstamme. Der det har vore skifte i ansvarlege personar, kan det 

37

vera problem å framskaffa gode passport-data. Ein del klonarkiv har sendt inn slike data til 

Nordisk genbank, men listene er ikkje komplette og det har ikkje vore noko kontinuerleg 

oppdatering. Nordisk genbank har knytta passportdata til det planta individet, men bortsett frå 

at det gjev dobbeltarbeid under registreringa, er det uproblematisk. Det har vore mange 

utgåver for registrering av pass-portdata, og det er forståeleg at mange har vore avventande til 

å registrera desse inn. Det største problemet knytta til registrering av passportdata er knytta til 

synonym, homonym og feilskriving av namn. 

Når sorten vert planta ut i felt, får individet ein felt-identitet i tillegg til den identiteten det 

fekk når det kom inn til institusjonen. I dette steget er det store skilnader og store fallgruver i 

dokumentasjonssamanheng, og databasane handterer heller ikkje problemstillingane likt. Her 

kjem inn data som grunnstamme, feltidentitet (t.d. radnr, trenr, identitetsnummer), feltnamn, 

plantedato, innpoding av annan sort, innplanting av ny sort etter at opprinneleg tre dauda, osb. 

Her må ein ha orden i papira både under og etter planting, og individet må vera eintydig 

merka. Det er litt feil i dette kringom i arkiva, og den største utfordringa i dokumentasjonssamanheng 

er korleis ein handterer innplanting av nye tre på same feltidentitet, og/eller 

påvising av at treet er identifisert til noko anna enn opprinneleg merka. 

Etter kvart skal sorten dokumenterast og skildrast, og ut frå dette vil ein finna ut om den er 

verdt å ta vare på for ettertida. Den skal då få eit verifisert pomologisk namn, som så langt råd 

er må kunna finnast i ein pomologi. Så langt er det lite som er gjort av dette arbeidet ved 

klonarkiva, og det er variabel kompetanse på området. Før dette arbeidet er gjort, veit ein 

ikkje sikkert kva materiale som er i samlingane. 

Så langt har ikkje klonarkiva hatt tilgang til gode system for å leggja inn og ta ut informasjon 

om sitt eige materiale og plantingar, der dei også kan finna informasjon om kva andre har. Før 

det blir gjort omfattande innsats på dokumentasjon, må ein få struktur på dei plantingane ein 

har, og få kunnskapar om korleis ein skal gjera dette. Det finst ei lang rekkje med sortar i 

klonarkiva som har lokale namn og som ein ikkje veit namnet på. Dessutan vert pomologiske 

namn ofte skrivne feil, slik at det er vanskeleg å vita sikkert kva sort det er. Identifikasjon av 

sortar er tidkrevjande og kompetansekrevjande, og utan gode verktøy og assistanse blir det 

lett ei uoverkomleg oppgåve. 

Norsk genressurssenter yter litt midlar til drift av plantingane, men dei største kostnadane tek 

institusjonane sjølve i form av arbeidskraft eller dugnadsarbeid. Det er såleis begrensa kva 

krav Genressurssenteret kan stilla til institusjonane. I og med at midlane vert delte mellom 

mange institusjonar, vert det lite midlar til kvar enkelt. Like fullt er midlane viktige for alle 

klonarkiva, m.a. til dekking av direkte utgifter i samband med dugnadsarbeid og innleigd 

arbeidskraft og maskiner. Viss Genressurssenteret skal få att gode tilbakemeldingar frå 

institusjonane, må det stillast konkrete og realistiske krav til kva ein forventar å få inn av 

opplysningar. Ressursane som blir stilt til rådvelde vert som regel oppbrukte i vekstsesongen, 

og det er ein terskel å koma over om ein skal resymera kva som er gjort ved slutten av året. 

Når det gjeld levering av podekvist og frukttre, er det få av klonarkiva som har godkjenning 

frå Mattilsynet. Dette er eit generelt problem som Norsk genressurssenter må ta opp med 

Mattilsynet, men uansett er det viktig at dei ansvarlege for klonarkiva går gjennom 

plantingane og merkar tre som ikkje bør brukast som mortre. 

38

Forslag til tiltak 

Så langt har det vore sett som viktig at alle distrikta i Sør-Noreg med vilkår for fruktdyrking 

bør ha eit klonarkiv i frukt. I den grad det er viktig for dei kulturhistoriske institusjonane å ta 

dette inn som del av si formidling, er dette rett. Ut frå eit reint genressursperspektiv er ikkje 

dette nødvendig. Då er det tilstrekkeleg med ei samling og backup. Ei slik samling kunne vore 

i regi av NGB, men backup må vera nasjonalt for å sleppa karantene ved utveksling av 

materiale. Norsk genressurssenter må bestemma seg for kor mange klonarkiv det skal vera, 

kva oppgåver dei skal ha, og korleis dei skal knytast saman. Etter mitt syn vil det vera beste 

løysinga om eitt av arkiva får ei sentral og koordinerande rolle. Då vil personale ved dette 

arkivet kunna byggja opp høg kompetanse på genressursarbeid i frukt, som kan koma til nytte 

både nasjonalt og internasjonalt. Eg vil på det sterkaste tilrå at Norsk genressurssenter ser på 

korleis arbeidet med bevaring av genetiske ressursar i klonarkiv vert gjennomført i dei andre 

nordiske landa, slik at ein får ei mest mogeleg lik plattform, og som heng saman i NGB og 

ECP/GR-nettverka. Samla sett vil dette gje best utnytting av ressursane og sikra at dei 

genetiske ressursane i Noreg vert sikra nasjonalt, samtidig som dei vert tilgjengelege for 

andre. 

Etter mitt syn er det viktig at Norsk genressurssenter vert tydelegare på kva dei forventar av 

klonarkiva, og at den økonomiske kompensasjonen må stå i forhold til kva ein får att. Det må 

kvart år sendast ut eit rekneark der alle tre er med, der ansvarlege for institusjonane sender 

tilbake rapport om status og endringar. Saman med informasjon om situasjonen ved ansvarleg 

institusjon, er dette det viktigaste i bevaringssamanheng. Denne innrapporteringa må gjerast 

einsarta og enkel, slik at ein får den essensielle informasjonen kvart år. Elektronisk 

tilbakemelding i form av eit rekneark må vera minimum av rapportering, og i tillegg kan ein 

knyta til annan informasjon om ynskjeleg. 

Etter oppdateringa av lister, er det mogeleg å leggja inn data i ein database, slik at ein kan få 

lettare oversikt over status både på arkiv-basis og samla for mandatsortane. Om det skal vera 

verd å nytta mykje ressursar på dette, må data kvalitetssikrast før dei vert lagt inn i databasen. 

Med mange arkiv og mange, til dels ukjende sortar, er dette eit omfattande arbeid. I 

utgangspunktet bør berre verifiserte sortar leggjast inn i databasane, men klonarkiva må 

gjerne ha mykje anna materiale som kan nyttast til andre føremål. Kategorisering av sortane 

bør innførast, slik at dei som er verifiserte i høve til pomologiar får ein eigen kategori, 

sameleis mandatsortar. 

Genressurssenteret bør årleg yta midlar til fagleg oppfylgjing ved klonarkiva, slik at dei får 

vitjing t.d. kvart tredje år. I tillegg bør det arrangerast møte for dei ansvarlege med visse 

mellomrom, kanskje kvart 3.-5. år. Fyrste møtet bør vera allereie hausten 2008, der ein kan 

drøfta problemstillingar som kom fram som fylgje av denne rapporten. 

Det er ikkje tilstrekkeleg klart for dei ansvarlege ved klonarkiva kven som skal ha data, og 

kvar dei vert lagde inn. Nordisk genbank har mykje data frå norske klonarkiv i sine databasar, 

og desse er sende anten direkte eller via den norske medlemen i arbeidsgruppa for frukt og 

bær under NGB. Både Nordisk Genbank, Norsk genressurssenter og norsk medlem i AG2 har 

direkte kontaktar med klonarkiva, og det er viktig at det vert klart kva dei ulike personar og 

organisasjonar har ansvar for. 

Merkinga ved klonarkiva er ueinsarta. Mange ynskjer eit betre system, medan andre har funne 

eit opplegg dei er nøgde med. Ein måte å løysa dette på er at Norsk genressurssenter får 

produsert ein felles etikett-type for dei som ynskjer det, og at dei ansvarlege ved klonarkiva 

39

syter for å setja opp etikettane. Dette vert no gjort med PLANTEARVEN-skilta, og for 

genressurssenteret vil det vera bra med ei ytterlegare profilering av dette merket. Det vil også 

verka samlande på dei institusjonane som er med, og stimulera til å prioritera arbeid i 

plantingane. Opplegg kring dette bør drøftast på samling hausten 2008. 

Ein del av klonarkiva har under-arkiv, og får fagleg oppfylgjing av andre enn den 

institusjonen som plantingane står på. Slike klonarkiv bør ha meir formelle avtalar som 

definerer partane sine oppgåver, og at det er klart kva som skjer ved store endringar i 

rammevilkåra. 

Situasjonen for dei ulike klonarkiva er svært ulik. Dersom Norsk genressurssenter ynskjer å 

spela ei aktiv rolle i utvikling av klonarkiva, er det 5 klonarkiv som bør ha ekstra fokus i 

2008. 

1. Hvaler, som må ha assistanse til å sjå på institusjonstilknytning, plantekart og 

organisatoriske ting kring dei underliggjande delarkiv 

2. UMB, der prof. emer. Finn Måge har hatt ansvaret, men instituttet ynskjer at Norsk 

landbruksmuseum tek over plantingane. Vurdering av innsamla data og framtid til 

arkivet 

3. Hardanger folkemuseum sitt arkiv treng verifisering av mange sortar og etikettering 

4. Plantinga på Domkirkeodden må gåast gjennom for å luka ut verdlause gule epletypar 

5. Norsk fruktmuseum og Graminor sin aktivitet, og kva funksjon Njøs skal ha i 

nettverket av norske klonarkiv i frukt. 

40

Vedlegg 1. Status for innsamla sortar og mandatsortlister 

I samband med prosjektet vart det lagt ut etterlysing av gamle fruktsortar på Norsk 

genressurssenter (www.genressurser.no) sine heimesider (jfr. Vedlegg). Dette førde til at 

mange lokal-aviser og riksaviser (t.d. Dagsavisen) sette inn notisar og hadde større omtalar av 

prosjektet. Responsen var svært stor, men det var få sortar av dei som vart etterlyste som kom 

inn på denne måten. Derimot fekk ein kjennskap til fleire sortar ved direkte-kontakt med 

personar i fruktområda i samband med innmelding og spørsmål om rotekte plommesortar. 

Tabell 2-6 syner status for innsamling av sortar jamført med vedtekne mandatsortlister pr. 

desember 2007 

Tabell 2. Norske mandatsortar i eple – status for innsamling. For handelssortar er berre 

eliteplantestasjonen sett opp. (Kode for arkiv jfr. Tabell 1) 

Nr. kat. Sortsnamn Synonym Finst i arkiv 

1 B Agaeple 

2 D Alexander Aport, Kaier Alexander, m.fl. HV,HE,LU 

3 DF Alice Eliteplantestasjonen 

4 D Allington Allington Pippin Pometet 

5 B Andeneseple 

6 D Antonovka Eliteplantestasjonen 

7 DF Aroma Eliteplantestasjonen 

Aroma, raud Mange typar, Ylvisåker, Fagravoll, Eliteplantestasjonen 

8 EF 

Hamre,m.fl. 

9 D Arreskov Arreskov Gravenstein AS,HE,VI,HJ,HV,NH,LI 

10 AF Askepott Eliteplantestasjonen 

Astrakan, 

Gyllenkroks Astrakan 

LI,HJ, HV,NO 

11 D Gyllenkroks 

Astrakan, kvit Hvit Astrakan, Glaseple, 

AS, NO, VI,HJ, HV, LI 

12 D 

Astrachanischer Apfel 

13 D Astrakan, raud Röd Astrakan HJ, HE,HV,LU,LI 

14 B Austadeple 

15 D Beauty of Bath AS, VI, HJ 

16 D Belle de Boskoop Boskoop, Reinette von Montfort HJ 

17 D Benoni AS,NHM,NJ 

18 AF Bente Eliteplantestasjonen 

19 D Bismarck LU 

20 A Bjørgvin Vike-eple HJ 

Blenheim Blenheim Orange, Blenheim Pippin, Pometet 

21 D 

m.fl. 

22 D Bodil Nergaard Pometet 

23 D Bramley's Seedling Bramley LU, NO, HJ, AS,NH,NJ 

24 B Bueeple 

25 DF Carroll Eliteplantestasjonen 

26 D Cellini HJ, HV, VI,LI 

27 D Charlamovsky Borovitsky, Borowinka, Oldenburg HJ, VI 

28 DF Close Eliteplantestasjonen 

Cox's Orange Cox's Orange Reinette, Cox's Orange LI, HV, HJ 

29 D 

Pippin 

30 D Cox's Pomona AS,LI,HJ 

31 D Crimson Beauty Early Red Bird HJ 

32 DF Discovery Eliteplantestasjonen 

33 B Djuvstein Djuvsteiner, Justeiner? 

34 B Dr. Nansen Nanseneple, Rød Reinett LU,NJ 

41

35 B Edholm HV,NJ 

36 AF Eir * Eliteplantestasjonen 

37 B Ekebakk Egebakke-eple? 

38 B Ekely Ekelyeplet NJ 

39 D Eldrau Pigeon Ildrød Pigeon, Eldrött Duväpple HJ,NH,LI 

40 D Ellison's Orange Pometet 

41 DF Elstar "Joker" Eliteplantestasjonen 

42 A Enestående HJ, NO,AS,NJ 

43 DF Filippa Eliteplantestasjonen 

44 D Flaske-eple Melonäpple, Nonnetitte, Prinzenapfel HE,HV,LI,VI,AS,LU,HJ 

45 B Floeple 

46 B Flåmseple 

47 A Fosseple Forbedret Foss, Stor Foss, Langeple? HJ,LU,AS,HV,HE,VI 

Franskar Gule Franskar, Franske, Frans-eple, AS, HA, HV,LU,HJ 

48 B 

Store Franske, m.fl. 

49 A Fuhr Fuhr-eple, flateple, kalvil HJ, AS,LI,NJ 

50 E Fuhr, raud Kjend lokalitet 

51 B Furuholm AS, HJ,VI,NJ 

52 B Garborg Jædersk sommereple, Jæreple AS, HJ, VI, LU,NJ 

53 DF Geneva Early Eliteplantestasjonen 

54 A Gjerteple 

55 A Gloppestadeple NO,NJ 

56 A Granat Mange typar, små, stor, raud, Brochs NO,HJ,VI,HA,LU,AS,NJ 

57 B Grauteple (brukt til graut) 

Gravenstein Gul Gravenstein, Graasten, Blumen Eliteplantestasjonen 

58 DF 

Calvill 

59 EF Gravenstein, raud Eliteplantestasjonen 

60 B Grefstadeple 

61 B Grindseple Kjend lokalitet 

62 B Grønvikeple VI 

63 D Grågylling Swhwedischer Winter-Postoph LI 

Gul Richard Körckower, Kliefaths Richar, 

AS,LI,LU,NH 

64 D 

Stintenburger, m.fl 

65 D Guldborg Pometet 

66 D Gull-Pearmain Goldpearmain, Goldpearmäne HV,LU 

67 D Gullspir Golden Spire LU, HJ 

68 D Hampus HE, LI, HA 

69 B Hardeple 

70 A Haugeeple NO, VI, NJ 

71 A Haugmann Edengross LI, LU, NH, NJ 

72 EF Haugmann, raud Wedøe, Svarstad Eliteplantestasjonen 

73 B Haustkavill Lier har Rød Høstkavill LI, VI,NJ 

74 B Hildvinar Hildvinarar 

Hollandsk 

Strut-eple, Bjørnestadeple, 

HJ 

75 A Gravenstein Hestehage-eple 

76 B Holmeeple Holmaeple VI 

77 D Husmor HJ, LI 

78 A Høynes AS, NO, HJ,NJ 

79 E Høynes, raud 

80 B Håkonseple HJ, VI, AS 

81 AF Idunn* Eliteplantestasjonen 

82 AF Ingelin * Eliteplantestasjonen 

42

83 D Ingrid Marie Høed Orange LI, NO, HJ,HV,AS,NJ 

84 EF Ingrid Marie, raud Karin Schneider Eliteplantestasjonen 

85 D Jacques Lebel Jakob Lebel, Jakobseple AS,VI,HJ 

86 DF James Grieve Eliteplantestasjonen 

87 E James Grieve, raud J.G.Lired, m.fl. Kjend lokalitet 

88 B Jens Pedersen LI,NJ 

89 B Jordbæreple HJ, LI, HE, VI,NJ 

90 DF Julyred Eliteplantestasjonen 

91 B Karvel NO 

92 AF Katinka * Eliteplantestasjonen 

93 DF Katja Eliteplantestasjonen 

94 AF Katrina * Eliteplantestasjonen 

95 A Kaupanger Skåleple, Reinette de Norvège AS,HA,LI,HV,HJ 

96 B Kaviller Mange typar, haust, vinter, sommer, HJ+ mange andre 

97 B Keiserkrone NO,NJ 

98 B Kjerringholm HV,LI,NJ 

99 B Kjølbergeple HV,NH,AS,NJ 

100 B Klaraeple Klaraäpple? 

101 B Knuteple HJ, HA,NJ 

102 B Koveeple 

103 B Kroareple 

104 B Kåreple 

105 A Langballe AS, HJ, NJ 

106 B Langelandseple 

107 B Laveple NJ 

108 B Lavoll Kjend lokalitet 

109 E Lavoll, raud Truleg same sort som Lavoll 

110 D Laxton's Superb AS, LI,HV,HJ,VI,NJ,NH 

111 B Leikangereple 

112 B Leiknes Venus AS, HJ,NJ 

113 A Leinestrand AS, LI,NJ 

114 B Leriseple Kjend lokalitet 

115 A Linda AS,NH,NJ 

116 DF Lobo Eliteplantestasjonen 

117 D Lord Lambourne Lambourne HJ 

118 C Løeple AS,HJ,NJ 

119 B Løkeple HJ, HE, HV,NJ 

120 D Maglemer Maglemer Strefling HJ 

121 B Mandeleple 

122 AF Mariann Eliteplantestasjonen 

123 C Marta-eple Røen-eple HJ,NJ 

124 D Melba Pometet 

125 EF Melba, raud Eliteplantestasjonen 

126 B Mortu 

127 B Moskovitt 

128 B Mostereple 

129 AF Nanna * Eliteplantestasjonen 

130 B Nonnetitt bastard Flaske-eple type? Pometet 

131 B Nordfjordeple 

132 B Olinaeple NO,NJ 

133 D Oranie Kaniker HV,NJ 

134 B Oster HJ,AS,NJ 

43

135 D Pederstrup Pederstrup Reinet Kjend lokalitet 

136 B Petrineeple Petrina-eple Kjend lokalitet 

137 B Pragleple 

138 B Prikkeple 

139 A Prins Prinsar, Prins-eple HJ,NO,HA,AS,NJ 

140 EF Prins, raud Elling AS,NO 

141 E Prins 'Kronprins' Eliteplantestasjonen 

142 D Queen The Claimant, Königapfel Pometet 

143 DF Quinte Eliteplantestasjonen 

144 B Raud Reinette Raud Ananas? LU 

145 B Raud Victoria Pometet 

146 B Rekevik 

147 D Ribston Ribston Pippin, Glory of York LI, HV,HJ,VI,HA,NH,NJ 

148 E Ribston 'Lågerød' LI,NJ 

149 B Rikheimseple Lærdalseple 

150 B Ringerikseple 

151 B Riskedal VI,NJ 

152 B Rival VI,NJ 

153 B Rondestveit AS, LI, HJ,NJ 

Rosenstrips Mange typar, Hardangerr., Sogner., HJ,HE,HA,LI,LU,VI 

154 A 

Raud r. 

155 D Rød Ananas Rött Ananasäpple LU 

156 B Røykeneple 

157 D Signe Tillisch AS,LI,NO,VI,HV,HJ 

158 D Silke-eple Weisser Winter-Taffelapfel AS,NO,HJ,LI,HV 

159 B Simenrud LI 

160 AF Siv * Eliteplantestasjonen 

161 B Skeieeple 

162 B Sognegrå 

163 B Springenstein 

164 D Steinkyrkje Stenkyrke HE,NJ 

165 B Stilkeple 

166 B Stor Torstein Eitorn-eple, Eituneple VI 

167 B Storesteinseple HJ,NJ 

168 A Sukkereple NO, HJ,VI,HA,NJ 

169 DF Summerred Eliteplantestasjonen 

170 AF Susanna Eliteplantestasjonen 

171 D Svensk Rosenhäger Rosenhäger, San Jacinto HV 

172 B Sylfesteple Kjend lokalitet 

173 DF Sylvia Eliteplantestasjonen 

174 D Sävstaholm LI, HJ 

175 EF Sävstaholm, raud Eliteplantestasjonen 

176 AF Søta-Kari * Eliteplantestasjonen 

177 B Teigeple HJ, NJ 

178 B Timeple 

179 B Todanger 

180 DF Tohoku 2 Eliteplantestasjonen 

181 B Tolleivseple Todleivseple HJ,HA,AS,NJ 

182 B Tommos Tomas-eple, Thomas AS, NO,NJ 

Torstein Vanleg Torstein, Midttun-eple, NO,HV,AS, LI,HJ,HE 

183 A 

Alminneleg Torstein 

184 EF Torstein, raud Eliteplantestasjonen 

44

Transparente 

Eliteplantestasjonen 

185 DF Blanche 

186 A Tveiteple Brureple, Lutroeple, m.fl. HJ,HA,AS,VI 

187 A Ulgenes HJ, HA, NJ 

188 C Vetle NJ 

189 B Viking Pometet 

190 D Virginsk Roseneple Virginskt rosenäpple, Vitgylling AS,NH 

191 DF Vista Bella Eliteplantestasjonen 

192 B Vågeneple Vågaeple (finst på Vigatunet) VI,NJ 

193 D Wagener LI,NH,NJ 

194 D Wealthy AS 

195 D William's Favorite Lady's Apple, Queen Truleg Queen 

196 D Worcester Pearmain Worcester AS,HJ,NJ 

197 A Øskaug Øskaugeplet, Jordbæreple HJ, LI, HV,NJ 

198 B Øysteineple NO,NJ 

199 C Aagoteple NJ 

200 DF Åkerø Eliteplantestasjonen 

201 EF Åkerø 'Hassel' Eliteplantestasjonen 

Mandatsortlista i eple er svært omfattande, og mange av sortane er enno ikkje funne. Totalt 

vanta 63 sortar før Norsk Genressurssenter etterlyste sortar. Ved gjennomgang av klonarkiva, 

har ein funne 6 av desse sortane. Dei som har fyrstehandskjennskap til sorten Lavoll seier at 

den er svært raud, slik at Raud Lavoll truleg er same sort. Iflg. Norsk pomologi hadde 

William’s Favorite namnet Queen opprinneleg, og dette kan også vera forveksla med Queen i 

lista. Det er funne 8 sortar til som fylgje av etterlysinga, og ved Pometet i København finst 10 

av sortane som er etterlyste i Noreg. Dette er utanlandske sortar som har hatt ein viss 

betydning i Noreg, men i og med at dei er sikra andre stader, treng dei ikkje finnast i norske 

klonarkiv. Ein står då att med 37 sortar som ikkje er funne. Om ein ikkje finn dei i løpet av 

vinteren 2007/2008, bør dei strykast av mandatsortlista og reknast som tapt. 

Tabell 3. Norske mandatsortar i pære – status for innsamling. For handelssortar er berre 


Nr Kat. Sortsnamn Synonym Finst i arkiv 

1 D Alexandre Lucas HV, LI, NJ 

2 DF Amanlis Eliteplantestasjonen 

3 AF Anna * Eliteplantestasjonen 

4 D Bergamotter fleire typar, rød høstbergamott, sommer, etc. AS,HV,HE,VI, NJ 

5 B? Blodpære fra Fjære Rödkötig från Östergötland, Sanguinole NJ 

6 B? Bonke NJ 

7 DF Bonne Louise Eliteplantestasjonen 

8 B? Borgarmeister 

9 D Bosc 

Beurré Bosc, Bos's Flaschenbirne, 

Keiserkrone NJ 

10 B Brita 

11 DF Broket Juli Colorée de Juillet Eliteplantestasjonen 

12 B Camilla 

13 D Charneu VI,HV,LI,NJ 

14 D Clapp's Favorite AS,NJ 

15 DF Clara Frijs Eliteplantestasjonen 

16 DF Conference Eliteplantestasjonen 

17 D Dunmore VI,NJ 

18 B? Elisabeth HV 

45

19 D Flemish Beauty "Slinde-pære" NJ 

20 B Fredriksen 

21 DF Fritjof * Eliteplantestasjonen 

22 B? Frk. Anna 

Frühe Rheinische 

23 D Späckbirne Fleskepære NJ, LI 

24 D Giffard Beurré Giffard, Høstsmørpære NJ 

25 B? Grønnes NJ 

26 DF Gråpære Eliteplantestasjonen 

27 D Göteborgs Diamant NJ 

28 DF Herrepære Esperens herrepære Eliteplantestasjonen 

29 D Herzogin Elsa AS,HE,NJ 

30 B Hestadvikpære VI 

31 B Hyllapære NJ 

32 DF Ingeborg * Eliteplantestasjonen 

33 D Juli Dekan Doyenne de Juillet NJ 

34 DF Keiserinne Eliteplantestasjonen 

35 B Knutsvikpære VI 

36 B Kongepære 

37 D Laxton's Superb Superb NJ 

38 B? Moermannia 

39 DF Moltke Grev Motke Eliteplantestasjonen 

40 D Mouille Bouche NJ 

41 D Muschateller gruppenamn 

42 B Nalum LI, NJ 

43 B Nesvågpære NJ 

44 D Philip Dobbel Philip Eliteplantestasjonen 

45 D Précoce de Trévoux VI, NJ 

46 E Précoce de Trévoux Dømmesmoen NJ 

47 E Précoce de Trévoux Super Trévoux AS,NJ 

48 B? Prinsessepære 

49 B? Pundpære 

50 D Russeletter Roselette Kjend lokalitet 

51 D Skånsk sukkerpære Abdonspære VI, NJ 

52 B Steinpære fleire typar NJ 

53 B Sylvester Herrepære?? HV 

54 D Tongre Durondeau NJ 

55 D Williams Bartlett NJ 

Av mandatsortane i pære vantar 7 eldre typar. Det er Borgarmeistar, Fredriksen, Frk. Anna, 

Kongepære, Muchateller, Prinsessepære og Pundpære. Muschateller finst i utlandet, men dei 

andre er usikkert kva opphav dei har. I tillegg vantar Brita og Camilla frå Johannes Øydvin si 

sortsforedling, og sorten som er kalla ”Moermannia”. Dette er ein sort ein ikkje har klart å 

identifisera. Sortar ein ikkje klarar å finna, bør strykast av mandatsortlista, medan ein må 

vurdera å ta andre inn, som Dalholtpære og Tengesdalpære. 

46

Tabell 4. Norske mandatsortar i plomme – status for innsamling. For handelssortar er berre 


Nr. Kategori Sortsnamn Synonym Finst i arkiv 

1 D Admiral Rigny Denniston's superb 

2 B Baronessa Kjend lokalitet 

3 B Bergaplomme 

4 D Blue Rock AS, NJ 

5 B Blåplomme Blåplomme fra Lier, m.fl. LI,VI 

6 D Bonne de Bry 

Katharinapl., Kongeplomme frå 

AS 

7 D Catharinaplommer Tours? LI 

8 F Czar Eliteplantestasjonen 

9 B Drueplomme Truleg funne 

10 D Early Laxton LI,NJ 

11 D Early Transparente 

12 F Edda Eliteplantestasjonen 

13 B Eikerplomme LI 

14 D Emma Leppermann 

15 D Engelsk sviske Tidlig engelsk sviske 

16 D First VI 

17 B Gulplomme Gul sukkerplomme LI 

18 D Gul eggeplomme Eggeplomme LI 

19 D Hackman Kjend lokalitet 

20 E Helgøyplomme Reine Claude d'Oulllins, raud VI 

21 B Henrik NJ 

22 D Jefferson LI,HE,VI,NJ 

23 B Jefferson X 

24 F Jubileum Eliteplantestasjonen 

25 D Kirkes NJ 

26 F Mallard Eliteplantestasjonen 

27 D Methley VI,LI 

28 B Omboplomme Kjend lokalitet 

29 D Ontario AS, NJ 

30 F Opal Eliteplantestasjonen 

31 D Prince of Wales 

Papp-plomme, Petterplomme, 

32 D Prune Peche 

Ferskenplomme LI 

33 B Raudplomme HV 

34 F Reeves 

Reine Claude 


35 F d'Althanns Eliteplantestasjonen 

36 D Reine Claude d'Oullins Eliteplantestasjonen 

37 D Reine Claude grøn AS 

38 F River's Early Prolific Eliteplantestasjonen 

39 F Ruth Gerstetter NJ 

40 B Sandeplomme VI 

41 B Sigrid Kjend lokalitet 

42 B Skjeraplomme Kjend lokalitet 

43 B Stokkarud LI 

44 B Sviske frå Tveit NJ 

45 B Tråneplomme VI 

46 F Victoria Eliteplantestasjonen 

47 E Victoria, Nå V. Måkestad Eliteplantestasjonen 

47

48 E Victoria, Oma Eliteplantestasjonen 

49 B Vinterplomme Kjend lokalitet 

50 D Washington AS, NJ 

51 D Yakima Kjend lokalitet 

Av mandatsortane i plomme er 4 utanlandske som har gått ut av produksjon i Noreg. Dette er 

Admiral Rigny, Early Transparente, Emma Lepperman og Prince of Wales. I feltet på 

Vigatunet finst Admiral, men det er ikkje stadfesta at dette er same sort som Admiral Rigny. 

Bergaplomme, engelsk sviske og Jefferson X er ikkje sikkert lokaliserte. 

Tabell 4. Norske mandatsortar i søtkirsebær – status for innsamling. For handelssortar er 

berre eliteplantestasjonen sett opp. (Kode for arkiv jfr. Tabell 1) 

Nr. Kat. Sortsnamn Synonym Finst i arkiv 

1 DF Early Rivers 

Büttners Rote, 


2 DF Emperor Francis Fredensborgkirsebær Eliteplantestasjonen 

3 D Früheste der Markt HA 

4 D Hedelfinger HA 

5 B Holmabær HB 

6 DF Huldra BP 20406 Eliteplantestasjonen 

7 DF Kassin Eliteplantestasjonen 

8 DF Kristin Eliteplantestasjonen 

9 D Kvit Spansk 

10 B Maibær er hybridbær surxsøt HA, HB 

11 DF Merton Glory Eliteplantestasjonen 

12 B Osabær HB 

13 D Schmidt 

14 B Små Elton Nåbær, Jørundsbær, HB 

15 DF Stella Eliteplantestasjonen 

16 B Sysebær Bigarreau Syse HB 

17 B Tolleiv Kjend lokalitet 

18 DF Ulster Eliteplantestasjonen 

19 DF Van Eliteplantestasjonen 

20 DF Vista Eliteplantestasjonen 

21 D Werder HB 

Av dei 11 mandatsortane i søtkirsebær er alle med unnatak av 2 sikkert lokaliserte. Schmidt 

bør også vera lett å finna, medan det bør gjerast ein jobb for å få tak i Kvit Spansk. 

Tabell 6. Norske mandatsortar i surkirsebær – status for innsamling. For handelssortar er 

berre eliteplantestasjonen sett opp. (Kode for arkiv jfr. Tabell 1) 

Nr. Kat. Sortsnamn Synonym Finst i arkiv 

1 DF Fanal 

Frosta, 


2 B Hardanger 

munkabær AS, HA 

3 DF Meteor Eliteplantestasjonen 

4 D Montmorency 

5 DF Ostheim Eliteplantestasjonen 

6 D Pundkirsebær 

7 D Skuggekirsebær AS,LI 

8 EF Skuggekirsebær, Wormdal Eliteplantestasjonen 

48

Mandatsortlista i surkirsebær er lita, men likevel vantar 2 sortar. Montmorency fanst ved 

UMB for nokre år sidan, og kan vera mogeleg å finna. Derimot er det truleg verre å finna 

Pundkirsebær. 

Denne oppstillinga av status for mandatsortane er slik ein kjenner sortimentet i klonarkiva pr. 

desember 2007. Det kan vera at her er fleire sortar, men med dei ressursane som har vore til 

rådvelde i dette prosjektet, har ein ikkje kunna gått meir detaljert inn i plantingane. Før ein har 

fått kvalitetssikra sortsnamna og knytta dei opp mot pomologiar og lagt dette inn i ein 

database, vil det vera alt for ressurskrevjande og hefta med for store feilkjelder å gå vidare. 

49

Sorter av eple, pære, plomme og kirsebær etterlyses - 

Norsk genressurssenter 

● Om senteret 

● Genressursforvaltning 

● Prosjekter 

● Husdyr 

● Planter 

❍ Nytteplanter i Norge 

❍ Planteforedling 

❍ Plantearven 

❍ Hjelp oss å bevare 

● Skogtrær 

■ Planteklubber 

■ Etterlysning av planter 

■ Meld inn din plante 

■ Ta vare på planter 

■ Roseaksjonen 

❍ Om bevaringsarbeidet 

❍ Handlingsplan 

● Internasjonalt 

● Publikasjoner 

Nettstedskart Tema A til Å Kontakt oss 

English 

http://www.skogoglandskap.no/fagartikler/2007/1190622658.94 (1 of 2) [16.12.2007 20:08:29] 

Norsk institutt for skog og landskap 

Postboks 115, 1431 Ås | Tlf: 64 94 80 00 | Faks: 64 94 80 01 | post@skogoglandskap.no 

● Forside ● Aktuelt ● Kart og statistikk ● Biologi og miljø ● Skogbruk ● Norsk genressurssenter ● Om oss 

Du er her: Forside > Norsk genressurssenter - Variasjon, vern og verdiskaping > Planter > Hjelp oss å bevare > Etterlysninger av planter > 

Sorter av eple, pære, plomme og kirsebær etterlyses 

Sorter av eple, pære, plomme og kirsebær etterlyses 

Omlag 400 gamle fruktsorter er samlet inn og bevart i 

Genressurssenterets klonsamlinger, men fortsatt mangler 

vi ca 100 sorter av epler, pærer, plommer og kirsebær. 

Norsk genressurssetner ønsker publikums hjelp til å finne disse 

sortene. Hvilke sorter som etterlyses kan leses i vedlegget 

nedenfor. Av de sortene vi får tips om vil vi be om podekvist og 

så vil vi pode opp nye trær av sortene og sette dem i en elelr to 

av samlingene våre. Når sortene finnes der vil det bli mulig for 

privatpersoner og andre som ønsker trær av disse gamle 

sortene å få tak i dem. 

Eksterne lenker 

Vedlegg 

● PLANTEARVENs fruktsorter 

● PLANTEARVEN 

Foto: Åsmund Asdal 

● Gamle fruktsorter som Genressurssenteret ønsker opplysninger om. (PDF-fil, 6 Kb, 

Bokmål) 

Kontaktpersoner 

Åsmund Asdal 

Alt vi har om 

Klonarkiv 

Matplanter 

Omtalt i nyhet 

Vis nyhetsarkiv (1) 

Utskriftsvennlig Norsk institutt versjon for skog Tips og en landskap venn Tilbakemelding Postboks 115, Nyhetsbrev 1431 Ås | Tlf: 64 94 80 00 | Faks: 64 94 80 01 | post@skogoglandskap.no | Kontakt oss 

RSS

Sorter av eple, pære, plomme og kirsebær etterlyses - 

http://www.skogoglandskap.no/fagartikler/2007/1190622658.94 (2 of 2) [16.12.2007 20:08:29]

Stor respons på etterlysning av frukt - 

Aktuelt 

● Nyhetsarkiv 

❍ Nyhetsbrev 

❍ Nyheter på RSS 

❍ Forskningsartikler 

❍ Fagartikler 

● Publikasjoner 

● Prosjekter 

● Kurs 

● Konferanser 

● Presseklipp 

● Offentlig journal 

● Spørsmål og svar 

● Teknisk informasjon 

Nettstedskart Tema A til Å Kontakt oss 

English 

Du er her: Forside > Aktuelt > Nyhetsarkiv 

http://www.skogoglandskap.no/nyheter/2007/1195023434.35 (1 of 2) [16.12.2007 20:08:00] 

Norsk institutt for skog og landskap 

Postboks 115, 1431 Ås | Tlf: 64 94 80 00 | Faks: 64 94 80 01 | post@skogoglandskap.no 

● Forside ● Aktuelt ● Kart og statistikk ● Biologi og miljø ● Skogbruk ● Norsk genressurssenter ● Om oss 

Stor respons på etterlysning av frukt 

15.11.2007 

Mange har svart på Genressurssenterets etterlysninger 

etter ulike typer rotekte plommer og etter gamle sorter av 

eple, pære, plomme og kirsebær. Nå er ca 50 ulike rotekte 

plommer samlet inn og ca 10 av de spesielt etterlyste 

fruktsortene er funnet. 

Genressurssenteret har fått tips om rotekte plommetyper fra 

hele landet nord til Trøndelag. Variasjonen er svært stor både 

når det gjelder form, størrelse, farge og kvalitet. Nå er nærmere 

50 typer fra ulike steder i landet samlet inn til Graminor's 

avdeling på Njøs i Sogn der de skal undersøkes nærmere. De 

mest verdifulle vil bli tatt vare på i en permanent klonsamling. 

Noen av typene kan også ha egenskaper som kan være 

interessante for foredling av plommer i Norge, som i dag 

foregår på Njøs. 

Den imponerende sortssamlingen ved 

Lier Bygdetun er bygget opp av 

pensjonerte fruktdyrkere og andre 

entusiaster fra Lier-området. Foto: Stein 

Harald Hjeltnes 

Når det gjelder etterlysningen etter gamle navngitte fruktsorter har responsen også vært svært stor. 

Imidlertid er det slik at mange ikke lenger kjenner sortsnavnet på de gamle frukttrærne sine, og mange 

av tipsene senteret har fått har vært generell informasjon om gamle frukttrær. Fordi det ikke lenger finnes 

fagpersoner som kjenner disse gamle sortene er det svært vanskelig i dag å identifisere disse 

sortene som ble brukt for 50 og 100 år siden. 

Men noen av sortene som ble etterlyst er funnet, og Genressurssenteret vil sørge for at det podes opp 

nye trær som vil inngå i våre nasjonale sortssamlinger. Eplesortene som er funnet er Petrineeple, 

Nordfjordeple, Rød Høynes, Grindseple, Guldborg, Mostereple, Rød James Grieve, Rød Fuhr og 

Sylfesteple. I tillegg er de etterlyste plommesortene Kirkes og Yakima og kirsebærsorten Kvit Spansk 

funnet. Senteret har også fått melding om noen andre sorter som kan være interessante. Hvilke sorter 

som fremdeles savnes framgår av listen nedenfor. Genressurssenteret ønsker fortsatt tips om disse. 

Mange av tipsene vi har fått har også vært fulgt av spennende historie. Som et eksempel bringer vi 

nedenfor link og fil om Eikerplommas interessante historie. Eikerplomma er tusenårs-tre for Øvre Eiker 

kommune og har hatt sin egen Eikerplommefestival. Og var det slik at den kom til Eiker med Kong 

Kontaktpersoner 

Åsmund Asdal 

Tema 

Frukt og bær 

Om arbeidet med å bevare 

planter 

Alt vi har om 

Klonarkiv 

Matplanter

Stor respons på etterlysning av frukt - 

Kristian IV? 

http://www.skogoglandskap.no/nyheter/2007/1195023434.35 (2 of 2) [16.12.2007 20:08:00] 

Det er stiftelsen Norsk fruktmuseum i Sogn som har bistått Genressurssenteret med kartlegging og 

innsamling av gamle fruktsorter. 

Eksterne lenker 

Vedlegg 

● Eikerplomma - et levende kulturminne. Fra Øvre Eiker kulturminneråd. 

● PLANTEARVENs fruktsorter 

● Gamle fruktsorter som Genressurssenteret ønsker opplysninger om. (PDF-fil, 6 Kb, 

Bokmål) 

● Eikerplomma - oppskrifter og fortellinger. (PDF-fil, 10 Mb, Bokmål) 

Norsk institutt for skog og landskap Postboks Utskriftsvennlig 115, 1431 Ås versjon | Tlf: 64 Tips 94 80 en 00 venn | Faks: Tilbakemelding 64 94 80 01 Nyhetsbrev | post@skogoglandskap.no | Kontakt oss 

RSS

Norske klonarkiv i frukt - Skog og landskap

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?