Tarımsal Yayım - Prof. Dr. Ziya Yurttaş

ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ 

ZĠRAAT FAKÜLTESĠ 

Yayın No: 67 

TARIMSAL YAYIM 

VE 

ĠLETĠġĠM TEKNĠKLERĠ 

Prof. Dr. Ziya YURTTAġ 

Doç. Dr. Tecer ATSAN 

Dr. Atilla KESKĠN 

Erzurum - 2011

3 

ÖNSÖZ 

Ülkemizde Tarımsal Yayım faaliyetlerinin tarihi oldukça eskiye dayanmasına rağmen 

Yüksek Öğretim Kurumlarında Tarımsal Yayım Öğretiminin tarihi, Ziraat Fakültelerinin 

kuruluĢuna bağlı olarak, nispeten yenidir. Bu Fakültelerde okutulan ders notları genelde birbirinden 

bağımsız olarak ve belirli bir eĢgüdüm olmadan geliĢtirilmiĢtir. Bu durumda, söz konusu notlarda 

hem biçim hem de içerik bakımından bir standart geliĢtirilememiĢtir. 

08.09.2006 Tarihli Resmi Gazetede yayınlanan “Tarımsal Yayım ve DanıĢmanlık 

Hizmetlerinin Düzenlenmesine Dair Yönetmelik” ülkemizdeki Tarımsal Yayım hizmetleri için 

olduğu kadar Tarımsal Yayım Öğretimi için de bir imkân sağlamıĢtır. Bu yönetmelik uyarınca 

düzenlenen “Tarımsal Yayım ve DanıĢmanlık Kursları” için Bakanlık tarafından geliĢtirilen 

“Tarımsal Yayım ve DanıĢmanlık” kurs notları Ziraat Fakültelerinde okutulmakta olan Tarımsal 

Yayım ve ĠletiĢim Teknikleri dersleri için bir çerçeve oluĢturacak kaynak eser olma niteliğindedir. 

Bu bakımdan Atatürk Üniversitesi Ziraat fakültesinde okutulmakta olan bu ders notları yeni baskı 

için gözden geçirildiğinde söz konusu eserden büyük ölçüde alıntı yapılmıĢtır. Bu alıntılar * iĢareti 

ile belirtilmiĢtir. Orijinal kaynaklara ulaĢıldığında bu kaynaklar da kaynakçada yer alacaktır. 

Tarımsal Yayım ve ĠletiĢim Ders Notları yeniden gözden geçirilirken belirli bir mantık 

silsilesi gözetilmiĢ, önce Tarımsal Yayım Metodolojisi, sonra ĠletiĢim Teknikleri ve KiĢisel 

GeliĢim konularına yer verilmiĢtir. Konular özetlenmiĢ gereksiz ayrıntılardan ve tekrarlardan 

mümkün olduğu kadar arındırılmıĢtır. 

Bu ders notlarının öğrencilerimiz için yararlı olmasını dileriz. 

Prof. Dr. Ziya YURTTAġ 

Doç. Dr. Tecer ATSAN 

Doç. Dr. Atilla KESKĠN

ĠÇĠNDEKĠLER 

1. BÖLÜM:GĠRĠġ ........................................................................................ 1 

5 

1.1. TARIMSAL YAYIM‟IN TANIMI ve ÖZELLĠKLERĠ.........................................1 

1.2. TARIMSAL YAYIM'IN ÖNEMĠ.........................................................................2 

1.3. TARIMSAL YAYIM‟IN TARĠHĠ* ......................................................................4 

1.4. TARIMSAL YAYIM'DA AMAÇLAR ................................................................9 

1.5. TARIMSAL YAYIM‟DA SĠSTEMLER, YAKLAġIMLAR VE YÖNTEMLER 12 

2. BÖLÜM:TARIMSAL YAYIM ĠLE ĠLĠġKĠLĠ BAZI KAVRAMLAR17 

2.1. EĞĠTĠM ............................................................................................................. 17 

2.2. YETĠġKĠN EĞĠTĠMĠ * ...................................................................................... 28 

2.3. YENĠLĠKLERĠN YAYILMASI ......................................................................... 33 

3. BÖLÜM:TARIMSAL YAYIM’DA ARAÇ VE YÖNTEMLER .......... 38 

3.1. BĠREYSEL YAYIM YÖNTEMLERĠ ................................................................ 38 

3.2. GRUP YAYIM YÖNTEMLERĠ ........................................................................ 42 

3.3. KĠTLE YAYIM YÖNTEMLERĠ ....................................................................... 50 

3.4. AMAÇLARA UYGUN ARAÇ VE YÖNTEM SEÇĠMĠ* ................................... 58 

4. BÖLÜM:TARIMSAL YAYIM'DA PROJE SÜRECĠ ......................... 60 

4.1. PROJE FĠKRĠNĠN OLUġUMU ......................................................................... 61 

4.2. ĠNCELEME ....................................................................................................... 61 

4.3. PLANLAMA ..................................................................................................... 64 

4.4. FĠNANSMAN TEMĠNĠ ..................................................................................... 66 

4.5. UYGULAMA .................................................................................................... 66 

4.6. DEĞERLENDĠRME .......................................................................................... 67 

5. BÖLÜM:TARIMSAL YAYIM PROJELERĠ ...................................... 69 

5.1. ANA PLAN ....................................................................................................... 69 

5.2. EYLEM PLANI ................................................................................................. 73 

5.3. FĠNANSMAN PLANI ....................................................................................... 75 

TARIMSAL YAYIM PROJE ÖRNEĞĠ ................................................... 77 

6. BÖLÜM:ĠLETĠġĠM TEKNĠKLERĠ* ................................................... 95 

6.1. ĠLETĠġĠMĠN TANIMI ....................................................................................... 95 

6.2. ĠLETĠġĠMĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLER ........................................................... 95 

6.3. ĠLETĠġĠMDE ÖGELER ..................................................................................... 96 

6.4. ĠLETĠġĠMĠ OLUMSUZ ETKĠLEYEN HUSUSLAR .......................................... 99 

6.5. ĠLETĠġĠMĠ OLUMLU ETKĠLEYEN HUSUSLAR .......................................... 100 

6.6. SÖZLÜ ĠLETĠġĠM........................................................................................... 100 

6.7. BEDEN DĠLĠ (Sözsüz ĠletiĢim) ....................................................................... 101

7. BÖLÜM:SUNUġ TEKNĠKLERĠ* ...................................................... 115 

6 

7.1. GĠRĠġ .............................................................................................................. 115 

7.2. SUNU VE ANLATIM TEKNĠKLERĠ ............................................................. 115 

7.3. POWERPOĠNT ĠLE ETKĠLĠ SUNU HAZIRLAMA ........................................ 121 

8. BÖLÜM:MOTĠVASYON* .................................................................. 123 

8.1. MOTĠVASYONUN TANIMI ve DÖNGÜSÜ .................................................. 123 

8.2. MASLOW‟UN MOTĠVASYON TEORĠSĠ (Ġhtiyaçlar HiyerarĢisi) .................. 124 

8.3. ĠHTĠYAÇ KAVRAMI ĠLE ĠLGĠLĠ BAZI ÖZELLĠKLER ................................ 125 

8.4. EĞĠTĠMDE MOTĠVASYONU ETKĠLEYEN FAKTÖRLER ........................... 126 

8.5. MOTĠVASYONU BOZAN ETKENLER ......................................................... 126 

9. BÖLÜM:GRUPLARLA ÇALIġMA TEKNĠKLERĠ ve 

MODERASYON* .............................................................. 128 

9.1. GRUP KAVRAMI ........................................................................................... 128 

9.2. GRUPLARLA ÇALIġMANIN ÖNEMĠ ........................................................... 128 

9.3. GRUP ÇALIġMALARINI ETKĠLEYEN UNSURLAR ................................... 128 

9.4. GRUPLARLA ÇALIġMA TEKNĠKLERĠ ....................................................... 130 

9.5. MODERASYON ............................................................................................. 133 

9.6. GRUPLARIN GELĠġĠM SÜREÇLERĠ ............................................................ 138 

10. BÖLÜM ÇATIġMA YÖNETĠMĠ* .................................................... 139 

10.1. ÇATIġMA YAKLAġIMLARI ....................................................................... 139 

10.2. BĠREYSEL ÇATIġMA VE YÖNETĠMĠ ........................................................ 139 

10.3. ÖRGÜTSEL ÇATIġMA VE YÖNETĠMĠ ...................................................... 142 

10.4. DĠĞER ÇATIġMA TÜRLERĠ ...................................................................... 144 

10.5. STRES KAVRAMI........................................................................................ 144 

KAYNAKLAR ......................................................................................... 148 

EK-1. KÖY ĠNCELEME ANKETĠ (ÖZET)......................................... 150

1. BÖLÜM 

GĠRĠġ 

1.1. TARIMSAL YAYIM’IN TANIMI ve ÖZELLĠKLERĠ 

Tarımsal Yayım; 

� Genel açıdan “Çiftçi Eğitimi”, 

� Eylem açısından “tarımsal konulardaki yeniliklerin çiftçilere ulaĢtırılması", 

� Niteliksel açıdan ise “Tarımsal Yayım, tarımla uğraĢan kiĢilerin sosyal, ekonomik 

ve kültürel yönden kalkınmalarına yardım etmek amacına yönelik, okul-dıĢı ve 

gönüllü bir eğitim sistemi” olarak tanımlanabilir. 

Bu tanımlarda da görüldüğü gibi, herhangi bir olay veya olgu değiĢik açılardan 

değiĢik Ģekillerde tanımlanabilir. Bu durum Tarımsal Yayım için de geçerlidir. 

Niteliksel tanımda da belirtildiği gibi, Tarımsal Yayım‟ın temel özellikleri Ģunlardır: 

� Tarımsal Yayım’da hedef kitle, tarımla uğraĢan kiĢilerdir. Tarımsal Yayım 

çiftçi ailesini oluĢturan kiĢilerin tümüne hitap eder. Bu kiĢilere çiftçi çocukları 

ve kadınları da dahildir. Nitekim Tarımsal Yayım kapsamına giren 4-K 1 

çalıĢmaları çiftçi çocuklarına, ev ekonomisi çalıĢmaları ise çiftçi kadınlarına 

hitap eder. 

� Tarımsal Yayım’da amaçlar çok yönlüdür. Kalkınma insanların yaĢam 

kalitesinin iyileĢtirilmesi olarak tanımlanabilir. YaĢam çok yönlü bir olgudur. 

Bundan dolayı kalkınma da birçok boyutları olan bir kavramdır. çiftçilerin 

kalkınmasına yardım etmek amacı güden Tarımsal Yayım amaçları da çok 

yönlü olmak durumundadır. Bu amaçlar eğitimle ulaĢılabilecek ekonomik, 

sosyal, kültürel ve çevresel nitelikte olabilir. Ekonomik amaçlar; gelirin 

artırılması, sosyal amaçlar; sosyal yaĢantının iyileĢtirilmesi, kültürel amaçlar; 

katılımcılığın, iĢbirliği ve hoĢgörü kültürünün geliĢtirilmesi, çevresel amaçlar 

ise; çevre koruma ve geliĢtirme bilincinin kazandırılması gibi amaçlardır. 

� Tarımsal Yayım’da felsefe, çiftçilerin kendi kendilerine yardım etmelerine 

yardım etmektir. Tarımsal Yayım çalıĢmalarında çiftçilerin iĢi onlar için bizzat 

yapılmaz, fakat onlara iĢlerini daha iyi yapabilmeleri için eğitim, danıĢmanlık 

ve örgütleme yoluyla yardım edilir. 

� Tarımsal Yayım teknik bir hizmettir. Çiftçilere götürülen hizmetler yatırım, 

kredi ve teknik hizmetler olarak sınıflandırılabilirler. Tarımsal Yayım 

çalıĢmaları teknik hizmetler sınıfına girer. Teknik hizmet neyin nasıl 

yapılacağını gösteren bir eğitim ve danıĢmanlık hizmetidir. 

� Tarımsal Yayım okul-dıĢı bir eğitim sistemidir. Eğitim, insanların bilgi, 

duygu ve becerilerinde bazı geliĢmeler sağlamak amacına yönelik bir faaliyettir. 

Tarımsal Yayım çalıĢmalarında da amaç aynıdır. Tarımsal Yayım eğitiminde 

öğrenciler her yaĢtan çiftçiler, ders yeri ise köydeki herhangi bir açık alan veya 

kapalı bir mekân olabilir. 

1 Kafada bilgi, Kalpte duygu, Kolda beceri, Kanda sağlık

� Tarımsal Yayım eğitimi gönüllülük esasına dayanır. Bu çalıĢmalarda 

demokratik kurallar uygulanır. Diğer bir deyiĢle, Tarımsal Yayım 

çalıĢmalarında çiftçilerin rızası aranır. Çiftçilere eğitim çalıĢmalarına katılmaları 

yönünde herhangi bir baskı yapılmaz. Tarımsal Yayım çalıĢmalarının her 

aĢamasında çiftçilere söz hakkı tanınır ve onların istekleri göz önünde 

bulundurulur. 

� Tarımsal Yayım teorik bakımdan kolay fakat pratik bakımdan zor olan bir 

konudur. Tarımsal Yayım kapsamına giren konular genelde zor ve karmaĢık 

olmayıp anlaĢılması oldukça kolaydır. Ancak, Yayım hizmetlerinde amaca 

ulaĢmak, yani hedef kitle olan çiftçilerde bilgi, duygu ve beceri bakımından 

istenen yönde bir değiĢiklik meydana getirmek, onlara bir yeniliği benimsetmek 

oldukça zordur ve uzun zaman alır ve sonuçlar somut değildir. Yayım 

çalıĢmaları Yayım elemanları bakımından da büyük ölçüde bilgi, beceri, sabır 

ve meslek sevgisi gerektirir. Yayım hizmetlerinde sonuçların gözle görülmesi 

ve sağlıklı bir değerlendirme yapılması oldukça zordur. Buna karĢılık yatırım 

hizmetlerinde kısa zamanda sonuç almak, alınan sonuçları ölçmek ve 

değerlendirmek nispeten kolaydır. Bu bakımdan Yayım faaliyetleri ile birlikte 

yatırım çalıĢmalarının da yer aldığı entegre projelerin değerlendirilmesinde 

Yayım bölümünün kendine has özelliklerini göz önünde bulundurup 

değerlendirmede bu hizmetlerin haksız bir rekabete konu edilmemesi gerekir. 

1.2. TARIMSAL YAYIM'IN ÖNEMĠ 

2 

Tarımsal Yayım en az Tarımsal Öğretim ve Tarımsal AraĢtırma kadar önemli bir 

konudur. Bir özdeyiĢte de belirtildiği gibi “ bir zincirin gücü, o zinciri oluĢturan halkalardan 

en zayıf olanının gücü kadardır.” Bu yargı, Tarımsal Öğretim, AraĢtırma ve Yayım zinciri için 

de geçerlidir. Tarımsal konularda yapılan tüm çalıĢmaların, harcanan para, zaman ve emeğin 

sonuçta amacı, tarımla uğraĢan kiĢilerin kalkınmasına ve ülke ekonomisinin geliĢmesine katkıda 

bulunmaktır. Bu amacı gerçekleĢtirmede etkinlik, Tarımsal AraĢtırma, Öğretim ve Yayım 

zincirinin en zayıf olan halkasının gücü düzeyinde kalır. Yani, Tarımsal Yayım en az Tarımsal 

AraĢtırma veya Tarımsal Öğretim kadar önemli bir konudur. Bu durum matematiksel olarak 

“AxBx0 = 0” Ģeklinde ifade edilebilir. 

AraĢtırma bulgularından ve teknik bilgilerden yararlanabilmek için bunların 

üreticilere ulaĢtırılması ve uygulanması gerekir. Uygulanmayan teknik bilgiler zihinlerde 

unutulmaya, araĢtırma bulguları ise raflarda tozlanmaya mahkûmdur. Böylece Tarımsal AraĢtırma 

ve Öğretim için harcanan para, zaman ve emek boĢa gitmiĢ olur. Ülkemizde bugüne kadar tarımsal 

konularda çok sayıda araĢtırma yapılmıĢ ve uygulanabilir nitelikte önemli bulgular ortaya 

konulmuĢtur. Diğer taraftan, tarımsal öğretimin resmen baĢladığı tarih olarak kabul edilen 1846 

yılından beri geçen zaman içerisinde tarımsal öğretimde büyük geliĢmeler meydana gelmiĢtir. 

Günümüzde yurdun her yanında faaliyet gösteren ziraat fakültelerinde binlerce öğrenciye modern 

tarımın gerekleri öğretilmektedir. Tarımsal araĢtırma ve öğretimde gerçekleĢtirilen bu 

geliĢmelerden beklenen yararın sağlanabilmesi için etkin Yayım çalıĢmalarına ihtiyaç vardır.

3 

Kalkınmada en önemli faktör beĢeri ve sosyal sermayedir (Anon., 2004a). Bu 

faktörlerin geliĢmesinde en önemli araç ise eğitimdir. Ġnsanların bireysel yetenekleri beĢeri 

sermaye, insanların ortak sorunlara ortak çözümler bulmak üzere dayanıĢma ve iĢbirliği yapmaları 

gibi iliĢkiler ise sosyal sermaye olarak adlandırılır. 

BeĢeri ve sosyal sermaye gibi insan kaynaklarının geliĢtirilmesi, eğitim yoluyla olur. Bugün 

geliĢmiĢ ülkelerden örneğin Almanya ile Türkiye‟nin her konudaki geliĢmiĢlik farkı, her iki 

ülkedeki insanların eğitimleri arasındaki farktan kaynaklanmaktadır. Zira 1945 yılında Türkiye‟nin 

ekonomik durumu Almanya‟dan daha iyi idi. Almanya‟nın Türkiye‟ye göre daha hızlı bir Ģekilde 

kalkınarak bugünkü duruma gelmesinde en önemli faktör nitelikli iĢgücü, dayanıĢma ve iĢbirliği 

geleneği, çalıĢma disiplini, giriĢimcilik ve organizasyon yeteneği gibi beĢeri ve sosyal sermaye 

değerleridir. Aynı Ģekilde, geliĢmiĢ ülkelerdeki çiftçilerle diğer ülkelerdeki çiftçiler arasındaki 

verimlilik farkı bu ülkelerdeki çiftçilerin eğitim konusundaki farklılıklarından kaynaklanmaktadır. 

Bu durum ülkemizdeki çiftçilerin eğitim ihtiyacının önemini açıkça ortaya koymaktadır. 

Tarımsal Yayımın çiftçi bazında önemini belirtmek için Doğu Anadolu Su Havzası 

Rehabilitasyon Projesi çerçevesinde Adıyaman Ġli Kâhta ilçesinde Nemrut Dağı eteğinde bir köyde 

20‟Ģer arı kovanı verilen iki çiftçinin 1995 yılında gözlenen durumu örnek olarak verilebilir. 

Çiftçilerden birisi Ankara Kazan ilçesinde bulunan Türkiye Kalkınma Vakfı (TKV) Arıcılık 

Eğitimi Merkezinde iki haftalık bir eğitim çalıĢmasına katılmıĢ, diğeri ise buna gerek duymamıĢtı. 

Eğitime katılan çiftçi kovan sayısını birkaç yılda 300‟e çıkarıp, kovan baĢına 30 kg. dan fazla bal 

alarak yılda yaklaĢık 10 ton bal elde etmekteydi. Diğer çiftçi ise 20 kovanı 5‟e düĢürüp, kovan 

baĢına yalnızca 5 kg kadar bal alarak toplam 25 kg bal elde ediyordu. Yılda 10.000 kg ile yalnızca 

25 kg bal elde eden iki çiftçi arasındaki en önemli fark, eğitim farkı idi. 

Bu konularda, buna benzer birçok çarpıcı örnek verilebilir. Bunlar arasında TKV tarafından 

Erzurum Uzundere Ġlçesinde 1991-99 yılları arasında yapılan Yayım çalıĢmaları da vardır. Bu 

çalıĢmalarda çifçilere önce seracılık eğitimi verilmiĢ daha sonra seracılık uygulamaları baĢlatılmıĢ 

proje sonunda 350 kadar serada sebze üretimi gerçekleĢmiĢ ve buna bağlı olarak çok sayıda ailenin 

gelir düzeyi ve yaĢam kalitesi yükselmiĢtir. Günümüzde faal sera sayısı 550 yi geçmiĢ, ve bu sayı 

artmağa devam etmektedir. Bu projeye katılan önder çiftçilerden bazıları yılda 50.000 TL üzerinde 

gelir sağlamaktadır. Bu gelir kırsal alan için çok önemli bir miktardır. Bu proje olmasa idi, Bu güne 

kadar, Uzunderede bulunan çifçilerin büyük bir bölümü köylerini terk edip göç etmiĢ olacaklardı. 

Uzundere olayı Tarımsal Yayım için önemli bir baĢarı öyküsü ve uygulama okulu niteliğindedir. 

Türkiye'nin sosyo-ekonomik yapısında tarımın önemli bir yeri vardır. YaklaĢık olarak ülke 

nüfusunun % 33‟ü tarımla uğraĢmakta, milli gelirin % 14‟ü ve ihracat gelirlerinin % 6‟sı tarım 

sektörü tarafından sağlanmaktadır. 

Türkiye'de tarıma açılacak yeni alanlar yok gibidir. Bu bakımdan tarımsal üretimde artıĢ 

sağlamak ve böylece çiftçilerin kalkınmasına ve ülke ekonomisinin geliĢmesine katkıda

ulunabilmek için birim alandan daha yüksek verim almak gerekmektedir. Bu ise, büyük ölçüde 

modern teknolojinin çiftçilere ulaĢtırılmasına ve benimsetilmesine bağlıdır. 

4 

Tarımsal Yayım çalıĢmalarından sonuç almanın uzun zaman gerektirmesi ve bu sonuçların 

genellikle somut olmaması Tarımsal Yayım‟ın önemini gölgeleyen bir sorundur. Uzun dönemi 

kapsayan bir açıdan bakıldığında, ülkemizde Tarımsal Yayım çalıĢmalarının büyük ölçüde 

katkısıyla gerçekleĢen önemli geliĢmeler gözlenebilir. Örneğin, birkaç yıl öncesine kadar kıĢ 

aylarında çoğu sebzeleri bulmak mümkün değilken, bugün her mevsimde hemen her tür sebze 

bulunabilmektedir. Tarımda makineleĢme konusunda oldukça önemli geliĢmeler sağlanmıĢtır. 

Mücadele çalıĢmaları ile her yıl milyarlarca liralık ürün kaybı önlenmektedir. Bu geliĢmelerin 

sonucu olarak ülkemiz, bir zamanlar 10 milyon nüfusu beslemekte zorluk çekerken, bugün 70 

milyonluk nüfusuyla dünyada tarımsal üretim bakımından kendine yeterli birkaç ülkeden biri 

durumundadır. Bu geliĢmelerde Tarımsal Yayım çalıĢmalarının katkısı büyüktür. 

1.3. TARIMSAL YAYIM’IN TARĠHĠ* 

1.3.1. Dünya’da 

Tarımsal Yayım, Ġngilizcede (Agricutural Extension) terimi ile tanımlanmaktadır. 

Extension kelimesinin mastar hali olan „to extend‟ yaymak, geniĢletmek anlamındadır. Türkçe‟de 

kullanılan „Yayım‟ terimi de Ġngilizce deki karĢılığı gibi yaymak fiilinden üretilmiĢ olup sözcük 

anlamı „Bilgi Yayma‟ olarak ifade edilmektedir. Yayım sözcüğü bazen yanlıĢ olarak neĢriyat 

anlamına gelen „yayın‟ (publication) sözcüğü ile karıĢtırılmaktadır. Oysa yayın, (Basılı, görsel veya 

iĢitsel) Yayımda kullanılan bir araçtır ve Yayım kavramına göre çok daha da dar kapsamlıdır. 

Tarımsal Yayımın modern uygulamalarının örneklerinin ortaya çıkması on dokuzuncu 

yüzyıla dayanmaktadır. Ancak, genel anlamda, Tarımsal Yayımın tarihi çok daha eskidir. Eski 

Mısır hiyeroglif ve Mezopotamya çivi yazılarında çiftçi eğitimi ile ilgili metinler bulunmuĢtur. Eski 

Yunan ve Roma döneminde de tarımla ilgili kitaplar yazılmıĢtır. Bundan sonra oluĢan tüm 

medeniyetlerde de çiftçi eğitimi konusuna değiĢen vurgularla önem verilmiĢtir. 

Ġlk modern Tarımsal Yayım hizmeti, Ġrlanda‟da bir krizin atlatılması için görevlendirilen 

bir valinin kiĢisel giriĢimleriyle ortaya çıktığı kabul edilir. Krizin nedeni 1845' de Avrupa‟da 

ortaya çıkan patates yanıklığı hastalığı idi. Ġrlanda‟da çoğu köylü nüfusun beslenmesinin patatese 

dayanmasından dolayı krizin etkileri bu ülkede çok ciddi olmuĢ ve patates kıtlığı 1851'e kadar 

sürmüĢtür. Meydana gelen bu ciddi krizin aĢılması için zamanın Ġrlanda Valisi tarafından alternatif 

ürünlerin yetiĢtirilmesi için Yayım faaliyetleri baĢlatılmıĢtır. 

Daha sonraki yıllarda ise Ziraat Fakülteleri kurulmuĢ, çiftçi örgütlenme hareketleri 

hızlanmıĢ ve bu sayede modern Yayım faaliyetleri baĢlamıĢtır. 

Modern Yayım faaliyetlerinin baĢlangıcında tüm Dünya‟da Yayım hizmetleri büyük ölçüde 

kamu tarafından yürütülmekte idi. Zamanla, özel Ģirketlerin ürünlerini tanıtmaları amacıyla yapılan 

özel Yayım ve geliĢen üretici örgütlerinin üyelerinin yaĢam standardını geliĢtirmek amacıyla

yaptıkları üreci örgütleri Yayımı hizmetleri geliĢti. Bu durum 1990 lı yıllara kadar devam etti. 90 lı 

yılların baĢında AB ülkelerinde yeni bir anlayıĢ hakim oldu. Bu yıllarda kamu Yayım sisteminin 

beklenen düzeyde verimli ve etkili olmadığı düĢüncesi benimsendi ve bu durumu düzeltmek için 

Yayım hizmetlerinin özelleĢtirilmesi gerektiği yetkililerce ifade edildi. Bu yıllardan sonra AB 

ülkelerinde Yayım hizmetlerinin özelleĢtirilmesi değiĢik ülkelerde değiĢik düzeylerde 

geçekleĢtirildi. Kamunun düzenleyici, denetleyici ve destekleyici konumda olması yönünde 

önemli adımlar atıldı. Birçok ülkede bu faaliyetler devam etmektedir. 

5 

ABD‟de 1862 yılında Ziraat Fakülteleri, 1887 yılında AraĢtırma Enstitüleri ve 1914 yılında 

da ise Yayım Servisi kurulmuĢtur. ABD‟deki Yayım servisi kendine has bir özellik göstermektedir. 

Bu ülkede Tarımsal Yayım hizmetleri Federal, Eyalet ve Yerel yönetimlerin desteği ile Land Grant 

Üniversitelerin Ziraat Fakültelerinin koordinatörlüğünde yürütülmektedir. Bu sistem 1914 yılından 

beri uygulanmakta ve genel olarak çok baĢarılı olduğu kabul edilmektedir. 

Yeni Zelanda‟da Günümüzde kamu tarafından finanse edilen bir Yayım hizmeti 

yoktur. Ancak iki örgüt ülke düzeyinde faaliyet gösteren Yayım birimine sahiptir. Bu 

örgütler Hayvancılığı Geliştirme Şirketi (LIC) ve Yün Şirketi (Woolpro) dir, Ancak, 

Kraliyet Araştırma Enstitüsü (Crown Research Institution-CRI) gibi bazı kuruluşların asıl 

konularına bağlı olarak kırsal kalkınma veya Yayım konusunda da çalışmaları vardır. 

Bazı Avrupa Ülkelerinde Yayım Sistemleri ile ilgili son durum aĢağıdaki gibi özetlenebilir: 

Ġngiltere‟de Tarımsal Yayım hizmetlerini yürüten ADAS (Agricultural Development and 

Advisory Service) bir kamu kuruluĢu iken 1997 yılında tamamen özelleĢtirilmiĢtir. Ġngiltere‟de bu 

yıldan sonra Tarımsal Yayım için doğrudan bir kamu desteği yoktur. ADAS Ġngiltere dıĢındaki 

ülkelere de ücret karĢılığı Yayım hizmeti sunmaktadır. Ġngiltere‟de özelleĢtirmenin, özel Yayım 

hizmetlerinin mali yükünü karĢılamakta zorlanan küçük çiftçilerin aleyhinde olduğu ifade 

edilmektedir. 

Danimarka‟da Yayım sistemi tamamen özelleĢtirilmiĢtir. 2003 yılından beri Yayım 

hizmetleri için bir devlet desteği yoktur. Yayım hizmetleri ağırlıklı olarak üretici örgütleri 

tarafından yürütülmektedir. 

Hollanda‟da birkaç yüzyıllık tarihi geçmiĢi olan DLV Yayım kuruluĢu 1993 yılından 

itibaren özelleĢtirilmeye baĢlanmıĢ ve bu süreç 2003 yılında 10 yıllık bir süre sonunda tamamen 

özelleĢtirilmiĢtir. Günümüzde Hollanda‟daki Yayım hizmetleri müĢteri odaklı olarak 

nitelendirilmekte ve daha çok bireysel metotlara ağırlık verilmektedir. 

Almanya‟da değiĢik eyaletlerde değiĢik Yayım sistemleri ağırlıktadır. Örneğin Baden 

Württemberg Eyaletinde kamu Yayımı ağırlıktadır. Nordrhein-Westfallen Eyaletinde üretici 

örgütleri Yayımı, Mecklenburg-Vorpommern Eyaletinde Bakanlığa bağlı Yayım Ģirketleri, 

Brandenburg Eyaletinde ise danıĢmanlık Ģirketleri ve serbest tarım danıĢmanları ağırlıktadır.

6 

Macaristan‟da 1990 yılından itibaren Tarım bakanlığının yeniden yapılandırılması 

çalıĢmaları baĢlamıĢ, ancak özelleĢtirme konusunda önemli geliĢmeler sağlanamamıĢtır. Bu ülkede 

serbest tarım danıĢmanları için sertifikalandırma iĢleri devam etmektedir. 2007 yılı itibari ile 700 

kadar kiĢiye danıĢmanlık kursu verilerek sertifikalandırılmıĢlardır. Çifçilerin özel danıĢmanlık 

Ģirketlerinden aldıkları hizmetler devlet tarafından desteklenmekte ve bu destek danıĢmanlara 

ödenmektedir. 

Estonya‟da 1989 yılında bağımsızlıktan sonra özel aile iĢletmelerinin kurulmasına paralel 

olarak yeni bir Yayım sistemi oluĢturulmaya çalıĢılmıĢ ve 1995 yılından sonra bu hizmetlerin 

özelleĢtirilmesi yönünde adımlar atılmıĢtır. Bunlar arasında Yayımcıların eğitilmeleri ve 

sertifikalandırılmaları gibi faaliyetler de vardır. Estonya kendi imkân ve ihtiyaçlarına uygun bir 

Tarımsal Yayım sistemi kurmak çabasındadır. Bu durum Ülkemizdeki çabaları anımsatmaktadır. 

Litvanya‟da Tarımsal Yayım hizmetleri “Ulusal Yayım Servisi” tarafından 

yürütülmektedir. Bu servis büyük ölçüde kamu servisi niteliğindedir. Ülke geneline yayılan 44 

yerel büro ile hizmetlerini yürütmektedir. 

Polonya‟da Tarımsal Yayım hizmetlerinin uzun bir geçmiĢi olmasına rağmen, 2005 yılında 

yapılan düzenlemelerle bu hizmetleri veren kuruluĢların yeniden yapılandırılması ve görevlerinin 

belirlenmesi sağlanmıĢtır. Polonya tarımı günümüzde bir değiĢim süreci yaĢamaktadır. Mevcut 

durumda kamu Yayım sistemi hakimdir. 

Bulgaristan‟da Tarımsal Yayım hizmetlerinden sorumlu olan kuruluĢ Ulusal Tarımsal 

Yayım Servisi NAAS dır. Bu servis 1991 yılında bağımsız bir birim olarak düzenlenmiĢtir. 

NAAS‟ın temel amacı, Bulgaristan tarım sektörünü AB üyeliğine hazırlamak ve Dünya 

pazarlarındaki rekabet gücünü artırmak olarak belirlenmiĢtir. Tarımsal Yayım hizmetlerinde kamu 

Yayım sistemi hakimdir. 

Ġsviçre‟de ekolojik tarıma büyük önem verilmekte ve Tarımsal Yayım hizmetleri ekolojik 

tarımı gerçekleĢtirecek Ģekilde yürütülmektedir. 1993 yılından önce bu hizmetler diğer birçok 

Avrupa Ülkesinde olduğu gibi büyük ölçüde kamu tarafından yürütülmekte idi. Bu yılda yapılan bir 

düzenleme ile yönetimde liberalleĢme yapılmıĢ, özel kuruluĢlara kontrol yetkisi verilmiĢtir. Ülkede 

uygulanan Ekolojik Performans Katalogu (ÖLN), AB tarafından ortaya konulan iyi tarım 

uygulamaları (GAP) ve Çapraz Uyum (Cross Compliance) kriterlerine paralel bir yapıdadır. Ülke 

tarım alanlarının % 97 kadarı ekolojik kriterlere göre iĢlenmektedir. OLN standardı devletin yaptığı 

“doğrudan ödemeler” için de temel koĢul olarak belirlenmiĢtir. 

1.3.2. Türkiye’de 

Türkiye tarihin ilk dönemlerinde beri önemli bir tarım alanı olmuĢtur. Etilerden 

zamanımıza kadar gelen kitabelerde tarımla ilgili bilgiler yer almaktadır. 17. yüzyılda yayınlanan 

Revnak-i-Bostan adlı eserde bu gün bile yararlanılabilecek bilgiler vardır. (ġenocak 1967)

7 

Türkiye‟de tarımsal eğitim konusunda resmi çalıĢmalar Tanzimat döneminde baĢlamıĢ 

1848 yılında YeĢilköy‟de ilk ziraat okulu açılmıĢtır. Ancak çeĢitli sebeplerle bu okul 1851 yılında 

kapatılmıĢtır. 

1893 yılında Halkalı Ziraat Mektebi (Mehmet Akif Ersoy bu okuldan mezundur) 

kurulmuĢtur. Sonraki dönemlerde savaĢlar nedeniyle ülkedeki her türlü tarımsal eğitim sekteye 

uğramıĢtır. 

Cumhuriyetin kurulmasından sonra her alanda olduğu gibi tarım alanında da eğitim 

çalıĢmalarına hız verilmiĢ 1924 yılında Tarım iĢlerinden de sorumlu, “Ziraat ve Ticaret Vekâleti” 

adı altında bir Bakanlık kuruldu. Bundan 4 yıl sonra da, 1928 yılında Ankara‟da Yüksek Ziraat 

Mektebi kuruldu, Bu mektep 1933 yılında Yüksek Ziraat Enstitüsü, 1948 yılında ise Ziraat 

Fakültesi olarak faaliyetlerini sürdürdü. 

1984 öncesi Tarımsal Yayım hizmetleri merkezi düzeyde Ziraat ĠĢleri Genel Müdürlüğü 

(ZĠGEM) tarafından yürütüldü. ZĠGEM, Ġl ve ilçe müdürlükleri ile uzun yıllar ülkemizin tarımsal 

politikası doğrultusunda yararlı hizmetler verdi. Türk köylüsüne örnek teĢkil etmesi amacıyla 

deneme ve üretme istasyonları kurdu, tohum temizleme faaliyetlerinde bulundu, gübreyi, tarımsal 

alet ve makineleri Türk Çiftçisine tanıttı ve kullanımının yaygınlaĢtırılmasında önemli roller 

oynadı. Bu dönemde bedelsiz girdi destekli eğitim çalıĢmaları, kırsal alanda tarımsal faaliyetlerde 

gübre, kaliteli tohum, ilaç vs. gibi yoğun girdi kullanımının çiftçilerce benimsenmesini sağladı. 

Ürün bazında üretimi geliĢtirme projeleri ile 1984‟e kadar faaliyetler sürdü. 

BaĢlangıçta oldukça yararlı hizmetler veren ZĠGEM, zaman içerisinde hantallaĢtı ve etkisiz 

hale geldi. ZĠGEM 1984 yılında, D.B. ve IFAD desteği ile 16 ilde Eğitim ve Ziyaret Sistemini 

yerleĢtirmek üzere Tarımsal Yayım ve Uygulamalı AraĢtırma Projesi (TYUAP) araĢtırma / Yayım / 

çiftçi bağlantısını güçlendirmek üzere harekete geçti ve aynı tarihlerde Bakanlığın yeniden 

yapılanması gerçekleĢti. TYUAP projesinin baĢarısı, tartıĢma konusu olmuĢtur. 

Yeniden yapılanma ile merkezde oluĢturulan ana hizmet biriminden bir tanesi olan ve 

ağırlıklı olarak kooperatiflerin kuruluĢu, desteklenmesi ve denetlenmesinden sorumlu olan 

TeĢkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü (TEDGEM) bünyesinde üç Ģubeden oluĢan bir 

Yayım Dairesi kuruldu. Ġllerde ise farklı genel müdürlüklerin taĢra birimleri bir çatı altında 

toplanarak 7 Ģubeden oluĢan Ġl Müdürlükleri, ilçelerde ise ilçe müdürlükleri kuruldu. 

Ġl müdürlüklerinde bulunan ġubeler Ģunlardır: 

� Proje ve Ġstatistik, 

� Kontrol, Destekleme, 

� Hayvan sağlığı, 

� Bitki Koruma, 

� Ġdari ve Mali ĠĢler, 

� Çiftçi Eğitimi ve Yayım,

Ana 

Hizmet 

Birimleri 

2009 itibari ile Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı yapılanması tablo 1 de olduğu gibidir. 

MüsteĢar 

Yardımcısı 

1.Tarımsal Üretim ve 

GeliĢtirme Genel 

Müdürlüğü. TÜGEM 

2. Koruma ve Kontrol 

Genel Müdürlüğü. 

KORGEM 

3. TeĢkilatlanma ve 

Destekleme Genel 

Müdürlüğü. 

TEDGEM 

4. Tarımsal 

AraĢtırmalar Genel 

Müdürlüğü. TAGEM 

5. DıĢ ĠliĢkiler ve AB 

Koordinasyon Daire 

BaĢkanlığı. 

8 

Tablo 1: Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı 2 Organizasyon Yapısı 

MüsteĢar 

Yardımcısı 

DanıĢma ve 

Denetim 

Birimleri 

TeftiĢ Kurulu 

BaĢkanlığı 

(Doğrudan Bakana 

bağlı) 

Strateji 

GeliĢtirme 


Hukuk 

MüĢavirliği 

Bakanlık 

MüĢavirleri 

Basın ve 

Halkla ĠliĢkiler 

MüĢavirliği 

BAKAN 

MüsteĢar 

MüsteĢar 

Yardımcı 

sı 

Yardımcı 

Hizmet 

Birimleri 

Personel 

Genel Müdürlüğü 

Ġdari ve Mali ĠĢler 

Daire BaĢkanlığı 

Yayın Dairesi 


Savunma 

Sekreterliği 

Özel Kalem 

Müdürlüğü 

(Doğrudan Bakana 

bağlı) 

MüsteĢar 

Yardımcı 

sı 

Ġlgili 

KuruluĢlar 

Toprak 

Mahsulleri Ofisi 

Tarım ĠĢletmeleri 

Genel 


Çay ĠĢletmeleri 

Genel 


Et ve Balık 

Kurumu Genel 

Sekreterliği 

Tarım ve Kırsal 

Kalkınmayı 

Destekleme 

Kurumu 


MüsteĢar 

Yardımcı 

sı 

Bağlı 

KuruluĢlar 

Tarım 

Reformu 

Genel 


Atatürk 

Orman 

Çiftliği 


2 Tarımdan sorumlu Bakanlığın adı Cumhuriyet döneminde aĢagıdaki adları almıĢtır. 

1924 - Ziraat ve Ticaret Vekaleti 

1974 - Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 

1981- Tarım ve Orman Bakanlığı 

1983 - Tarım Orman ve KöyiĢleri Bakanlığı 

1991 - Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı

9 

Ülkemizde Yayım hizmetleri büyük ölçüde kamu tarafından gerçekleĢtirilmektedir. 2000 li 

yılların baĢlarında, AB üye ülkelerinde olduğu gibi, bu hizmetlerde verimlilik ve etkinliği artırmak 

için hizmetlerin özelleĢtirmesi yönünde adımlar atılmıĢ ve 08.09.2006 Tarihinde Resmi Gazetede 

“Tarımsal Yayım Ve DanıĢmanlık Hizmetlerinin Düzenlenmesine Dair Yönetmelik” 

yayınlanmıĢtır. Bu yönetmelik uyarınca sertifikalandırılacak Serbest Tarım DanıĢmanları ve 

kurulacak “Tarımsal Yayım ve DanıĢmanlık” (TYD) Ģirketleri de ücret karĢılığında Tarımsal 

Yayım ve danıĢmanlık hizmeti vermeye yetkili olacaklardır. 

Bu sistemde TYD hizmetlerinde verimlilik ve etkinlik sağlanacağı, Bakanlığın ise yalnızca 

düzenleme, denetleme ve destekleme görevleri yapacağı beklenmektedir. 

1.4. TARIMSAL YAYIM'DA AMAÇLAR 

Tarımsal Yayım‟da amaçlar, kurumsal açıdan, diğer sosyal içerikli uygulamalı bilim 

dallarında olduğu gibi, genelden özele giden bir çizgide, genel, proje ve eylem amaçları olmak 

üzere 3 baĢlık altında sınıflandırılabilirler. Bu amaçlar zaman bakımından uzun, orta ve kısa 

vadeli amaçlar olarak ta adlandırılabilirler. 

Tarımsal Yayım‟da amaçların incelenmesi, iyi bir proje, etkin bir uygulama ve doğru bir 

değerlendirme yapabilmek açısından önemlidir. 

tutulabilirler. 

Amaçlar, alanları bakımından ekonomik, sosyal, kültürel, vb bir sınıflandırmaya da tabi 

Sınıflandırma ne Ģekilde olursa olsun Tarımsal Yayım‟da amaçların ortak yönü, bunların 

eğitimsel nitelikte olmalarıdır. Yani bu amaçlar eğitimsel nitelikte olup ekonomik, sosyal, kültürel 

veya çevresel sonuçlar meydana getirmeye yöneliktir. 

Yukarıda da belirtildiği gibi, kapsamlarına göre yapılan sınıflandırmada hiyerarĢik bir 

sıralama vardır. Bu sınıflandırmada alt sıradaki bir amaç bir üst sıra için bir araç veya ara amaç 

olarak kabul edilir. 

Ayrıca, tüm beĢeri faaliyetlerin ortak amacı olan bir en üst düzeydeki amaçtan da söz 

edilebilir. Bu amaç “temel amaç” olarak adlandırılır. 

Temel amaç, tüm kiĢi, kurum ve kuruluĢlar için ortak olan nihai amaçtır. Bu amaç 

kiĢiler için mutlu olmak, kurum veya kuruluĢlar için ise, hedef kitlelerinin ihtiyaçlarını karĢılamak 

ve böylece onların mutlu olmalarına katkı sağlamaktır. Mutluluk, ihtiyaçların karĢılanması sonucu 

oluĢan bir duygudur. Bir basit yapı kooperatifinin kuruluĢ olarak amacı, üyelerinin konut 

ihtiyaçlarını karĢılamak ve bunun sonucu olarak ta onların mutlu olmalarına katkı sağlamaktır. 

Diğer taraftan dünyanın en büyük kurumu olarak kabul edilen BirleĢmiĢ Milletlerin de temel amacı, 

dünya milletlerinin barıĢ ve refah içinde yaĢamalarını, böylece yaĢam kalitelerinin yükseltilmesini 

ve neticede insanların mutlu olmalarına katkı sağlamaktır. 

Tarımsal Yayım çerçevesinde yer alan amaçlar aĢağıdaki gibi açıklanabilir:

1.5.1. Genel Amaç 

10 

Genel amaçlar, kurumlarla ilgili yasalarda ve yönetmeliklerde yer alan geniĢ 

kapsamlı amaçlardır. Bu amaçlar ilgili literatürde “üst amaç” olarak ta adlandırılır. 

Tarımsal Yayım‟da genel amaç, Tarım Bakanlığı KuruluĢ Kanununda ve tanımda da 

belirtildiği gibi, çiftçilerin kalkınmalarına eğitim yoluyla yardım etmek, onların yaĢam kalitesinin 

yükseltilmesine katkıda bulunmaktır. 

Genel amaç Tarımsal Yayım Projeleri için ortak olan bir amaçtır. Genel amaçların 

gerçekleĢtirilmesi, bir üst ve nihai amaç olan temel amacın gerçekleĢmesine katkı sağlar. 

1.5.2. Proje Amacı 

Proje amacı, bir Yayım projesinin konusunu oluĢturan, sınırları belirli ve projeye özel 

olan amaçtır. Proje amacı çoğu kez bir proje adı olarak ifade edilir. 

Proje Amaçı Örnekleri; 

…...Bölgesinde buğday üretimini geliĢtirmek, 

.......Ġlinde hayvancılığı geliĢtirmek, 

.......Ġlçesinde tarımsal alet ve makinelerin etkin kullanımını sağlamak, 

Proje amaçlarının gerçekleĢtirilmesi, genel amaçların gerçekleĢmesine katkı sağlar. 

1.5.3. Eylem Amaçları 

Eylem amaçları, projelerin bir parçası olan eylem planlarında yer alan ve proje amaçlarını 

gerçekleĢtirebilmek için yapılan faaliyetlerin sonucu olan ara amaçlardır. Bu amaçlar bazen 

“iĢ amacı” veya “faaliyet amacı” olarak da adlandırılır. Eylem amaçları bazen bir mal veya hizmet 

üretmek Ģeklinde olabilir; fakat esas olarak bu amaçlar, hedef kitlede meydana getirilmek istenen 

bilgi, duygu ve beceri değiĢiklikleridir. Tarımsal Yayım projelerinde, proje amaçlarını 

gerçekleĢtirebilmek için çok sayıda eylem amacı yer alabilir. Örneğin, yukarıda belirtilen bir proje 

amacını gerçekleĢtirebilmek için öngörülen eylemlerin amaçları aĢağıdaki gibi ifade edilebilir: 

Çiftçilerin x buğday çeĢidini tanımalarını sağlamak. 

Çiftçilerin x buğday çeĢidini benimsemelerini sağlamak. 

Çiftçilerin sertifikalı ve ilaçlı tohum kullanmalarını sağlamak. 

Bu amaçların gerçekleĢtirilmesi, bir üst amaç olan özel proje amaçlarının 

gerçekleĢmesine katkı sağlar. 

Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta vardır. Faaliyetler eylem amaçları değil, Tarımsal 

Yayım görevlilerinin yapacağı iĢlerdir. Lancer buğdayının tanıtılması için bir "köy ziyareti 

düzenlemek” Yayımcının yapacağı bir iĢ, eylem veya faaliyettir. Bu faaliyetten beklenen Ģey, yani 

"çiftçilerin Lancer buğdayını tanımaları” ise bu faaliyetin sonucu veya bir eylem amacıdır. 

Eylem amaçlarının hedef kitlede meydana getirilmek istenen geliĢmeler açısından ifade 

edilmeleri hem amaçlara açıklık getirir hem de değerlendirme çalıĢmalarında kolaylık sağlar. 

Çünkü özellikle ara değerlendirmelerde eylem amaçlarının ne ölçüde gerçekleĢtirilebildiğinin

anlaĢılması istenir. Hedef kitle açısından ifade edilen eylem amaçları ancak, değerlendirmede 

uygun ölçütler olarak kullanılabilirler. ġöyle ki, eylem amacı "bir köy ziyareti yapmak" Ģeklinde 

ifade edilirse "bu köy ziyareti" yapıldığında amaç % 100 gerçekleĢtirilmiĢ sayılır. Halbuki köy 

ziyaretinde asıl amaç, köylülerin bilgisinde bir değiĢikliğin meydana gelmesi, onların bir 

yenilikten haberdar olmalarıdır. Değerlendirme yapılırken iĢte bu tür amaçların ne ölçüde 

gerçekleĢtirilebildiğine bakmak gerekir. Yani, eylem amaçları Yayımcıların yapacakları iĢler olarak 

değil, fakat çiftçilerden beklenen eğitimsel nitelikteki geliĢmeler olarak ifade edilmelidir. Diğer bir 

deyiĢle amaçlar faaliyet odaklı değil, sonuç odaklı olarak ifade edilmelidir. 

11 

Ara değerlendirmelerde eylem amaçlarının, son değerlendirmelerde proje 

amaçlarının, etki değerlendirmelerinde ise genel amaçların ne ölçüde gerçekleĢtirilebildiği 

araĢtırılır. 

Yukarıda da belirtildiği gibi, programlı çalıĢmalarda amaçların kapsamlarına göre 

belirlenmesi bilinçli ve etkin bir çalıĢma yapabilmek için gerekli bir iĢlemdir. UNDP ve AB gibi 

uluslararası kuruluĢların proje formatlarında yer alan “mantıksal çerçeve” kavramı da amaçların 

kapsamlarına göre yapılan sınıflandırmasına dayanır (Anon., 2004b). 

Bu çerçevede sorunlarla bağlantılı amaçlar belirlenir ve bunlar amaç-araç iliĢkilerini 

belirtecek biçimde sıralanarak amaçlar hiyerarĢisi oluĢturulur. Bu düzende bir amaç kendisinden 

üst sıradaki bir amaç için gerekli olan bir araç niteliğindedir. 

Proje bağlamında amaç-araç iliĢkileri, amaç ağacı olarak adlandırılan Ģekil 1‟ de olduğu 

gibi Ģematize edilebilir. 

Proje Amacı 1 

Genel Amaç 

ġekil 1. Amaçlar HiyerarĢisi (Amaç Ağacı) 

Proje Amacı 2 

Eylem Amacı E.A. E.A. E.A. 

Eylem E E E E 

E E E

12 

Bu Ģekilde gösterilen eylem amaçları proje amaçları için, proje amaçları genel amaçlar için, 

genel amaçlar ise temel amaç için birer araçtır. 

Diğer bir açıdan bakıldığında, eylem amacı kısa vadeli, proje amacı orta vadeli, genel amaç 

ise uzun vadeli amaçlar olarak nitelendirilebilirler. 

Ders çalıĢan bir öğrenci için eylem amacı sınıf geçmek, proje amacı öğrenimini 

tamamlayarak diploma ve bir meslek sahibi olmak, genel amaç gelecekte para, statü ve güç 

kazanmak ve nihayet temel amaç ise mutlu olmaktır. 

1.5. TARIMSAL YAYIM’DA SĠSTEMLER, YAKLAġIMLAR VE YÖNTEMLER 

Sözlüklere bakıldığında, sistem, yaklaĢım ve yöntem kavramlarının her birisi için değiĢik 

konulara bağlı olarak birçok değiĢik tanımın varolduğu görülür. Bu tanımlarda ortak olan “belirli 

bir amacı gerçekleĢtirebilmek için benimsenen yol, uygulanan yöntem” ifadesidir. 

Bu ifade, Tarımsal Yayım çalıĢmalarında; 

Yönetim sorumluluğu açısından sistem, 

hedef kitlenin rolü ve faaliyet bileĢenleri açısından yaklaĢım ve 

uygulanan teknik açısından ise yöntem (metot) kavramlarını tanımlamaktadır. 

Bu bakıĢ açıları, söz konusu kavramların kapsamlarını da belirlemektedir. Bu kavramlardan 

sistem en geniĢ yöntem ise en dar kapsamlıdır. YaklaĢım ise ortadadır. 

Bu konuda Ģu benzetme yapılabilir; “ders alınan yer” hem sınıfı, hem fakülteyi ve hem de 

üniversiteyi tanımlar. Tanım aynı olmasına rağmen kapsamlar farklıdır. 

Bu çerçevede bir sistem içerisinde değiĢik yaklaĢımlar ve bir yaklaĢım içerisinde ise değiĢik 

yöntemler yer alabilir. Bu durum aĢağıdaki gibi Ģematize edilebilir. 

Sistem 

YaklaĢım 

Yöntem 

ġekil 2. Kapsam bakımından sistem, yaklaĢım ve yöntem kavramları iliĢkileri

1.5.1. Tarımsal Yayım’da Sistemler 

13 

Tarımsal Yayım açısından sistem, Tarımsal Yayım faaliyetlerinde yönetim 

sorumluluğu bakımından benimsenen yol ve uygulanan yöntemdir. 

BaĢlıca Yayım sistemleri Ģunlardır: 

� Kamu Yayımı Sistemi (Tarım Ġl Müdürlükleri tarafından yapılan Yayım) 

� Özel Yayım Sistemi (TY/D ġirketleri ve tarım danıĢmanları …………….) 

� Özel Sektör Yayımı Sistemi (Girdi ġirketleri ……………………….…….) 

� Üretici Örgütleri Yayımı Sistemi (Ziraat Odaları, Üretici Birlikleri .…….) 

� Üniversite Yayımı (USA Cooperative Extension Service) 

Kamu Yayımı, kamu kuruluĢlarının inisiyatifi, yetkisi ve sorumluluğunda yapılan Yayım 

hizmetleri sistemidir. Ülkemizde Tarım Bakanlığının Tarım Ġl Müdürlükleri vasıtası ile yapmakta 

oldukları Yayım çalıĢmaları kamu Yayımının tipik bir örneğidir. Kamunun mal ve hizmet üretmede 

verimsiz ve etkisiz olduğunu dikkate alanlar, kamu Yayımının zorunlu haller dıĢında 

sınırlandırılmasını ve alternatif Yayım sistemlerinin ağırlık kazanması gerektiği görüĢünü dile 

getirmektedirler. Buna göre kamu, düzenleme, denetleme ve destekleme hizmetleri yapmalıdır. 

Özel Yayım, Daha önce kamuya ait olan Yayım kuruluĢlarının özelleĢtirimesi (Hollanda‟da 

DLV, Ġngiltere‟de ADAS gibi) veya Yayım hizmetlerinin “Tarımsal Yayım ve DanıĢmanlık” 

Ģirketleri gibi özel kuruluĢlardan veya serbest tarım danıĢmanları gibi sertifikalı ve yetki belgeli 

kiĢilerden hizmet satın alımı yöntemi ile gerçekleĢtirilmesidir. 

Bazı AB ülkelerinde Yayım servisi büyük ölçüde özelleĢtirilmiĢtir. Ġngiltere, Danimarka ve 

Hollanda, AB Ülkeleri arasında en ileri düzeyde özelleĢtirme gerçekleĢtirmiĢ Ülkelerdir. 

Ülkemizde de bu yolda bazı adımlar atılmıĢ, bu çerçevede yasal altyapıyı oluĢturacak yönetmelik 

çıkarılmıĢ, bu konuda öngörülen insan kaynaklarını hazırlamak üzere çalıĢmalar baĢlatılmıĢtır. 

Özel Sektör Yayımı, tarımsal üretim için alet, makine, malzeme v.s. üreten ve/veya satan 

özel kuruluĢların ürettikleri malları satabilmek için bu malların yararları ve nasıl kullanıldıkları 

konusunda çiftçileri eğitmeleri Özel Sektör Yayımı olarak adlandırılabilir. Yalnızca tanıtımla sınırlı 

çalıĢmalar Yayım‟dan çok pazarlama kapsamındadır. Özel sektör mal üretiminde olduğu gibi 

hizmet üretiminde de verimli ve etkili çalıĢır. Ancak bazı özel sektör temsilcilerinin mallarını 

satabilmek için çiftçilere yanlıĢ bilgi verdikleri de bir gerçektir. Bu konuda etkin bir kamu denetimi 

yapılabildiği takdirde, Özel Sektör Yayımı etkin bir sistem olarak kullanılabilir. 

Üretici Örgütleri Yayımı, Üretici örgütleri veya çiftçi kuruluĢlarının paydaĢlarını 

aydınlatma, eğitme ve yönlendirmesi esasına dayanan bir Yayım sistemidir. Bu tür Yayım 

faaliyetleri özellikle Avrupa ülkelerinde büyük ağırlık taĢımakta, ülkemizde ise son yıllarda gittikçe 

daha geniĢ bir biçimde kullanılmaktadır. Pankobirlik, Fiskobirlik, TariĢ, Arıcılar Birliği gibi üretici 

örgütleri ticari faaliyetler yanında paydaĢları için eğitim faaliyetleri de yürütmektedirler. 

Üniversite Yayımı, Daha önceden de belirtildiği gibi, Kooperatif Yayım (Cooperative 

Extension) olarak adlandırılan bu sistem Amerika BirleĢik Devletlerinde Land Grant Üniversiteleri

Ziraat Fakülteleri önderliğinde yürütülen bir Yayım sistemidir. Bu sistem 1914 yılında yürürlüğe 

giren Smith-Lever yasası ile hayata geçirilmiĢtir. Kooperatif Yayım Sisteminde, Federal, eyalet ve 

yerel yönetimler ve Land Grant Üniversitelerin Ziraat Fakülteleri Yayım hizmetlerini iĢ birliği 

halinde (cooperative) yürütmektedir. Bu sistemde Ziraat Fakültelerinin bazı öğretim elemanları 

yılın bir bölümünde tam zamanlı olarak Yayım birimlerinde görev almaktadırlar. ABD‟ye özel olan 

bu sistem 1914 yılından günümüze kadar etkin bir biçimde uygulanmaktadır. 

1.5.2. Tarımsal Yayım’da YaklaĢımlar 

14 

Tarımsal Yayım açısından yaklaĢım, Tarımsal Yayım faaliyetlerinde hedef kitlenin 

rolü veya faaliyet bileĢenleri gibi bakımlardan benimsenen yol ve uygulanan yöntem (veya 

tarz) dir. 

Yayım yaklaĢımları hedef kitlenin rolü bakımından Ģu Ģekilde sınıflandırılır: 

� Yukarıdan aĢağıya Yayım yaklaĢımı 

(top-down, geleneksel veya teknoloji transferi yaklaĢımı) 

� AĢağıdan yukarıya Yayım yaklaĢımı 

(buttom-up, modern veya katılımcı Yayım yaklaĢımı) 

Yayım yaklaĢımları faaliyet bileĢenleri bakımından ise Ģu Ģekilde sınıflandırılır: 

� Tekilci Yayım yaklaĢım 

� Bütüncü Yayım yaklaĢım 

Tarımsal Yayım‟da yaklaĢımlar, maliyet paylaĢımı vb bakımlardan da ele alınabilirler. 

Yukarıdan AĢağıya Yayım YaklaĢımı (top-down), geleneksel veya teknoloji transferi 

yaklaĢımı olarak ta adlandırılır. Bu yaklaĢımda, sorunlar ve öncelikler ve çözüm yolları ile ilgili 

kararlar Yayımdan sorumlu kuruluĢun tarafından alınarak uygulanır. Kararlarda hedef kitlede 

bulunan kiĢilerin rolü önemsizdir. Gerekli bilgilerin kuruluĢ bünyesinde var olduğu varsayılır. 

Bu yaklaĢımda araĢtırma kuruluĢlarında geliĢtirilen yeni teknolojilerin ve o yöre için yeni 

olan teknik uygulamaların hedef kitle için yararlı olduğu ve bu yeniliklerin hedef kitle tarafından 

kayıtsız Ģartsız benimsenmesi gerektiği varsayılır. 

AĢağıdan Yukarıya Yayım YaklaĢımı (buttom-up), modern veya katılımcı Yayım 

yaklaĢımı olarak ta adlandırılır. Bu yaklaĢımda sorunlar ve öncelikler ve çözüm yolları ile ilgili 

kararlar büyük ölçüde hedef kitlenin katılımı ile alınır. Bu yaklaĢımın en önemli özelliği 

katılımcılıktır. Bu bakımından bu yaklaĢıma katılımcı yaklaĢım da denilir. Kararlarda hedef kitlede 

bulunan kiĢilerin rolü önemlidir. Onların bilgilerinin de önemli olduğu kabul edilir. 

Bu yaklaĢımda kırsal alanda çok uzun yıllar hayatta kalmasını beceren insanların 

düĢüncelerinin çok önemli olduğu, çalıĢmaların baĢarılı olabilmesi için projelerin hedef kitle 

tarafından “sahiplenilmesi” gerektiği, bununda ancak katılımcılıkla sağlanabileceği varsayılır.

15 

Tekli YaklaĢım, altyapı, finansman ve eğitim gibi kalkınma bileĢenlerinin 

(komponentlerinin) yalnızca birisinin kalkınma konusu olduğu bir yaklaĢımdır. Bu yaklaĢım yakın 

zamanlara kadar ülkemizde uygulanan kamu Yayımı sisteminde veya kırsal kalkınma projelerinde 

en çok kullanılan yaklaĢım olmuĢtur. Örneğin, bazı yörelere alt yapı hizmetleri götürülmüĢ fakat 

çiftçilerin bu hizmetlerden beklenen yararları sağlayabilmeleri için gerekli eğitim verilmemiĢtir. Bu 

durumda üzüntü verici olumsuz sonuçlar ortaya çıkmıĢtır. Örneğin GAP alanında özellikle 

Akçakale bölgesinde sulama tesisleri yapılmıĢ fakat sulama konusunda çiftçiler gereği gibi 

eğitilmemiĢlerdir. Bunun sonucu olarak çiftçilerin yaptıkları yanlıĢ ve aĢırı sulama sonunda on 

binlerce hektarlık tarım arazileri çoraklaĢmıĢtır. 

Diğer taraftan, eğitim verilmeden çiftçilere verilen kredilerin amaç dıĢı kullanıldıkları veya 

heba edildikleri tüm ilgililerce bilinen yaygın bir sorundur. 

Ayni Ģekilde, yalnızca eğitime dayanan fakat bu eğitimin öngördüğü uygulamalar için 

gerekli olan finans desteği sağlanmayan durumlar vardır. Bu durumda da çoğu kez olumlu sonuç 

almak mümkün olamamıĢtır. Bu durum Yayım sevisi ve elamanlarının çiftçi nezdindeki itibarını 

zedelemiĢtir. Tekil yaklaĢımda baĢarı öyküleri nadirdir. 

Tarımsal Yayımda eğitim ön plandadır. Bu bakımdan bazı Tarımsal Yayım projelerinde 

yaklaĢımın tekilci olması kaçınılmaz olabilir. Buna karĢın Kırsal Kalkınmada eğitim hizmetlerinin 

yanında zorunlu olarak yukarıda sayılan diğer hizmetlerin bazıları veya tümü yer alabilir. Bu 

bakımdan Kırsal Kalkınmada uygulanan yaklaĢım bütüncü yaklaĢım olmak durumundadır. 

Çoklu yaklaĢım (Bütüncü veya Entegre YaklaĢım), alt yapı, kredi, teknik v.b. hizmetlerin 

birbirini destekleyen ve tamamlayan bir biçimde çiftçilere ulaĢtırıldığı bir yaklaĢımdır. Kırsal 

Kalkınma büyük ölçüde eğitime dayanan bir teknik hizmettir. Bu yaklaĢıma göre Kırsal Kalkınma 

yalnızca bilgi aktarma iĢlemi olarak ele alınmamalıdır. Eğitimsiz kalkınma olmaz, ancak yalnızca 

eğitimle de kalkınma olmaz. Diğer bir deyiĢle, kalkınma için eğitim Ģarttır fakat tek baĢına 

yetersizdir. Kalkınma çalıĢmalarının etkin olabilmesi için bu çalıĢmalarda bütüncü bir yaklaĢım 

uygulanmalıdır. Diğer bir deyiĢle, Kırsal Kalkınma çalıĢmalarında çiftçilere herhangi bir yenilik 

hakkında bilgi aktarılırken, onlara söz konusu yeniliğin uygulanması için gerekli olan altyapı, kredi 

vb. imkânların da sağlanmasında yardımcı olmak gerekir. 

Bütüncü bir yaklaĢım ile planlanan Kırsal Kalkınma programları çerçevesinde, çiftçilere 

hizmet götüren kuruluĢlar arasında sıkı bir iĢbirliği ve etkin bir eĢgüdüm gereklidir. Böylece, 

çiftçilere birbirinden kopuk hizmetler yerine, birbirini destekleyen ve tamamlayan çalıĢmaların 

oluĢturduğu etkin bir hizmetler demeti götürülebilir. 

Türkiye'de son yıllarda, özellikle uluslararası kuruluĢların finansman ve teknik yönden 

katkıda bulundukları Entegre Kırsal Kalkınma Projeleri‟nde altyapı, kredi ve eğitim hizmetleri 

birlikte yürütülmektedir. Bu projeler ve uygulama yılları aĢağıdaki gibidir:

� Çorum-Çankırı Entegre Kırsal Kalkınma Projesi..................1976-1981 

� Erzurum Kırsal Entegre Kalkınma Projesi ......................... 1981-1989 

� Bingöl-MuĢ Entegre Kırsal Kalkınma Projesi...................... 1990-1999 

� Yozgat Entegre Kırsal Kalkınma Projesi...................... ...... 1991-2000 

� Doğu Anadolu Havza GeliĢtirme Projesi............................. 1993-2001 

� Ordu-Giresun Entegre Kırsal Kalkınma Projesi................... 1997-2004 

� Sivas-Erzincan Entegre Kırsal Kalkınma Projesi………...… 2005-2012 

16 

Bu tür projelerde araĢtırma ve öğretim kurumları, dolaylı görevler alıp danıĢmanlık ve 

benzeri hizmetler verebilirler. 

Altyapı hizmetleri; yol, su, elektrik ve sulama Ģebekeleri gibi hizmetlerdir. 

Kredi imkânlarından kastedilen, çiftçilere sağlanan aynî ve nakdi kredilerdir. Bu tür 

krediler genellikle T.C. Ziraat Bankası ve Tarım Ġl Müdürlükleri iĢbirliği ile sağlanır. 

Teknik hizmetler ise eğitime dayalı olarak hayvan sağlığı, makine kullanımı ve bakımı vb. 

konularda çiftçilere götürülen hizmetlerdir. 

Yayım çalıĢmalarında projenin çarpan veya çoğaltan etkisiyle hedef çiftçilerden diğer 

çiftçilere yayılması beklenir. 

Bütüncü YaklaĢım Ģekil 3‟de olduğu gibi Ģematize edilebilir. 

Altyapı 

Hizmetleri 

AraĢtırma 

KuruluĢları 

Diğer 

Çiftçiler 

Teknik 

Hizmetler 

Entegre 

Proje 

Proje 

Çiftçileri 

ġekil 3. Kırsal Kalkınmada Bütüncü YaklaĢım 

1.5.3. Tarımsal Yayım’da Yöntemler 

Tarımsal Yayım açısından yöntem, Tarımsal Yayım faaliyetlerinde teknik bakımından 

benimsenen yol ve uygulanan düzenli iĢlemlerdir. 

Tarımsal Yayım Yöntemleri genel olarak Ģu Ģekilde sınıflandırılır: 

� Bireysel Yayım Yöntemleri 

� Grup Yayım Yöntemleri 

� Kitle Yayım Yöntemleri 

Bu yöntemler III. Bölümde incelenecektir. 

Kredi 

Ġmkanları 

Öğretim 

KuruluĢları 

Diğer 

Çiftçiler

2.1. EĞĠTĠM 

17 

2. BÖLÜM 

TARIMSAL YAYIM ĠLE ĠLĠġKĠLĠ BAZI KAVRAMLAR 

Eğitim, kiĢilerin bilgi, duygu ve becerilerinde istenen yönde ve kasıtlı olarak bir 

değiĢim veya geliĢim meydana getirme amacına yönelik faaliyetlerdir. 

Daha öncede belirtildiği gibi Tarımsal Yayım büyük ölçüde eğitime dayanan bir hizmettir. 

Bu bakımdan, eğitim konusunun Tarımsal Yayım açısından incelenmesi gerek akademik ve 

gerekse pratik Tarımsal Yayım çalıĢmalarına ıĢık tutar. 

Ġnsan varlığının temel unsurları zihin, ruh ve bedendir. Eğitim çalıĢmalarında bu 

unsurların yalnızca birisine değil, fakat tümüne hitap edilerek insanların bilgi, duygu ve beceri 

bakımından dengeli bir biçimde değiĢmesi veya geliĢmesi sağlanmalıdır. Çünkü olumlu duygularla 

desteklenmeyen bilgi ve beceri, yararı bir yana, zararlı da olabilir. Nitekim soyguncular, 

dolandırıcılar vb. kiĢiler bilgi ve beceri bakımından oldukça ileri düzeyde olmalarına rağmen 

olumlu duygulardan yoksun olduklarından yeteneklerini toplum zararına kullanabilmektedirler. O 

halde, anlamlı ve toplum yararını gözeten bir eğitimde, insanı oluĢturan tüm unsurlar göz önünde 

bulundurulmalı ve bunların dengeli bir biçimde geliĢmesi sağlanmalıdır. 

Eğitimin tanımları genellikle felsefi açıdan yapılmaktadır. 3 Felsefi açıdan ele alındığında, 

herkesin üzerinde anlaĢabileceği bir tanım yapmak imkânsız gibidir. Çünkü felsefi ifadeler "olan" 

dan çok belli bir görüĢe göre "olması gereken"i veya kiĢisel tercihleri yansıttıklarından tartıĢma 

konusu olurlar. 

Ġdealist felsefeye göre eğitim, mutlak gerçekler olarak kabul edilen idealleri ve kültürü 

kiĢilere aktarma iĢlemidir. 

Experimentalist (deneyci) felsefeye göre eğitim, toplumun ihtiyaçlarını karĢılamak üzere, 

kiĢilere gerekli olan yetenekleri kazandırma iĢlemidir. 

Existentialist (varoluĢçu) felsefeye göre ise eğitim, bireylerin öz-benlikleri yönünde 

geliĢmelerine ortam hazırlama ve yardım etme iĢlemidir (Apps, 1973). 

Görüldüğü gibi felsefi açıdan yapılan bu tanımlarda bir takım ayrılıklar ve zıtlıklar vardır. 

Birinci tanımda idealler, ikinci tanımda toplum, üçüncü tanımda ise bireyler eğitimin önemli 

unsurunu oluĢturmaktadır. Diğer yandan uygulama açısından yapılan tanımlar belli görüĢlere göre 

olması gerekeni değil, fakat gerçekte var olanı yansıttıklarından objektif (kiĢiye göre değiĢmeyen) 

bir özellik gösterirler. 

3 Felsefe, müspet (pozitif) bilimlerin cevaplandıramadığı doğru nedir, iyi nedir ve güzel nedir 

gibi soruları evrensel açıdan cevaplandırmaya çalışan bir bilim dalıdır.

2.1.1. Eğitim Programları 

18 

Eğitim programları, eğitimde amaç, araç ve sonuçlarla ilgili soruların 

cevaplandırıldığı belgelerdir. Bir inĢaat için proje ne ise, eğitim için de program odur. Eğitim 

çalıĢmalarında etkin olabilmek için bu çalıĢmaların, bilimsel temellere dayalı programlara bağlı 

olarak yürütülmesi gerekir. GeliĢigüzel yapılan eğitim, sağduyuya dayanan bazı baĢarılı örnekler 

dıĢında, istenen sonuçlar vermediği gibi bazen zararlı da olabilir. Böyle bir eğitim, resmi öğretimde 

kendisinden olması beklenen yeteneklerden yoksun diplomalılar, Tarımsal Yayım eğitiminde ise 

Yayımcıya güvenini kaybeden bir çiftçi kitlesi meydana getirir. 

Eğitim programlarında esas olarak amaçlar, araçlar ve sonuçlarla ilgili soruların 

cevaplandırılması gerekir. Bu sorular aĢağıdaki Ģekilde ifade edilebilir. 

� Eğitimde amaçlar ne olmalıdır? 

� Bu amaçlar en uygun Ģekilde hangi araçlarla gerçekleĢtirilebilir? 

� ÇalıĢmaların sonuçları nasıl değerlendirilebilir? 

2.1.2. Eğitimde Amaçlar 

Eğitimde amaç, tanımda da belirtildiği gibi, kiĢilerin bilgi, duygu ve becerilerinde bir 

değiĢim veya geliĢim meydana getirmektir. Eğitim programlarında amaçların önceden 

belirlenmesi ve açık olarak ifade edilmeleri gerekir. Çünkü bu amaçlar öğretim yöntemlerinin 

seçiminde en önemli faktörlerdir. Ayrıca bu amaçlar değerlendirme iĢleminde temel ölçütler olarak 

kullanılırlar. Yani bir programda baĢarı, amaçlarla sonuçların karĢılaĢtırılmalarıyla ölçülür. 

Eğitimsel amaçlar için önemli kaynaklar Ģunlardır: (Tyler,1970) 

� Konu - alanı (bilim dalı içeriği) 

� Hayat Ģartları (toplum ihtiyaçları) 

� Hedef kitlenin istek ve ihtiyaçları (öğrenci veya çiftçilerin bireysel istekleri…) 

Konu-alanı, eğitim amaçlarını tayin etmede en yaygın olarak kullanılan kaynaktır. 

Özellikle orta öğretimde eğitim amaçları konu uzmanlarının önceden hazırlamıĢ oldukları kitaplarla 

sınırlıdır. Bu durumda ders kitaplarının içeriği eğitim amaçlarını yansıtır. Tarımsal Yayım‟da ise 

tarımsal konularda bilinen teknik gerçekler ve araĢtırma sonuçları amaçların belirlenmesinde 

kaynak olarak kullanılabilir. 

Hayat Ģartları, eğitimsel amaçlar için yararlanılabilecek diğer bir kaynaktır. Bu Ģartlar 

incelenerek öğrencilerin gelecekte karĢılaĢabilecekleri sorunlar belirlenir ve eğitim programları 

öğrencilere bu sorunları çözebilecek yetenekleri kazandıracak Ģekilde düzenlenir. Tarımsal 

Yayım‟da sosyal içerikli programlarda hayat Ģartları, amaçlar için önemli bir kaynaktır. 

Hedef kitlenin istek ve ihtiyaçları da eğitim amaçlarını tayin etmede göz önünde 

bulundurulabilir, Resmi öğretimde hedef kitle öğrencilerdir. Öğrencilerin ihtiyaçları, onların eğitim 

bakımından mevcut durumları ile olması arzu edilen durumları arasındaki farkın ifadesidir. Bu 

farkı kapatmaya çalıĢmak eğitim çalıĢmalarının amacıdır. Özellikle Tarımsal Yayım çalıĢmalarında 

hedef kitle olan çiftçilerin istek ve ihtiyaçlarının göz önünde bulundurulması önemlidir.

19 

Bu kaynakların incelenmesiyle geçici veya muhtemel amaçlar belirlenir. Geçici 

amaçlardan, "kısıtlayıcı faktörler" süzgecinden geçenler, kesin amaçlar olarak eğitim 

programlarında yer alırlar. 

Bu kısıtlayıcı faktörler Ģunlardır: 

� Felsefi faktörler 

� Psikolojik faktörler 

� Mevcut imkânlar 

"Eğitimin tanımı" baĢlığı altında belirtildiği gibi bazı felsefi görüĢlerde idealler, bazılarında 

toplum, bazılarında ise bireyler önemlidir. Bu bakımdan benimsenen felsefi görüĢ kesin amaçların 

belirlenmesinde tayin edici bir faktör olmaktadır. DeğiĢik felsefi görüĢler değiĢik Ģartlarda geçerli 

olabilirler. Örneğin, teolojik öğretimde Ġdealist görüĢ, sanat öğretiminde ise Existentialist görüĢ 

geçerli olabilir. Fakat Tarımsal Yayım için en geçerli görüĢün Experimentalist görüĢ olması 

gerekir. Çünkü Tarımsal Yayım‟da toplumun kalkınması önemlidir. Ve öğretim içeriğinin 

belirlenmesinde deneme sonuçlarından büyük ölçüde yararlanılır. 

Seçilecek amaçlar öğrencilerin zihinsel kapasitelerine uygun olmalıdır. Belli yaĢlarda belli 

Ģeylerin öğretilmesi psikolojik bir zorunluluktur. Örneğin, ilköğretimde soyut kavramları geniĢ 

ölçüde içeren eğitimsel amaçların gerçekleĢtirilmeleri oldukça zordur. Tarımsal Yayım‟da 

eğitimsel amaçlar çiftçilerin geçmiĢte kazanmıĢ oldukları bilgi ve deneylere dayanmalı ve 

uygulamadan uzak olmamalıdır. 

Mevcut imkânlar deyimi yer, zaman, araç, gereç, para ve personel durumu ile ilgilidir. 

Gerek okul öğretiminde, gerekse okul dıĢı bir öğretim olan Tarımsal Yayım çalıĢmalarında hedef 

kitlenin eğitimi için ayrılabilecek zaman, bu iĢ için harcanabilecek para ve görevlendirilecek 

öğretmen veya Yayımcı sayısı kısıtlıdır. Bundan dolayı amaçlar mevcut imkânlarla 

gerçekleĢtirilebilecek boyutlarda olmalıdır. 

Yukarıda belirtilen ilkelere göre belirlenen kesin amaçları gerçekleĢtirebilmek ve uygun 

olan öğretim yöntemlerinin seçilebilmesi için bu amaçların bir takım niteliklerinin bilinmesi 

gerekir. Eğitimsel amaçların sınıflandırılması, bu amaçların incelenmesi ve niteliklerinin 

belirlenmesi için gerekli bir işlemdir. 

Bloom, Krathwohl, Kibler ve arkadaĢları tarafından yapılan eğitimsel amaçların 

sınıflandırılması eğitim çevrelerinde yaygın olarak benimsenen ve yararlanılan bir çalıĢmadır 

(Ertürk,1972). Bu sınıflandırmada eğitimsel amaçlar zihin, ruh ve bedenle ilgili olarak bilgi, duygu 

ve beceri olmak üzere üç alana ayrılmıĢ ve her alana giren amaçlar basitten karmaĢığa doğru 

aĢamalı olarak sıralandırılmıĢlardır. Bu tür sınıflandırmada bir hiyerarĢik yapı vardır. Yalın ve 

öğrenilmesi kolay olan amaçlar ilk basamakları, karmaĢık ve öğrenilmesi güç olan amaçlar ise son 

basamakları oluĢturur. Söz konusu aĢamalı sınıflandırma aĢağıdaki gibi özetlenebilir:

2.1.2.1. Bilgi Alanı 

20 

Bilgi alanı, bireylerin bilgilerinde bir değiĢim veya geliĢim meydana getirmeye yönelik 

eğitimsel amaçlarla ilgili alandır (Bloom,1969). Örneğin, resmi öğretimde coğrafya, ekonomi; 

Tarımsal Yayım eğitiminde hayvan besleme, bitki koruma v.b. konuları içeren eğitimsel amaçların 

büyük çoğunluğu bu alana girer. Bu alana giren aĢamalar Ģunlardır: Algılama, ilgi duyma, 

uygulama, analiz, sentez ve değerlendirme. 

Bu aĢamalar (bilgi hiyerarĢisi) Ģekil 4‟de olduğu gibi Ģematize edilebilir. 

ġekil 4. Bilgi aĢamaları 

Bu aĢamalardan algılama, kavrama ve uygulama aĢamaları amatör, genel veya yüzeysel 

bilgi aĢamalarıdır. Bu aĢamalardaki bilgiler yalnızca ne, nerede, ne zaman ve kim gibi kapalı uçlu 

soruları cevaplandırabilen bilgilerdir. 

Analiz ve sentez ve değerlendirme aĢamalarındaki bilgiler profesyonel, derin veya özel 

bilgilerdir. Bu bilgiler “nasıl” ve “niçin” gibi açık uçlu soruları cevaplandırabilen, uzmanlık bilgisi 

olarak nitelendirilebilen bilgi kategorileridir. 

Algılama, herhangi bir konunun varlığından haberdar olmak demektir. KiĢiler istekleri 

dıĢında bile herhangi bir Ģeyin varlığından haberdar olabilirler. Örneğin, NPK gübresinin X 

bitkisine benzer bitkiler için de yararlı olabileceğini bilebilir. 

Kavrama, bir konuyu özetleyebilecek düzeyde anlamak demektir. Bu aĢamada bilgiye 

sahip bir kiĢi konuyu orijinal Ģekliyle değil fakat kendisine has bir üslupla ifade edebilir veya 

özetleyebilir. 

Algılama 

Kavrama 

Uygulama 

Analiz 

Sentez 

Değer 

lendirme 

Amatör 

Bilgi 

Profesyonel 

Bilgi 

Genel veya 

Yüzeysel Bilgi 

Özel veya 

Derin Bilgi 

Bilgi

21 

Uygulama, soyutlamaların somut bir durumda kullanılmasını ifade eder. Örneğin, NPK 

gübresi hakkında uygulama aĢamasında bilgi sahibi olan bir kiĢi söz konusu gübreyi X bitkisi için 

uygun bir Ģekilde kullanabilir. 

Analiz, herhangi bir bütünün parçalarını tanıma ve bunlar arasındaki iliĢkileri ortaya koyma 

iĢlemidir. Örneğin, çeĢitli faktörlerin bir bitkinin geliĢmesinde meydana getirdiği etkileri anlamak 

ve bu faktörler arasındaki karĢılıklı iliĢkileri ortaya koymak bir analiz iĢlemidir. 

Sentez, değiĢik parçaları anlamlı bir bütün meydana getirecek Ģekilde birleĢtirmektir. 

Tarımsal Yayım çalıĢmalarının odak noktasını oluĢturan program planlama veya proje hazırlama 

faaliyetleri sentez iĢlemleri olarak kabul edilebilir. 

Değerlendirme, herhangi bir Ģey hakkında nicelik veya nitelik bakımından bir yargıya 

varma iĢlemidir. Bu aĢama bilgi alanının en karmaĢık ve zor ulaĢılan aĢamasıdır. Bir Tarımsal 

Yayım programının üstün ve yetersiz yönlerini ortaya koymak bir değerlendirme iĢlemidir. 

Diğer konularda olduğu gibi, Tarımsal Yayım‟da da etkinlik sağlayabilmek için görevlilerin 

yüksek aĢamada bilgi sahibi olmaları gerekir. Çünkü bir Tarımsal Yayım elemanının temel 

görevleri arasında inceleme, program planlama ve değerlendirme gibi yüksek aĢamada bilgi 

gerektiren iĢlemler büyük yer tutar. 

Eğitimde yüksek aĢamalı bilgi düzeyine ulaĢabilmek için, kiĢilerin eğitim faaliyetlerine 

aktif olarak katılmaları, uygulama çalıĢmaları yapmaları, proje hazırlamaları ve bu çalıĢmaları 

değerlendirerek, olumlu durumları ve olumsuzlukları belirlemeleri ve olumsuzlukları giderecek 

yeni çalıĢmalar ve denemeler yapmaları gerekir. Nitekim uygulamanın eğitimdeki önemi bir 

özdeyiĢte Ģu Ģekilde belirtilmiĢtir; Duyulan unutulur, görülen hatırlanır, yapılan öğrenilir. 

2.1.2.2. Duygu Alanı 

Duygu alanı, bireylerin duygularında bir değiĢim veya geliĢim meydana getirmeye 

yönelik eğitimsel amaçlarla ilgili alandır (Krathwohl,1969). Bu alandaki amaçlar bireylerin 

kiĢilik özelliklerinde, tutum ve davranıĢlarında bir değiĢim veya geliĢim meydana getirmeye 

yöneliktir. Din derslerinde, politik eğitim faaliyetlerinde, “yeniliklerin yayılmasında” amaçlar 

çoğunlukla bu alana girer. Duygu alanında Ģu aĢamalar vardır: 

Algılama 

Ġlgi duyma 

Ön değerlendirme 

Örgütleme 

KARAKTERLEME 

Yüzeysel Duygu 

DERĠN DUYGU

22 

Algılama aĢamasında, kiĢi herhangi bir uyarıcı (afiĢ, söz, vb.) tarafından etkilenir ve 

uyarıcı ile ilgili konunun varlığından haberdar olur. 

Ġlgi duyma aĢamasında, kiĢi söz konusu uyarıcıya aktif olarak tepki gösterir. Konu 

hakkında daha çok bilgi edinmek ister. 

Ön değerlendirme aĢamasında, kiĢi konu hakkında olumlu veya olumsuz bir yargıya varır. 

Eğer bu yargı olumlu ise, konu ile ilgili duygu, bireyde bir inanç ve tutum özelliği gösterir. 

Örgütleme aĢamasında, karĢılaĢılan yeni bir değerin önceden kabul edilmiĢ değerlerle ve 

olan iliĢkisi belirlenir. Değerler arasında bir çeliĢki varsa bu durum kiĢide bir seçim yapma ihtiyacı 

doğurur ve karĢıt durumda olan değerlerden birisi benimsenir ve diğeri reddedilir. 

Karakterleme, duygu alanına giren bir olgunun insanın karakterinin bir parçası haline 

gelmesini ifade eder. Diğer bir deyiĢle, bu aĢamada yenilik benimsenmiĢ ve karakterin uyumlu bir 

parçası haline gelmiĢtir. 

Tarımsal Yayım programlarında da duygu alanına giren eğitimsel amaçlar yer alabilir. 

Çiftçilerin yeniliklere karĢı olan tutum ve davranıĢlarını değiĢtirmeye yönelik amaçlar bu alana 

girerler. Örneğin, belli bir kırsal yörede kooperatifçiliğin kurulmasını amaçlayan, bir Yayım 

programında hem bilgi hem de duygu alanına giren amaçlar vardır. Bu tür programlarda ilk 

aĢamada, çiftçilerin ilgisini çekmek için çaba harcanmalı, bunun için programın çiftçiler için yararı 

vurgulanmalıdır. Eğer çiftçilerin ilgi duyması sağlanırsa, çiftçiler aktif tepki göstererek program 

hakkında daha geniĢ bilgi edinmek ister ve sorular sorarlar. Kendilerine göre yeterli bilgi 

edindikten sonra programın zihinsel bir değerlendirmesini yaparak program hakkında bir yargıya 

varırlar. Bu yargı daha önce benimsenen yargı ve değerlerle çeliĢkili ise bunlardan birisi 

benimsenir ve diğeri reddedilir. Benimsenirse yeni duygu kiĢinin karakterinin bir parçası olur. 

2.1.2.3. Beceri Alanı 

Beceri alanı, bireylerin becerilerinde bir değiĢim veya geliĢim meydana getirmeye yönelik 

eğitimsel amaçlarla ilgili alandır (Kibler,1972). "Psiko-motor" olarak da adlandırılan bu alan, 

bedensel bir beceri geliĢtirmeye yönelik eğitimsel amaçları içerir. Örneğin, traktör kullanma 

öğretmeye yönelik eğitimsel amaçlar beceri alanına girer. Bu alana giren aĢamalar Ģunlardır: 

Algılama 

KuruluĢ 

Klavuzlu Faaliyet 

Mekanizma 

OTOMATĠK ĠCRA 

Amatör Beceri 

PROFESYONEL BECERĠ

23 

Algılama aĢamasında, diğer alanların ilk aĢamalarında olduğu gibi, kiĢi konunun 

varlığından haberdar olur. Örneğin, bir çiftçi, traktör kullanabilmek için a,b,c hareketlerinin 

yapılması gerektiğini görür. 

KuruluĢ aĢamasında, kiĢi söz konusu hareketleri yapmak için kendini zihinsel olarak 

hazırlar ve yapacağı hareketleri zihninde prova eder. 

Kılavuzlu faaliyet, beceri geliĢtirmede ilk adımdır. Bu aĢamada, ağırlık karmaĢık 

becerilerin parçaları üzerindedir. Hareketler bir öğreticinin kılavuzluğu altında yapılır. 

Mekanizma aĢamasında, öğrenilen beceriler birbirine bağlı olarak yapılabilir. Bu aĢamada 

yapılan iĢler için büyük ölçüde enerji ve dikkat harcanır. 

Otomatik icra profesyonel aĢamadır. Bu aĢamada, bir iĢ en az zaman ve enerji harcanarak 

kusursuz bir biçimde yapılır. Örneğin on parmak daktilo yazabilen profesyonel sekreterler ortalama 

olarak dakikada 40 kadar kelimeyi hatasız olarak ve fazla yorulmadan yazabilmektedirler. 

2.1.3. Öğretimde Uygulama Ġlkeleri 

Öğretim yöntemleri, eğitim programlarında yer alan amaçları gerçekleĢtirebilmek için 

yararlanılan materyal veya uygulanan düzenli iĢlemlerdir. Eğitim programlarında kesin amaçlar ve 

bunların ait oldukları amaç alanları ve aĢamaları belirlendikten sonra, bu amaçları 

gerçekleĢtirebilmek için, uygun öğretim yöntemlerinin seçilip düzenlenmesi gerekir. 

Öğretim yöntemleri seçilirken ve uygulanırken aĢağıdaki hususların göz önünde 

bulundurulması, çalıĢmalarda etkinliğin sağlanması bakımından gereklidir. 

� Öğretim yöntemleri, eğitimsel amaçlara uygun olmalıdır. Yüksek aĢamalı 

eğitimsel amaçların gerçekleĢtirilebilmesi için basit öğretim yöntemleri 

genellikle yeterli değildir. Örneğin, bilgi alanının değerlendirme aĢamasını 

kapsayan bir eğitimsel amacın gerçekleĢtirilebilmesi için, öğrencilerin istekli ve 

aktif olarak katıldıkları bir eğitim ortamı gereklidir. Diğer taraftan beceri 

alanıyla ilgili bir amacın gerçekleĢtirilmesi sadece söze dayanan bir eğitim 

ortamında mümkün olamaz. Öğrenciler eğitim ortamında, amaçlarda kastedilen 

davranıĢları uygulama imkânına sahip olmalıdırlar. 

� Eğitim ortamı öğrencilerin yeteneklerine uygun olmalıdır. Öğretim 

yöntemlerinin seçimi ve düzenlenmesinde öğrencilerin eğitimsel geçmiĢleri, 

mevcut zihinsel durumları ve imkânları göz önünde bulundurulmalıdır. Öğretim, 

hedef kitlenin ortalamasının bulunduğu düzeyden baĢlamalıdır. Tarımsal Yayım 

eğitiminde hedef, genellikle yetiĢkinlerdir. YetiĢkinlerde bilgi, duygu ve beceri 

alanlarında değiĢiklik meydana getirmek gençlere göre daha zordur ve daha 

uzun zaman alır. Diğer taraftan, yurdumuzda kırsal kesimde bulunan nüfusun 

eğitim düzeyi yüksek değildir. Bu bakımdan ders içerikleri kısa, öz ve 

anlaĢılabilir nitelikte sunulmalıdır. 

� Eğitim uygulamalarında öğrencilerde motivasyon yaratılmalı ve onların 

çalıĢmalara ilgi ve istekle katılmaları sağlanmalıdır. Ġlgi ve istek, öğrenmede 

ön koĢuldur. Bu bakımdan öğrencilerde ilgi ve istek uyandırmak, devam 

ettirmek, amaçları gerçekleĢtirmede önemlidir. Öğrenci kendisine yararlı 

olduğuna inandığı konulara ilgi gösterir ve ilgi gösterdiği konuları öğrenmek 

ister. Ancak öğrenci için, olumsuz bir motivasyona bağlı olarak meydana gelen

öğretim, motivasyon etkeni ortadan kalkınca sona erer 4 (Lambert,1970). 

Tarımsal Yayım ise gönüllü bir eğitim olduğu için, bu çalıĢmalarda olumsuz 

motivasyon söz konusu olamaz. Çiftçilerde olumlu motivasyon veya içsel 

motivasyon yaratmak için Yayım programlarının, çiftçilerin öncelikle 

önemsediği ihtiyaçları karĢılamaya yönelik olması gerekir. 

� Öğretimde devamlılık sağlanmalıdır. Öğretimde devamlılık esas olarak dikey 

organizasyonla sağlanır (Saylor and Alexander, 1966). Yani, aynı konuda eğitim 

içeriği zamanla yükselen düzeylerde oluĢturulur. Örneğin, değiĢik sınıflarda 

temel matematik, orta matematik ve yüksek matematik okutmakla dikey 

organizasyon sağlanmıĢ olur (Yatay organizasyonda ise değiĢik konular aynı 

zamanda birbirini tamamlayacak Ģekilde verilir). Diğer taraftan öğretimde 

devamlılığı sağlamak ve güçlendirmek için 

� Öğretim içeriği hedef kitle tarafından önemli sayılmalıdır. Onların ön 

bilgilerine dayanması ve gelecekte kullanılabilir olması gerekir. Önsözde de 

belirtildiği gibi, birçok kişi birçok dersi aldıktan bir müddet sonra o dersle ilgili 

olarak, dersin adının dışında, hiç bir şey hatırlamazlar. Bu durumu önlemek 

için yukarıda belirtilen hususlara ek olarak uygulama sırasında konuların genel 

çerçevesi ve özü vurgulanmalıdır. 

� Belirli bir amacı gerçekleĢtirebilmek için değiĢik yöntemler kullanılmalıdır. 

Belirli bir amacı gerçekleĢtirebilmek için değiĢik yöntemlerden yararlanmak 

mümkündür. Aynı Ģekilde, belirli yöntemler çok yönlü sonuçlar meydana 

getirebilir. Örneğin, Tarımsal Yayım programlarının varlığından çiftçileri 

haberdar etmek için radyo, televizyon, gazete veya sirküler mektup gibi Yayım 

araçlarından yararlanılabilir. Diğer taraftan değiĢik amaçlarla düzenlenen köy 

toplantıları, daha önceden düĢünülmeyen sonuçlar meydana getirebilir. Örneğin, 

mahalli liderlerin ortaya çıkmasına neden olabilir. Eğitimde yöntemlerin 

birbirlerini tamamlayan ve destekleyen Ģekilde kullanılması etkinliği artırır. 

� Eğitim ortamında kiĢisel ayrılıklar göz önünde bulundurulmalıdır. 

Herhangi bir öğrenci grubu birçok bakımdan homojen değildir. Tarımsal Yayım 

eğitimine katılanlar, resmi okullardaki öğrencilere göre yaĢ, bilgi, tutum, ilgi, 

ihtiyaç ve yetenek bakımından daha büyük ayrılıklar gösterirler. Bu bakımdan 

özellikle Tarımsal Yayım eğitiminde, kiĢisel ayrılıklar kavramı önem taĢır. 

Eğitim hedef kitlenin ortalaması düzeyinden baĢlatılmalıdır, ancak kiĢisel 

farklılıklar da göz önünde bulundurulmalıdır. Örneğin, önder çiftçilere özel ilgi 

göstermek, programların baĢarısı bakımından yararlı olur. 

24 

2.1.4. Eğitim Programlarında Ölçme ve Değerlendirme 

Ölçme, herhangi bir olay veya olguya ait özelliklerin gözlenmesi, belirlenmesi ve 

sembollerle ifade edilmesidir. 

varmaktır. 

Değerlendirme, herhangi bir Ģey hakkında nicelik veya nitelik bakımından bir yargıya 

Ölçmede ölçekler, değerlendirmede ise ölçütler kullanılır. Örneğin, bir metre ile odanın 

eninin ve boyunun kaç metre olduğunu ölçeriz, diğer taraftan projenin amaçlarını göz önünde 

bulundurup sonuçların amaçlara ne ölçüde uyduğunu değerlendiririz. 

4 Olumlu motivasyon, ödüllenmeye olumsuz motivasyon ise, cezadan kurtulmaya yönelik bir motivasyondur.

25 

Değerlendirme, çalıĢmaların ne ölçüde baĢarılı olduklarını anlamak ve gerekli düzeltmeleri 

yapabilmek için gereklidir. Aksi halde programların baĢarısı anlaĢılmayacağı gibi yapılan hataların 

düzeltilmesi de mümkün olamaz. 

Değerlendirmenin 4 temel unsuru Ģunlardır (Steele, 1972): 

� Kanıt 

� Ölçüt 

� KarĢılaĢtırma 

� Yargı 

Kanıt, mevcut durumu belirten verilerdir. Bu veriler çeĢitli testler veya gözlemler yoluyla 

elde edilebilir. Öğrencilerin sınavda verdiği cevaplar kanıt unsurunu oluĢtururlar. 

Ölçüt, olması gereken veya arzu edilen durumdur. Eğitimde amaçlar, ulaĢılmak istenen 

veya arzu edilen sonuçlardır. Bu bakımdan söz konusu amaçlar, değerlendirme iĢleminde ölçüt 

olarak kullanılırlar. Herhangi bir sınavda sorulan soruların doğru cevapları, öğrencilerce bilinmesi 

arzu edilen veya onların bilmesi gerektiği varsayılan Ģeylerdir. Dolayısıyla bu doğru cevaplar sınav 

değerlendirmesinde kullanılan ölçütlerdir. 

KarĢılaĢtırma, ölçütler ve kanıtlar arasındaki benzerlik ve ayrılıkları belirleme iĢlemidir. 

Yargı, karĢılaĢtırma sonunda verilen karardır. 

Konu ve kapsam ne olursa olsun, sistemli bir değerlendirmede Ģu iĢlemler yapılır: 

� Kanıtlar derlenir. 

� Ölçütler belirlenir. 

� Ölçütler ile kanıtlar karĢılaĢtırılır. 

� Yargıya varılır. 

Değerlendirme iĢlemi Ģekil 5‟de olduğu gibi Ģematize edilebilir: 

Kanıt 

KarĢılaĢtırma 

Yargı 

ġekil 5. Değerlendirme Mekanizması 

Ölçüt 

Değerlendirme yapılıĢ zamanına göre; ön, ara, son ve etki değerlendirmesi, yapılıĢ biçimine 

göre ise; gelişigüzel (düzensiz) ve sistematik (düzenli) değerlendirme olarak sınıflandırılabilir.

26 

Ön değerlendirme, program baĢlangıcında yapılan değerlendirmedir. Eğitimsel amaçlar 

konusunda karar verebilmek için program baĢlangıcındaki durumun bilinmesi gerekir. Tarımsal 

Yayım‟da çalıĢma sürecinin ilk aĢaması olan "inceleme" bir ön değerlendirme olarak 

nitelendirilebilir. 

Ara (periyodik) değerlendirmeler, programların herhangi bir aĢamasında gerek 

geliĢigüzel ve gerekse sistematik olarak yapılırlar. Bu değerlendirmeler, programla ilgili 

çalıĢmaların istenen yönde gidip gitmediğini anlamak ve gereken düzeltmeleri yapmak için yapılır. 

Diğer bir deyiĢle ara değerlendirmeler eylem amaçları ile ilgili olarak yapılır. 

Son değerlendirme, program özel amaçlarının ne ölçüde gerçekleĢtirilebildiğini anlamak, 

programın üstün ve yetersiz yönlerini belirlemek ve gelecekte yapılacak çalıĢmaların daha etkin 

olabilmesi için göz önünde bulundurulması gereken ilkeleri ortaya koymak için yapılır. 

Etki değerlendirmesi, yukarıdaki değerlendirmelere ek olarak bazı projelerde ayrıca bir 

etki değerlendirmesi yapılabilir. Bu değerlendirme proje süresi bitiminden yıllar sonra proje genel 

amacına ne ölçüde katkı sağlandığının anlaĢılması amacıyla yapılır. Etki değerlendirmesi bazı 

çalıĢmalarda etki analizi olarak ta adlandırılır. 

Eğitim programlarında düzensiz değerlendirmeler de yer alabilir. Örneğin, öğretmenin, 

öğrencilerin dersi anlayıp anlamadıklarını basit sorularla anlamaya çalıĢması, düzensiz 

değerlendirmeye örnek olarak gösterilebilir. Önceden planlanan vize ve final sınavları düzenli 

değerlendirmeye örnek olarak verilebilir. 

2.1.4.2. Değerlendirme Araçları 

Değerlendirme araçları, kanıt elde etmek için kullanılan çeĢitli testler, mülakatlar, 

gözlemler vb. yöntemlerdir. 

Değerlendirme araçlarında aranan önemli özellikler Ģunlardır: 

� Objektiflik 

� Geçerlilik 

� Güvenilirlik 

Objektiflik, değerlendirmelerin kiĢilere bağlı olarak değiĢmemesi niteliğidir. 

Geçerlilik, bir ölçme aracının ölçmeyi amaçladığı özelliği, baĢka bir özellik ile 

karıĢtırmadan ölçebilme niteliğidir. 

Güvenilirlik, aynı özellikle ilgili olarak yapılan değiĢik değerlendirmelerde benzer 

sonuçlara ulaĢabilme niteliğidir. 

Bu özellikler aĢağıdaki gibi açıklanabilir: 

Değerlendirme araçları objektif olmalıdır. Yani birden çok yetkili ve yetenekli kiĢiler 

aynı aracı kullanarak benzer sonuçlar elde edebilmelidir. Değerlendirme aracı, farklı kiĢilerin bu 

aracı kullanarak elde ettikleri sonuçların benzerliği ölçüsünde objektiftir. Doğru-yanlıĢ tipi veya 

çoktan seçmeli testler genellikle objektifliği yüksek değerlendirme araçlarıdır. Fakat bu testler bazı 

durumlarda, özellikle geçerlilik bakımından, yetersiz olabilirler.

27 

Değerlendirme aracı geçerli olmalıdır. Yani söz konusu araç, gerek içerik ve gerekse 

biçim bakımından değerlendirme amacı ile ilgili olmalıdır. Örneğin, zekâ ile ilgili bir 

değerlendirmede hafıza ile ilgili bir değerlendirme aracı geçerli olamaz. Bu durum Ģu örnekle 

açıklanabilir: “Ġstanbul kaç yılında fethedilmiĢtir?” sorusu hafızayı ölçer. Ancak zekâ düzeyini 

ölçmek için uygun bir soru değildir. “Ġstanbul‟un fethi olayının kiĢisel yaĢamımızdaki etkileri 

nelerdir?” Ģeklindeki bir soru ise zekâ düzeyini ölçmede bir araç olarak kullanılabilir. Diğer 

taraftan yukarıda da belirtildiği gibi doğru-yanlıĢ tipi testler bilgi alanın ilk aĢamalarında yer alan 

algılama ve kavrama gibi eğitimsel amaçlarla ilgili değerlendirmelerde kullanılabilirse de, aynı 

alanda analiz ve sentez gibi yüksek aĢamalarla ilgili değerlendirmelerde geçerli olamazlar. 

Değerlendirme aracı güvenilir olmalıdır. Yani söz konusu araç değerlendirilmek istenen 

hususları yeterli ölçüde kapsamalı ve temsil etmelidir. Ġstatistiksel analizlerde örneklerin ana kitleyi 

yeterli ölçüde temsil etmesi gerektiği gibi, eğitimde de değerlendirme araçlarını teĢkil eden 

sorularla istenen bilgilerin ilgili konunun tümünü temsil etmesi gerekir. Aksi takdirde Ģans 

faktörüne büyük rol verilmiĢ olur. "A dersi ile ilgili bildiklerinizin tümünü yazınız" Ģeklinde bir 

ifadenin yer aldığı bir değerlendirme aracının güvenilirliği en yüksektir. Böyle bir sorunun pratik 

olmadığı açıktır. Bunun için sınav sorularında örnekleme yönteminin kullanılması zorunluluğu 

vardır. Fakat popüler tabiri ile kenarda köĢede kalmıĢ konularla ilgili soruların da fazla güvenilir 

olduğu söylenemez. Güvenilirlik düzeyi düĢük olan araçlarla yapılan sınavlarda tesadüfe bağlı 

olarak beklenmedik çok yüksek veya düĢük notların ortaya çıkması söz konusu olabilir. 

Herhangi bir değerlendirme aracı objektif ve aynı zamanda geçerli olabilir. Fakat söz 

konusu değerlendirme aracı yeteri kadar kapsamlı değilse, bu araç güvenilir olamaz. Bir 

değerlendirme aracının güvenilir olabilmesi için bu aracın geçerli olması ön Ģarttır. 

Değerlendirme sonuçları, değerlendirme iĢlemi sonunda varılan yargının ifadesidir. 

Değerlendirmeden beklenen tüm amaçların gerçekleĢtirilebilmesi için, değerlendirme sonuçlarının 

ayrıntılı olarak ifade edilmeleri gerekir. BaĢarı oranı % 60, ortalama 75 gibi sayısal ifadeler veya 

orta, iyi gibi özel tanımlamalar bazı özel durumlar için yeterli olabilirler. Fakat programda 

yapılacak değiĢikliklere yol gösterebilmesi için, değerlendirme sonuçlarının programın üstün ve 

yetersiz yanlarını, öğrenci kitlesinin baĢarılı ve baĢarısız olanlarının ortak yanlarını ve baĢarı 

düzeyinin yanında baĢarısızlıkların nedenlerini de ortaya koyacak Ģekilde ayrıntılı olması gerekir. 

Eğitim programlarında ölçme ve değerlendirme sonucunda baĢarının belirlenmesinde 

özellikle ABD'de 1940'lı yıllardan beri istatistiksel bir kavram olan çan eğrisi (curve) uygulaması 

yapılmaktadır. Bu uygulamada herhangi bir sınıfın sınav sonuçları ortalaması, baĢarının alt sınırı 

olarak belirlenmektedir. Diğer bir deyiĢle sınıf ortalaması 100 üzerinden 50 olarak 

değerlendirilmekte, diğer ham notlar ise ortalamadan gösterdikleri standart sapmaya göre yeniden 

değerlendirilmektedir. Standart sapma ve z değeri formülleri aĢağıdaki gibidir:

S 

( x x) 

2 

n 

, 

z 

28 

x x 

S 

Buna göre - 1 z değerine sahip bir ham not 100 üzerinden 16, + 1 z değerine sahip bir ham 

not ise 100 üzerinden 84 olarak değerlendirilir. Aynı Ģekilde z değeri -2 olan not 2 olarak, +2 ise 

98 olarak değerlendirilir. 

Bu uygulamanın mantığına göre bir sınavda sorular ortalama bir öğrencinin 

cevaplayabileceği zorlukta olmalıdır. Ortalama bir öğrenci ise, sınıf sıralamasının ortasında yer 

alan yani 100 üzerinden 50 alan bir öğrencidir. Sınav sonuçlarının normal dağılımından farklı 

olarak çok düĢük veya çok yüksek olması eğitim ortamı veya ölçme araçları ile ilgili bazı 

sorunların varlığını ifade eder. Bu sorunların bazıları aĢağıdaki gibi ifade edilebilir: 

� Ders içeriği öğrenci düzeyinin üstündedir. 

� Eğitim ortamı öğrenmeyi engelleyecek niteliktedir (çok soğuk vb). 

� Sınav soruları gerekenden daha karmaĢık ve zordur. 

� Öğretmen–öğrenci diyalogunda bazı sorunlar vardır. 

Ortalama % 50 düzeyinin çok üstünde ise, ders müfredatının öğrenci düzeyine göre düĢük 

veya soruların olması gerekenden daha kolay olması söz konusu olabilir. 

Sınıf ortalamasının % 50 düzeyinin çok altında veya çok üstünde olmasının iĢaret ettiği 

sakıncaları bir ölçüde gidermek üzere yukarıda belirtilen istatistiksel yöntemden 

yararlanılmaktadır. Eğitim çalıĢmalarında önemli olan, ölçme ve değerlendirme sonuçlarının ortaya 

koyduğu sorunların ciddiyetle ele alınıp çözüme kavuĢturulmasıdır. 

2.2. YETĠġKĠN EĞĠTĠMĠ * 

YetiĢkin, 

� biyolojik olarak, üreme çağına gelmiĢ, 

� yasal olarak, kanunların reĢit saydığı yaĢa ulaĢmıĢ, 

� sosyal olarak, yetiĢkin rollerinin üstlenildiği, 

� psikolojik olarak ise, kiĢinin kendisini yetiĢkin olarak hissettiği, kendi yaĢamını 

yönetme sorumluluğunu üstüne aldığı, kendi kararlarını vermeye kendini hazır 

hissettiği yaĢ olarak tanımlanabilir. 

YetiĢkinin tanımı, bakıĢ açısına, ülkeden ülkeye, kültürden kültüre farklılıklar göstermekle 

birlikte Dünya Sağlık Örgütü (WHO) 24 yaĢ üzerindeki bireyleri yetiĢkin olarak kabul etmiĢtir. 

YetiĢkinlik bir tek değil birçok yaĢantıyı içerdiğinden, herkesin yetiĢkinlik anlayıĢı önemli 

ölçüde farklılık gösterebilir. 

Bir yetiĢkin, yaĢı ilerledikçe, rollerini ve dolayısıyla beklentilerini değiĢtirmek zorundadır. 

Havighurst, buna "GeliĢim ödevleri" adını vermektedir. 

YetiĢkinlik dönemleri; genç, orta, ileri yaĢlar olmak üzere üçe ayrılır. Ancak, bu 

dönemlerin hangi yaĢları içerdiği konusunda kesin bir görüĢ birliği bulunmamaktadır. 

GeliĢim ödevleri, “genç yetiĢkinlik” te aile kurma, “orta yetiĢkinlikte” yaĢlı ana-babaya

uyum sağlama, “ileri yetiĢkinlikte ise” güçte ve sağlıktaki düĢüĢe uyum sağlama gibi ödevlerdir. 

29 

Toprağı tanımadan tohum atmak, anatomide bilgi sahibi olmadan tedaviye 

kalkıĢmak ne kadar yanlıĢ ise yetiĢkini tanımadan yetiĢkin eğitimi vermeye kalkıĢmak ta o kadar 

yanlıĢtır. 

YetiĢkinlerin bazı özellikleri aĢağıdaki gibidir: 

� YetiĢkinler benlik kavramı geliĢmiĢ insanlardır. KiĢiliklerine saygı beklerler, 

� Faaliyetlerde etkin rol almak isterler, 

� Gereksiz sıkı otoriteden hoĢlanmazlar, 

� YetiĢkinler deneyim birikimine sahiptir. Bu deneyimlerini aktarmaktan zevk duyarlar, 

Deneyimlerine ters yeni bilgilere karĢı bir direnme eğilimi gösterirler. 

� YetiĢkinler sorun odaklıdır, güncel sorunlarına iliĢkin konulara ilgi duyarlar. Bundan 

dolayı YetiĢkinler Eğitimi sorun odaklıdır. (Genç eğitimi ise konu odaklıdır.) 

� Bilgi ve becerilerini uygulamak ve övgüler duymak isterler. 

� Kendileri ve eğitimcileri için beklenti düzeyleri yüksektir. 

� Ortam, ceza ve gülünç duruma düĢme korkusundan uzak olmalıdır. 

� Güç seçim yaparlar. 

� Duygusaldırlar. 

� Gizli bir Ģekilde geri kalmaktan ve yerlerini birilerinin almasından korkarlar. 

� Sosyal statülerine düĢkündürler, 

� Bazı fizyolojik engellere sahiptirler. 

YaĢ ilerledikçe yetiĢkinin fiziksel yapısında değiĢmeler olmaktadır. Görme, iĢitme ve 

çalıĢma gücü belli bir yaĢtan sonra azalır.Bu durum ise öğrenme yeteneğini hız bakımından etkiler. 

YetiĢkin eğitiminin kuramsal çekirdeği, yetiĢkinin kim olduğuna, zekâ ve öğrenme 

yeteneğine, çocuktan farklı olan yönlerine ıĢık tutmaktadır. 

Uzun yıllar eğitim ve öğretimden söz edilince hemen akla çocuklar gelmiĢtir.‟Öğrenme‟ 

konusundaki çalıĢmalar, daha çok eğitim psikolojisinin ilgi alanlarından biri olmuĢ ve bu 

çalıĢmalarla çocuk ve gençlerde öğrenme psikolojisi alanında büyük birikim sağlanmıĢtır. Bugüne 

kadar öğrenme ile ilgili olarak yapılan araĢtırmalar, çocuk geliĢmesi çalıĢmalarından, güvercin 

eğitimine kadar çok geniĢ bir alanı kapsamıĢtır. Ne yazık ki, yakın zamana kadar „yetiĢkinlerde 

öğrenme‟ üzerine çalıĢma yapılmamıĢtır. 

Bu alandaki bilimsel ilk çalıĢmalardan olan ve Thorndike tarafından „yetiĢkinlerde 

öğrenme yeteneği‟ konusunda 1928 yılında, ABD‟de yayınlanan araĢtırmanın sonuçları; o zamana 

kadar sanılanın tersine „yetiĢkinlerin öğrenebileceğini ve zekâ düzeyinin yaĢla düĢmediğini‟ 

göstermiĢtir. Bununla birlikte, yapılan araĢtırmalar yaĢ ile yetiĢkinin öğrenme yeteneğinin değil, 

öğrenme hızının azaldığını göstermiĢtir. 

YetiĢkin eğitiminin temel kuramları, yetiĢkinlerde öğrenme ve öğretimle ilgili kuramları 

kapsamaktadır. Bunlar arasında en çok benimsenen kuramlar YetiĢkinlerin özelliklerini temel alan 

kuramlardır (Thorndike, Cross ve Knowles ), 

Günümüzde sosyo-kültürel ve teknolojik alanda "bilgi patlaması" süreci yaĢanmaktadır. Bu 

geliĢime ayak uydurabilmek için sürekli eğitim kavramı geliĢtirilmiĢtir. Sürekli eğitim kavramı 

gençlerle birlikte yetiĢkinleri de hedef almaktadır. 

YetiĢkini „özel bir öğrenci‟ olarak ele alan ve bu nedenle de yetiĢkin eğitiminin, çocuk 

eğitiminden farklılığını vurgulayan Malcolm Knowles, 1970'de „YetiĢkin Eğitiminde Modern

Uygulama‟ kitabında bu konuyu incelemiĢtir. 

30 

Pedagoji; Yunanca paid (çocuk) ve agogos (rehberlik) köklerinden türetilmiĢtir ve 

özellikle „çocuklara öğretmenin bilim ve sanatı‟ anlamına gelir. 

Andragoji ise; yine Yunanca andr (yetiĢkin) ve agogos (rehberlik) köklerinden 

türetilmiĢtir ve „yetiĢkinlerin öğrenmesine yol göstermenin bilim ve sanatı‟ anlamına gelir. 

1833'de Alman Dilbilgisi Okulu öğretmeni Alexandr Kapp andragojiyi „yetiĢkinler 

için sürekli eğitim‟ olarak tanımlamıĢtır. 

Avrupa'da Andragoji‟nin geliĢimi Amerika'dan daha hızlı olmuĢtur. ġu anda 

Hollanda'da, özel uzmanlık alanı olarak Andragoji eğitimi veren yedi büyük üniversite 

bulunmaktadır. Almanya, Polonya ve Macaristan'da çoğu üniversitede Andragoji konusunda 

doktora programları vardır. 

Boston Üniversitesi Profesörü Malcom Knowles Andragoji‟yi Amerika'ya 

tanıtmıĢtır. Daha sonra, Knowles'in bu yeni alandaki yaratıcı ve geliĢtirici çalıĢmaları 

uluslararası düzeyde tanınmaya baĢlanmıĢtır. 

Eğitimde Andragoji yaklaĢım, sadece yetiĢkin eğitiminde kullanılan bir model değil, 

dünyada 1960 sonrasında, geleneksel eğitime alternatif olarak ortaya çıkan ve çocuk eğitimi de 

dahil tüm eğitime damgasını vuran yeni akımın da özelliklerini içeren bir yaklaĢım olmuĢtur. 

Geleneksel eğitimde, öğretmen/eğitici; hangi bilgi ve becerilerin aktarılması gerektiğine 

önceden karar verir, bu içerik bütününü mantıksal birimler halinde düzenler, bu içeriği 

aktarmanın en etkili yollarını seçer ve sonra bu içerik birimlerini belli bir sıralama düzeninde 

sunma için plan geliĢtirir. Bu bir içerik modelidir, yani pedogojik eğitim konu merkezlidir. 

Andragojik modelde ise; öğretmen/eğitici; "kolaylaĢtırıcı" rolündedir. YetiĢkin 

eğitimi için sürekli geliĢme modeli olarak tanımlanmaktadır. 

Andragojik model, geleneksel pedagojik modelden farklı olan çeĢitli varsayımlara 

dayanır. Bu varsayımlardan en temel olanı; yetiĢkinlerin bir Ģeyi öğrenmeye giriĢmeden önce, 

onu „niçin‟ öğrenmeleri gerektiğini bilmeye gereksinim duydukları konusudur. Yani YetiĢkinler 

sorun merkezli olup güncel sorunlarını öncelikle çözmek isterler. Bunun sonucu olarak, 

yetiĢkin eğitimiyle uğraĢanların ilk görevi; öğrenilenlerin gerçek yaĢamda nasıl 

kullanılacağını göstermektir. 

Andragoji ve pedagoji arasındaki farklar, dört temel kavram çevresinde açıklanabilir. 

Bu farklar, sözü edilen iki eğitim yaklaĢımıyla yapılan eğitim ve öğretimde, hangi noktalara 

önem verildiği konusunda anahtar noktalardır. 

Bu temel kavramlar aĢağıdaki gibidir: 

� Kendini algılama (Benlik algısı) 

� Deneyimler 

� Öğrenmeye hazır olma 

� Zaman perspektifi ve öğrenmeye yönelim 

Kendini Algılama (Benlik Algısı) 

Bir çocuk kendini bağımlı bir birey olarak algılar. Çocuklar yetiĢkinliğe doğru

ilerlerken, kendi kendilerine karar verme yeteneklerinin giderek arttığının farkına varmaya 

baĢlarlar, kendi kendilerini yönetme yeteneklerini baĢkalarının da görmesini isterler. 

31 

ġekil 6. Benlik Algısı Açısından Pedagoji ve Andragoji Farkı 

Bu nedenle Andragojik ve pedagoji arasındaki birinci büyük farklılık yukarıdaki 

Ģekilde de görüldüğü üzere öğretmen ve öğrenci arasındaki iliĢkide ve öğrenimde, kiĢinin öz- 

yönetim yeteneğinin kavranması konusunda ortaya çıkar. Geleneksel pedagojik yaklaĢımda 

dominant öğretmen, bağımlı öğrenci ve bu nedenle yönetilen bir iliĢki vardır. Aslında küçük 

yaĢtaki çocuklarla çalıĢılırken böyle bir iliĢkinin olması zorunludur. 

Andragojik yaklaĢımda ise, öğretme ya da öğrenme iĢinde karĢılıklı anlaĢma ve bu 

nedenle yardım edici bir iliĢki söz konusudur 

Deneyimler 

Dominant Öğretmen 

bağımlı öğrenci 

Yönetilen bir iliĢki 

Andragojik yaklaĢımda yetiĢkinlerin deneyimleri, öğrenme için zengin bir kaynak 

olarak değerlendirilir. Bununla birlikte, pedagoji geleneğinde çocukların deneyimi eğitimde 

çok küçük değer olarak ele alınır. Bu nedenle, pedagojik yöntemde genellikle ders anlatma, 

belirli bir konuyu okuma ve görsel-iĢitsel araçlarla ders sunma gibi, „tek yönlü iletiĢim 

teknikleri‟ kullanılmaktadır. Ancak; Andragoji‟de, grup çalıĢmaları ve sosyal öğrenmeyi 

sağlayıcı oyunlaĢtırmalar (role play), ekip oluĢturma, beceriyi uygulama gibi, „deneyime 

dayanan‟ iki yönlü ve çok yönlü teknikler kullanılır. Bu yolla öğrenim için katılımcıların 

hepsinin deneyimlerinden kaynak olarak yararlanılır. 

Öğretmenden öğrenciye 

tek yönlü iletiĢim. 

Temel olaraköğretmenin 

deneyimleri değerlidir. 

. 

Öğretme/öğrenme 

iĢinde karĢılıklı anlaĢma 

Yardım edici bir iliĢki 

Herkes tarafından 

paylaĢılan 

çok yönlü iletiĢim. 

Öğrenim için herkesin 

deneyimleri değerlidir 

ġekil 7. Deneyimler Açısından Pedagoji ve Andragoji Farkı

Öğrenmeye Hazır Olma 

32 

Pedagojik programın baĢlıca görevi, okulu bitirmek için gereken bilgi ve becerilerde 

yeterliği sağlamaktır. Oysa sosyal ve ekonomik nedenlerle temel eğitimleri aksamadığı sürece, 

yetiĢkinler okumada, yazmada, konuĢmada ve hesap yapmada yeterlilikleri için gereken bilgi ve 

beceriyi, eğitimleri sırasında büyük oranda tamamlamıĢlardır. YetiĢkinlerin Ģu andaki geliĢme 

ile ilgili görevleri, büyük oranda sosyal rollerine bağlı olarak, yaĢama, çalıĢma, aileyi geçindirme, 

sanat ve müzikle ilgilenme, dinlenme, eğlenme vb. konularıyla ilgilidir. 

Zaman Perspektifi ve Öğrenmeye Yönelim 

Çocukların ve gençlerin okuldaki öğrenmelerinin konu-merkezli olmasının tersine, 

yetiĢkinlerin öğrenme yönelimleri yaĢam-merkezli, görev-merkezli ya da sorun -merkezlidir. 

YetiĢkinler, bir Ģeyi öğrenmenin, görevlerini yerine getirmede ya da kendi yaĢamlarında 

karĢılaĢtıkları sorunlarla baĢa çıkmada, kendilerine yardımcı olacağını algıladıkları ölçüde 

enerjilerini onu öğrenmeye vermek için güdülenirler. 

Pedagojik yaklaĢımda eğitimin davranıĢsal sonuçlarının uygulanması geleceğe 

ertelenmiĢtir. YetiĢkin ise, bir eğitim programının bugünkü gereksinimlerine ve sorunlarına yanıt 

vermesini bekler, eğitimde kazandıklarını hemen uygulamaya aktarmak ister. 

2.2.5. YetiĢkinlerin Öğrenme Özellikleri 

YetiĢkin eğitiminin temel kuramları ve özellikle psikoloji alanında geliĢtirilen ve 

yetiĢkinlerde öğrenme ve öğretimle ilgili diğer bazı kuramlar sonucunda ortaya çıkan öğrenme 

ilkeleri ve engelleri aĢağıda özetlenmiĢtir. 

� YetiĢkin açısından katıldıkları eğitimin ilk birkaç günü çok önemlidir. YetiĢkinler, 

baĢlangıç günlerinde eğitimin yararlılığı, öğretmenin tutum ve davranıĢı ve katılanlar 

arasındaki iliĢkinin niteliği konusunda algılar geliĢtirirler. Bu geliĢtirdikleri algı 

olumsuz ise bunu düzeltmek zordur. YetiĢkinin temel özellikleri, eğitim sürecinde 

önemli rol oynar. Eğitim sürecinde yetiĢkinin Ģu temel özelliklerine dikkat edilmelidir. 

� Öğrenme için sosyal ve fiziki açıdan da uygun ortamlar hazırlanmalıdır. 

� Öğrenme yetiĢkinin ilgi, yetenek ve ihtiyaçlarına uygun olmalıdır. 

� YetiĢkinlerin geçmiĢ deneyimleri öğrenmesini etkiler. 

� YetiĢkine öğrenme için yeterli zaman verilmeli, öğrenme hızı zorlanmamalıdır. 

� YetiĢkin öğrenme sürecinde etkin olmalıdır. 

� Özellikle becerilerin kazanılmasında ve kalıcı olmasında, tekrar önemlidir. 

� Öğretilecek bilgiler, basitten karmaĢığa gidecek Ģekilde sıralanmalıdır. 

� Kavrayarak öğrenme, ezbere öğrenmekten daha kalıcıdır. 

� Yeni öğrenilenler, yetiĢkinin önceki öğrendikleri ile bütünleĢtirilmelidir. 

� YetiĢkin eğitiminde güdüleme önemlidir 

� Öğrenmede yetiĢkinin değerleri göz önüne alınmalıdır.

2.2.6. YetiĢkinlerde Öğrenme Engelleri 

33 

YetiĢkin eğitiminde öğrenmeyi kolaylaĢtıran durumlar olduğu gibi bireyin öğrenmesini 

engelleyen durumlar da bulunmaktadır. YetiĢkinler Eğitiminde bu engeller göz önünde 

bulundurularak programlar düzenlenmelidir. 

Bu engeller Ģu Ģekilde özetlenebilir: 

� Bilinmeyenden korkma, 

� Gülünç olma korkusu, 

� Güvensizlik ve sosyal açıdan yetersiz olma korkusu, 

� Okuldan hoĢlanmama, 

� Eğitimin sağlayacağı yarardan emin olmama, 

� Zihinsel ve fiziksel eksiklikler. 

2.3. YENĠLĠKLERĠN YAYILMASI 

Tarımsal Yayım bağlamında, Yeniliklerin yayılması veya benimsenmesi, çiftçiler için yeni 

olan ve yararlı olduğu varsayılan uygulamaların onlar tarafından kabul görmesi ve pratiğe intikal 

ettirilmesi sürecidir. Bu süreç kiĢisel farklılıklara ve zamana bağlı olarak değiĢiklikler gösterir. 

KiĢisel farklılıklar kavramı, insanların birçok bakımdan kalıtsal olarak ayrılıklar 

gösterdiğini ifade eder. Farklı kiĢiler benzer etkenlere farklı tepkiler gösterirler. Bu bağlamda, çiftçi 

kitlesi için yararlı olduğu bilimsel yöntemlerle kanıtlanmıĢ olan bir yeniliğe karĢı, bu kitleyi 

oluĢturan kiĢilerin tepkisi de farklıdır. 

Ġstatistiksel olarak ifade etmek gerekirse, insanların fiziksel karakterleri (boy, kilo, vb.) ve 

zihinsel karakterleri (zekâ, hafıza vb.) gibi, ruhsal karakterleri (iyilik, kötülük, cesaret, yeniliklerin 

benimsenmesi zamanı vb.) de normal bir dağılım gösterir. 

2.3.1. Yeniliklerin Benimsenmesinde Gruplar 

Ġnsanlar, yenilikleri benimseme zamanına göre çeĢitli kategorilere ayrılabilirler. Bu 

kategoriler ortalamalardan her iki yönde sapmaların % oranlarını gösteren “z” değerleri esas 

alınarak belirlenir. 

Everett M. Rogers tarafından 1962 yılında yapılan “Diffusion of Innovations” 

(Yeniliklerin Benimsenmesi) adli çalıĢmada yeniliklerin yayılması, benimseme aĢamaları ve 

benimseyenler kategorileri konusunda ortaya konulan düĢünceler bilim çevrelerinde genel kabul 

görmüĢtür (Kelsey and Hearne, 1967). Bu eser Dünya‟da sosyal bilimler dalında en çok atıfta 

bulunulan 2. eser durumundadır. 5 

Yenilikleri benimseme zamanı açısından yenilikleri benimseyenlerin kategorileri Ģekil 9 da 

olduğu gibi gösterilebilir (Rogers son iki kategoriyi birleĢtirerek “geç kalanlar olarak nitelemiĢtir). 

5 http://en.wikipedia.org/wiki/Everett_Rogers

% Olarak Ġnsan 

Sayısı 

%14 

%34 

34 

Rogers‟ın sınıflandırması esas alınarak , yaklaĢık değerlerle, söz konusu kategoriler ile ilgili 

aĢağıdaki değerlendirmeler yapılabilir. 

%34 

a. Yenilikçiler (% 2): Bu gruptaki kiĢilerin bazı özellikleri aĢağıdaki gibidir: 

� Cesur, atılgan ve maceracı, 

� Bazen sıra dıĢı veya “köyün delisi” olarak adlandırılır. 

� DıĢa dönük, bilimsel çevrelerle bağlantılı, 

� Zararı telafi edecek mali kaynaklara sahip, 

� KarmaĢık teknik bilgiyi anlama yeteneğine sahip, 

� GeniĢ ölçekli iĢletmelere sahip, Pazar için üretim yapan, 

� Daha yüksek sosyal statüye ulaĢma çabası gösteren kiĢilerdir. 

b. Erken Benimseyenler (%14): Bu gruptaki kiĢilerin bazı özellikleri aĢağıdaki 

gibidir: 

� Saygıdeğer, sözü dinlenen 

� Kanaat önderi 

� Yerel ortamla bütünleĢmiĢ, 

� Yeniliklerin benimsenmesinde en etkin rol oynayan kiĢilerdir. 

c. Erken Çoğunluk (%34): Bu gruptaki kiĢilerin bazı özellikleri aĢağıdaki 

gibidir: 

� Makul ölçüde ihtiyatlı 

� "Hiçbir Ģeyde ne ilk ol, ne de son" ilkesine bağlı, 

� Kanaat önderleri ile yakın iliĢkide olan, 

� Nadiren liderlik pozisyonuna sahip, 

� Ortalama üstünde sosyal statüleri olan kiĢilerdir. 

%14 

% 2 % 2 

z = -2 

z = -1 

z= 0 z= 1 z= 2 

ġekil 8. Zamana Göre Yenilikleri Benimseme Kategorileri 

d. Geç Çoğunluk (%34): Bu gruptaki kiĢilerin bazı özellikleri aĢağıdaki gibidir: 

Zaman 

� Çok ihtiyatlı, Ģüpheci, 

� Kıt kaynaklı, 

� Ekonomik gereklilik veya sosyal baskıdan etkilenerek yenilikleri 

ortalamadan sonra benimseyen kiĢilerdir.

e. Geç Benimseyenler (%14): Bu gruptaki kiĢilerin bazı özellikleri aĢağıdaki 

gibidir: 

� Gelenekçi, muhafazakâr, 

� Referans noktaları "geçmiĢ" olan, 

� Çekingen, karamsar, 

� BaĢarısızlıktan korkan, 

� Sosyal statüleri düĢük 

� Mali imkânları kısıtlı 

� Önemli zorunluluklar sonunda yenilikleri en son kabul eden kiĢilerdir. 

f. Benimsemeyenler (%2): Bu gruptaki kiĢilerin bazı özellikleri aĢağıdaki 

gibidir: 

35 

� Sosyal sistemin kenarında (marjinal) veya dıĢlanmıĢ, 

� Bazı kiĢisel sorunları olan, 

� DüĢük güdü düzeyine sahip, 

� Bazen alternatif planları olan 

� Yeniliklere uygu duymayan kiĢilerdir. 

2.3.2. Yeniliklerin Benimsenmesinde AĢamalar 

Yukarıda da belirtildiği gibi, Yeniliklerin benimsenmesi bir anda meydana gelen bir olay 

değil, bir zaman süresini kapsayan ve aĢamalardan oluĢan bir süreçtir. 

Önceden “eğitim” baĢlığı altında açıklandığı gibi değiĢik amaç alanlarında değiĢik aĢamalar 

söz konusudur. Tarımsal Yayım‟da program amaçları çeĢitli alanlara dahil olan birçok aĢamaların 

bir kombinasyonu Ģeklinde olabilir. Örneğin, yeni bir tarımsal tekniğin çiftçilerce öğrenilmesi ve 

uygulanmasını sağlamak için hazırlanan bir Yayım programında amaçlar, hem bilgi, hem duygu ve 

hem de beceri alanlarına dahil birçok aĢamayı kapsayabilir. 

Bir yeniliğin benimsenmesi için her Ģeyden önce bu yenilik hakkında "bilgi" sahibi olmak 

ön Ģarttır. Bundan sonra o yenilik hakkında olumlu "duygu"lara sahip olmak, yani söz konusu 

yeniliğin yararına inanmak ve daha sonra da o yeniliği uygulamak için gerekli "beceri"yi kazanmak 

gerekebilir. Bu durumda program amaçları, bilgi, duygu ve beceri alanlarının değiĢik aĢamalarını 

kapsar, Ancak Everett M. Rogers genellikle yeniliklerin benimsenmesinin 5 aĢamada 

gerçekleĢtiğini ileri sürmüĢ ve bu aĢamalar bilim çevrelerinde kabul görmüĢtür. 

Rogers‟a göre (Rogers,1969) yeniliklerin benimsenmesinde 5 aĢama aĢağıdaki gibidir: 

� Algılama 

� Ġlgi duyma 

� Değerlendirme 

� Deneme 

� Benimseme 

Algılama aĢamasında kiĢi herhangi bir Ģeyin varlığının farkına varır, o yenilikle ilk kez 

tanıĢır. Eğitim konusunda da belirtildiği gibi, bu aĢamada, kiĢi herhangi bir uyarıcı (afiĢ, söz, vb.) 

tarafından etkilenir ve uyarıcı ile ilgili konunun varlığından haberdar olur. Algılama bilinçli bir 

tepki olmadan da meydana gelebilir. 

Ġlgi duyma aĢamasında, kiĢi söz konusu uyarıcıya aktif olarak tepki gösterir. Yeniliğin 

yararları ve uygulaması hakkında daha çok bilgi edinmek ister.

36 

Değerlendirme aĢamasında, kiĢi konu hakkında zihinsel bir değerlendirme yaparak 

yeniliğin avantajlarını ve dezavantajlarını göz önünde bulundurur ve olumlu veya olumsuz bir 

yargıya varır. Eğer bu yargı olumlu ise, bir üst aĢama için adım atar. 

Deneme aĢamasında kiĢi, büyük bir risk almadan yeniliği kendi koĢulları çerçevesinde 

küçük çapta dener ve olumlu sonuç alırsa son aĢama için adım atar. 

Benimseme aĢamasında kiĢi, yeniliği büyük ölçekçi ve sürekli olarak uygular. 

Ġnternette dolaĢan, anonim bir tekerleme, bir yeniliğin benimsenmesinin ne kadar zor ve 

karmaĢık bir iĢlem olduğunu ve sürdürülebilirliğin en önemli bir proje niteliği veya kriteri olması 

gerektiğini göstermektedir. 

Söyledim,.........duydu anlamına gelmez. 

Duydu,.............anladı anlamına gelmez. 

Anladı,……….hak verdi anlamına gelmez. 

Hak verdi,……uyguladı anlamına gelmez. 

2.3.3. Yeniliklerin Yayılmasında Yeniliklerde Aranan Özellikler 

Yeniliklerin benimsenmesinde baĢarı düzeyinin yüksek olabilmesi için yeniliklerde aranan 

bazı özellikler vardır. Bu özellikler yenilik kriterleri olarak ta adlandırılabilir. Bu kriterlerin 

baĢlıcaları aĢağıdaki gibi sıralanabilir: 

� Ucuzluk (uygulamasının maliyetinin karĢılanabilir olması) 

� Sadelik (uygulamasının basit ve kolay olması) 

� Görülebilirlik (sonuçlarının gözlenebilir olması) 

� Bölünebilirlik (Uygulamasının adım adım gerçekleĢtirilebilir olması) 

� Faydalılık (bir sorunun çözümüne katkıda bulunacak bir nitelikte olması) 

� Uygunluk (Ekonomik, sosyal, politik ve çevresel bakımdan normlara uygun olması) 

2.3.4. Yeniliklerin Yayılmasında Yayımcılarda Aranan Özellikler 

Yeniliklerin benimsenmesinde baĢarı düzeyinin yüksek olabilmesi için Yayımcılarda 

aranan bazı özellikler vardır. Bu kriterler yayımcı kriterleri olarak ta adlandırılabilir. Bu 

kriterlerin baĢlıcaları aĢağıdaki gibi sıralanabilir: Ġyi bir Yayımcı; 

� Teknik bilgi yanıda Yayım Metodolojisi, ĠletiĢim, YetiĢkinler Eğitimi, Planlama ve 

benzeri konularda da profesyonal bilgilere sahip olmalı, 

� Mesleğini sevip benimsemeli, çiftçiler hakkında olumlu duygulara sahip olmalı, 

� Bilgisayar kullanımı gibi modern hayatın gerektirdiği beceriler yanında budama, 

aĢılama, traktör kullanımı vb. becerileri geliĢtirmiĢ olmalı, 

� Dürüst, çalıĢkan, düzenli, enerjik, demokratik, empatik, mütevazı, gerçekçi, iyimser ve 

özgüvenli olmalı, 

� Çiftçilerin deneyim ve değerlernine saygılı olmalı, 

� EleĢtirel davranıĢtan uzak durmalı, 

� Çiftçilerin iç dünyasını bilmeli,

37 

� Çiftçilerin insiystif geliĢtirmelerine yardımcı olmalı, 

� ÇalıĢmaları önceden iyi planlamalı, uygulamadan önce prova etmeli, uygulama 

sonrasında ise bir değerlendirme ve özeleĢtiri yapabilmeli, 

� Bilmediklerini öğrenmeye hazır ve istekli olmalı, 

� Kendi doğrularını kabul ettirmeye çalıĢan bir rolde olmamalı, 

� Felsefi konuĢmalar yapmamalı, 

� Bilmediği konuları biliyormuĢ gibi davranmamalıdır. 

2.3.5. Yeniliklerin Yayılmasında Hedef Kitlede Aranan Özellikler 

Yeniliklerin benimsenmesinde baĢarı düzeyinin yüksek olabilmesi için hedef kitle olan 

çiftçilerde aranan bazı özellikler vardır. Bu kriterler çiftçi kriterleri olarak ta adlandırılabilir. Bu 

kriterlerin baĢlıcaları aĢağıdaki gibi sıralanabilir: 

� Yüksek eğitim düzeyi, 

� DıĢa dönüklük, 

� PaylaĢımcılık, 

� Yüksek sosyal statü, 

� Pazar için üretim, 

� Büyük iĢletme sahipliği, 

� AraĢtırma ve Yayım kuruluĢları ile sıkı iliĢki ve iĢbirliği, 

� Yüksek maddi imkânlar, 

� Çevreye duyarlılık.

38 

3. BÖLÜM 

TARIMSAL YAYIM’DA ARAÇ VE YÖNTEMLER 

Tarımsal Yayım‟da araçlar Yayım çalıĢmalarında kullanılan materyal veya ortamlardır. 

Yöntemler (Metotlar) ise, Tarımsal Yayım çalıĢmalarında uygulanan düzenli iĢlemlerdir. Bu 

çerçevede örneğin, radyo bir araç, radyo programı ile çiftçilere hitap etmek bir yöntemdir. 

Tarımsal Yayım yöntemleri genellikle hedef kitle sayısına göre; bireysel, grup ve 

kitle Yayım yöntemleri olarak sınıflandırılırlar. Diğer taraftan bu yöntemler biçimlerine 

göre; sözlü, yazılı, gösterili ve karma olarak da sınıflandırılabilirler. 

Bu noktada Ģu hususun belirtilmesinde bir yanlıĢ algılamayı önlemek bakımından 

yarar vardır. Burada sözü edilen araç ve yöntemlerin birçoğu Tarımsal Yayıma özel 

olmayıp genel iletiĢim araç ve yöntemleridir, fakat Tarımsal Yayımda da kullanılabilirler. 

3.1. BĠREYSEL YAYIM YÖNTEMLERĠ 

Bireysel Yayım, doğrudan doğruya bireye veya ailesine yönelik olarak 

uygulanan bir Yayım yöntemidir. Bireysel Yayım yöntemleri daha çok bireysel 

sorunların çözümü için uygundur. Bireysel Yayım metotlarında, Yayımcı ile çiftçi arasında 

oldukça yoğun ve doğrudan bir iletiĢim vardır. 

Bireysel Yayım metotları ne Ģekilde, nerede ve nasıl yapılırsa yapılsın tamamında 

uygulanan teknik, çiftçi görüĢmeleridir. Bu görüĢmeler, iĢlevine göre genelde yüz yüze 

sözlü olarak gerçekleĢirken, yazılı veya bazen de sadece sözlü olarak gerçekleĢebilir. 

Bireysel Yayım yöntemleri ile çok sayıda çiftçiye ulaĢmak mümkün değildir. Bu 

bakımdan bireysel yöntemlerin kullanılmasında seçici olmak zorunluluğu vardır. Bundan 

dolayı bireysel yöntemlerle daha çok önder çiftçilere veya üretici örgütlerin yöneticilerine 

yönelik çalıĢmalar yapılır. Önder çiftçilerin diğer çiftçileri, yöneticilerin ise üyelerini 

etkilemesi beklenir. 

Bireysel Yayım yöntemleri, veri derleme, durum analizi yapma, ortak bir bakıĢ açısı 

ve çözüm önerileri oluĢturma ve çiftçilerin kiĢisel geliĢimine katkı sağlama konularında 

etkin olarak kullanılabilirler. 

Bireysel Yayım yöntemleri, diğer birçok kavramda olduğu gibi, hedef kitlenin 

özellikleri, yapılıĢ yeri veya biçimi gibi birçok açıdan sınıflandırılabilir. Bu 

sınıflandırmalara dayanan bireysel Yayım yöntemleri aĢağıdaki gibi sıralanabilir:

� Üretici Örgütlerinin Yöneticilerine Yönelik Bireysel Yayım 

� Önder Çiftçilere Yönelik Bireysel Yayım 

� Resmi Bireysel Yayım 

� Gayri resmi Bireysel Yayım 

� Telefon görüĢmeleri ile yapılan Bireysel Yayım 

� ĠĢletme ziyaretleri ile yapılan bireysel Yayım 

� Büro dan yapılan bireysel Yayım 

� KiĢisel mektuplarla yapılan bireysel Yayım 

� Ġnternet görüĢmeleri ile yapılan bireysel Yayım 

� Eğitim-Ziyaret (E-Z) sistemi diye adlandırılan bireysel Yayım 

� Çiftçilik Sistemleri AraĢtırma Yayım Sistemi (ÇSA) diye adlandırılan 

bireysel Yayım. 

39 

Bu listede yer alan E-Z ve ÇSA nitelik olarak bireysel Yayım yöntemi olmalarına karĢın 

sistem adı ile lanse edilmiĢlerdir. 

Eğitim ve Ziyaret Sistemi, Dünya Bankası Tarımsal Yayım uzmanları (Benor and 

Harrison,1977) tarafından geliĢtirilen ve temel ilkeleri 1977 yılında aynı kuruluĢ tarafından 

yayınlanan bir bireysel Yayım yöntemidir. Bu yöntem, öncelikle Dünya Bankası tarafından teknik 

ve mali bakımdan desteklenen Seyhan Sulama Projesi‟nde uygulanmıĢ daha sonra bu uygulama 

birçok ili kapsayacak Ģekilde yaygınlaĢtırılmıĢtır. 

Eğitim ve Ziyaret Sistemi Köy Grubu Ziraat Teknisyenleri (KGZT) nin sistemli bir Ģekilde 

eğitilmeleri ve bu teknisyenlerin çiftçileri yine sistemli bir Ģekilde ziyaret etmeleri esasına dayanır 

(Benor and Harrison, 1977). 

Bu sistemde KGZT bir veya iki haftada bir kez, belirli günlerde belirli çiftçi gruplarını 

ziyaret eder, onların sorunları ile ilgilenir, çözebildiklerini çözer, karĢılaĢtığı sorunlarla ilgili olarak 

yine bir veya iki haftada bir kez köy grubu merkezinde veya daha yüksek düzeydeki merkezlerde 

konu uzmanları tarafından eğitime tabi tutulur, eğitim sonunda ortaya konulan çözümleri çiftçilere 

aktarır. Bu sistemde bir KGZT'nin hangi gün hangi çiftçi grubunu ziyaret edeceği önceden 

belirlenir. Bu durum ziyaret edilecek çiftçilere de bildirilir. 

Çiftçilik Sistemleri AraĢtırma (ÇSA) Yayım Sistemi, yapılan araĢtırmaların gerçek çiftçi 

koĢullarına uymadığı düĢüncesinden hareketle ortaya konulmuĢ bir Yayım yöntemidir. ÇSA Yayım 

sistemine göre tarımsal iĢletmeler bir bütün olarak ele alınır. Bir iĢletmenin tüm faaliyetleri ayrı 

ayrı ve birbiriyle iliĢkileri açısından incelenir, sorunlar farklı disiplinlerden uzmanların ortak 

çalıĢması ile çiftçi koĢullarında araĢtırılır ve bulunan çözüm yolları uygulanmaya konulur. Büyük 

kaynak gerektirdiğinden nadiren kullanılır. 

Bireysel Yayım Yöntemlerinin Avantajları* 

� Yayım mesajları çiftçi üzerinde daha fazla etkilidir 

� Yayımcının, çiftçinin durumuna uygun çözüm önerileri geliĢtirmesi 

mümkündür. 

� Yayımcı ile çiftçi arasında kiĢisel güven oluĢturulması mümkündür. 

� ĠĢletmenin durumu ve çiftçinin imkânlarını yerinde görebilir. 

� Çiftçi düĢüncelerini çevre baskısı olmadan daha net ifade edebilir. 

� Karar verme süreci hızlanır.

40 

� Çiftçinin güvenini ve dostluğunu kazanmak için ideal bir yöntemdir. 

� Geri bildirimin en iyi olduğu metottur 

Bireysel Yayım Yöntemlerinin Dezavantajları* 

� Genellikle yüksek gider ( zaman, para ve iĢ gücü vs.) gerektirir. 

� Yayımcı ve çiftçi olumlu bir yaklaĢım kuramaz ise Yayım süreci çok zor 

onarılabilir yara alır. 

� Yayımcının bilgili ve tecrübeli olma mecburiyeti vardır. 

� Genelin (bir grup, kooperatif veya dernek...) karar vermesi gereken 

durumlarda yapılan bireysel Yayım bazen olumsuz neticeler verebilir. 

� Bu yöntemlerle çok sayıda çiftçiye ulaĢma imkânı kısıtlıdır. 

� Çiftçilerin güvenini kazanabilecek, dolayısıyla onların iĢbirliğini 

sağlayabilecek yetenekte eleman bulmak oldukça zordur. 

Bireysel Yayım Yöntemleri ile Ġlgili Olarak Göz Önünde Bulundurulması 

gereken Hususlar.* 

� GörüĢme önceden planlanmıĢ olmalıdır. 

� Ertelenme konusunda çiftiler bilgilendirilmelidir. 

� Yayımcı her görüĢmesi için dikkatle hazırlanmalıdır. 

� Geleneksel kurallara dikkat edilmelidir 

� Yayımcı dedikodu kaynağı olmaktan kaçınmalıdır. 

� Yayımcı Kendisini Çiftçinin Yerine Koyarak ĠĢe BaĢlamalıdır 

� Yayımcı, baĢlangıçta çiftçiye “yapıcı bir otorite” göstermelidir. 

� GörüĢme eleĢtiri ile baĢlamamalıdır. 

� Sempati Uyandırılmalıdır 

� Yayımcı çiftçiyi sözünü kesmeden dinlemelidir 

� Yayımcı çiftçinin iç dünyasını (beklentiler, değerler vb.) tanımalıdır. 

� Çözüm yolu bulunamazsa durum ilgili yerlere iletilmelidir. 

� GörüĢme sırasında çok erken yapılan tavsiyeler çiftçinin problemlerinin 

farkına varmasına engel olur. 

� Eğer Yayımcı az konuĢan veya çiftçiye değer vermeyen bir davranıĢ 

gösterirse, bu çiftçiyi çok rahatsız eder.. 

� Eğer Yayımcı gereğinden çok konuĢursa bu da çiftçiye çok yüklenme 

anlamına gelir ve bir süre sonra çiftçi artık dinlememeye baĢlar. 

� Çiftçi görüĢmelerinde en zor olan çiftçinin yaptığı yanlıĢ uygulamalar 

üzerinde konuĢmaktır. Çünkü bir insanın yaptığı yanlıĢlıkların farkına 

varması hele de bunları dıĢarıdan gelen bir insanın önünde kabul etmesi 

çok zordur. 

� GörüĢme konusu ile ilgili yazılı materyal çiftçilere ulaĢtırılmalıdır. 

� GörüĢme sonunda, görüĢmenin bir değerlendirmesi yapılmalıdır. 

� ĠletiĢim kazalarını önlemek için; 

o Uygun mesaj kodlarının seçimi (Dap gübresi yerine çelik gübre) 

o GörselleĢtirme (Örnek, resim ve Ģekil kullanılması) 

o Özetleme ve tekrarlama 

o Aktif dinleme (dikkatli susma, onay jestleri) 

o “Ben mesajları”nın gönderilmesi gerekir. 

Çiftçi GörüĢmelerinde Modeller* 

� TeĢhis- Reçete Modeli (teknik konularda) 

� Katılımcı GörüĢme Modeli (ortak karar gerektiren durumlarda) 

� DanıĢman GörüĢme Modeli (Sosyal ve kiĢisel konularda)

41 

Bu görüĢme Modelleri Ģematik olarak aĢağıdaki gibi gösterilebilir: 

TeĢhis- 

Reçete 

Modeli 

Ağırlıkla 

TeknikKonular 

Problemlerin çoğu 

mesleki bilgiye 

dayanan çalıĢmalar ile 

çözülebilir. teknik 

konulardaki Yayım 

Katılımcı 

GörüĢme 

Modeli 

Ortak Karar 

gerektiren 

konular 

Problemler 

mesleki 

bilgi ve 

yetenekleri 

aĢar 

ġekil 9. Çiftçi GörüĢmelerinde Modeller ve Etki Alanları 

Çiftçi GörüĢmelerinde Soru Sorma Teknikleri* 

DanıĢman 

görüĢme 

Modeli 

Ağırlıkla KiĢisel 

Problemler 

Problemler 

aydınlatma 

ve yetiĢkin 

eğitimi ile 

kısmen 

aĢılabilir 

� Çiftçi görüĢmeleri sırasında iyi bir Yayımcı kendi doğrularını kabul 

ettirmeye çalıĢan bir rolde olmamalıdır. 

� Ġnsanların ne yaptıkları veya ne yapmaları gerektiği konusunda fikir 

vermek yerine soru sormak daha önemlidir. Çünkü ancak bu Ģekilde 

Yayımcı ile çiftçi aynı bakıĢ açısını kazanılabilir. 

� Yayımcı soru sorarken, sorduğu soruların çiftçiyi düĢünmeye sevk edecek 

sorular olmasına özen göstermelidir. 

� Yayımcı çiftçi görüĢmelerinde, süreci iyi değerlendirebilmek için bazı 

soru tiplerini bilmeli ve uygun olanları kullanmalıdır. 

Önemli soru türleri aĢağıdaki gibi listelenebilir: 

� Kapalı Sorular(kısıtlayıcı): 

Kaç hayvanınız var? 

� Tuzak Sorular (Atmosferi Bozucu): 

Ama biraz önce gübre kullanmak gerektiğini söylememiĢ miydiniz? 

� Belirli Bir Cevabı Gerektiren Sorular (DıĢarıdan Yönlendirici): 

Köyünüzde arpa, buğday ve patates yetiĢtirilir değil mi? 

� Açık Sorular (rahatlatıcı): 

Bu konuda siz ne düĢünüyorsunuz? 

� Yansıtıcı Soruları (Atmosferi ĠyileĢtirici): 

Yani siz diyorsunuz ki hayvanlarında temiz havaya ihtiyacı var 

� Yönlendirici Sorular (Ġfade Etmeyi Sağlayıcı): 

YanlıĢ anlamadıysam, sabah ve akĢamüzeri sulama gerekir diyorsunuz.

3.2. GRUP YAYIM YÖNTEMLERĠ 

42 

Grup, bazı ortak özellikleri ve sayıları belirli olan kiĢilerin oluĢturduğu topluluktur. 

Bu topluluk, birkaç kiĢiden oluĢabildiği gibi bir köyün gençleri, kadınları veya tüm halkı da 

olabilir. Mekân sınırlaması olmaksızın bir derneğin üyeleri bir gruptur. 

Grup Yayım yöntemleri, aynı bölgede ve aynı konularda üretim yapan, belirli sayıdaki 

çiftçinin benzer problemlerine çözüm bulmak amacı ile düzenlenirler. 

Bu yöntemler hem bireysel hem de kitlesel Yayım yöntemlerinin bazı avantajlarını 

bünyesinde taĢır. Grup Yayım yöntemleri ile hem çiftçilerle yüz yüze görüĢme imkânı vardır, hem 

de çok sayıda kiĢiye ulaĢma imkânı vardır. 

Çok sayıda grup yöntemi vardır. Bu yöntemlerden Tarımsal Yayım çalıĢmalarında 

Kullanılabilecekler aĢağıdaki gibi sınıflandırılabilirler. 

a. Gösteriler 

� Yöntem Gösterileri 

� Sonuç Gösterileri 

b. Tarla Günleri 

c. Geziler 

d. Çiftçi Kursları 

e. TeĢvik YarıĢmaları 

f. Toplantılar 

� Özel Çıkar Grubu Toplantıları 

� Köy Toplantıları 

� Konferanslar 

� Müzakere Toplantıları 

o Forum 

o Sempozyum 

o Açık Oturum (Panel) 

3.2.1. Gösteriler 

Gösteriler, çiftçilerin duyarak, görerek ve yaparak öğrenmelerine imkân veren Yayım 

yöntemlerindendir. Gösterilerin Tarımsal Yayım çalıĢmalarında en etkin yöntem olduğu kabul 

edilir ve çok yaygın olarak kullanılır. Gösterilerin etkinliğini belirtmek için bir Çin atasözünden söz 

edilir: “İşitirsen unutursun, görürsen hatırlarsın, yaparsan öğrenirsin”. 

Demonstrasyon olarak ta adlandırılan gösteriler, yöntem ve sonuç gösterileri olmak üzere 

iki gruba ayrılırlar. 

Yöntem Gösterileri 

Yöntem gösterileri, üstünlüğü çiftçiler tarafından da bilinen tarımsal yöntemlerin 

nasıl uygulandıklarını çiftçilere göstererek öğretmek amacıyla düzenlenen gösterilerdir. 

Yöntem gösterileri, en eski öğretim yöntemlerindendir. Tarihin ilk dönemlerinden beri 

insanlar çocuklarına tarımın, avlanmanın ve korunmanın yollarını yöntem gösterileriyle 

öğretmiĢlerdir. Günümüzde de insanlar, kısıtlı veya kısıtsız olarak meydana gelen çeĢitli ortamlarda 

yöntem gösterileri yoluyla birçok Ģey öğrenirler.

43 

Yöntem gösterileri, özellikle yeni bir beceri gerektiren tarımsal tekniklerin çiftçilere 

benimsetilmesini amaçlayan Tarımsal Yayım programlarında etkin olarak kullanılabilirler. 

Budama, sulama, ilaçlama, tarım alet ve makineleri kullanma vb. konularda en etkin öğretim 

yöntemi, yöntem gösterileridir. 

Yöntem gösterilerinde, genellikle gösteriyle konuĢulan yöntem, önce bir Tarımsal Yayım 

elemanı tarafından, daha sonra da önceden eğitilmiĢ çiftçiler tarafından bir grup çiftçiye gösterilir. 

Bundan sonra bir kaç gönüllü çiftçi, gösterileri görevlilerin gözetimi ve kılavuzluğunda tekrar eder. 

Sonuç Gösterileri 

Sonuç gösterileri, üstünlüğü kanıtlanmıĢ uygulamaların sonuçlarını çiftçilere 

göstererek bu uygulamaların benimsenmelerini sağlamak amacı ile düzenlenen gösterilerdir. 

Bu gösterilerle, tavsiye edilen herhangi bir tarımsal yöntemi kullanma ve uygulamanın 

meydana getireceği sonuçların çiftçiler için yararlı olduğu yerel koĢullarda kanıtlanmak istenir. 

Örneğin; gübreleme, ilaçlama, belli aralıklarla ekim vb. tarımsal uygulamaların üstünlüğünü 

göstermek için sonuç gösterileri düzenlenebilir. 

Sonuç gösterileri, belli bir tarımsal yöntemin diğerlerinden daha üstün olduğunu göstermek 

amacı ile düzenlendiklerinden, bu gösterilerin karĢılaĢtırmaya imkân verecek Ģekilde düzenlenmesi 

gerekir. Örneğin, gübre uygulanan bir tarla parselinin yanında, gübre uygulanmayan bir parselin 

bulunması gerekir. Bu parseller deneme parseli ve Ģahit parsel olarak adlandırılırlar. 

Bazı sonuç gösterileri oldukça kısa bir zamanda tamamlandığı halde bazıları yıllarca 

sürebilir. Örneğin, bazı bitki zararlılarına karĢı ilaçlamanın etkisini göstermek amaçlı bir sonuç 

gösterisi birkaç günde tamamlanabildiği halde, yeni bir türün üstünlüğünü kanıtlamak amacını 

güden bir sonuç gösterisinin tamamlanması birkaç yıl alabilir. 

Gösterilerle ilgili çalıĢmalar diğer Tarımsal Yayım yöntemlerinde olduğu gibi planlama 

aĢamasında, eylem planı hazırlanması sırasında önem kazanır. Bu aĢamaya kadar mevcut durum 

incelenmiĢ, sorunlar ve kesin program amaçları belirlenmiĢ ve bu amaçları gerçekleĢtirmek üzere 

gösteri yöntemlerinden yararlanılacağı kararlaĢtırılmıĢtır. 

Gösterilerle ilgili olarak göz önünde bulundurulması gereken bazı ilkeler Ģunlardır:* 

� Gösteri kurarken yer seçimi ve parsellerin ekiliĢ Ģekli olabildiğince fazla kiĢiye hitap 

edecek Ģekilde düzenlenmeli. 

� Gösteri mutlaka hedef kitlenin yaĢadığı bölgede kurulmalı. 

� Gösteri geliĢ gidiĢin yoğun olduğu il yolu, ilçe yolu veya iĢlek tarla yolu kenarlarına 

kurulmalı. 

� Gösteri ile hedef yol arasında her hangi bir fiziki engel olmamalı, yoldan geçen bir kiĢi 

uygulamayı kolaylıkla görebilmeli. 

� Ekim yola göre dik olacak Ģekilde yapılmalı. 

� Sıra arası mesafeler sıra üzeri mesafelerden her zaman daha fazla olmalıdır.

Gösteri konumu ve ölçüleri aĢağıdaki Ģekillerde olduğu gibi gösterilebilir: 

YANLIŞ 

Ekim Yönü 

Y O L 

44 

ġekil 10. Gösteri konumu ve ekim yönü 

Parsel Boyu: 40 mt. 

ġekil 11: Sonuç Gösterilerinde Parsel boyutları ve yoldan uzaklık 

Ekim Yönü 

10 m. 

YOL 

DOĞRU 

Y O L 

Parsel Eni 25 mt.

45 

ġekil 12. Sonuç Gösterilerinde Parseller Arası BoĢluk Ölçüleri 

3.2.2. Tarla Günleri 

Tarla günleri, bir tarımsal kuruluĢu tanıtmak veya çiftçilerin yenilikleri yerinde 

görüp, inceleyip benimsemelerini kolaylaĢtırmak amacıyla tarlalarda düzenlenen grup 

Yayım yöntemlerindendir. 

50 

cm. 

1. Parsel 2. Parsel 3. Parsel 

Tarla günleri Tarım Ġl Müdürlüğü, Devlet Üretme Çiftlikleri, AraĢtırma Enstitüleri ve Ziraat 

Fakülteleri gibi kuruluĢlar tarafından düzenlenir. Tarla günlerinin klasik mekânı çiftçi iĢletmesidir. 

Ancak düzenleyici kuruluĢun imkânları müsait ise kuruluĢa ait mekânlarda da düzenlenir. Örneğin, 

Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, kuruluĢundan beri, Erzurum Tarım Ġl Müdürlüğü ile iĢbirliği 

yaparak her yıl Üniversite AraĢtırma Çiftliğinde tarla günleri düzenlemektedir. 

Tarla günleri için çiftçiler, genellikle düzenleyici kuruluĢun sağladığı araçlarla gösteri 

alanına getirilirler. Bu günlerde genellikle birden çok durakta konu hakkında bilgi verilir ve 

çiftçilerin çalıĢmaları görerek izlemeleri sağlanır. Tarla günü boyunca çiftçilerin soru sormalarına 

imkân tanınır. Tarla günleri birkaç konuyu kapsayabilir, bir gün veya nadiren birkaç gün sürebilir. 

Tarla günleri planlanırken hareket saati ve izlenecek yollar önceden belirlenmeli, 

davetlilere konuyu izah edecek uzmanlar, grup rehberleri ve saha içi görevliler belirlenmeli, yollara 

gerekli levhalar ve afiĢler yerleĢtirilmeli, konuk ve görevli araçları için park yerleri belirlenmeli, 

davetlilerin sosyal ve zaruri ihtiyaçları için gerekli tedbirler alınmalıdır. 

Tarla günleri düzenlemek zor ve masraflı bir iĢtir. Bu konuda harcanan para, zaman ve 

emeğin boĢa gitmemesi için, konunun önemli olması ve düzenlemenin iyi yapılması gerekir. 

Bir yeniliğin benimsenmesinde söz konusu olan aĢamalardan ilk sırada bulunanlar, tarla 

günleri düzenlenerek etkin bir biçimde gerçekleĢtirilebilir. Tarla günlerine katılan tüm çiftçiler tarla 

gününe konu olan Ģeyin varlığından haberdar olur. Bunlardan bir bölümü konuya ilgi gösterir. Pek 

az kiĢi de konunun zihinsel bir değerlendirmesini yapar. Tarla günlerinin amacı bir yeniliği 

benimsetme ile ilgili olduğu zaman, çalıĢmalar bu noktada bırakılırsa bu konuda harcanan para, 

50 

cm.

emek ve zaman boĢa gitmiĢ olur. Bu durumlarda tarla günlerinden sonra çiftçilerin yenilikleri 

küçük çapta denemelerini ve daha sonra da büyük çapta uygulamalarını sağlayacak Yayım 

çalıĢmaları yapmak gerekir. 

46 

Tarla günlerinde herhangi bir yeniliğin benimsetilmesi söz konusu değilse, amaç yalnızca 

tanıtma ve tanıĢma ise, tarla günleri bu amacı gerçekleĢtirmek için etkin ve yeterli yöntemlerdir. 

3.2.3. Geziler 

Geziler bir yörede bulunan çiftçilerin baĢka bir yöredeki baĢarılı uygulamaları 

gezerek ve yerinde görerek izlemelerini ve inceleyebilmelerini sağlamak amacıyla düzenlenen 

grup Yayım yöntemleridir. 

Gezilerin maliyeti yüksektir. Geziler, sık kullanılmamakla beraber, Yayım çalıĢmalarında 

çok etkin olarak yararlanılabilecek bir eğitim yöntemidir. Çünkü bir gezinin izlenimleri derin ve 

uzun bir süre kalıcı olur. 

Geziler özellikle havza ıslahı projelerinde etkin olarak kullanılabilecek yöntemlerdendir. 

Havza projeleri kapsamındaki bir mikro-havzada bulunan çiftçilerin, diğer mikro-havzalardaki 

çalıĢmaları incelemelerini sağlamak ve çalıĢmalara aktif olarak katılmalarını teĢvik etmek üzere, 

günlük inceleme gezileri düzenlenebilir. 

Gezilerin düzenlenmesi ile ilgili olarak göz önünde bulundurulması gereken hususlar 

gösteriler ve tarla günleri organizasyonu ile benzerlikler gösterir. 

3.2.4. Sergiler 

Sergiler, bir kuruluĢu veya ürünü tanıtmak amacıyla, kuruluĢla ilgili bilgilerin veya 

ürünlerin halkın görüĢüne sunulduğu düzenlemelerdir. Sergilerde, hedef kitle kuruluĢlarla ilgili 

genel bilgilere ulaĢabilir, faaliyetlerden haberdar olur, ürünleri tanıyabilirler. Sergilerde fotoğraflar, 

yazılar, Ģekiller, çeĢitli eĢyalar ve ürünler kullanılır. Bunlar; vitrin, stand ve pano gibi teĢhir 

araçlarının üzerine amaca uygun bir Ģekilde yerleĢtirilir. Sergiler kalıcı veya geçici olabilirler. 

Sergiler de hedef kitle, davetiye ile belirlendiğinde grup, fuarların bir parçası olduğu zaman 

ve hedef kitlenin belirsiz olduğu durumlarda ise kitle Yayım yöntemi olarak nitelendirilebilir. 

Sergiler ayni zamanda bire bir iliĢkilere de imkân verir. Benzer bir durum internetin 

kullanılmasında da söz konusudur. Ġnternet ortamında bir bireye, gruba veya kitleye hitap etmek 

mümkündür. 

3.2.5. Çiftçi Kursları 

Çiftçi kursları, tarımın her dalında çiftçileri eğitmek üzere resmi öğretim formatına 

benzer bir biçimde düzenlenen grup Yayım yöntemleridir. 

Çiftçi kursları, önder çiftçiler, 4-K üyeleri, birlik üyeleri veya traktör sahipleri gibi belli bir 

grubun özel bir konuda eğitilmeleri amacıyla düzenlenirler. Çiftçi kursları, mevcut imkânlara ve 

konunun özelliğine bağlı olarak birkaç gün veya bir kaç hafta sürebilir.

47 

Çiftçi kursları köy, ilçe, il veya bölgesel düzeyde düzenlenebilir. Bu kurslar için Yayım 

kuruluĢlarının eğitim merkezleri, toplantı salonları, misafirhaneleri veya eğitim kurumlarının 

dershaneleri ve öğrenci yurtları vb. imkânlardan yararlanılır. 

Çiftçi kurslarına katılacak olanların okur - yazar olması, çiftçilikle uğraĢması, Yayım 

çalıĢmalarında gönüllü görev almaya istekli olması, kursların baĢarı ile yürütülmesi için gereken 

niteliklerdendir. 

Çiftçi kursları örgün eğitime en yakın olan Tarımsal Yayım çalıĢmalarındandır. Bu 

bakımdan çiftçi kursları, II. bölümde belirtilen genel eğitim ilkeleri göz önünde bulundurularak 

düzenlenmelidir. 

Temel amaç uygulamaya dönük bazı tekniklerin öğretilmesidir. (Örneğin makine ile sağım, 

traktör bakımı ve kullanımı budama, silaj yapımı vb.). Tarımsal Yayım sürecinde kursların süresi 

yarım gün ile 6 ay arasında değiĢebilir. Kursiyerlerin bulundukları sosyal çevreden uzaklaĢmaları 

verimliliği artırır. 

Bölgede gerçekten önderlik yapabilecek, tarımsal problemlere duyarlı, önyargılardan uzak 

ve konusunda baĢarılı olabilecek çiftçiler seçilerek, eğitim merkezlerinde, uzun süreli kurslara tabi 

tutulabilirler. Diğer çiftçiler için kendi bölgelerinde kısa süreli çiftçi kursları düzenlenebilir. 

Kursların 10-25 kiĢi arasında olması istenir. Serbest saatlerde sosyal faaliyetlerle, 

kursiyerlerin sosyal yönden geliĢmesine yardım edilir. 

3.2.6.TeĢvik YarıĢmaları* 

Üreticilerin çalıĢma arzularının arttırılması için bazen takdir edilmeleri ve kendi aralarında 

yarıĢmaları, tarımsal üretimin arttırılması ve yaygınlaĢtırılması açısından yararlıdır. 

TeĢvik yarıĢmaları sayesinde üreticiler teknik yenilikleri uygulayarak, kendi emekleri ile 

elde ettikleri ürünleri ve yetiĢtirdikleri iyi vasıflı damızlıkları gösterme imkânı bulurlar. 

TeĢvik yarıĢmaları, tarımsal ürünlerin ödüllendirilmesi, gerçek yarıĢ, örneğin kimin daha iyi 

budama yapacağı, gibi uygulamalı yarıĢmalar ve bilgi yarıĢmaları Ģeklinde düzenlenebilir. 

3.2.7. Toplantılar 

Toplantılar, herhangi bir konuda karar almak, bilgi vermek, görüĢ alıĢveriĢinde 

bulunmak veya tartıĢmak amacıyla ilgililerin bir araya gelmelerini sağlayan iletiĢim 

yöntemleridir. 

Toplantılar yapılıĢ biçimlerine ve kapsamlarına göre çeĢitli adlar alırlar. Tarımsal Yayım 

çalıĢmalarında yararlanılabilecek toplantılar aĢağıdaki gibi özetle açıklanabilir: 

3.2.7.1. Özel Çıkar Grubu Toplantıları 

Özel çıkar grubu toplantıları, özel bir çıkar grubuna dahil üyelerin, (arıcılıkla 

uğraĢanlar gibi) ortak çıkarları için bir araya geldikleri toplantılardır. Bu toplantılarda grup 

üyelerinin ortak sorunları tartıĢılıp, üyelere ortak yarar sağlamak için göz önünde bulundurulması

gereken ilkeler, alınması gereken önlemler, yapılması gereken çalıĢmalar vb. konularda incelemeler 

yapılır, tartıĢılır ve kararlar alınır. 

48 

Özel çıkar grubu toplantılarını düzenlemek, diğer toplantılara göre daha kolaydır. Çünkü bu 

toplantılar için hedef grup bellidir ve bu kitle genellikle ortak sorunların çözümü için yapılan 

çalıĢmalara ilgi gösterir. Ayrıca, toplantıya katılanların birçok bakımdan benzerlik göstermesi ve 

çıkar çatıĢmalarının göreceli olarak az olması toplantıların düzenli bir biçimde yürütülmesini 

kolaylaĢtırır. 

3.2.7.2. Köy Toplantıları 

Köy toplantıları, Tarımsal Yayım görevlilerinin veya önder çiftçilerin önderliğinde, o 

köyün ortak sorunlarını görüĢmek, herhangi bir yenilikten çiftçileri haberdar etmek ve 

onlarda ilgi uyandırmak vb. sınırlı amaçlarla köylerde düzenlenen toplantılardır. Köy 

toplantıları, toplantı amacına bağlı olarak, köydeki kapalı veya açık bir alanda, çiftçilerin bir 

bölümünün veya tüm köy halkının katılımıyla yapılabilir. 

3.2.7.3. Konferanslar 

Konferanslar, bir konunun bir uzman tarafından bir gruba bir oturumda anlatılmasını 

sağlamak amacıyla düzenlenen toplantılardır. Tarımsal Yayım çalıĢmalarında konferanslar, 

sınırlı eğitimsel amaçların gerçekleĢtirilmesinde etkin olarak kullanılabilecek öğretim 

yöntemlerindendir. 

3.2.7.4. Müzakere Toplantıları 

Bu toplantılar, bir konu hakkında değiĢik görüĢlerin ortaya konulmasını, 

tartıĢılmasını sağlamak ve çoğunluğun benimseyeceği bir sonuca varmak amacıyla 

düzenlenen toplantılardır. 

Tarımsal Yayım‟da gerek öğretim ve gerekse karar alma aracı olarak müzakere 

toplantılarından yararlanılabilir. Forum, sempozyum ve açık oturum müzakere toplantılarının tipik 

örnekleridir. Müzakere toplantıları "hiç kimse her Ģeyi bilemez" ilkesine dayanır. 

Müzakere toplantıları ile ilgili ayrıntılı bilgi 10. Bölümde verilecektir. 

� Forum toplantılarına örnek olarak meclis toplantıları verilebilir. 

� Sempozyum daha çok bilimsel konularda yapılır. 

� Panel ise bir konunun, konuya taraf olan birkaç uzman tarafından, bir masa baĢında, 

bir oturum baĢkanı yöneticiliğinde, bir grup dinleyici önünde ve gayri resmi bir hava 

içinde tartıĢıldığı bir müzakere toplantısı Ģeklidir. Bu toplantılarla ilgili ayrıntılı bilgi 

9. Bölümde verilecektir. Bu tür toplantılar Tarımsal Yayım çalıĢmalarında da 

kullanılabilir.

Grup Yayım metotlarının avantajları* 

49 

� Grup Yayım metotları çiftçilerde tutum değiĢimi için en etkin metotlardandır Çünkü bu 

yöntemler hem görme ve duyma ve hem de karĢılıklı konuĢma ve hem de bizzat 

uygulama imkânı sağlarlar. 

� Önder çiftçilerin ortaya çıkmalarına imkân verir. Çünkü bu yöntemlerin uygulanıĢı 

çalıĢmalarında, çiftçilere aktif rol verilir. 

� BaĢarı ile yürütülen grup çalıĢmaları, çiftçilerde Tarımsal Yayım kuruluĢlarına karĢı 

güven duygusu meydana getirir. 

� BaĢarılı grup çalıĢmalarıyla ilgili haberlere basın ve yayın organları ilgi gösterirler ve 

sonuçların duyurulmasını kolaylaĢtırırlar. 

� Geri dönüĢ (yansıma) Kitlesel Yayım metotlarından daha iyidir. 

� Grup üyeleri Yayımcının yanında, birbirlerinden etkilenmek suretiyle verilmek istenen 

bilgileri daha çabuk öğrenebilirler. 

� Grubun birbirini etkilemesi sonucu, grup normlarının değiĢmesi de mümkün olabilir. 

� Birey baĢına düĢen Yayım harcamaları azalır. 

� Yayımcının anlattıkları, çiftçiler tarafından, bazen net olarak algılanmayabilir. Bu 

durumda devreye diğer grup üyeleri girer. 

Grup Yayım yöntemlerinin Dezavantajları* 

� Bu yöntemleri kullanmak ve uygulamak zaman alıcı ve zor iĢlemlerdir. 

� Bu yöntemleri baĢarı ile kullanıp uygulayabilecek Tarımsal Yayım elemanı 

bulmak oldukça zordur. 

Grup Yayım yöntemlerinin yer aldığı faaliyetler ile ilgili ilkeler* 

Grup Yayım yöntemlerinin yer aldığı faaliyetler ile ilgili bazı ilkeler Ģunlardır: 

� Faaliyetin konusu, amacı, kapsamı ve yararı açık bir biçimde belirlenmelidir. 

� Faaliyet ile ilgili bir eylem planı hazırlanmalı, bu çerçevede, ne, nerede, ne 

zaman, niçin, nasıl, kim için, kim tarafından ve kaç paraya (5N, 3K) 

yapılacaktır gibi soruların cevapları belirlenmeli ve kaydedilmelidir. 

� Faaliyetin planlanmasında, önder çiftçilerin de bulunması yararlı olur. 

� Gerekli olan araç, gereç, vb. Ġhtiyaçlar uygulamadan önce karĢılanmalıdır. 

� Basın ve yayın organlarından temsilciler faaliyete davet edilmelidir. 

� Faaliyetten önce zihinsel bir deneme veya prova yapılmalı ve varsa 

aksaklıkların giderilmesine çalıĢılmalıdır. 

� Faaliyet zamanında baĢlatılmalıdır. 

� Faaliyetin konusu amacı, kapsamı ve muhtemel yaraları çiftçilere veya hedef 

gruba açıkça anlatılmalıdır. 

� Konunun sunuluĢ Ģekli, katılımcıların düzeylerine uygun olmalıdır. 

� Faaliyet sırasında kiĢisel farklılıklar göz önünde bulundurulmalıdır. 

� Faaliyet sırasında yapılan konuĢmalar kısa, öz, dinleyicilerin anlayabileceği 

sadelikte ve konu ile doğrudan ilgili olmalıdır.

� Uygulama sırasında önemli hususlar vurgulanmalı ve tekrar edilmelidir. 

Çiftçilerin soru sormalarına imkân tanınmalıdır. 

50 

� Faaliyet sonunda özetleme yapılmalı ve sorular cevaplandırılmalıdır. 

� Varsa, broĢür vb. yazılı materyal dağıtılmalıdır. 

� Faaliyetten sonra bir değerlendirme yapılmalı ve rapor hazırlanmalıdır. 

� ÇalıĢmaların yayın organlarında yer almasına çalıĢılmalıdır. 

� Faaliyete katılanlardan gönüllü olanlarla iliĢkilerin sürdürülmesi için gereken 

çalıĢmalar yapılmalıdır. 

3.3. KĠTLE YAYIM YÖNTEMLERĠ 

Kitle, ortak özellikleri ve sayıları belirsiz olan, fakat çok sayıda olduğu varsayılan 

kiĢilerin oluĢturduğu topluluktur. Önceden de belirtildiği gibi, grupta ortak özellikler belirli sayı 

ise sınırlıdır. Kitlede ise ortak özellikler belirsiz, sayı ise sınırsızdır. Ancak kitlenin çok sayıda 

olduğu gözlenir veya tahmin edilir. Tarımsal Yayım‟da yararlanılan kitle iletiĢim araçlarıyla büyük 

bir çiftçi kitlesine hitap etmek mümkündür. 

Kitle Yayım yöntemleri, daha çok sayıda insana, yeni tekniklerin, yeni fikirlerin varlığını 

bildirmek ve onların dikkatini çekmek amacı ile ve bazı acil durumlarda (sel, fırtına, yağıĢ vs.) 

karĢısında onları uyarmak için etkin bir biçimde kullanılabilir. Haberdar olma ve ilgi uyandırma 

aĢamalarında etkili olan kitle Yayım metotlarının, benimseme sürecinin diğer aĢamalarında 

(değerlendirme, deneme ve kabullenme) fazla etkili olduğu söylenemez. 

Kitle haberleĢme araçları ile sağlanan bilgiler basit, kısa ve akılda kalıcı olmalı, sık sık 

tekrarlanmalı, diğer Yayım metotları ile koordineli bir Ģekilde yürütülmelidir. 

Kitle Yayım Yöntemlerinin Sınıflandırılması* 

Kitle Yayım metotlarında kullanılan materyaller hazırlanıĢ Ģekline, kullanıldığı yerlere ve 

etki farklılıklarına göre aĢağıdaki gibi sınıflandırılabilir: 

� Basılı yayınlar 

� Sesli Yayınlar 

� Sesli ve görüntülü yayınlar 

� Ġnternet 

� Kampanyalar 

3.3.1. Basılı Yayınlar 

Tarımsal Yayım sürecinde, kitle iletiĢim araçlarından olan basılı yayınlar, bireysel ve grup 

Yayım metotlarını tamamlayan, destekleyen ve çiftçi kitlesinin okuryazarlık oranının artması ile 

tarımsal Yayım sürecinde önemini giderek artıran kitle Yayım metotlarıdır. 

Tarımsal Yayım‟da kullanılabilen bazı basılı yayınlar Ģunlardır. 

� Sirküler Mektuplar (Genel Mektuplar) 

� BroĢürler (lifletler) 

� Dergiler 

� AfiĢler (posterler) 

� Haber bültenleri 

� Gazeteler

51 

3.3.1.1. Sirküler Mektuplar (Genel Mektuplar) 

Sirküler mektuplar, belirli bir muhatabı olmayan genel mektuplardır. Bu mektuplar, 

büyük çiftçi kitlesini ilgilendiren konularda onlara bilgi vermek, onlarda ilgi uyandırmak amacıyla 

kullanılan genel mektuplardır. Sirküler mektuplar, genellikle fotokopi yoluyla çoğaltılarak dağıtıma 

hazır duruma getirilir ve önceden belirlenen adreslere gönderilirler. 

Ģunlardır: 

Sirküler mektuplarla ilgili iĢlemler ve göz önünde bulundurulması gereken bazı ilkeler 

� Hazırlanması düĢünülen sirküler mektubun amacı, konu ve kapsamı 

belirlenirken konu ile ilgili bilgi derlenmelidir. 

� Hedef kitle ve adresler belirlenmelidir. 

� Sirküler mektupların dağıtım zamanı belirlenmeli, çiftçilerin konuya ilgi 

gösterdikleri bir zamanda ellerine geçmesine özen gösterilmelidir. 

� Bu mektuplar dikkati çeken bir baĢlıkla baĢlamalı, kısa öz ve anlaĢılır olmalı. 

“giriĢ, geliĢme ve sonuç” formatına uygun olmalıdır. 

� Sirküler mektuplarda dikkat çeken bir Ģekil de kullanılabilir. 

� Mektubun ilk cümlesi okuyucunun dikkatini çekmelidir. 

� Sirküler mektupların ikna edici olabilmesi için, bu mektuplarda bazı baĢarılı 

uygulamalara da yer verilmelidir. 

� Mektup sonunda, çiftçilerin yapması gereken Ģeyler anlatılmalıdır. 

� Mektuplar gönderildikten bir müddet sonra bir etki değerlendirmesi 

yapılmalıdır.

Bir Sirküler Mektup Örneği 

52 

SAYIN ÇĠFTÇĠLER! 

ELBETTE PARANIZI YAKMAK ĠSTEMEZSĠNĠZ! 

Ama biliyorsunuz ki, yüzlerce lira değerinde olan bir Ģeyi her sene 

yakmaktasınız. 

Bu "bir Ģey" hayvan gübresidir. Doğru, gübre iyi bir yakacaktır. Ama bunu 

baĢka yerlere kullanmakla cebinize para girecektir. 

Bir ton hayvan gübresini bir dekarlık buğdaya kullandığınızda, mahsulünüzün 50 

kilogram artacağını acaba biliyor muydunuz? Aynı miktardaki gübre, mısır için 

kullanıldığında mahsulü 75 kilogram yükseltir. Ot yetiĢtirmede ise verim dekara 80 

kilogram artar. 

Bugünkü piyasa fiyatları ile bu artıĢları ölçünce hayvan gübresinin ne kadar 

kıymetli bir madde olduğunu görürsünüz. 

Gübrenin iyi neticelerini almak için, gübre yandıktan sonra, yani fermente 

olduktan sonra, kullanılması gerekir. Eğer burada verilen tavsiyeleri tutarsanız, hayvan 

gübresi kullanarak mahsullerinizin verimini artırabilirsiniz. Alaca Köyünde bu 

baĢarılmıĢtır. 

� Hayvanlar için ahırda bol miktarda saman yataklık kullanın. Saman 

hayvan gübresinin sulu kısmını emerek gübrenin kıymetini artırır. 

Aynı zamanda hayvanları temiz ve kuru tutar. 

� Gübreyi iyi muhafaza edin, bastırarak iyice sıkıĢtırın. 

� Gübre yeterince “yandıktan” sonra tarlaya tatbik edin. 

� Tarlaya serptikten sonra toprağı sürerek, gübrenin alta geçmesini 

sağlayın. 

� En fazla karĢılık verecek ürünlere gübre kullanın. Böylece gübreyi 

yakmayın. Gelirinizi artırmak için kullanın. 

� Daha ayrıntılı bilgi için müdürlüğümüzdeki Çiftçi Eğitimi ġubesine 

baĢvurup konu uzmanları ile görüĢebilirsiniz. 

Bilgilerinize saygı ile sunar, önerilerimizi dikkate alacağınızı umar, 

ürünlerinizin bol ve bereketli olmasını dileriz. 

…….Tarım Ġl Müdürlüğü

3.3.1.2. BroĢürler 

53 

BroĢürler tek bir konu ile ilgili birkaç sayfalık kitapçık Ģeklinde düzenlenen ve bir kez 

basılan, periyodik olmayan yayınlardır. 

BroĢürlerde budama, sulama, temiz içme suyu elde etme, sağlık, bitki koruma, 

konservecilik, meyvecilik, arıcılık vb. konular ele alınır. Bu konuların bazılarıyla ilgili bilgiler her 

yer için geçerli olabilir. Fakat özellikle tarımsal konularla ilgili broĢürlerin yerel ihtiyaçları 

cevaplandıracak Ģekilde düzenlenmesi gerekir. 

BroĢürler, okur-yazar çiftçilerin gerektiğinde baĢvurabilecekleri devamlı ve güvenilir bir 

bilgi kaynağı olması bakımından önemli Yayım öğretim araçlarındandır. BroĢür içeriğinin, diğer 

yazılı Yayım öğretim araçlarında olduğu gibi kısa, öz ve çiftçiler tarafından kolayca anlaĢılabilir 

sadelikte hazırlanması ve broĢür konusunun çiftçiler yönünden önemli olması bu konudaki 

çalıĢmaların etkinliğini sağlamak için göz önünde bulundurulması gereken önemli hususlardır. 

BroĢürlerle ilgili iĢlemler, diğer bir kitle Yayım öğretim aracı olan sirküler mektuplarda 

olduğu gibidir. Fakat broĢür hazırlamak sirküler mektuba göre daha çok emek, para, zaman ve 

uzmanlık isteyen bir iĢtir. 

3.3.1.3. Dergiler 

Dergiler, birçok konuyu içeren ve kitap Ģeklinde düzenlenen periyodik yayınlardır. 

Dergi yayınlamak, broĢüre göre daha zor ve daha fazla masraf gerektiren bir iĢtir. Bu bakımdan 

dergiler daha çok Tarımsal Yayım'la ilgili kuruluĢların merkez birimleri tarafından 

yayınlanabilmektedir. Ziraat ve Yayım, Türkiye Ziraat Odaları Dergisi, Tarım ve Mühendislik gibi 

yayınlar Türkiye'de Tarımsal Yayım'la ilgili olarak yayınlanan dergiler arasındadır. 

Dergiler, broĢürler gibi kalıcı ve güvenilir bilgi kaynakları arasındadır. 

Dergilerde, tarımsal faaliyetlerle ilgili haberler, tarımsal tekniklerle ilgili bilgiler, Yayım 

görevlileri ve örnek çiftçilerle ilgili tanıtma yazıları vb. yer alabilir. 

3.3.1.4. AfiĢler 

AfiĢler, üzerinde resimler, Ģekiller ve bir konunun ana fikrini belirten öz ifadeler 

bulunan duvar veya panolarda halkın görüĢüne sunulan iletiĢim araçlarıdır. AfiĢler, diğer 

Yayım araçlarını tamamlamak ve desteklemek amacıyla kullanılırlar. Diğer birçok Yayım 

yöntemleri gibi, afiĢler de tek baĢına kullanıldıklarında, hedef kitlede büyük bir etki meydana 

getiremezler. Ancak afiĢler, herhangi bir konuda hedef kitlenin haberdar edilmelerinde veya 

uyarılmalarında etkin olarak kullanılabilirler. 

AfiĢlerde fikirler, slogan halinde ve mümkün olduğu kadar az sözcükle ifade edilmelidir. 

Böylelikle yazıları büyük harflerle yazıp hedef kitlenin dikkatini kolayca çekmek mümkün olur. 

AfiĢlerde mesajı destekleyen blok resimler ve basit desenler koymak afiĢlerin etkinliğini artırması 

bakımından yararlıdır.

3.3.1.5. Haber Bültenleri 

54 

Haber bültenleri daha çok bir kuruluĢu tanıtmak ve faaliyetlerinden üyeleri ve kamuoyunu 

haberdar etmek amacıyla kullanılan birkaç sayfalık değiĢik ölçülerde basılan periyodik 

yayınlardır. 

3.3.1.6. Gazeteler 

Gazeteler, özel sayfa düzeni olan, çeĢitli konuları içeren periyodik yayınlardır. 

Gazeteler en önemli ve etkin yazılı kitle iletiĢim araçlarındandır. Çiftçileri ilgilendiren olayları, 

bilgileri ve durumları onlara ulaĢtırmada çiftçilere özel veya genel siyasi gazetelerden haber, fıkra 

ve makale yazıları yoluyla yararlanmak mümkündür. 

Toplantılar, tarla günleri, geziler, konferanslar, kurslar, sergiler, gösteriler, tarımsal teknik 

geliĢmeler, toplum sağlığı, koruyucu hekimlik ve meteorolojik durum, gazeteler de yer alan baĢlıca 

haber konuları arasındadır. 

Gazete haberlerinin güncel, önemli ve hedef kitleye yakın olması gereklidir. 

Haber baĢlıkları, kaynakla ilgili ilginç gerçekleri belirtmelidir. Haber yazısı ise, ne, nerede, 

ne zaman, niçin, nasıl ve kim (5N-1K) sorularını cevaplandıracak Ģekilde düzenlenmelidir. 

Ülkemizde çiftçilerin büyük bir kısmının okuma alıĢkanlığı yoktur. Bu bakımdan 

Türkiye'de özellikle Doğu Anadolu Bölgesi'nde gazetelerin Tarımsal Yayım çalıĢmalarında çok 

etkin bir kitle öğretim aracı olduğu söylenemez. 

3.3.1.7. Basılı yayınların avantajları * 

� Kalıcı olması ve tekrar gözden geçirilebilmesi, basılı yayının önemli bir avantajıdır. 

3.3.1.8. Basılı Yayınların Dezavantajları* 

� Okuma yazma bilmeyen çiftçiler yararlanamazlar. 

� DeğiĢen Ģartlara bağlı olarak sık sık gözden geçirilerek tekrar basılmaları gerekir. 

� Bilgiler yerel ya da bölgesel Ģartlara uymadığı takdirde yarar sağlamayabilir. 

� Televizyon gibi daha eğlendirici, kitle Yayım metotları ile kıyaslandığında basılı yayınlar 

genellikle istenilen seviyede takip edilmez. 

3.3.1.9. Basılı Yayını OluĢturan Öğeler* 

Basılı yayını oluĢturan öğeler 

� BaĢlık, 

� Gövde metin, 

� Slogan ve 

� Görüntü ve 

� Tasarım gibi öğelerdir. 

BaĢlık, çarpıcılığı sağlayacak, hedefi doğru gösterecek ve metni okutturmak üzere ilgi 

çekecek, kolay anlaĢılır, konunun en önemli özelliğini veren, diğer öğelerle uyuĢan nitelikte 

olmalıdır.

BaĢlık ÇeĢitleri: 

55 

� Dolaysız BaĢlıklar: (Traktör ) 

� Dolaylı BaĢlıklar (ĠĢte çiftçinin baĢpehlivanı) 

� BirleĢik BaĢlıklar (ĠĢte çiftçinin baĢpehlivanı, traktör) 

� Haber BaĢlıklar (Traktörün gücü yüksektir) 

� “Nasıl”lı BaĢlıklar (Bu iĢler nasıl yapılacak?..) 

� Soru BaĢlıklar (Traktör ne kadar iĢ yapabilir?) 

� Emir BaĢlıklar (Bu traktörü satın alın) 

Metin, baĢlık ve görüntü öğelerinin bir açıklamasıdır. Metin, Basit, öz, inandırıcı, harekete 

geçirici, akıcı ve ilginç olmalıdır. 

Metin ÇeĢitleri 

� Sebep gösteren metin 

� Mizahi metin 

� Tanıklı metin 

� KonuĢmalı metin 

� Öykülü metin 

Slogan, Bir konu amblem, logo, slogan gibi kendine özgü semboller sayesinde belleklere 

yer ederler. Sloganlar, eylemin çarpıcı bir cümlesinden veya baĢarılı bir baĢlıktan hareketle 

üretilirler. Slogan, ürünün veya eylemin farklılığını vurgulamalı, kısa ve özgün olmalı, kolay 

hatırlanabilmeli ve merak uyandırmalıdır. 

Görüntü, “Görmek inanmaktır”. Kırsal alanda ortalama okuryazarlık oranının düĢük 

olduğunu göz önünde tutarsak, basılı yayınlarımızda kullanacağımız görsel öğelerin önemi ortaya 

çıkmaktadır. Yayınlardaki görüntü öğeleri (resimler, Ģekiller, grafikler) bir fikrin çabuk ve dolaysız 

olarak anlatımında sözcüklerden daha etkilidir. 

Bir görüntü öğesi dikkat çekici, kolay anlaĢılır, ilgi ve istek uyandıran, diğer öğelerle 

uyumlu, yalın, ölçekli, sınırlı renkli ve tek mesajlı nitelikte olmalıdır. 

Tasarım, bir basılı yayının ana öğeleri olan baĢlığın, metnin, görüntü öğesinin, sloganın ne 

Ģekilde yerleĢtirileceğinin belirlenmesidir. 

Tasarımı oluĢturan öğeler: basit, görsel öğelerle desteklenmiĢ, egemen bir tema kullanan, 

sayfanın üst orta kısmına ağırlık veren nitelikte olmalıdır. Tasarım kullanımdan önce değiĢik 

kiĢilerce bir değerlendirmeye tabi tutulmalıdır. 

3.3.2. Sesli Yayınlar (Radyo)* 

Sesli yayınlar esas olarak radyo ile yapılan yayınlardır. Radyo, konuĢarak mesaj ileten ve 

yalnızca kulağa hitap eden bir araçtır. Radyo, birçok ülkede kitlelere ulaĢmada en hızlı ve en 

yaygın haberleĢme aracıdır. 

Radyolarda genel yayın akıĢı içerisinde, çiftçilerin dinleme oranlarının yüksek olduğu 

saatlerde, tarımla ilgili yayınlar yapabilirler. Bu Yayınlar sohbet, skeç, yarıĢma açık oturum veya 

röportaj olarak gerçekleĢtirilebilir. 

Ulusal radyo yayınlarında genel konular, yerel radyolarda ise daha güncel ve radyonun 

bulunduğu yörede daha çok ilgi gören konular yer almalıdır

56 

3.3.3. Sesli ve Görüntülü Yayınlar (Televizyon) * 

Televizyon Yayınları, radyo kanalı ile yapılan yayınlara ikinci bir boyut (görsellik) 

kazandırmak suretiyle, öğretimde etkiyi artırmaktadır. Televizyon ile yurt çapında yaygın çiftçi 

eğitimi çalıĢmaları yapılabilir (YAYÇEP). 

Radyoda olduğu gibi, televizyonda da ulusal kanallarda genel konular, yerel kanallarda ise 

bölgeye has özel konular yer alır. 

Radyo ve televizyon hedef kitle büyüklüğü bakımından tüm iletiĢim araçlarının önünde yer 

alırlar. Radyo ve televizyon vasıtasıyla diğer araçlarla ulaĢılamayan çiftçi kitlesine hitap etmek 

mümkündür. 

Radyo ve televizyon nun özellikle Türkiye için önemi büyüktür. Ülkemizde köyler çok 

sayıda ve dağınıktır. Çiftçi kitlesinde okuma-yazma oranı düĢüktür. Okuma-yazma bilenlerin ise 

okuma alıĢkanlıkları yetersizdir. Bu durumda, büyük çiftçi kitlesine hitap etmenin en ucuz, kolay 

ve etkin aracı radyo ve televizyon dur. 

Radyo ve televizyonun üç temel iĢlevi vardır. Bunlar; haber, eğlence ve eğitim dir. Radyo 

ve televizyonun eğitim iĢlevi, Tarımsal Yayım açısından önemlidir. Her Ģeyden önce Ģu noktayı 

belirtmek gerekir ki; radyo ve televizyon, her türlü eğitimsel amaç için etkin olabilecek araçlar 

değillerdir. Daha önce de belirtildiği gibi, yüksek aĢamalı eğitimsel amaçların 

gerçekleĢtirilebilmesi için eğitim programlarında öğretenle öğrenenin yüz yüze geldiği doğrudan 

eğitime yer verilmesi ve öğrencilerin eğitimde aktif rol alması önemlidir. 

Eğitimsel amaç alanlarında ilk bir iki sırada bulunan amaçları gerçekleĢtirmede radyo ve 

televizyon etkinlik bakımından rakipsiz araçlardır. Bundan sonraki aĢamalar için daha önce 

açıklanan diğer bazı yöntemlerin uygulanması gerekir. Diğer bir deyiĢle radyo ve televizyon 

vasıtasıyla çiftçi kitlesi, herhangi bir Ģeyin varlığından haberdar edilebilir, çiftçilerde ilgi 

uyandırılıp bu ilginin devamı sağlanabilir. Fakat bu araçlarla çeĢitli eğitimsel alanlardaki 

uygulama, karakterleme analiz, sentez, değerlendirme veya otomatik icra gibi yüksek aĢamalardaki 

amaçlar gerçekleĢtirilemezler. 

Radyonun televizyona göre üstünlüğü taĢınabilir olması ve daha yaygın olarak 

kullanılmasıdır. Televizyonun radyoya göre en önemli üstünlüğü ise göze ve kulağa birlikte hitap 

edebilmesi bakımından daha etkin bir öğretim aracı olmasıdır. Diğer bir deyiĢle televizyon, görsel 

ve iĢitsel bir iletiĢim aracıdır. Radyoda herhangi bir Ģey hakkında yalnızca konuĢulur. Fakat 

televizyonda, hakkında konuĢulan Ģey aynı zamanda izleyicilere gösterilebilir. Bu bakımdan, 

televizyon bazı eğitim programlarında baĢlı baĢına yeterli bir araç olarak kullanılabilir. 

Radyo ve televizyon programlarının yapımı baĢlı baĢına bir uzmanlık konusudur. Bu 

konunun teknik yönleri ancak radyo ve televizyonda görevli program yapımcılarını ve diğer teknik 

personeli ilgilendirir. Yayım elemanı bu görevlilerle iĢbirliği yaparak radyo ve televizyon 

programlarını gerçekleĢtirebilir.

3.3.4. Internet 

57 

Internet bir elektronik iletiĢim ortamıdır. Ġnternet, son yıllarda geliĢtirilmiĢ ve iletiĢim 

teknolojisine büyük yenilikler ve kolaylıklar getirmiĢtir. 

Internet yoluyla çok büyük ölçeklerde veri, çok uzak mesafelere, çok hızlı ve ucuz bir 

biçimde iletilebilmektedir. 6 Ülkemizde internetten yararlanma süreci önemli geliĢmeler 

göstermektedir. Bu bağlamda bir e-devlet projesi gündemdedir. 

Tarımsal Yayım‟da da internet ortamından yararlanarak çiftçilerle iletiĢim kurmak, 

sorunlarını anlayıp çözüm yollarını bulup kendilerine iletmek mümkündür. Ülkemizde ekonomik 

geliĢmeye bağlı olarak kırsal alanda da internet kullanımının yaygınlaĢacağı beklenebilir. 

Kitle Yayım Yöntemlerinin avantajları 

� Kitle Yayım yöntemleri ile çok sayıda kiĢiye çok kısa zamanda ve düĢük bir 

maliyetle ulaĢmak mümkündür. 

� Yazılı kitle Yayım yöntemleri ile çiftçilere ulaĢtırılan bilgilerin kalıcılık özelliği 

vardır. Ġstendiğinde tekrar okunabilirler. 

� Internet gibi elektronik araçlar iki yönlü iletime imkân sağlarlar. 

� Televizyon görsel ve iĢitsel iletime aynı anda imkân verdiği için etkin bir iletiĢim 

aracıdır. 

� Kitle iletiĢim araçlarıyla toplumun tümünü ilgilendiren bir salgın hastalık veya 

saldırı gibi konularda etkin bir biçimde farkındalık yaratmak veya uyarıda 

bulunmak mümkündür. 

Kitle Yayım Yöntemlerinin Dezavantajları 

� Radyo ve televizyon yayınlarında mesajlar kalıcı değillerdir. AnlaĢılmayan 

hususları tekrar gözden geçirme imkânı yok gibidir. 

� Bu araçlarda iletim tek yönlü olduğu için ara değerlendirmeler yapmak zordur. 

� Kitle iletiĢim araçlarıyla öğrenmenin ilk aĢamaları olan algılama ve ilgi duyma 

gibi baĢlangıç aĢamaları gerçekleĢtirilebilir. Ancak yüksek aĢamalardaki öğretimi 

gerçekleĢtirebilmek için bu araçların yüz yüze iletiĢime imkân veren diğer 

yöntemlerle desteklenmesi gerekir. 

3.3.5. Kampanyalar 

Kampanyalar, bir konuda, sınırlı bir sürede, birçok yöntemlerin birlikte ve yoğun bir 

biçimde kullanılması ile yürütülen karma Yayım yöntemleridir. 

Yıl boyunca çeĢitli konularda özel gün ve hafta adı altında düzenlenen faaliyetler 

kampanyalara örnek olarak gösterilebilirler. Dünya Gıda Günü, YeĢil Ay Haftası bunlar 

arasındadır. Diğer taraftan ülkemizde son yıllarda tarım potansiyelinden daha iyi yararlanabilmek 

için ikinci ürün ekilmesi ve nadas alanlarının azaltılması konusunda çeĢitli Yayım ve ĠletiĢim 

yöntemlerinin birlikte kullanıldığı kampanyalar düzenlenmiĢtir. 

6 Internet hizmetleri, kullanılış biçimine göre bireysel, grup veya kitlesel nitelikte olabilir.

58 

Kampanya faaliyeti bir ekip iĢidir. Kampanya önce bir kampanya komitesi kurulur. Bu 

komite üyeleri, aralarında iĢ bölümü yaparak inceleme çalıĢmalarını baĢlatırlar. Bu çalıĢmalarda 

mevcut durum, sorunlar, para, personel ile araç ve gereç imkânları incelenir. Bu çalıĢmalardan elde 

edilen bilgilerin ıĢığı altında kampanya amaçları belirlenir. 

Kampanya amaçları belirlendikten sonra bir kampanya programı ve eylem planı hazırlanır. 

Programda yapılacak çalıĢmalar ana hatlarıyla belirtilir, eylem planında ise kampanya amaçlarını 

gerçekleĢtirebilmek için ne, nerede, ne zaman, niçin, nasıl, kim için, kimler tarafından ve kaç 

paraya yapılacaktır (5N, 3K) gibi sorular ayrıntılı olarak cevaplandırılır. 

Kampanya uygulamaları, kiĢiler ve kuruluĢlar arasında iyi bir koordinasyon ve iĢbirliği 

gerektirir. Kampanya yürütme kurulu, yapılan uygulamaları sıkı bir Ģekilde takip edip, görülen 

aksaklıkları zamanında giderecek tedbirleri almalıdır. 

Değerlendirme, kampanya çalıĢmalarının son aĢamasını oluĢturur. Değerlendirme, 

uygulama sonuçlarında kampanya amaçlarının ne ölçüde gerçekleĢtirilebildiğini anlamak, yapılan 

çalıĢmaların üstün ve yetersiz yönlerini belirlemek, görülen aksaklıkların giderilebilmesi için 

gereken hususları ortaya koymak ve hazırlanacak rapor için gerekli bilgileri temin amacıyla yapılır. 

Kampanyalar kitleye hitap eden, yoğun ve çeĢitli Yayım çalıĢmalarını içeren çok etkin ve 

uygulaması uzmanlık gerektiren faaliyetlerdir. 

Kampanyalarda baĢarı için, diğer birçok yöntemlerde olduğu gibi, gerçekçi bir planlama, 

katılımcı bir uygulama ve ayrıntılı bir değerlendirme yapmak gerekir. 

3.4. AMAÇLARA UYGUN ARAÇ VE YÖNTEM SEÇĠMĠ* 

Tarımsal Yayım‟da araçların amaçlara uygunluğu hem etkinlik, hem de verimlilik 

açısından önemli bir husustur. Daha önceden de belirtildiği gibi, yeniliklerin benimsenmesi 

aĢamalardan oluĢan bir süreçtir. Bu aĢamalar, farkında olma, ilgi duyma, değerlendirme, deneme ve 

benimseme gibi aĢamalardır. Bu aĢamaların her biri için ayrı ayrı yöntemler den yararlanmak 

gerekebilir. Bazı Yayım faaliyetlerinde amaç yalnızca haberdar olmak ve ilgi duymak gibi 

benimseme sürecinin ilk aĢamaları ile sınırlıdır. Bu durumda kitle iletiĢim araçları etkin ve yeterli 

olabilir. AĢamalar yükseldikçe grup ve bireysel yöntemler kullanmak gerekebilir. 

Örnek olarak, yeni bir buğday çeĢidinin benimsenmesini amaçlayan bir projede; 

� farkındalık bilgisi oluĢturmak için radyo, televizyon, gazete, sirküler mektup vb. kitle 

iletiĢim araçları uygundur. 

� Ġlgi duyma aĢaması için grup Yayım yöntemlerinden köy toplantıları etkili olabilir. 

� Zihinsel değerlendirme söz konusu olduğunda, çiftçinin yeniliğin üstünlüğünü açık bir 

biçimde gözleyebileceği bir sonuç gösterisi en etkin bir yöntem olur 

� Deneme aĢamasında çiftçilerle birebir görüĢmeler yapmak benimseme konusunda karar 

vermeyi kolaylaĢtırır ve amacın gerçekleĢtirilmesini sağlar.

59 

Tarımsal Yayımda benimseme aĢamaları ve bu aĢamaları uygun Tarımsal Yayım 

yöntemleri iliĢkisi aĢağıdaki gibi Ģematize edilebilir. 

Kitlesel Grup Bireysel 

Algılama Ġlgi Duyma Değerlendirme Deneme Benimseme 

ġekil 13. Tarımsal Yayımda amaç-araç (metot) iliĢkisi 

Farklı Yayım Metotlarının Etki Dereceleri 

Yukarıda da belirtildiği gibi, değiĢik Yayım araç ve yöntemleri değiĢik amaçlar için değiĢik 

Ģekilde etkin olur. Kitlesel Yayım araçlarının etki geniĢliği fazla etki derinliği ise azdır. Bunun 

yanında bireysel Yayım araçlarının etki geniĢliği az etki derinliği ise fazladır. Bu durum aĢağıdaki 

Ģekilde olduğu gibi sematize edilebilir. 

Kitlesel Grup Bireysel 

Etki GeniĢliği 

Tek Yönlü ĠletiĢim 

Öğretme 

Genel Paket Bilgi 

Soyut 

ġekil 14. Farklı Yayım Metotlarının Etki Dereceleri 

Etki Derinliği 

Ġki Yönlü ĠletiĢim 

Öğretme/Öğrenme 

Bireysel Bilgi 

Somut

60 

4. BÖLÜM 

TARIMSAL YAYIM'DA PROJE SÜRECĠ 

Proje, belirli bir amacı gerçekleĢtirebilmek için ne, nerede, ne zaman, niçin, nasıl, 

kimler için, kimler tarafından ve kaç paraya yapılacaktır (5N-3K) gibi soruların cevaplarının 

kaydedildiği bir belge veya faaliyetler bütünüdür. Yani, proje planlama açısından bir belge, 

uygulama açısından ise bir faaliyetler bütünüdür. 

Süreç, birbiriyle iliĢkili faaliyetler dizisidir. Bir bütün olarak ele alındığında, Tarımsal 

Yayım çalıĢmalarının da birbirine bağlı, birbirini tamamlayan ve destekleyen iĢlemlerden oluĢan 

bir süreç olduğu görülür. Bu süreç bir proje kavramı çerçevesinde yürütülür. Bundan dolayı, 

Tarımsal Yayım‟da birbiriyle iliĢkili çalıĢmalar dizisi proje süreci olarak adlandırılabilir 7 . Diğer 

taraftan, bir proje sürecinin sonu diğer bir proje sürecinin baĢlangıcı olduğu için Proje Süreci, Proje 

Döngüsü olarak ta adlandırılır. 

"Sosyal bilimlerde süreçleri aĢamalara ayırarak incelemek yararlı ve köklü bir gelenektir" 

(Taluğ,1978). Tarımsal Yayım proje süreci de genellikle aĢamalara ayrılarak incelenir. Bu 

aĢamaların adı ve sayısı, konu ile ilgili yazarlara göre değiĢmektedir. Bu konu bir doğru-yanlıĢ 

meselesi değil bir tercih ve bakıĢ açısı meselesidir. 

Lynn L. Pesson (1966), Tarımsal Yayım‟da proje sürecini planlama ve uygulama olmak 

üzere iki ana aĢamada incelemektedir. 

Kelsey ve Hearne'ın (1967) önerdikleri Yayım süreci Ģemasında yedi aĢama vardır. 

Cemalettin ġenocak (1967), Tarımsal Yayım‟da proje sürecini, program yapma, program 

uygulaması ve rapor yazma ve değerlendirme olmak üzere üç ana aĢamada incelemektedir. 

Yukarıda da belirtildiği gibi, Tarımsal Yayım çalıĢmaları bir proje (veya program) 

çerçevesinde yürütülür. Proje süreci her Ģeyden önce bir proje fikrinin oluĢması ile baĢlar, bundan 

sonra projeye temel oluĢturmak üzere bir inceleme yapılır, yapılan inceleme sonuçlarına dayanan 

bir proje planlanır, daha sonra, proje için onay ve finansman temin edilir ve planlanan proje 

uygulanır. Proje sürecinde son iĢlem olarak da program çalıĢmalarının bir değerlendirilmesi yapılır. 

Ayrıca, çalıĢmalar sırasında gerekli görüldüğünde ara değerlendirmeler de yapılabilir. 

7 Plan, program ve proje sözcükleri değişik durumlarda eşanlamda kullanılmaktadır. Bazen yatırım 

ağırlıklı çalışmalar proje, eğitim ağırlıklı çalışmalar ise program olarak adlandırılır. UNDP 

çalışmalarında program, projeden daha geniş kapsamlı bir anlamda kullanılmaktadır. Bir UNDP 

programı içerisinde birçok proje yer alabilir. Örneğin, Doğu Anadolu Kalkınma Programı (2000- 

2006) içerisinde Kırsal Kalkınma, Girişimcilik ve Turizm konularında değişik projeler yer 

almıştır.

61 

Bu yaklaĢıma göre Tarımsal Yayım‟da proje süreci; Proje fikrinin oluşumu, inceleme, 

planlama, onay ve finansman temini, uygulama ve değerlendirme olmak üzere altı aĢamada 

incelenebilir. Bu aĢamalar ġekil 15‟da olduğu gibi Ģematize edilebilir. 

ġekil 15. Tarımsal Yayım‟da Proje Süreci (Proje Döngüsü) 

4.1. PROJE FĠKRĠNĠN OLUġUMU 

Proje fikrinin oluĢumu, bir sorunun algılanması ve bu soruna çözüm bulma isteğinin 

uyanmasıdır. Bir proje fikrinin oluĢmasını tetikleyen faktörler, mesleksel bir düĢünce veya 

gözlem, yönetsel bir talimat veya finansal bir imkân gibi olgular olabilir. 

4.2. ĠNCELEME 

3. Planlama 

Ġnceleme, bir bilgi derleme ve değerlendirme iĢlemidir. Ġnceleme proje sürecinin ilk 

düzenli iĢlemler aĢamasıdır. Bu aĢamada, tasarlanan bir proje ile ilgili olarak mevcut durum, 

sorunlar, çözüm yolları incelenir ve sonuçta proje amaçları belirlenir. 

Ġnceleme bir ön fizibilite çalıĢması niteliğindedir. Bu aĢamada bazı proje fikirlerinin 

uygulamaya değer olmadığı sonucuna da varılabilir. 

Ġnceleme çalıĢmaları kapsam ve ayrıntı bakımından aĢağıdaki iki gruba ayrılabilir: 

� Köy incelemesi 

� Aile iĢletmeleri incelemesi 

Proje 

Köyün geneline hitap eden, köy içme suyu kalitesi gibi, bir konuda köy incelemesi yapılır. 

Bu incelemede köy bir bütün olarak ele alınır. Bu tür inceleme sonuçları, incelemeye konu olan 

köyün genel durumunu yansıtıcı nitelikte olur. 

4.Finansman temini 

Sürecinde 

AĢamalar 

2. İnceleme 6.Değerlendirme 

1. Proje fikrinin oluşumu 

5. Uygulama

62 

Bir köyün sosyo-ekonomik yapısının ayrıntılı olarak bilinmesini gerektiren durumlarda aile 

iĢletmeleri incelemesi yapılır. Bu çalıĢmalarda, köyde bulunan tüm aile iĢletmeleri veya belirli 

ölçütlere göre seçilmiĢ olan iĢletmeler incelenir. Bu tür incelemelerde, istenen ölçüde ayrıntılı bilgi 

derleme ve değerlendirme mümkün olur. 

Yapılması düĢünülen Tarımsal Yayım projelerinin niteliklerine göre adı geçen 

incelemelerin herhangi biri veya her ikisi birlikte yapılabilir. 

Bu aĢamada, Tarımsal Yayım‟ın amaçlarına uygun olarak coğrafi, fiziki, sosyal, ekonomik, 

kültürel, çevresel ve tarımsal konularda bilgiler çeĢitli yöntemlerle derlenir; daha sonra bu bilgilere 

dayanan çalıĢmalar yapılıp gereken değerlendirmeler yapılarak program amaçları belirlenir. 

Veri Derleme 

Veri derleme, bir proje için gerekli görülen bilgilerin elde edilip bir araya 

getirilmesidir. Veri derleme çalıĢmalarında, hizmet götürülecek yer ve çiftçilerle ilgili olarak 

önceden yapılan araĢtırmalar, yayınlar, resmi kayıt ve belgelerden yararlanmak mümkündür. Bu 

yolla elde edilen bilgiler "ikincil veriler" olarak nitelendirilirler. Mevcut durumu belirlemek için 

gerekli görülen "birincil veriler" ise gözlem, soruĢturma, mülakat ve anket gibi veri derleme 

yöntemleri kullanılarak elde edilir. 

Veri Değerlendirme 

Veri değerlendirme, değiĢik yollarla elde edilen bilgilerin mevcut durumu, sorunları, 

çözüm yollarını ve proje amaçlarını ortaya koyacak Ģekilde düzenlenmesi ve 

yorumlanmasıdır. 

Yukarıda belirtilen yöntemlerle derlenen verilerden yararlanabilmek için bunların gerekirse 

istatistiksel yöntemler ve bilgisayarlarda kullanılarak düzenlenmeleri, analiz edilmeleri ve belli 

ölçütlerle karĢılaĢtırılarak değerlendirilmeleri gerekir. 

Derlenen verilerin tablolar halinde düzenlenmesi değerlendirme iĢlemini kolaylaĢtırır. 

Tablolar, verilerin tümünün bir arada gözlenmesine imkân verir. Bu Ģekilde toplanan verilerin 

analizinde basit matematiksel hesaplamalar yanında, karmaĢık istatistiksel yöntemler de 

kullanılabilir. Örneğin, köy nüfusunu bulmak için basit bir toplama iĢlemi yeterlidir. Fakat çeĢitli 

faktörlerin herhangi bir konuda veya karĢılıklı etkilerini anlamak için korelasyon ve varyans analizi 

gibi, bir ölçüde karmaĢık istatistiksel yöntemlerden ve bilgisayar gibi hesaplama araçlarından 

yararlanmak gerekebilir. 

Analize tabi tutulmuĢ olan veriler, değerlendirmede kullanılan ve mevcut durumu yansıtan 

kanıt unsurunu oluĢtururlar. Bu kanıtlar, olması gereken veya arzu edilen durumu yansıtan 

ölçütlerle karĢılaĢtırılır. Bu karĢılaĢtırmada kanıt ve ölçütler arasında belirlenen ayrılıklar, sorunlar 

olarak ortaya çıkar. Muhtemel veya geçici amaçlar bu sorunlardan kaynaklanır. Geçici amaçlardan 

sınırlayıcı faktörler süzgecinden geçenler, kesin program amaçları olarak belirlenirler. Daha sonra

çalıĢmalar, bu amaçları gerçekleĢtirmeye yönelik olarak yeni aĢamalarla devam eder. 

63 

Kesin amaçları belirlerken eğitim konusunda da belirtildiği gibi felsefi ve psikolojik 

faktörler ile mevcut imkânların göz önünde bulundurulması gerekir. 

Felsefi faktörler Tarımsal Yayım‟ın felsefesi ile ilgilidir. Bu felsefe, çiftçilerin kendi 

kendilerine yardım etmelerine yardım etmektir. Bu yardımda eğitim önemli bir yer tutar. Bazı 

sorunların çözümü eğitimden çok yatırım hizmetleri gerektirebilir (yol, köprü, gölet vs. yapımı 

gibi). Bu gibi sorunların çözümüne yönelik amaçlar, Tarımsal Yayım programlarının kapsamları 

dıĢında kalır. 

Psikolojik faktörler çiftçilerin zihinsel yetenekleri, istek ve ihtiyaçları ile ilgilidir. Bazı 

eğitimsel amaçların gerçekleĢtirilebilmesi için kitlede yüksek düzeyde bilgi birikimi ve becerinin 

var olması bir ön Ģart olarak gerekli olabilir. Bu durumda çiftçilerde aranan nitelikler yoksa söz 

konusu amaçların program dıĢı bırakılması zorunlu olur. 

Daha önce de belirtildiği gibi Tarımsal Yayım gönüllü bir eğitim olduğundan programların 

baĢarılı olabilmesi için hedef kitlenin, yani çiftçilerin program amaçlarını benimsemeleri ve 

çalıĢmalara gönüllü olarak katılmaları gerekir. Bunu sağlamak için program amaçları çiftçilerin 

ihtiyaçlarına uygun olmalıdır. Bu konuda ihtiyaç kavramı ile ilgili ilkeler göz önünde 

bulundurulmalıdır. Yani, program amaçları öncelik bakımından ilk sırayı alan ihtiyaçları 

karĢılamaya yönelik olmalı ve çiftçiler tarafından hissedilmeyen fakat önemli olan ihtiyaçlar, 

açıklığa kavuĢturulup hissedilir duruma getirilmelidir. 

Mevcut imkânlar deyiminden kastedilen zaman, mekan, para ve eleman durumudur. 

Tarımsal Yayım programları için belirlenecek kesin amaçların mevcut imkânlarla 

gerçekleĢtirilebilir boyutlarda olması gerekir. 

Veri değerlendirme bölümünde, belirtilen sınırlayıcı veya kısıtlayıcı faktörler süzgecinden 

geçen kesin amaçlar belirlendikten sonra, bir inceleme raporunun hazırlanması gerekir. Bu raporda, 

inceleme aĢamasında yapılan çalıĢmalar kısaca belirtilir ve sonuçlar gerekirse karĢılaĢtırmalı 

tablolardan da yararlanılarak açıklanır. 

Ġnceleme raporu hazırlandıktan sonra Tarımsal Yayım sürecinin ilk aĢaması tamamlanmıĢ 

olur ve planlama aĢamasına geçilebilir. 

Son yıllarda birinci bölümde açıklanmıĢ olan Hızlı Kırsal Değerlendirme (Rapid Rural 

Appraisal) ve Katılımcı Kırsal Değerlendirme (Participatory Rural Appraisal) olarak adlandırılan 

inceleme yöntemleri geliĢtirilmiĢtir. 

Hızlı Kırsal Değerlendirmede değiĢik konulardaki 5-10 uzmandan oluĢan bir heyet, belirli 

bir kırsal alanda hedef kitle ile buluĢarak hızlı bir Ģekilde ve eĢ zamanlı olarak amaca iliĢkin verileri 

derler, yine hızlı bir biçimde ve eĢgüdüm içerisinde bu verileri değerlendirerek rapor hazırlayıp bir 

sorunun çözümüne iliĢkin önerileri ortaya koyar. 

Katılımcılık bir proje ile ilgili tüm tarafların karar verme sürecinin tüm aĢamalarında söz

sahibi olması demektir. Katılımcı Kırsal Değerlendirme yönteminde Yayım görevlileri hedef kitle 

ile yakın iliĢki kurarak gözlemlerde bulunur. Hedef kitlenin sorunlarını daha iyi görmelerine, analiz 

etmelerine ve çözüm yoluna iliĢkin sağlıklı karar vermelerine yardımcı olur, kolaylaĢtırıcı bir rol 

oynar. Ancak karar verme sürecinde son söz sahibi hedef kitledir (Atsan and YurttaĢ, 2006). 

64 

Son yıllarda, özellikle sivil toplum kuruluĢları tarafından yapılan eğitim içerikli projelerde, 

inceleme aĢamasında, durum, sorun, hedef, paydaĢ ve strateji analizleri adı altında sistematik 

analizler yapılır. Bu analizlerin yapılması, bundan sonra yapılacak çalıĢmalar için aydınlatıcı, karar 

vermeyi kolaylaĢtırıcı, etkinliği ve tutarlılığı sağlayıcı bir rol oynar. 

� Durum analizinde, proje konusu ile ilgili mevcut durumu yansıtan bilgiler ve bu 

bilgilere dayanan sorunlar ortaya konulur. 

� Sorun analizinde, belirlenen sorunlar arasındaki sebep-sonuç iliĢkileri ortaya 

konularak bir sorun ağacı oluĢturulur. Sorun olduğunda neden oluĢtu sorusu akla gelir. 

� Hedef analizinde, sorun ağacından yararlanılarak araç-amaç iliĢkileri belirlenir ve 

hedef ağacı oluĢturulur. Hedef ağacında yer alan hususlar muhtemel amaçları 

oluĢtururlar. Amaç söz konusu olduğunda nasıl gerçekleĢtirilecek sorusu akla gelir. 

� PaydaĢ analizinde, paydaĢların güçlü yönleri, zayıf yönleri ve düĢünceleri ortaya 

konularak strateji analizine zemin hazırlanır. 

� Strateji analizinde ise, mevcut imkânlar çerçevesinde hangi sorunların proje kapsamı 

dıĢında tutulacağı ve proje nin kesin amaçlarının ne olacağı belirlenir. 

� Analiz ve gerekli değerlendirmelerin yapılmasından sonra proje hedefleri belirlenir ve 

4.3. PLANLAMA 

planlama aĢamasına geçilir. 

Planlama, belirli bir amacı gerçekleĢtirebilmek için ne, nerede, ne zaman, niçin, nasıl, 

kimler için, kimler tarafından ve kaç paraya yapılacaktır (5N-3K) gibi soruların cevaplarının 

belirlenmesi ve düzenli bir biçimde kaydedilmesidir 

Planlamada ana plan yanında bir eylem planının da yapılması gerekir. Bir projenin 

bölümleri olan bu planlarda yukarıda belirtilen sorular değiĢik açılardan ve değiĢik ayrıntılarla 

cevaplandırılır. Örneğin, bu sorular ana planda proje politikası açısından ve genel hatları ile eylem 

planında ise teknik açıdan ve ayrıntılı bir biçimde cevaplandırılır ve böylece doğru bilgilerin doğru 

yerde, doğru zamanda, doğru amaçla, doğru Ģekilde, doğru kiĢilere, doğru kiĢilerce ve doğru 

maliyetle ulaĢtırılmasına çalıĢılır. 

Tarımsal Yayım çalıĢmalarının, diğer konulardaki sistemli çalıĢmalarda olduğu gibi, belli 

ilkelere göre önceden hazırlanan plan ve programlara bağlı olarak yürütülmeleri gerekir. Özellikle 

yüksek aĢamalarda bulunan eğitimsel amaçları kapsayan Tarımsal Yayım çalıĢmaları, bir bakıma 

çok katlı yapılar gibidir. Nasıl ki, bu yapıları plansız ve projesiz yapmak mümkün değilse, yüksek

aĢamalardaki eğitimsel amaçları kapsayan Yayım çalıĢmalarını da plansız ve programsız yürütmek 

mümkün değildir. 

65 

Yapılan araĢtırmalar, planlı ve disiplinli bir Ģekilde Yayımı yapılan tarımsal yeniliklerin 

benimsenip uygulanma oranlarının yüksek olduğunu göstermektedir 

Özet olarak, programların aĢağıdaki hususlar için gerekli olduğu söylenebilir: 

� Uygulamalarda devamlılık ve etkinlik sağlamak, 

� Düzenli bir yönetim, denetim ve değerlendirme sağlamak, 

� Bütçe hazırlamak ve kaynak temin etmek, 

� Ġlgili ve yetkililer için elde bir belge bulundurmak. 

Planlama çalıĢmalarında konu uzmanları ve yetkililer yanında çiftçi temsilcilerinin ve 

uygulamada görev alacak Yayım elemanlarının da bulunması yararlı olur. 

Tarımsal Yayım sürecinin değiĢik aĢamalarında ara değerlendirmeler, sonunda ise bir son 

değerlendirme yapılır. Burada söz konusu olan, planlama aĢaması ile ilgili bir ara değerlendirmedir. 

Bu değerlendirme ile planlanan programların hem Ģekil ve hem de içerik bakımından üstün ve 

yetersiz yönleri belirlenir ve gerekli görülen düzeltmeler yapılır. 

Planlama aĢaması için kullanılabilecek uluslararası kuruluĢlarca kabul görmüĢ bazı kalite 

kriterleri ve AB hibe programlarında öngörülen puanlar aĢağıdaki gibidir: 

a. Kurumsal Kapasite (20 puan) 

Proje uygulayıcı kurum ve ortakları 

� Yönetim deneyimi, 

� Teknik uzmanlık, 

� Personel ve ekipman varlığı, 

� Mali kaynaklar gibi konularda yeterli kapasiteye sahip olmalıdır. 

b. Tematik Ġlgililik (25 puan) 

� Proje, Kalkınma planlarında belirtilen hedefler ve öncelikler, 

� Bölge ihtiyaçları ve 

� Hedef grup öncelikleri ile ilgili olmalıdır. 

c. Metodoloji (30 puan) 

� Proje amaçları gerçekçi ve doğru verilere dayalı olmalı, 

� Proje yöntemleri amaçlara uygun, uygulaması kolay ve ucuz olmalı, 

� Proje sonuçlarını izleme ve değerlendirme konusu projede yer almalı, 

� Ortaklar yeterli katkı sağlamalı, 

� Hedef kitlenin katılımcılığı ve projeyi sahiplenmesi sağlanmalı, 

� Eylem planı açık ve anlaĢılır bir biçimde düzenlenmeli, 

� Objektif ve doğrulanabilir göstergeler belirlenmelidir. 

d. Bütçe Etkinliği, Verimlilik (10 puan) 

� Yapılması öngörülen harcamalar proje için gerekli olmalı, 

� Tahmini maliyetler ile beklenen sonuçlar arasındaki oran benzer projeler için 

benimsenen standartlar düzeyinde olmalıdır. 

e. Sürdürülebilirlik (15 puan) 

� Proje faaliyetleri ve yararları proje süresi sona erdikten sonra da devam 

etmelidir. Bunun için proje hedef kitle tarafından sahiplenilmesi, idari, 

mali ve teknik yönden uygun çevresel yönden sorunsuz olmalıdır.

66 

Özet olarak, Tarımsal Yayım veya diğer kalkınma projelerinde kurumsal kapasite, 

ilgililik, metodoloji, bütçe ve maliyet etkinliği ve sürdürülebilirlik gibi kalite kriterlerinin 

göz önünde bulundurulması gerekir. Bu kriterler Ģekil 16‟de olduğu gibi Ģematize edilebilir: 

4. Bütçe Etkinliği, 

Verimlilik (10) 

3.Metodoloji ve format(30) 

ġekil 16. Program Planlamada Kalite Kriterleri 

Bir Yayım projesinin baĢarılı olabilmesi için bu kriterlere ek olarak, uygun teknoloji, sosyal 

ve kültürel uyumluluk, politik destek, çevresel etki, katılım, sahiplenme ve zamanında eğitim gibi 

kriterlerin de göz önünde bulundurulması gerekir. Bunlardan son üç kriter, çok önemli olmalarına 

rağmen genellikle ihmal edilen kriterlerdir. 

4.4. FĠNANSMAN TEMĠNĠ 

Finansman temini, hazırlanan bir projenin uygulanabilmesi için gerekli olan maddi 

kaynakların bulunması için yapılan bir iĢlemdir. Bir proje uygulamaya konulmadan önce ilgili 

ve yetkililere sunularak yukarıda belirtilen kalite kriterlerine uygunluğu değerlendirilir. Bu 

değerlendirme sonunda proje onaylanır ve finansman temin edilir. 

Bu aĢamanın önemini belirtmek üzere Ģu örnek gösterilebilir: 137 milyon USD bütçesi olan 

Erzurum Kırsal Kalkınma Projesi için yapılan planlama çalıĢmalarında, büyük bir emek, para ve 

zaman harcanarak yapılan ve 2000 sayfadan oluĢan ilk proje, yukarıdaki kriterler göz önünde 

bulundurulmadığı için iptal edilmiĢtir. Daha sonra bu ölçütlere daha uygun olarak yapılan ve 200 

sayfadan oluĢan proje ise benimsenmiĢ ve uygulamaya konulmuĢtur. 

4.5. UYGULAMA 

5. Sürdürüle bilirlik 

(15) 

Uygulama, Tasarlanan 5N-3K öğelerinin hayata geçirilmesidir. 

Tarımsal Yayım sürecinde beĢinci sırayı alan bu aĢamada göz önünde bulundurulması 

gereken önemli hususlar ve kriterler Ģunlardır: 

1. Kurumsal Kapasite (20) 

2. Tematik Ġlgililik (25)

� Çiftçilerin kararlara katılmaları ve programları sahiplenmeleri 

sağlanmalıdır. Bunun için öncelikle çiftçilerin güveni kazanılmalıdır. Güven 

kazanmanın en önemli yolu dürüst olmak, onlara doğru bilgi vermek ve 

gerçekleĢtirilebilecek vaatlerde bulunmaktır. Tarımsal Yayım gönüllü bir 

eğitim sistemi olduğundan çalıĢmaların baĢarısı tamamen çiftçilerin gönüllü 

katılmalarına ve programları sahiplenmelerine bağlıdır. Bu bakımdan uygulama 

aĢamasında her Ģeyden önce çiftçilerin güvenini kazanmaya çalıĢmak ve onlara 

çalıĢmaların amaçlarını ve yararlarını gerçekçi bir biçimde açıklamak gerekir. 

� Eğitim uygulamaları çiftçilerin bulunduğu düzeyden baĢlamalı ve 

zamanında yapılmalıdır.. Tarımsal Yayım eğitimi uygulamaları, eğitimsel 

yetenekler bakımından çiftçilerin bulunduğu düzeyden baĢlamalı ve eğitimin 

tarzı, onların öğrenme kapasitelerine uygun olmalıdır. Öğrenme ve değiĢme her 

yaĢta mümkündür. Fakat bu konudaki yeteneklerin orta ve ileri yaĢlarda 

azaldığı gerçeği göz önünde bulundurulmalı ve eğitim çalıĢmalarının 

zamanında yapılması ilkesine özen gösterilmelidir. 

� Çiftçilerde kalkınma isteği uyandırılmalıdır. Çiftçilerde kalkınma isteği 

yoksa onlara yardım etmeye çalıĢmak boĢ bir çabadır. çiftçilerde kalkınma 

isteği uyandırmak ve bunu devam ettirmek için, onlarla çalıĢmaların yararları 

konusunda karĢılaĢtırmalar ve tartıĢmalar yapmak yararlı olur. 

� Çiftçilere karĢı sabırlı olunmalıdır. Tarımsal Yayım öncelikle yetiĢkinlere 

yönelik bir eğitim sistemidir. YetiĢkinler değiĢmeye karĢı gençlere göre daha 

çok direnir, daha geç öğrenirler. yetiĢkinlerde istenen değiĢikliklerin meydana 

gelmesinin uzun zaman alacağını bilmek ve sabırlı olmak gerekir. 

� . 

� KiĢisel ayrılıklar göz önünde bulundurulmalıdır. Yayım eğitimine 

katılanlar, resmi öğretimdeki öğrencilere göre yaĢ, bilgi, tutum, beceri, ilgi, 

ihtiyaç ve yetenek gibi hususlarda daha büyük ayrılıklar gösterirler. Bu 

bakımdan eğitimde "kiĢisel ayrılıkların göz önünde bulundurulması" ilkesi 

özellikle Tarımsal Yayım eğitiminde önem kazanır. Hedef kitlede, 

ortalamalardan büyük sapmalar gösteren kiĢilere imkânların elverdiği ölçüde 

özel ilgi göstermek gerekir. 

� Uygulama sırasında ara değerlendirmeler yapılmalı ve kayıtlar 

tutulmalıdır. Çünkü planlama aĢamasında yapılabilecek hatalı yargılar ve 

önceden düĢünülmeyen veya değiĢken Ģartlar dolayısıyla eylem planında 

belirtilen Ģekilde farklı uygulamalar gerekebilir. 

4.6. DEĞERLENDĠRME 

67 

Değerlendirme, Tarımsal Yayım uygulamalarının sonuçları ile ilgili olarak, nicelik ve 

nitelik bakımından bir yargıya varma iĢlemidir. Tarımsal Yayım çalıĢmalarında 4 çeĢit 

değerlendirme söz konusudur. Bunlar ön, ara, son, ve etki değerlendirmeleridir. Ġnceleme bir ön 

değerlendirme, uygulamalar sırasında yapılan değerlendirmeler ise ara değerlendirmelerdir. Ara 

değerlendirmeler faaliyet amaçlarına yöneliktir. 

Burada söz konusu olan, uygulama tamamlandıktan sonra yapılan bir son değerlendirmedir. 

Bu değerlendirme proje amaçlarına yöneliktir. Etki değerlendirmesi ise genel amaçlara ve kalıcı 

etkiye yöneliktir ve proje süresinden uzun bir süre sonra yapılır.

68 

Değerlendirme Tarımsal Yayım sürecinin entegre bir bölümü olmalıdır. Ancak özellikle 

ülkemizde uygulanan projelerde, değerlendirme iĢleminin tamamen proje dıĢı bırakıldığı veya 

sistematik bir biçimde yapılmadığı gözlenmektedir. 

Tarımsal Yayım sürecindeki son değerlendirmede amaçlar Ģunlardır: 

� Program amaçlarının ne ölçüde gerçekleĢtirilebildiğini anlamak, 

� Programların üstün ve yetersiz yönlerini belirlemek, 

� Gelecekte yapılacak çalıĢmalara ıĢık tutmak, 

� Ġlgili ve yetkililere sistemli bilgi sunmaktır. 

Program amaçlarının ne ölçüde gerçekleĢtirilebildiğini anlamak için yapılan 

değerlendirmede, program amaçları ile program çalıĢmaları sonunda elde edilen sonuçlar 

karĢılaĢtırılır. Burada söz konusu olan sonuçlar, hedef kitlede meydana gelen bilgi, duygu ve beceri 

alanlarındaki değiĢikliklerdir. Bu değiĢikliklerle ilgili bilgiler, programın niteliğine uygun çeĢitli 

veri derleme yöntemleri (gözlem, mülakat, anket vb.) kullanılarak derlenebilir. Bu veriler, 

yapılacak değerlendirmede kanıt unsurunu oluĢtururlar. Program amaçları ise değerlendirmede 

ölçüt olarak kullanılırlar. 

Tarımsal Yayım programlarında son değerlendirmede baĢarı kriterleri Etkinlik (amaçların 

gerçekleĢme oranı), verimlilik (gerçekleĢen fayda masraf oranı) ve Sürdürülebilirliktir. 

Programların baĢarılı yani, etkin, verimli ve sürdürülebilir olabilmesi için, diğer kriterlerle birlikte 

katılımcılık, sahiplenme ve zamanında eğitim ilkeleri özellikle göz önünde bulundurulmalıdır. 

Tarımsal Yayım programlarının üstün ve yetersiz yönlerini belirlemek için yapılan 

değerlendirmede, program çalıĢmaları ile ilgili bilgiler Tarımsal Yayım'la ilgili ilkelerle 

karĢılaĢtırılır. Bu değerlendirmede, genellikle bir "program değerlendirme formu" veri derleme 

aracı olarak kullanılır. Bu formda yer alan soruların bir bölümü, program çalıĢmalarında görev alan 

Tarımsal Yayım elemanlarına yöneltilerek, bir bölümü ise program ve eylem planı gibi belgeler 

incelenerek cevaplandırılır. Bu yolla elde edilen veriler, ilgili Tarımsal Yayım ilkeleri ile 

karĢılaĢtırılarak program çalıĢmaları ile ilgili bir yargıya varılır. Bu yargıya dayanılarak, programın 

üstün ve yetersiz yönleri belirlenir ve benzer çalıĢmaların daha iyi yürütülebilmesi için göz önünde 

bulundurulması gereken hususlar ortaya konulur. 

Değerlendirmede son iĢlem olarak, ilgili ve yetkililere sunmak ve gerektiğinde baĢvurulmak 

üzere elde bir belge bulundurmak için bir değerlendirme raporu hazırlanır. 

Değerlendirme raporunda, gerçekleĢtirilen baĢarılar, karĢılaĢılan güçlükler, programın üstün 

ve yetersiz yönleri, programla ilgili aksaklıkların giderilebilmesi için alınması gereken önlemler 

belirtilmelidir. 

Değerlendirme raporunda yalnızca istatistiksel bilgiler değil, aynı zamanda değerlendirme 

sonunda varılan yargıları yansıtan ifadeler de yer almalıdır.

69 

5. BÖLÜM 

TARIMSAL YAYIM PROJELERĠ 

Proje, yukarıda da belirtildiği gibi, belirli bir amacı gerçekleĢtirebilmek için ne, 

nerede, ne zaman, niçin, nasıl, kimler için, kimler tarafından ve kaç paraya yapılacaktır (5N- 

3K) gibi soruların cevaplarının kaydedildiği bir belge veya faaliyetler bütünüdür. Yine 

önceden belirtildiği gibi, proje, planlama açısından bir belge, uygulama açısından ise bir faaliyetler 

bütünüdür. 

Projeler genellikle genel plan, eylem planı ve finansman planı bölümlerini içerir. 

Yukarıdaki sorular genel planda geniĢ bir açıdan, eylem planında ise ayrıntılı bir biçimde 

cevaplandırılır. Finansman planında ise parasal hususlar yer alır. 

Ek bölümde yer alan Erzurum Ġlinde Buğday Üretimini GeliĢtirme Projesi esas alınarak 

proje bölüm ve alt bölümleri aĢağıdaki gibi gösterilebilir: 

A. ANA PLAN 

- Durum Analizi 

- Amaç 

- Kapsam 

- Önem 

- Yöntem ve Yönetim 

-Mantıksal Çerçeve 

B. EYLEM PLANI 

- Teknik Analiz 

- Faaliyet Programı 

C. FĠNANSMAN PLANI 

- Ekonomik Analiz 

- Bütçe 

- Fayda Masraf Oranı (FMO) 

Tarımsal Yayım‟da projeler, proje sürecinde belirtilen planlama aĢaması sırasında 

geliĢtirilir. Bu projeler, ilgili kurumun istek ve formatına, proje konusuna, kapsamına v.b. 

hususlara bağlı olarak bazı değiĢiklikler gösterebilir. Projelerde önemli olan, ilgili hususların proje 

belgesinde düzenli, tutarlı ve mantıklı bir biçimde ortaya konulmasıdır. 

5.1. ANA PLAN 

Ana plan, proje amaçlarının gerçekleĢtirilmesi ile ilgili olarak “5N-3K” sorularının,

geniĢ bir açıdan ele alınıp cevaplandırıldığı bir proje bölümdür. Bu bölümde söz konusu 

hususlar durum analizi, amaç, kapsam, önem, yöntem ve yönetim, mantıksal çerçeve gibi alt 

baĢlıklar altında, ana hatları ile belirtilir. 

70 

Genel plan içerisinde yer alan alt bölümler aĢağıdaki gibi açıklanabilir: 

5.1.1. Durum Analizi 

Durum analizi baĢlığı altında, proje konusu ile ilgili mevcut durum, sorunlar ve çözüm 

yolları genel açıdan incelenip sistemli bir biçimde belirtilir. 

Örnek projede, proje alanındaki arazi kullanım durumu rakamlarla belirtilmiĢ, düĢük 

verimli buğday tohumu ve ilkel tarım tekniklerinin kullanılması önemli sorunlar olarak gösterilmiĢ, 

yüksek verimli bir çeĢidin kullanılması ve bazı modern tekniklerin uygulanması çözüm önerileri 

olarak ortaya konulmuĢtur. 

5.1.2. Amaç 

Bu baĢlık altında proje amaçları inceleme aĢaması sonunda belirlenen çözüm yollarına bağlı 

olarak kısa, öz ve anlaĢılabilir biçimde belirtilir. 

Örnek projede proje amaçları, Erzurum ilinde buğday üretimini geliĢtirmek, bunun için 

Lancer buğday tohumunun benimsenmesi ve modern tarım tekniklerinin uygulanması olarak 

belirtilmiĢtir. 

5.1.3. Kapsam 

Bu baĢlık altında projenin zaman, mekân, konu ve hedef kitle vb. bakımlardan kapsadığı 

hususlar belirtilir. 

Örnek projede kapsam, zaman olarak 2005-2009 yılları arası 4 yıl, mekan olarak Erzurum 

Ġlinde 108 köy ve konu olarak buğday üretimi hedef kitle olarak ise buğday üreticileri Ģeklinde 

belirtilmiĢtir. 

5.1.4. Önem 

Önem baĢlığı altında projenin niçin gerekli olduğu, projenin uygulanması ile ortaya çıkacak 

ekonomik, sosyal ve diğer yararlar, yani projenin gerekçesi belirtilir. Bir özdeyiĢte de belirtildiği 

gibi, atılan taĢın ürkütülen kurbağayı değip değmediği belirtilmelidir. 

Yayım projelerinin çoğu ekonomik amaçlıdır. Bazı Yayım projelerinde ise ekonomik 

amaçlar yanında sosyal amaçlar da yer alır. Bu durumda yapılacak analizlerde, projenin 

sağlayacağı sosyal faydanın da göz önünde bulundurulması gerekir. 

Örnek projede önem, projenin çiftçi gelirlerine ve milli ekonomiye yapacağı katkı açısından 

ortaya konulmuĢtur. 

5.1.5. Yöntem ve Yönetim 

Yöntem ve yönetim baĢlığı altında, proje amacını gerçekleĢtirebilmek için gerekli olan

çalıĢmaların genel açıdan nasıl yapılacağı, yönetim Ģekli ve hangi kiĢi, kurum ve kuruluĢlarla 

nasıl bir iĢbirliği yapılacağı gibi hususlar yer alır. 

71 

Örnek projede yöntem baĢlığı altında, çiftçi eğitimi çalıĢmalarında bireysel ve grup Yayım 

yöntemlerinin kullanılacağı, Eğitim ve Ziyaret Sistemi‟nin uygulanacağı, yönetimin Tarım Ġl 

Müdürlüğü tarafından yapılacağı, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi ve Doğu Anadolu Bölgesi 

Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü gibi kuruluĢlarla iĢbirliği yapılacağı belirtilmiĢtir. 

5.1.6. Mantıksal Çerçeve 

Mantıksal Çerçeve (Logical Framework) proje yapısını, tutarlılığını, risklerini irdelemek ve 

ölçülebilir baĢarı göstergeleri belirlemek için oluĢturulan bir denetim ve değerlendirme aracıdır. Bu 

araç proje çalıĢmalarının ve kaynaklarının hedefe yönelik olarak kullanılmasını sağlar ve proje 

yönetiminde dikey, yatay ve çapraz kontroller yapılmasına imkan verir. Bu tablodaki doğrulanabilir 

göstergelerde zaman, mekan, nicelik ve nitelik boyutlarının olması gerekliliği göz önünde 

bulundurulması gereken önemli bir husustur. 

Mantıksal çerçeve aĢağıdaki gibi Ģematize edilebilir: 

Tablo 2. Mantıksal Çerçeve Matrisi 

Amaçlar Doğrulanabilir 

BaĢarı 

Göstergeleri 

Genel Amaç 

Proje Amaçları 

Faaliyet Amaçları 

Faaliyetler 

Doğrulama 

Kaynakları 

Araçlar Maliyet 

Varsayımlar 

xxxxxxxxxxxxxx 

ÖnkoĢullar

72 

Tablo 3. Mantıksal Çerçeve Bölümlerinin Açıklama Tablosu 

Amaçlar Doğrulanabilir 

BaĢarı Göstergeleri 

Genel Amaç Proje uygulamaları 

sona erdikten bir 

Birçok proje için ortak 

müddet sonra hedef 

amaç, uzun dönemde 

grup sosyobeklenen 

etki, hedef 

ekonomik yapısında 

gurubun yaĢam kalitemeydana 

gelen 

sinin yükseltilmesi 

iyileĢme 

Proje Amacı 

Genel amacı 

gerçekleĢtirmeye 

yönelik, projeye özel 

amaçlar. 


Proje amacını 

gerçekleĢtirmeye 

yönelik faaliyetler 

sonucu üretilen mal ve 

hizmetler 

Faaliyetler 

Proje amacına yönelik 

mal ve hizmetleri 

üretmek için 

öngörülen eylemler. 

Proje 

uygulamalarından 

hemen sonra 

gerçekleĢen 

iyileĢmeler. 

Doğrulama 

Kaynakları 

Proje uygulamaları 

sona erdikten bir 

müddet sonra 

yapılan Etki 

değerlendirmesi 

Proje 

uygulamalarından 

hemen sonra 

yapılan Son 

değerlendirme 

Her bir faaliyet Her bir faaliyet 

sonunda, belirlenen sonunda yapılan 

zaman, mekân, Ara 

nicelik ve niteliğe değerlendirmeler 

uygun olarak üretilen 

mal ve hizmetler 

Araç, gereç, para, 

personel, alt yapı, 

arazi vb. kaynaklar 

Varsayımlar 

Proje amacının genel amaca 

katkıda bulunabilmesi için 

gerekli olan varsayımlar 

Proje amaçlarının 

gerçekleĢtirilebilmesi için 

gerekli olan varsayımlar 

BÜTÇE Faaliyet amaçlarının 

gerçekleĢtirilebilmesi için 

gerekli varsayımlar 

ÖnkoĢul 

Proje uygulamalarının 

baĢlatılabilmesi için gerekli 

dıĢsal etken

5.2. EYLEM PLANI 

73 

Eylem planı, proje amaçlarının gerçekleĢtirilmesine katkıda bulunacak eylemlerle ile 

ilgili olarak “5N-3K” sorularının, ayrıntılı olarak cevaplandırıldığı bir proje bölümdür. 

Ana plan, inĢaat sektöründeki mimari planlara benzer. Eylem planı ise mühendislik detay 

planları gibi ayrıntılı bilgilerin yer aldığı proje bölümleridir. 

Eylem planı, daha çok eylem amaçları ile ilgili hususların, kurum içi kararların ve iliĢkilerin 

belirtildiği bölümdür. Eylem planı kurum içi çalıĢmalara yön vermek ve bu çalıĢmaların düzenli bir 

biçimde yapılmasını sağlamak için gerekli olan bir dokümandır. Bu bölüm iĢ planı veya aksiyon 

planı olarak da adlandırılabilir. 

Eylem planında önce bir teknik değerlendirme yer alır ve bu değerlendirme ıĢığı altında 

Yayım faaliyetleri programı hazırlanır. 

Eylem planında yer alan alt bölümler aĢağıdaki gibi açıklanabilir: 

5.2.1. Teknik Analiz 

Teknik analiz iĢleminde, proje kapsamında bulunan teknik konularla ilgili mevcut durum, 

sorunlar ve çözüm yolları ayrıntılı olarak incelenip sistemli bir biçimde belirtilir. 

Örnek projede Lancer buğday üretimi ile ilgili teknik konular önce ekim, bakım ve hasat 

olarak bölümlere ayrılmıĢ daha sonra bu bölümlerde alt bölümlere ayrılmıĢtır. Her baĢlık altında 

konu ile ilgili mevcut durum, sorunlar ve çözüm yolları kısaca belirtilmiĢ böylece bu sorunların 

çözümü için yapılacak Yayım çalıĢmalarına ıĢık tutulmuĢtur. 

5.2.2. Faaliyet Programı 

Faaliyet programı eylem planının doğrudan uygulamaya yönelik bölümüdür. Bu bölümde 

yer alan hususlar eylem amaçları çerçevesinde ele alınır. Eylem amaçlarını gerçekleĢtirebilmek için 

önceki bölümlerde incelenen çeĢitli Tarımsal Yayım yöntemlerinden yararlanılır. Bu aĢamada 

amaçlara uygun yöntemlerin seçilmesi büyük önem arz eder. 

Yayım faaliyetleri programlarının düzenli bir Ģekilde hazırlanabilmesi ve böylece 

uygulamaların etkin bir biçimde yapılabilmesi için, faaliyetlerle ilgili hususların bir tablo halinde 

düzenlenmesi uygun olur. Bu tabloda yer alan faaliyet adı, yeri, zamanı, amacı, araç ve yöntemi, 

hedef kitlesi ve görevlileri ve maliyeti gibi baĢlıklar program planlamanın esasını oluĢturan ne, 

nerede, ne zaman, niçin, nasıl, kim için, kimler tarafından ve kaç paraya yapılacaktır gibi 

soruların karĢılığı olan ifadelerdir. Diğer taraftan baĢarı kriterleri ifadesinin de bu tabloda yer 

alması çalıĢmalara yön vermesi ve değerlendirme iĢlemini kolaylaĢtırması bakımından önemlidir. 

Faaliyet programında yer alan amaçların, eğitimsel nitelikleri belirtecek ve hedef kitleden 

beklenen bilgi, duygu ve becerileri yansıtacak biçimde ifade edilmeleri gerekir. Önceden de 

belirtildiği gibi bir demonstrasyon düzenlemek bir amaç değil Yayımcıların yapması gereken bir 

görevdir. Bunun yanında çiftçilerin “x” yöntemini öğrenip uygulamaları gibi bir ifade eylem

planında yer alabilecek bir iĢ amacıdır. 

74 

Faaliyet tablosu esas alınarak bu çalıĢmalarda göz önünde bulundurulması gereken önemli 

ilkeler (5N, 3K) aĢağıdaki gibi özetlenebilir: 

Faaliyetin Adı, bir Yayım eğitimi çalıĢmasında yararlanılacak uygulamayı ifade eder. Bu 

uygulama gerçekleĢtirilmek istenen amaca uygun, mevcut imkânlarla gerçekleĢtirilebilir nitelikte 

olmalıdır. 

Faaliyetin Yeri, hedef kitlenin ve görevlilerin kolayca ulaĢabileceği bir mekan olmalıdır. 

Faaliyetin Zamanı, teknik elemanlar için ilgili çiftçi eğitiminden önce, çiftçiler için ise 

çiftçilerin konu ile doğal olarak karĢılaĢtıkları bir dönemde olmalıdır. 

Faaliyetin Amacı, eğitimsel nitelikte, hedef kitlenin özelliklerine uygun olmalı ve 

çiftçilerden beklenen davranıĢları (bilgi, duygu, beceri) yansıtacak Ģekilde ifade edilmelidir. 

Faaliyetin Araç ve Yöntemi, eylem amaçlarına uygun olmalı, hedef kitlenin karar verme 

iĢlemine katkıda bulunmalarına imkân verecek Ģekilde düzenlenmelidir. 

Faaliyetin Hedef Kitlesi, konuya ilgi duyan ve öncelikle öğrendiklerini baĢkalarına 

aktarabilecek olanlar arasından seçilmelidir. 

Faaliyetin Görevlileri, konuya vakıf olanlar ve konu ile ilgili hizmet içi eğitimi görmüĢ 

elemanlar arasından seçilmelidir. 

gözetilmelidir. 

Faaliyetin Maliyeti, faaliyetler için yapılacak harcamalarda maliyet etkinliği ilkesi 

Örnek projenin eylem planında, Yayım faaliyetleri hazırlık, uygulama ve değerlendirme 

olmak üzere üç alt bölümde ele alınmıĢtır. Bu bölümler aĢağıdaki gibi açıklanabilir: 

5.2.2.1. Hazırlık Faaliyetleri 

Önceden de belirtildiği gibi Tarımsal Yayım projeleri esas itibari ile eğitime dayanırlar. 

Eğitim çalıĢmalarının etkin olabilmesi için, bu çalıĢmalarda birçok modern araç, gereç ve yöntemin 

kullanılması gerekir. Dolayısıyla eğitim faaliyetleri baĢlamadan önce bu araç, gereç ve yöntemler 

için bir hazırlık çalıĢmasının yapılmasına gerek vardır. Örnekte, bu baĢlık altında tanıtım ve eğitim 

materyali hazırlama, teknik personel için tanıtım, teknik personel için hizmet içi eğitim çalıĢmaları 

gibi alt bölümler yer almaktadır. 

5.2.2.2. Uygulama Faaliyetleri 

Bu baĢlık altında proje amaçlarını oluĢturan “Lancer buğday çeĢidinin benimsenmesi” ve 

“modern tarım tekniklerinin benimsenmesi” gibi alt baĢlıklar yer almaktadır. Her alt baĢlık altında 

çok sayıda faaliyet yer alır. Bu aĢamada hedef doğrudan doğruya çiftçilerdir. Projenin baĢarısı 

Tarımsal Yayım eğitimi faaliyetleri sonucu olarak çiftçilerin bilgi, duygu ve davranıĢlarında istenen 

yönde meydana getirilebilen değiĢmelerle ölçülür.

5.2.2.3. Değerlendirme 

75 

Değerlendirme proje çalıĢmalarının her aĢamasında yapılması gereken bir iĢlemdir. 

Ġnceleme bir ön değerlendirmedir. Faaliyet programında dönemsel ara değerlendirmeler, uygulama 

sonunda bir son değerlendirme ve proje süresinden uzunca bir zaman geçtikten sonra da bir etki 

değerlendirmesi yer alır. Değerlendirme sonuçları bir rapor haline getirilerek ilgili ve yetkililere 

sunulur. Yukarıda da belirtildiği gibi dönemsel değerlendirmeler daha çok faaliyet amaçlarına, son 

değerlendirme proje amaçlarına, etki değerlendirmesi ise genel amaçlara yöneliktir. 

Tabloda da belirtildiği gibi değerlendirmenin amaçları Ģunlardır: 

� Amaçların ne ölçüde gerçekleĢtiğini belirlemek, 

� Aksaklık ve noksanlıkları belirlemek, 

� Gelecek uygulamalar için öneriler ortaya koymak, 

� Ġlgili ve yetkililere sistemli bilgi sunmaktır. 

5.3. FĠNANSMAN PLANI 

Finansman planı, bir projede parasal konularla ilgili soruların cevaplandırıldığı bir 

proje bölümüdür. 

Bu bölümde, uygulamadan dolayı meydana gelmesi öngörülen gelir ve giderlerdeki 

değiĢmeler, amaçları gerçekleĢtirebilmek için gerekli olan harcamalar ve sonuçta bir birim harcama 

karĢılığında çiftçilerin elde edeceği gelir belirtilir. 

Örnek projede finansman planı; ekonomik analiz, bütçe ve fayda masraf oranı alt 

bölümlerinden oluĢmaktadır. 

5.3.1. Ekonomik Analiz 

5.3.1.1. Gelirler 

Gelirler, proje uygulamalarına bağlı olarak çiftçinin gelir kalemlerinde meydana 

gelebilecek artıĢlardır. Projenin ekonomik analizi yapılırken, her Ģeyden önce bu projenin 

çiftçilerin gelirinde meydana getireceği değiĢikliklerin bilinmesi gerekir. Gelirler verim 

artıĢlarından olduğu gibi teknik uygulamalardan meydana gelen tasarruflardan da kaynaklanabilir. 

5.3.1.2. Giderler 

Gider değiĢimi, proje uygulamalarına bağlı olarak çiftçilerin masraf kalemlerinde meydana 

gelebilecek artıĢlardır. Bu artıĢlar satın alınacak kaliteli tohum ve benzeri girdilerden olabileceği 

gibi, önerilen yeni uygulamalardan da kaynaklanabilir. 

5.3.1.3. Net Getiri 

Net getiri, proje uygulamaları sonunda beklenen net yararların parasal ifadesidir. Dönüm 

baĢına net getiri gelir ve gider artıĢlarının farkı kadardır. Toplam yıllık getiri veya ekonomik katkı 

hesap edilirken Yayılım Oranının (Y.O.) göz önünde bulundurulması, sonuçların daha gerçekçi 

olması bakımından gereklidir. Yeniliklerin kırsal alanda yayılması veya bir uygulamanın çiftçiler

tarafından benimsenmesi zamana bağlı bir olaydır. Herkes, her Ģeyi bir anda benimseyemez. II. 

bölümde de belirtildiği gibi insanlar yenilikleri benimseme zamanına göre yenilikçiler, erken 

benimseyenler, erken çoğunluk vb. gruplara ayrılırlar. Bu gruplar yenilikleri değiĢik zamanlarda 

benimserler. Bundan dolayı ve mevcut imkânların da sınırlayıcı etkisi ile genellikle bir proje için 

öngörülen süre içerisinde, hedef kitlenin sınırlı bir bölümü proje amaçlarını benimseyebilir. Bu 

durum, hesaplamalara Yayılım Oranı ile yansıtılır. 

76 

Erzurum Ġli Buğday Üretimini GeliĢtirme Projesi'nde Yayılım Oranı % 50 olarak alınmıĢtır. 

Burada proje süresi olan 4 yılda, çiftçilerin % 50 sinin proje amaçlarını benimseyip uygulayacağı 

varsayılmaktadır. Diğer bir deyiĢle proje amaçları, proje kapsamına alınacak yaklaĢık 120.000 

dekar alanın 60.000 dekarlık bölümünde gerçekleĢtirilebilecektir. Hesaplamalarında buna göre 

yapılması gerekir. 

5.3.2. Bütçe 

Bütçe, genelde belirli bir süre için öngörülen gelir ve gider tablosudur. Burada söz konusu 

olan bütçe proje faaliyetlerinin yürütülebilmesi için gerekli olan harcamaların listesidir. Örnek 

projede maliyet bütçe kalemleri esas alınarak özet tablo Ģeklinde verilmiĢtir. Projede görev alacak 

elemanlar Tarım Ġl Müdürlüğünde kadrolu olarak çalıĢtıklarından bu elemanlara ödenecek maaĢlar 

masraflar arasında gösterilmemiĢtir. Burada söz konusu olan personel giderleri daha çok, yolluklar 

için yapılan harcamaları temsil etmektedir. 

Proje için bütçe yapılırken, yalnızca proje dolayısıyla ortaya çıkacak harcamalar göz 

önünde bulundurulur. Projenin mevcut personelle yürütüleceği öngörüldüğü durumlarda maaĢlar 

proje harcamaları hesabına dahil edilmez. Fakat proje dolayısıyla yeni personel istihdamı söz 

konusu ise, bu personel için ödenecek maaĢ vb. harcamaların da, proje giderleri arasında mütalaa 

edilmesi gerekir. Bütçe baĢlığı altında bütçe kaynaklarının da belirtilmesi projeye açıklık sağlaması 

bakımından yararlı olur. 

5.3.3. Fayda Masraf Oranı 

Fayda masraf oranı (FMO), bir birim harcama karĢılığında elde edilecek getiri miktarını 

belirten değerdir. Projenin ekonomik analizi, projenin sağlayacağı getiri ile proje için yapılacak 

harcamaların karĢılaĢtırılıp sonuçların değerlendirilmesi ile tamamlanır. Ekonomik analiz sonucu, 

genel olarak, bir birim harcama karĢılığında meydana gelecek ekonomik katkı miktarını belirtecek 

Ģekilde ifade edilir. Bunun için proje getirisi proje harcamalarına bölünerek belli bir sayı bulunur. 

Bu sayı fayda masraf oranı olarak adlandırılabilir. Örnek projede FMO 1.800.000.00/67.160.00 = 

26,8 dir. Bu oran, proje için yapılacak her 1 birim harcamanın çiftçilere 26,8 birim ekonomik katkı 

sağlayacağını göstermektedir.

77 

TARIMSAL YAYIM PROJE ÖRNEĞĠ 

Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Erzurum Tarım Ġl Müdürlüğü 

ERZURUM ĠLĠ BUĞDAY ÜRETĠMĠNĠ GELĠġTĠRME PROJESĠ 

ÖZET BĠLGĠLER 

Projenin Adı Erzurum Ġli Buğday Üretimini GeliĢtirme Projesi 

Uygulama Alanı Erzurum Ġlinde 108 Köy 

BaĢlangıç ve BitiĢ 

Tarihleri 

2005 - 2009 (4 Yıl) 

Proje Amacı 1. Erzurum Ġlinde seçilmiĢ yörelerde lancer buğday çeĢidinin 

benimsenmesini sağlamak 

2. Proje alanında bazı modern tekniklerin uygulanmasını 

sağlamak 

Uygulama Yöntemi 1. Yıl 18 Ġlçede birer köy, 2. yılda ikiĢer köy, 3. yılda üçer köyde 

olmak üzere toplam 108 köyde uygulama yapılacaktır. 

Hedef kitle Uygulama köylerinde buğday üreticileri 

Uygulayıcı KuruluĢ Erzurum Tarım Ġl Müdürlüğü (TĠM) 

ĠĢbirliği Yapılacak 

KuruluĢlar 

Mali Porte 67.160.00 TL 

1. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi (A.Ü.Z.F.) 

2. Doğu Anadolu Bölge Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü 

(D.A.B.T.A.E.)

1.1. Durum Analizi 

78 

1. ANA PLAN 

Erzurum ili ekonomisinde tarım sektörü önemli bir yer tutmakta, buğday üretimi de 

tarımsal faaliyetlerin önemli bir bölümünü oluĢturmaktadır. 

2000 yılı itibari ile Erzurum ilinde arazi kullanım Ģekli ve miktarı aĢağıdaki gibidir: 

Çayır - Mera, Yayla 16.800.000 dekar 

Ormanlık - Fundalık 2.100.000 dekar 

Ekilen Alan 2.100.000 dekar 

Nadas Alanı 750.000 dekar 

Bahçe 20.000 dekar 

Diğer 3.230.000 dekar 

Toplam 25.000.000 

dekar 

2.1 milyon dekarlık ekilen alanın, 1.2 milyon dekarında buğday üretimi yapılmaktadır. 

Buğday üretiminde verim düĢük olup ortalama 120 kg/da kadardır. Bölgede düĢük verimli buğday 

çeĢitlerinin ve ilkel üretim tekniklerinin kullanılması önemli bir sorun olarak karĢımıza 

çıkmaktadır. 

Bölgede buğday üretiminin geliĢtirilebilmesi, böylece çiftçilerin yaĢam standartlarının 

iyileĢtirilmesine katkıda bulunabilmek için bölge Ģartlarına uygun, yüksek verimli çeĢitlerin ekimini 

ve modern yetiĢtirme tekniklerinin uygulanmasını sağlamak gerekmektedir. 

1.2. Amaç 

Projenin amacı Erzurum ilinde buğday üretimini geliĢtirmek, bunun için; çiftçilerin 

"LANCER" buğday çeĢidini benimsemelerini sağlamak, proje alanının % 50 kadarında Lancer 

buğdayı ekimini ve modern tekniklerin uygulanmasını sağlamaktır. 

1.3. Kapsam 

Proje 2005-2009 yılları arasında 4 yıllık bir süreyi kapsayacaktır. 

2005 yılından baĢlayarak 18 ilçede birinci yıl birer köy, ikinci yıl ikiĢer köy, üçüncü yıl ise 

üçer köy proje kapsamına alınacaktır. Böylece proje, toplam olarak 108 (18+36+54=108) köyde 

uygulanacaktır. Dördüncü yıl değerlendirme yılı olacaktır. 

Proje; buğday üretiminde ekim, bakım ve hasat konularını kapsayacaktır. 

Projede hedef grup proje köylerindeki buğday üreticileridir.

1.4. Önem 

79 

Doğu Anadolu Bölge Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü tarafından adaptasyon denemeleri 

yapılan ve olumlu sonuç alınan Lancer buğday çeĢidi yerel çeĢitlere göre verim, ekmeklik kalitesi, 

hastalıklara, kıĢa ve yatmaya karĢı dayanıklılık bakımından üstün vasıflara sahiptir. 

Çiftçilerin bu çeĢidi benimseyip üretmeleri onların gelirinde önemli artıĢlar meydana 

getirecek ve hayat standartlarının yükselmesine katkıda bulunacaktır. Proje bütçesi 67.160.00 TL 

kadardır. Bu harcama karĢılığında çiftçilerin 1.800.000.00 TL bir ek gelir elde etmeleri 

beklenmektedir. 

1.5. Yöntem ve Yönetim 

Proje uygulaması esas olarak bireysel ve grup Tarımsal Yayım yöntemlerinden 

yararlanılarak çiftçilerin proje amaçları doğrultusunda eğitilmelerine dayanmaktadır. Eğitim 

çalıĢmalarında Eğitim ve Ziyaret (T+V) Sistemi yerel Ģartlara göre adapte edilerek uygulanacaktır. 

Proje esas olarak TĠM tarafından yürütülecek diğer kuruluĢlardan da yardım sağlanacaktır. 

Öncelikle önder çiftçilere yönelik çalıĢmalar yapılacaktır. Diğer çiftçilerin yenilikleri 

benimsemesinde önder çiftçilerden yararlanılacaktır. 

Çiftçi tarlasında yapılacak demonstrasyonlar için gerekli harcamalar (iĢçilik, tohum, özel 

malzeme vb.) çiftçiye bağıĢ olarak gerçekleĢtirilecektir. 

Proje için gerekli tohum vb. malzemeler piyasadan temin edilecek, eğitim çalıĢmalarında 

Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi ve DABTAE elemanlarından yararlanılacaktır. Bütçe 

harcamaları TĠM tarafından karĢılanacaktır. 

Uygulama faaliyetleri, hazırlık, teknik personel eğitimi, çiftçi eğitimi ve değerlendirme 

olmak üzere dört baĢlık altında yürütülecektir. Proje baĢlangıcı olan 1 Ocak 2005 tarihinden 

itibaren üç ay içinde yapılacak hazırlık çalıĢmaları çerçevesinde eğitim materyali hazırlanacaktır. 

Bundan sonra nisan ve mayıs aylarında teknik personelin ön eğitimi tamamlanacak ve kendilerine 

projenin tanıtımı yapılacaktır. Teknik personelin hizmet-içi eğitimi proje süresince devam 

ettirilecektir. 2005 Temmuz ayından itibaren çiftçi eğitimi çalıĢmaları baĢlatılacak ve 2009 yılı 

hasat mevsimi sonuna kadar devam ettirilecektir. Proje uygulaması sonunda ise bir değerlendirme 

yapılacaktır.

1.6. Mantıksal Çerçeve 

Amaçlar Doğrulanabilir BaĢarı 

Göstergeleri 

Genel Amaç: 

Proje alanında 

çiftçilerin yaĢam 

kalitesinin 

iyileĢtirilmesine 

katkıda bulunmak 

Proje Amacı: 

Erzurum Ġlinde buğday 

üretimini geliĢtirmek, 

bunun için; 

Erzurum ilinde 

seçilmiĢ köylerde 

Lancer buğday 

çeĢidinin 

benimsenmesini 

sağlamak 

ve 

Proje alanında modern 

tarım tekniklerinin 

uygulanmasını 

sağlamak 


(Sonuçlar-Çıktılar) 

Faaliyetler: 

Bkz. Faaliyet Tablosu 

Proje bitiminden sonra, 

Proje alanında verim 

artıĢına paralel olarak 

çiftçi gelirlerinde bir 

artıĢ 

2009 yılı hasat sonunda 

Proje kapsamında 108 

köyde çiftçilerin en az 

% 50 sinin Lancer 

buğday çeĢidini 

ekmeleri ve buğday 

veriminde % 83 lük bir 

artıĢ gerçekleĢtirmeleri 

……..……… 

2008 yılı sonunda 

Proje kapsamında 108 

köyde çiftçilerin en az 

% 50 sinin diskaro ile 

sürüm ve mibzerle 

ekim, gübreleme ve 

ilaçlama ygulamalarını 

benimsemeleri 

Her faaliyet sonunda 

gerçekleĢtirilebilen 

faaliyet amaçları 

80 

Doğrulama 

Kaynakları 

2011 yılı sonunda 

anketlere dayalı 

olarak yapılacak bir 

etki 

değerlendirmesi 

2009 yılında Proje 

süresi sonunda 

yapılacak bir 

son değerlendirme 

…….…… 

2009 yılında Proje 

süresi sonunda 

yapılacak bir 

son değerlendirme 

Her faaliyet 

sonunda yapılan 

ölçümlere dayalı ara 

değerlendirmeler 

Maliyet: 

Bütçe 

Varsayımlar 

- 

Tarım Ġl Müdürlüğü 

personel durumu ve 

çalıĢma düzeninde 

istikrarın devam 

etmesi. 

……………… 

Tarım Ġl 

Müdürlüğü personel 

durumu ve çalıĢma 

düzeninde istikrarın 

devam etmesi. 

Teknik Personelin 

ve hedef kitlenin 

projeyi 

sahiplenmesi ve 

aktif katılımlarının 

sağlanması 

Gerekli kaynakların 

tahsisi ve 

personelin 

görevlendirilmesi 

ÖnkoĢullar: 

Tarım Bakanlığının 

projeyi onaylaması

2.1. Teknik Analiz 

2.1.1 Ekim Ġle Ġlgili Hususlar 

2.1.1.1.Tohum Seçimi 

81 

2. EYLEM PLANI 

Erzurum ilinde mevcut durumda çoğunlukla kıraç Ģartlarda Köse 220/39 (kırik) çeĢidi 

buğday tohumu ekilmektedir. Bu yerel çeĢidin çiftçi Ģartlarında verimi ortalama 120 kg/da kadardır. 

Köse buğdayının ekmeklik kalitesi de düĢüktür. Buna karĢın Lancer çeĢidi sertifikalı tohumun 

verimi, aynı Ģartlarda 170 kg/da, basit teknik uygulamalarla ise 220 kg/da kadardır. Buna göre % 83 

lük bir verim artıĢı söz konusudur. 

Lancer buğdayının ekmeklik kalitesi de Köse buğdayına göre daha yüksektir. Ancak, 

Lancer buğdayı kırmızı daneli olduğu için çiftçiler bu buğdaydan yapılan ekmeğin düĢük vasıflı 

olduğunu zannetmektedirler. 

Çözüm için çiftçiler, Lancer buğday çeĢidini benimsemeli, sertifikalı tohum kullanmalı ve 

buğday renginin kalite ile ilgisi olmadığını anlamalıdır. 

2.1.1.2. Sürüm 

Çiftçiler genellikle pullukla derin sürüm yaparak tohum ekmektedir. Bu durumda kesekler 

kırılamamakta ve verim olumsuz yönde etkilenmektedir. 

Çözüm için çiftçiler derin sürüme ek olarak diskaro çekmelidir. 

2.1.1.3. Ekim 

Çiftçiler genellikle elle serpme yöntemi ile tohum atıp tapanla kapama yapmaktadır. Bu 

yöntemde hem fazla tohum (25 kg/da) kullanılmakta hem de tohumların çıkıĢ gücü olumsuz yönde 

etkilenmektedir. 

Çözüm için çiftçiler arazinin müsait olduğu yerlerde, kombine mibzerle dekara 15 kg 

tohum ekmelidir. 

2.1.2. Bakım Ġle Ġlgili Hususlar 

2.1.2.1. Gübreleme 

Proje alanında, çok az sayıda çiftçi kimyasal gübre kullanmaktadır. Çiftçilerin dengeli ve 

yeterli gübre kullanma konusunda bilgileri yetersizdir. 

Çözüm için çiftçiler ekimden önce toprak analizi yaptırmalı ve bu analizlerin gerektirdiği 

Ģekilde gübre kullanmalıdır.

2.1.2.2. Hastalık ve Zararlılarla Mücadele 

82 

Çiftçilerin %99'u bitki koruma önlemleri almadan çiftçilik yapmaktadır. Çiftçilerin yabancı 

ot, hastalık ve zararlılarla mücadele konusunda bilgileri yetersizdir. Bitki koruma önlemlerinin 

bazılarının yaygın olarak benimsenmemesinde, gelire karĢı maliyet düzeyinin yüksek olmasının 

rolü vardır. Fakat ilaçlı tohum kullanılmasında sağlanan gelire göre maliyet çok düĢüktür. 

Çözüm için çiftçiler yabancı otla mücadelenin önemini ve mücadelede herbisit kullanma 

yöntemini öğrenmeli, hastalık ve zararlılarla mücadelede de ilaçlı tohum kullanılmasını 

benimsemelidir. 

2.1.3. Hasat Ġle Ġlgili Hususlar 

2.1.3.1. Hasat Zamanının Belirlenmesi ve Mekanizasyon Ġmkânlarından Yararlanma 

Bölgede bazı çiftçilerin yanlıĢ zamanlama ve geleneksel yöntemlerle hasat - harman 

yapmaları dolayısıyla hasat sırasında ürün kaybı meydana gelmektedir. 

Çözüm için çiftçiler; hasat zamanında ürün kaybının önlenmesi için uygun hasat zamanını 

öğrenmeli, makineli hasat - harman yöntemlerini benimsemelidir. 

2.1.3.2. Hasat Sonrası Ürün Kaybının Önlenmesi 

Hasat sonrasındaki depolamada çiftçilerin geleneksel yöntemleri kullanması, ürün kaybına 

neden olmaktadır. Ürünün nem oranının yeterince düĢmeden depolanması ürünün kızıĢmasına, 

çürümesine ve dolayısıyla kalitesinin düĢmesine neden olmaktadır. 

Çözüm için çiftçiler, ürünlerini depolamaya elveriĢli yerlerde ve yeterince kuruduktan 

sonra depolamalıdır. 

2.2. Faaliyet Programı 

Proje amacını gerçekleĢtirebilmek için gerekli faaliyetler üç grupta ele alınacaktır: 

a. Hazırlık çalıĢmaları 

b. Çiftçi eğitimi 

c. Değerlendirme 

Hazırlık çalıĢmaları çerçevesinde broĢür, CD, film, sirküler mektup ve teknik bülten gibi 

tanıtıcı ve eğitici materyal hazırlanacaktır. 

Tanıtıcı materyalin hazırlanmasından sonra bu materyallerden de yararlanılarak teknik 

personel ve çiftçi eğitimi faaliyetleri gerçekleĢtirilecektir. 

Proje uygulaması sırasında yıllık ara değerlendirmeler proje uygulamaları sonunda ise bir 

son değerlendirme çalıĢması yapılacaktır. 

Eylem planı faaliyetleri, faaliyet tablosu ve faaliyet takvimi baĢlıkları altında aĢağıdaki 

Ģekilde özetlenebilir.

FAALĠYET TABLOSU 

a. Hazırlık Faaliyetleri 

Faaliyet Sıra No: 1 

83 

Adı Tanıtım ve eğitim materyali hazırlama çalıĢmaları, 

Yeri Erzurum –Merkez 

Zamanı Ocak-Mart 2005 

Amacı Ġlgili ve yetkililerin bilgilendirilmesi, teknik eleman ve çiftçilerin eğitilmesi için 

Araç ve 

Yöntemi 

2000 tanıtım broĢürü, 20 kopya tanıtım için CD, 2000 adet teknik bültenin 

hazırlanması ve kaynak kitapların temini 

Tanıtım materyali hazırlama komisyonu eliyle tanıtım broĢürü, ihale yoluyla 

teknik bülten ve CD yaptırılacaktır. 

Muhatabı Hedef kitle: BroĢür ve CD için tüm ilgililer, teknik bülten için ise çiftçiler. 

Görevlileri Komisyon: AÜZF, TĠM ve DABTAE uzmanları 

Maliyeti Bütçede gösterilmiĢtir. 


Adı Teknik personel için tanıtım toplantıları. 

Yeri Mühendisler için Erzurum-Merkez, 

Teknisyenler için Ġlçe Merkezleri 

Zamanı Mühendisler için 2005 Nisan, 1 hafta, 

Teknisyenler için Mayıs ve Haziran 2005, 1 hafta 

Amacı Projede görev alacak teknik elemanların projeyi çeĢitli yönleri ile tanımalarını 

Araç ve 

Yöntemi 

sağlamak. 

Toplantılar seminer formatında olacak, konu uzmanları mühendisler için, 

mühendisler teknisyenler için eğitici olarak görev yapacaklardır. 

Muhatabı Projede çalıĢacak mühendis ve teknisyenler. 

Görevlileri Konu uzmanları ve seminerlere katılan mühendisler. 

Maliyeti Bkz. Bütçe


84 

Adı Teknik personel için hizmet- içi eğitim kursları 

Yeri Mühendisler için Erzurum – Merkez, 

Teknisyenler için Ġlçe Merkezleri, 

Zamanı Temmuz 2005 den sonra her ay bir iĢ günü 

Amacı Teknik elemanların teknik analiz baĢlığı altında belirtilen konularda bilgi ve 

Araç ve 

Yöntemi 

becerilerinin geliĢmesini sağlamak. 

Eğitim ve Ziyaret Sisteminde öngörülen Ģekil ve yönteme uygun olarak, 

ancak tek mahsul söz konusu olduğu için, ayda iki yerine bir iĢ günü hizmet 

içi eğitimi yapılacaktır. 

Muhatabı Projede görevli mühendis ve teknisyenler. 

Görevlileri Mühendisler için konu uzmanları, teknisyenler için ise mühendisler. 

Maliyeti Bkz. Bütçe 

b. Uygulama 


Adı Köy ziyaretleri, 

Yeri Proje köyleri 

Zamanı Nisan ve Ağustos aylarında uygulama öncesinde her köy için birer gün 

Amacı 

Araç ve 

Yöntemi 

a. Çiftçilerin projeyi tanımalarını sağlamak. 

b. Önder çiftçileri belirlemek. 

c. Projeye katılacak çiftçileri belirlemek. 

a. Genel köy toplantısı. 

b. Aday önder çiftçilerle özel mülakat. 

c. Tanıtım broĢürü ve bültenlerin çiftçilere dağıtımı. 

Muhatabı Proje köylerindeki tüm buğday üreticisi çiftçiler. 

Görevlileri TĠM yönetici ve teknik elemanları, DABTAE teknik elemanları, AÜZF 

öğretim elemanları 



Adı Çiftçi kursları 

Yeri Ġlçe merkezleri 

85 

Zamanı Her yıl Eylül ve Mart aylarında her köy için birer gün 

Amacı 

Araç ve 

Yöntemi 

a. Gönüllü ve önder çiftçilerin Lancer buğdayı üretimi ile ilgili 

teknikler hakkında ön bilgi edinmelerini sağlamak. 

b. Verim ve yöntem gösterileri hazırlıkları yapmak. 

a. Kurslar; örgün eğitim formatına uygun olarak düzenlenecek. 

b. Çiftçilerden gösteri için bir tarla kiralanacak. 

Muhatabı Proje köylerindeki önder ve gönüllü çiftçiler. 

Görevlileri TĠM konu uzmanları, mühendisler ve teknisyenler 



Adı E-Z Sistemi uygulaması, 


Zamanı 2005 Temmuzdan sonra üretim sezonunda her köyde ayda bir gün 

Amacı a.Teknisyenlerin düzenli olarak uzmanlarca eğitilmeleri 

Araç ve 

Yöntemi 

b. Teknisyenlerin çiftçileri ayda bir gün ziyaret edip sorunları çözmeleri 

a. Teknisyenler ilçe veya il merkezlerinde uzmanlarca eğitilecek 

b. Çiftçiler ayda en az bir kez teknisyenlerce ziyaret edilecek 

Muhatabı Projede görevli teknisyenler ve seçilmiĢ çiftçiler 

Görevlileri Teknisyenler için uzmanlar, çiftçiler için ise teknisyenler 



Adı Verim gösterileri 


Zamanı 2006 dan sonra her yıl geliĢme mevsimi boyunca her ay bir gün 

Amacı Çiftçilerin Lancer buğdayının yerel çeĢitlere göre, çiftçi Ģartlarında daha 

Araç ve 

Yöntemi 

86 

verimli olduğunu anlamalarını sağlamak. 

Her köyde seçilen uygun bir tarlada deneme ve kontrol parselleri seçilerek 

gösteri ekimi yapılacak ve geliĢmeler aylık olarak izlemesi sağlanacaktır. 

Muhatabı Proje köylerindeki tüm buğday üreticisi köylüler, 

Görevlileri TĠM konu uzmanları, mühendis ve teknisyenleri 



Adı Tarla günleri 

Yeri Gösteri tarlaları 

Zamanı 2006 den sonra her yıl hasat zamanı, 1 gün 

Amacı Çiftçilere verim gösterileri ve öncü uygulamaların sonucunu göstererek 

Araç ve 

Yöntemi 

çiftçilerin Lancer buğdayı üretimini benimsemelerini sağlamak 

Tarla gününe köydeki tüm çiftçiler davet edilecek, gün sonunda tüm 

çiftçilere uygulamanın yayılması yönünde yol gösteren sirküler mektuplar 

vb. materyal dağıtılacaktır 

Muhatabı Proje köylerindeki buğday üreticisi çiftçiler ve yakın proje dıĢı köylerden 

temsilciler. 




Adı Uygulamalı çiftçi kursları 


Zamanı ekim zamanı öncesi 

Amacı Çiftçilerin diskaro ile sürümün ve mibzer ile ekimin yararlarını öğrenmelerini 

Araç ve 

Yöntemi 

sağlamak 

87 

Belirli sayıda önder ve gönüllü çiftçinin kurslara katılması sağlanacak ve kurs 

sonunda diskaro ile sürüm ve mibzerle ekim yöntem gösterileri yapılacaktır. 

Muhatabı Proje köylerindeki önder ve gönüllü çiftçiler. 

Görevlileri TĠM konu uzmanları, mühendisler ve teknisyenler 


Faaliyet Sıra No:10 

Adı Verim gösterileri 


Zamanı 2006 dan sonra her yıl geliĢme mevsimi boyunca her ay bir gün 

Amacı Çiftçilerin gübreleme ve ilaçlamanın verim üzerine olan etkilerini 

Araç ve 

Yöntemi 

anlamalarını sağlamak 

Bitki geliĢiminin değiĢik aĢamalarında çiftçilerin gübreleme ve ilaçlama 

uygulamalarının etkilerini deneme ve Ģahit parsellerde izlemesi 

sağlanacaktır. 





Adı Tarla günleri 

Yeri Gösteri tarlaları 

Zamanı 2006 dan sonra her yıl hasat zamanı, 1 gün (çeĢit verimi ile eĢ zamanlı) 

Amacı Çiftçilerin gübreleme ve ilaçlamanın sonuçlarını görerek verim üzerine olan 

Araç ve 

Yöntemi 

88 

etkilerini anlamalarını ve uygulamalarını sağlamak 

Hasat mevsimi sonunda üstün vasıflı tohumun yanında gübreleme ve ilaçlama 

gibi uygulamaların verim üzerine etkileri uygun deneme desenleri ile 

çiftçilere gösterilecektir. 





Adı Köy toplantıları ve yöntem gösterileri 


Zamanı Hasat mevsimi öncesinde her köy için birer gün 

Amacı Çiftçilerin hasat sonrası ürün kaybının önlenmesi yöntemlerini 

Araç ve 

Yöntemi 

benimsemelerini sağlamak 

Hasat ve harman makinelerinin uygun bir biçimde kullanılmasının ürün 

kaybını nasıl ve ne ölçüde önlediği çiftçilere gösterilecektir 

Muhatabı Proje köylerindeki tüm buğday üreticisi çiftçiler. 


öğretim elemanları 


c. Değerlendirme 


Adı Ara değerlendirmeler, 

89 

Yeri Erzurum merkez ve proje köyleri 

Zamanı 2006-2008 Kasım ayları 

Amacı Her dönem sonunda uygulamaların değerlendirmesini yaparak gerekli 

Araç ve 

Yöntemi 

düzeltmeleri yapmak. 

Ara amaçlarla dönem sonlarında elde edilen sonuçlar karĢılaĢtırılarak 

çalıĢmalar hakkında bir yargıya varılacaktır. 

Muhatabı Projede görevli yöneticiler ve teknik personel. 

Görevlileri Hedef kitle ve görevliler aynı kiĢiler olup projede görevli yöneticiler ve 

teknik personeldir. Bu sıfatla ara değerlendirmeler öz eleĢtiri 

niteliğindedirler. 



Adı Son değerlendirme 

Yeri Erzurum merkez ve uygulama köyleri 

Zamanı 2009 -Aralık 

Amacı 

Araç ve 

Yöntemi 

a. Proje amaçlarının ne ölçüde gerçekleĢtiğini belirlemek. 

b. Aksaklık ve noksanlıkları belirlemek. 

c. Gelecekteki uygulamaların daha baĢarılı olabilmesi için hem 

yöneticilere ve hem de teknik personele yol gösterecek önerileri ortaya 

koymak. 

Proje değerlendirme formunda belirtilen konularda veriler derlenip 

değerlendirilecek ve yukarıda belirtilen a, b, c maddeleri çerçevesinde bir 

rapor hazırlanacaktır. 

Muhatabı Merkezi otorite, yöneticiler ve teknik personel, 

Görevlileri Uygulayıcılar ve proje dıĢından teknik personel (1) 


Not (1) Değerlendirme komisyonunda proje dıĢından kiĢilerin de bulunması 

tarafsızlık bakımından önemlidir.

Faaliyet Sıra No:15 

Adı Etki değerlendirmesi 

Yeri SeçilmiĢ proje köyleri 

Zamanı 2011 Kasım 

Amacı Çiftçilerin yaĢam koĢullarında, projeye bağlı bir iyileĢmenin olup olmadığını 

Araç ve 

Yöntemi 

90 

ve sürdürülebilirlik düzeyini belirlemek 

Örnekleme yoluyla seçilen köylerde anket ve mülakat uygulayarak veri 

derlenecek ve buna bağlı olarak uzun dönem etki değerlendirmesi 

yapılacaktır 

Muhatabı SeçilmiĢ proje köylerindeki buğday üreticisi çiftçiler. 


öğretim elemanları. 


faal. 

no 

FAALĠYET TAKVĠMĠ (2005-2006) 

1. XXX 

2. 

3. 

4. 

5. 

6. 

7. 

8. 

9. 

10. 

11. 

12. 

13. 

14. 

91 

2005 2006 

OġM NMH TAE EKA OġM NMH TAE EKA 

XXX 

XXX XXX XXX XXX XXX XXX 

X X X X 

X X X 

XX XXX XX XXX 

XX XXX 

X X 

X 

XX XXX 

X 

X 

X

faal. 

no 

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

6. 

7. 

8. 

9. 

10. 

11. 

12. 

13. 

14. 

FAALĠYET TAKVĠMĠ (2007-2008) 

92 

2007 2008 

OġM NMH TAE EKA OġM NMH TAE EKA 

XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX 

X X X X 

X X X X 

XX XXX XX XXX 

XX XXX XX XXX 

X X 

X X 

XX XXX XX XXX 

X X 

X X 

X X 

X

3.1. Ekonomik Analiz 

3.1.1. Gelirler 

93 

3. FİNANSMAN PLANI 

Kaynak Toplam (TL/ da) 

1) Vasıf üstünlüğü sonucu verim artıĢı kazancı 

(50 kg / da x 40 krĢ. / kg) 

2) Gübreleme sonucu verim artıĢı kazancı 

( 30 kg / da x 40 krĢ. / kg) 

3) Hastalık ve zararlılarla mücadele sonucu verim artıĢı kazancı 

(20 kg / da x 40 krĢ. / kg) 

4) Tohum azalıĢı sonucu sağlanan kazanç 

(10 kg /da x 55 krĢ / kg) 

3.1.2. Giderler 

20.00 

12.00 

8.00 

5.50 

Toplam 45.50 

Kaynak Toplam 

(TL/da) 

1) Gübreleme sonucu masraf artıĢı 5.50 

2) Hastalık ve zararlılarla mücadele sonucu masraf artıĢı 4.00 

3) Sürüm masrafı artıĢı 6.00 

3.1.3. Net Getiri 

(1) Birim alan (da) için sağlanacak net getiri : 

45.50 – 15.50 = 30.00 TL / da. 

(2) Proje sonunda sağlanacak toplam yıllık katkı * 

30.00 TL / da x 60.000 da = 1.800.000.00 TL dır. 

Toplam 15.50 

* Projenin toplam ekonomik katkısı hesaplanırken bazı varsayımlara dayanmak gerekmektedir. Bu 

projede yayılım oranının % 50 olacağını varsayalım; Erzurum'da 1.200.000 da buğday ekim 

alanı vardır. Projede bu alanın yaklaşık % 10’ unu (120.000 da.) kapsayan köylere ulaşılması 

öngörülmüştür. Y.O. % 50 olarak alındığında, proje sonunda uygulama alanı 60.000 da olarak 

bulunur.

3.2. Bütçe 

94 

Bu proje için öngörülen harcamalar aĢağıdaki bütçe tablosunda gösterilen kalemlerinden 

oluĢmaktadır. Bütçe harcamalarının tamamı Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Erzurum Tarım Ġl 

Müdürlüğü tarafından karĢılanacaktır 

BÜTÇE 

Bütçe Fasıl Yıllar Toplam 

2005 2006 2007 2008 (TL) 

Personel 1.500,00 2.000,00 2.500,00 3.000,00 9.000,00 

Faaliyet Düzenleme 2.900,00 3.950,00 4.950,00 5.950,00 17.750,00 

Küçük Onarım 1.200,00 1.400,00 1.500,00 1.600,00 5.700,00 

Basım 2.000,00 500,00 400,00 300,00 3.200,00 

Kırtasiye 70,00 240,00 300,00 400,00 1.010,00 

Akaryakıt 1.600,00 3.200,00 4.400,00 6.400,00 15.600,00 

Ekipman 3.000,00 2.000,00 1.000,00 500,00 6.500,00 

Özel Malzeme 800,00 1.000,00 1.600,00 2.400,00 5.800,00 

Beklenmeyen 

Giderler 500,00 600,00 700,00 800,00 2.600,00 

Toplam 13.570,00 14.890,00 17.350,00 21.350,00 67.160,00 

3.3. Fayda Masraf Oranı (FMO) 

Proje uygulamaları sonucunda yıllık olarak, çiftçilerin gelirinde dekar baĢına 30.00 TL net 

artıĢ, uygulama alanında ise toplam olarak yıllık 1.800.000.00 TL gelir artıĢı sağlanacağı tahmin 

edilmektedir. Bu durumda fayda masraf oranı yani, bir birim masraf karĢılığında elde edilecek 

getiri yaklaĢık olarak 1.800.000.00/67.160.00= 26.8 dir.

6.1. ĠLETĠġĠMĠN TANIMI 

95 

6. BÖLÜM 

ĠLETĠġĠM TEKNĠKLERĠ* 8 

ĠletiĢim, kiĢilerin bilgi, duygu ve düĢüncelerini karĢılıklı olarak paylaĢma sürecidir. 

Ġngilizce “communication” sözcüğü, Latince kökeni olan “communis”, paylaĢmak veya 

ortak kelimesinden gelmektedir. Yukarıda belirtilen “bilgi, duygu ve düĢüncelerin paylaĢılması 

süreci” Ġngilizce‟de ki “communication” kelimesinde tam karĢılığını bulmuĢtur. 

ĠletiĢim insan yaĢamının en önemli becerilerinden biridir. Ġnsan uyanık olduğu saatlerin 

büyük bir kısmını iletiĢim içerisinde geçirir. Ġnsanların beraber yaĢamalarının temelinde iletiĢim 

kurabilmeleri yatar. Önyargıların çoğu olumsuzdur ve iletiĢim sorunlarından kaynaklanır. Ön 

yargıları kırmak zordur. Nitekim Einstein “İnsanlardaki önyargıyı parçalamak, atomu 

parçalamaktan daha zordur” demiĢtir. 

Bir insanı var eden; baĢarılı ya da baĢarısız kılan. bireyin iletiĢim becerisi veya 

becerisizliğidir. Ġnsan doğduğu andan itibaren içinde bulunduğu toplumun dilini, davranıĢını taklit 

ederek diğerleriyle iletiĢime geçmeyi öğrenir. Daha sonra baĢka topluluklardan farklı iletiĢim 

biçimleri ve en sonunda dünyayla entegre olmak için kullanılan ortak iletiĢim kanallarını 

kullanmayı öğrenir. Eğitim iletiĢime dayanan bir süreçtir. 

Verici olarak kaynak tarafından baskın nitelikte verilen mesajlara dayalı süreç tek yönlü 

iletiĢim, daha doğrusu, iletimdir. Bu tarz iletiĢimde, verici, alıcıda istediği yönde değiĢim sağlamak 

üzere mesajlarını hazırlar. Bu tarz bir iletiĢim kitle Yayım araçları ile yapılmakta olup, kaynağın 

belirleyici olduğu bir iletiĢim türüdür. 

Ġnsanların aralarındaki iletiĢim sürecini paylaĢtıkları iletiĢim Ģekline de, çift yönlü iletiĢim 

denmektedir. Gerçek anlamda iletiĢim çift yönlü iletiĢimdir. Çift yönlü iletiĢimde, verici, mesajın 

içeriğini, Ģeklini ya da veriliĢ biçimini alıcıdan aldığı geri bildirime göre değiĢtirir. Bu çeĢit 

iletiĢimde, verici olan kaynak da, mesajın ulaĢtığı hedef olan alıcı da birbirlerini etkileme 

imkânlarına sahiptir. 

6.2. ĠLETĠġĠMĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLER 

ĠletiĢimi etkileyen baĢlıca faktörler doğuĢtan gelen ve çevresel farklılıklardır. ĠletiĢim 

tanımlandığında anlaĢılması basit ve toplumun birçok kesimi tarafından ne ifade ettiği anlaĢılan bir 

kavram olmasına rağmen, yaĢadığımız bir çok sorun eksik ya da hatalı iletiĢim kurmadan 

8 Ders notunun bu noktadan sonraki bölümleri, gelecekteki danışmanlık sınavları da 

düşünülerek, bu yazarların da katkıda bulunduğu ve Bakanlık tarafından hazırlanan Tarımsal 

Yayım ve Danışmalık başlıklı kitaptan özetlenerek adapte edilmiştir.

96 

kaynaklanır. Bunun nedeni bir mesajı farklı kiĢilerin farklı algılamasıdır. 

Her birey içinde doğup büyüdüğü aile ve toplum içerisinde ĢekillenmiĢ bir belleğe sahiptir. 

Her birey için farklı üzüntülerin, sevinçlerin, korkuların, endiĢelerin, kayıpların ve kazanımların 

oluĢturduğu bu bellek, dolayısı ile her bireyde farklı Ģekillenecektir. Bunun üzerine aldığımız farklı 

eğitimleri ve öğretileri de eklersek birbirimizden ne kadar farklı olduğumuzu anlamamız 

kolaylaĢacaktır. Bu bilgiler ıĢığında, her bireyin farklı algılara sahip olduğu açıktır. 

Farklı algılamaların örneklerine hemen her gün özel hayatımızda ve politik ortamlarda 

Ģahit oluruz. Örneğin “A binası postahanenin karĢısındadır” denildiğinde bazıları bunu bir yöndeki 

karĢı binayı anlar, bazıları ise diğer bir yöndeki binayı anlar. Diğer taraftan son yıllarda ülke 

genelinde gündemde olan “özelleĢtirme” konusu bazıları için verimlilik ve etkinliği sağlamak için 

gerekli bir iĢlem, bazıları için ise milli varlığı peĢkeĢ çekme olayıdır. 

ĠletiĢimde önemli olan bireylerin aynı fikirde olmaları veya tek tip düĢünmeleri değil 

birbirlerini doğru anlamalarıdır. Bu çerçevede ĠletiĢim, anlamları ortak kılma iĢlemi olarak ta 

tanımlanır. 

6.3. ĠLETĠġĠMDE ÖGELER 

ĠletiĢim sürecinin 4 temel ögesi vardır. Bunlar; Kaynak, mesaj, kanal ve alıcı dır. Bu 

temel ögeler yanında kodlama, aktarma, eĢik değerler, algılama ve geribildirim gibi 

kavramlarda vardır. Bu durum Ģematik olarak ġekil 18 deki gibi gösterilebilir. 

Gönderici 

(Kaynak) 

Kodlama 

EĢik Değerler 

Mesaj 

Geri 

bildirim 

Kanal 

Aktarma 

ġekil 17. ĠletiĢimde Temel ve Tali Öğeler 

Mesaj 

Geri 

bildirim 


Alıcı 

Algılama

6.3.1. Kaynak ve Kodlama 

97 

ĠletiĢim sürecini baĢlatan kiĢi veya bilgi veya düĢüncenin geldiği yerdir. Merkezdeki 

içeriği sözlü ya da sözsüz iĢaretler haline dönüĢtürerek iletir. Bedenin hareketleri ve duruĢu mesaj 

niteliği taĢıdığından tüm beden bir gönderici olarak çalıĢır. Yeterince bilgiyle donatılmamıĢ alıcıya 

iyi bir kaynaktan anlaĢılır bir mesaj iletilse de tam etkili olmayabilir. 

kaynak olabilir. 

Bir konuĢmada konuĢmacı, yazılı eserlerde yazar, kitle iletiĢim sürecinde ise sunucu 

Burada, belli sözcüklerin seçimi ve bunların belirli Ģekillerde yan yana konması, mesaj 

verilirken kullanılan ses tonu, jestler, mimikler, bedenin duruĢu, mesajın alıcıya istendiği gibi 

ulaĢmasında rol oynar. 

Kodlama, kaynağın iletmek istediği bilgileri bir dizi sembole veya sinyale 

çevirmesidir. ĠletiĢimin gerçekleĢmesi için temel koĢul, gönderici ile alıcının ortak anlaĢma 

Ģekillerine (tecrübe, bilgi, sembolik iĢaretler vb.) sahip olmalarıdır. Verici iletiĢimde alıcının 

kendisi gibi aynı anlamları vereceği sembolleri ve hareketleri kullanır. 

6.3.2. Mesaj 

Kodlanan fikrin aldığı fiziki Ģekle mesaj denir. Kaynaktan alıcıya gönderilen uyarıcılar, 

iletilen bilgi ve düĢüncedir. Mesajın bir iliĢki, bir de içerik yönü vardır. Her ikisi mesajın anlamını 

birlikte belirler. Mesajı oluĢtururken verici sahip olduğu Ģablonların ıĢığında hedefe (alıcıya) 

ulaĢtırmak istediği mesaja Ģekil verir. Alıcı tarafından anlaĢılmayan mesaj “gürültü” dür. 

ĠletiĢimde mesajları gönderen kiĢinin yapacağı konuĢmaların ve yazacağı metinlerin 

anlaĢılır olması ve böylece konuĢmaların karĢıdaki tarafından dinlenmesi, yazıların okunması için 

anlaĢılırlığın aĢağıda verilen dört temel kuralına dikkat edilmelidir. 

� Basitlik: Kısa ve basit cümleler kurulmalı, bilinen kelimeler seçilmeli, teknik terimler 

varsa açıklanmalı, somut ifadeler kullanılmalı, canlı ve akıcı konuĢulmalıdır. 

� Sıralama ve Düzen: Verilen bilgiler kesin bir Ģekilde sıralanmıĢ ve metnin ya da 

konuĢmanın iç düzeni sağlanmıĢ olmalıdır. Mesajımızda ana temanın ne olduğu 

anlaĢılabilmelidir. 

� Kısa ve Özlü Olma: Bu kural verilen bilginin yoğunluğu ile ilgilidir. Burada temel 

ölçü mümkün olduğunca az kelime ile çok bilgi vermektir. Mesajımız kısa, önemlilerle 

sınırlı, amaca odaklanmıĢ ve gerektiği kadar bilgi içermelidir. 

� Ġlgi Çekme: Bir metin ya da konuĢma bazı “çeĢnileri” de içermelidir. Bunlar somut 

bilgi aktarma iĢlemi için mutlaka zorunlu olan Ģeyler değildir, ancak metni ya da 

konuĢmayı ilgi çekici kılarlar ve alıcıları dinlemeyi ve okumayı sürdürmeleri için 

teĢvik ederler. Mesaj; rahatlatıcı, ilginç, değiĢen tonlamalı ve kiĢiye hitap eder bir 

tarzda olmalıdır.

6.3.3. Kanal ve Aktarma 

98 

Mesajın alıcıya aktarılmasını sağlayan araç, yöntem ve tekniklerdir. Ortamın özelliği, 

mesajın verici kaynaktan çıktığı gibi alıcıya ulaĢıp ulaĢmamasında rol oynar. ĠletiĢimde kullanılan 

kanal sayısı arttıkça iletiĢimin etkisi de o derecede artar. ĠletiĢimde mesajlar (bilgi, duygu, düĢünce) 

bir aracın kullanılmasıyla aktarılır. Bu araçlar; söz, yazı, resim ve nesne dir. 

6.3.4. Alıcı ve Algılama 

Alıcı, gönderilen bir mesaja hedef olan kiĢidir. Alıcının iĢlevi vericinin karĢıtıdır. Yani 

alıcı, gönderilen mesajı algıladığını ve anladığını göstermelidir. Alıcı bir veya birden çok kiĢi 

olabilir. Belirli veya belirsiz de olabilir. Mesaj alıcıya ulaĢmıĢ ve onun tarafından algılanmıĢ ise 

iletiĢim olayı gerçekleĢmiĢ demektir. 

Algılama mesaj kodlarının cözülmesidir. kiĢilerin algıları seçicidir. ĠletiĢim sürecinde 

alıcılar pasif değildir aksine kendisine gönderilen mesajlar arasından ihtiyaçlarına, beklentilerine ve 

amaçlarına uygun olanları seçerler. 

Mesajın algılanmasında alıcının içinde bulunduğu psikolojik durumun, vericiye ait ön 

yargılarının ve eĢik değerlerinin rolü vardır. Örneğin, düĢman olarak varsayılan bir vericiden gelen 

bir dostluk mesajı alıcı tarafından bir tuzak olarak algılanabilir. Diğer taraftan bir Yayım 

elamanının çiftçiye “topraklarınızdaki H iyonu konsantrasyonu beklenen interpolasyondan sapma 

gösteriyor” Ģeklindeki bir sözü çiftçinin eğitim eĢiğine takılır ve algılanamaz. 


EĢik değerler genelde mesajın alıcıda tepki meydana getirebilmesi için gereken 

minimum vurgu veya maximun nitelik olarak tanımlanabilir. EĢik değerler fiziki olarak duyu 

organlarının yetenekleri ile bağlantılıdır. Kültürel açıdan ise eĢik değerler, alıcının eğitimi ve 

önyargıları ile ilgilidir. Örneğin, alıcı minumum bir desibel altındaki sesleri duyamayabilir. Diğer 

taraftan algılanması belli bir eğitimi gerektiren bilgiler de eğitimsiz bir alıcı tarafından doğru 

biçimde algılanamaz. Bunların dıĢında önyargılar da mesajların anlaĢılmasında önemli bir eĢik 

oluĢturabilirler. 

Geribildirim 

Mesajın bütününün ya da bir bölümünün alıcıya ulaĢıp, alıcının tepkilerinin kaynağa 

dönmesine iletiĢimde geribildirim (veya geri besleme) denir. GörüĢme sürecinde özellikle yanlıĢ 

anlamaların ve uyuĢmazlıkların ortaya çıktığı durumlarda geribildirim daha büyük önem taĢır. 

Geribildirim ile karĢı tarafa, ifadelerin nasıl anlaĢıldığı ve kabul edildiği, kendisinden neler 

istendiği bildirilir. Bu nedenle de, geribildirim yapabilmek belirli becerileri gerektirir ve karĢı 

taraftan gelen geribildirim mesajlarını da her hangi bir savunma davranıĢına girmeden almayı ve 

yorumlamayı zorunlu kılar.

99 

Geribildirimi daha iyi gerçekleĢtirebilmek için; 

� Kesin ifadelerden kaçınmak, 

� KarĢı taraf üzerinde baskı kurmamak, 

� Duyguları dolaylı değil doğrudan ifade etmek. 

� Sen dili yerine ben dili kullanmak, (sen anlamadın yerine, ben anlatamadım) gerekir. 

Tek yönlü iletiĢim iletim olarak adlandırılabilir. Tek yönlü iletiĢimde veya iletimdeyalnızca 

tek yönlü olarak göndericiden alıcıya bir mesaj gönderilir. Bu tip bir iĢlemde geri dönüĢüm yoktur. 

YanlıĢ anlaĢılmaların farkına varılamaz ve mesajların anlaĢılıp anlaĢılmadığı kontrol edilemez. 

Radyo ve TV yayınları tek yönlü iletiĢime örnektir. 

Çift yönlü iletiĢimde ise mesajlar gönderici ile alıcı arasında iki yönlü olarak 

aktarılmaktadır. Bu nedenle yanlıĢ anlamalar oransal olarak azalır. Ama tek yönlü iletiĢime göre 

daha fazla zaman gerektirir. 

ĠletiĢim sürecinde pek çok kırılma noktaları vardır. 

� DüĢündüğümüz ile Söylemek istediğiniz, 

� Söylediğimizi sandığımız ile söylediğimiz, 

� Alıcının duymak istediği ile Duyduğu, 

� Anlamak istediği ile Anladığını sandığı, 

ve anladığı Ģeyler arasında farklar vardır. 

6.4. ĠLETĠġĠMĠ OLUMSUZ ETKĠLEYEN HUSUSLAR 

Hemen hemen her gün baĢarısız bir iletiĢimden kaynaklanan hatalar ve problemler 

gözlemekteyiz. AraĢtırmalara göre, iletiĢim gayretimizin büyük bir bölümü yanlıĢ anlaĢılma, yanlıĢ 

yorumlama, reddetme, ya da çarpıtma gibi durumlarla sonuçlanmaktadır. 

iletiĢimde etkinliğini engelleyen davranıĢlar Ģunlardır: 

Savunuculuk; ĠletiĢimde kiĢilerin kendilerini savunma özelliği arttıkça, iletiĢimdeki verim 

düĢer; savunuculuk azaldıkça, mesajın anlamına ve yapısına daha çok dikkat edilebilir, yanlıĢ 

algılamalardan uzaklaĢılır. Amaç, etkili iletiĢim için uygun ortam olan; açık iletiĢimi sağlamaktır. 

Yargılama; Değerlendirmesi ister olumlu, ister olumsuz olsun, yargılayan kiĢi 

yargılanandan belirli yönlerden kendisini üstün gördüğünden, konuĢanın davranıĢını olumlu ya da 

olumsuz yönde değerlendirir. Böyle bir kiĢiyle konuĢan, gerçek sorununu gizleyerek, olumlu bir 

değerlendirme almak için dinleyicinin onaylayacağı biçimde konuĢur ya da kendini kapar. 

Analizci Dinleme; Dinleyen, konuĢanı konuĢandan daha iyi anladığını ima eder. Bu gibi 

beyin okumalar, karĢınızdakinin savunucu duruma geçmesine neden olur. KonuĢan kiĢi kendini 

yanlıĢ anlaĢılmıĢ, yanlıĢ yorumlanmıĢ gibi hissedebileceği için büyük olasılıkla iletiĢimi keser. 

Tuzak Soru Sormak; Soru, inceleme, gibi yaklaĢımlarda karĢısındakinin ne düĢündüğünü 

anlamaktan çok önyargı, eleĢtiri veya zorunlu çözüm bulunması, düĢüncelerini yönlendirmek, 

tuzak olarak kullanacağı bir yere götürmek amacıyla sorulan sorular, savunuculuğa yol açar. 

ġakaya Vurma; KarĢımızdaki kiĢiyi rahatlatmak için iĢi Ģakaya vurmak, her zaman yararlı 

olmayabilir. Onun sorunlarını ciddiye almadığınız ya da içinde bulunduğu durum karĢısındaki 

duygu ve düĢüncelerini doğal bulmadığınız izlenimi verebilir.

100 

6.5. ĠLETĠġĠMĠ OLUMLU ETKĠLEYEN HUSUSLAR 

Ġlk Ġzlenim; AraĢtırmalara göre, insanlar üzerinde yarattığımız ilk izlenim 30 saniye içinde 

oluĢmaktadır. Ġnsanları kısa sürede yargılamak her ne kadar doğru değilse de ilk izlenim bizim 

elimizde olmadan beynimizin otomatik olarak oluĢturduğu bir düĢüncedir. Genel duruĢ, giyim 

kuĢam, aksesuar ve bulunulan makam gibi öğeler ilk izlenimi etkilerler, bu etki olumsuz da olabilir. 

Ben Dili; Örneğin “sen anlayamadın” gibi sen dili yerine, “ben anlatamadım” diyerek ben 

dilini kullanmak iletiĢimi olumlu etkiler. 

Empati; Empati, kiĢinin kendisini karĢısındakinin yerine koyup onun duygu ve 

düĢüncelerini anlaması ve bu durumu ona iletmesi sürecidir. Empatik dinleme, diğer kiĢi ile aynı 

fikri paylaĢma anlamına gelmez. Ancak empati iletiĢimi olumlu yönde etkileyen bir faktördür. 

Aktif dinleme; KiĢinin her Ģeyi ile kendisini karĢı tarafı anlamaya verdiği bir dinleme 

Ģeklidir. Aktif dinlemede amaç, kiĢiyi yargılamak, geçiĢtirmek değil onun ne demek istediğini 

anlamaktır. Aktif dinlemede, bir taraftan dinleme yapılırken diğer taraftan verilecek cevap veya 

ödenecek fatura düĢünülmez. 

6.6. SÖZLÜ ĠLETĠġĠM 

Sözlü iletiĢim özellikle ses ve dil yoluyla gerçekleĢir. Ses ile ilgili özellikler; yükseklik, 

tonlama, telaffuz, ritim, intonasyon vb. hususlardır. Dil ile ilgili özellikler ise; cümle yapısı, kelime 

grupları, kelime kullanımı, terimler vb. hususlardır. 

Sözlü iletiĢimin sürdürülmesinde iki ana becerinin rolü vardır: KonuĢma ve dinleme. 

KonuĢmanın etkili olmasında birçok faktör rol oynar. Bunlar; KonuĢma ve iĢitme il ilgili fizyolojik 

durum, ses tonu, sözcüklerin seçimi, vurgu, içerik, simgesel dil ve mizahın kullanımı, hız, telaffuz, 

ses perdesi, hedefe yönelik konuĢma, üslup, anlamlılık, zihinsel etkinlik ve kalıplardır. 

Ses tonu: KonuĢmada sesin yüksek veya alçak oluĢu, tonlama, vurgulama, akıcılık, tınlama 

gibi farklılıklar mesajın anlaĢılmasında olumlu veya olumsuz rol oynar. Ses, konuĢanın o andaki 

ruhsal ve zihinsel durumunu yansıtır. Kızgınlık, sevinç gibi duyguları dinleyene aktarır. Ayrıca 

konuĢmada kullanılan farklı ses tonları monotonluğu önler ve konuĢmaya renk verir. 

KonuĢma sırasında, solunum sistemi gerektiği gibi kullanılmalıdır. Bunun için doğru soluk 

almasını öğrenmek gerekir. Sağlıklı solunum ritmiktir. Yani soluk alma ve verme süreleri eĢittir. 

KonuĢma sırasında ise soluk verme süresi, alma süresinden daha fazladır. Etkili bir konuĢmacı 

düzenli ve gürültüsüz soluk almalıdır. Alınan soluğu idareli kullanmak gerekir. 

Etkili sözlü iletiĢimde kullanılan sözcükleri seçerken anlamlarının açık olmasına dikkat 

edilmelidir. KonuĢmalarda teknik sözcükler veya jargon kullanılması farklı alanlardan olan 

kiĢilerin konuyu anlamamalarına sebep olabilir. 

Bir cümlede farklı sözcükler vurgulanarak cümlenin anlamı tamamen değiĢtirilebilir. 

Vurgu. gizli anlamları anlatmak için de kullanılır. Çünkü çok zaman, nasıl söylendiği, ne 

söylendiğinin önüne geçer.

Sözlerdeki Derinlik 

101 

Sözlerin, data, enformasyon, bilgi ve derin bilgi veya hikmet (wisdom) olmak üzere dört 

aĢamalı bir derinliğe sahip olduğu söylenebilir. Bu durum eğitimdeki bilgi alanı aĢamaları 

paralelindedir. 

Data veya veriler iĢlendiğinde enformasyon düzeyinde sözler oluĢturur. Benzer Ģekilde 

enformasyon iĢlendiğinde bilgi, bilgi daha da iĢlendiğinde hikmet veya derin bilgi olarak 

adlandırılabilecek bir söz niteliğine kavuĢur. 

� Data iĢlenmeden anlamlı hiçbir soruya cevap veremez. 

� Enformasyon ne, nerede, ne zaman, kim tarafından, kim için ve kaç paraya gibi kapalı 

uçlu soruları cevaplandırabilen sözcükler dizisidir. 

� Bilgi, nasıl sorusuna cevap verir. 

� Hikmet ise niçin sorusuna cevap verebilecek sözlerdir. 9 

6.7. BEDEN DĠLĠ (Sözsüz ĠletiĢim) 

Beden Dili “Sözsüz iletiĢim” olarak da adlandırılan bir iletiĢim yöntemidir. sözsüz 

iletiĢim bazen tek baĢına mesaj verdiği gibi, bazan da sözlü ifadelerimize eĢlik eden, onları 

tamamlayan ve destekleyen bir iĢlevi vardır. Duyulan bilgilerin doğruluk derecesini test etme 

iĢlevini de görür. Verilen bilginin doğruluğu “sözsüz iletiĢim kanalıyla” daha iyi takdir edilir. Bu 

yüzden de konuĢan kiĢinin uyumsuz davranıĢları dinleyende güvensizlik hissi yaratır. Farklı 

ortamlardan gelen kiĢiler arasındaki iletiĢim daha zordur. Zira farklı kültürler kendilerine özgü 

ifade formlarına ve vücut hareketlerine sahiptirler. Ġnsan karĢısındakinin farklı iĢaretlerini anlamak 

için bunları tanımak zorundadır. 

Beden dili aslında insanların ne demek istedikleri konusunda, dünyada konuĢulan dillerdeki 

tüm sözcüklerden daha fazla Ģey anlatır. KonuĢurken beden tarafından gönderilen sinyallerin çoğu 

biz farkında olmadan dıĢ dünyaya mesaj verir, ön yargılar oluĢturur, mesajlarımızı güçlendirir, 

destekler veya bazen onların yerine kullanılır. 

Bedenimiz KonuĢuyor 

Ġnsanlar konuĢarak anlaĢmayı geliĢtirmeden önce, beden dili ile anlaĢırlardı. Tüm insanlık 

tarihinin iletiĢim baĢlangıcı olarak kabul edilen beden dili, duygu ve düĢüncelerimizin 

yansımasıdır. Ġnsanlar beden dili aracılığıyla duygularını, düĢüncelerini, isteklerini, ve ruhsal 

zenginliklerini diğer insanlarla paylaĢırlar. 

Yüz yüze kurulan iliĢkide; 

� Sözcükler % 10, 

� ses tonu % 30, 

� beden dili % 60 önem taĢır. 

Buradan da anlaĢılacağı gibi sözel mesajlardan daha çok beden dili ile iletiĢim kurulur. 

9 http://www.systems-thinking.org/dikw/dikw.htm, Gene Bellinger, Durval Castro, 

Data, information, knowledge and wisdom,

102 

Ġnsanlar ana dillerinden baĢka bir dili öğrenmek için, zaman ve enerji harcarlar. Yabancılar 

dili iyi öğrendikleri ölçüde kendilerini daha iyi ifade ederler. Ancak temel dilleri olan ve iletiĢimin 

de temelini oluĢturan beden dilini anlamak için zaman harcamazlar. Oysa hiç kimse beden dilinin 

ifadelerinden kaçmayı baĢaramaz. Bu nedenle bu dili öğrenmeye çalıĢmak baĢarılı iletiĢim kurmak 

için çok faydalıdır. Böylelikle insanlar kendi dünyalarını yansıtma biçimleri ve iletiĢim kurdukları 

kiĢilerin iç dünyalarıyla ilgili önemli bilgilere sahip olabilirler. 

Aslında her insan, beden dili hakkında bildiğini düĢündüğünden çok daha fazlasını bilir, 

ancak genellikle bunun farkına varmaz. Beden dili kelimelerden çok daha kolay anlaĢılır. Ġnsanlar 

hayatları boyunca çoğunlukla farkında olmaksızın günlük beden dilini son derece etkili olarak 

kullanırlar. Ancak bedenin, kelimelerin kontrol edildiği Ģekilde kontrol edilmesi zordur. Bedenimiz 

olaylara ve durumlara karĢı kendiliğinden tepkiler verir. Duygu ve düĢüncelerimizi kelimelerin 

ardına saklamak belki mümkündür, ama beden dilimizi gizlememiz çoğu kez mümkün olmaz. 

Beden dili bir bütün olarak incelenmelidir. KiĢinin içinde bulunduğu ruhsal durum, dıĢ 

faktörler göz önünde bulundurularak ifadeler değerlendirilmelidir. Bir tek harekete bakarak kiĢiler 

hakkında bir yargıya ulaĢmak çoğu zaman yanıltıcı olabilir. Örneğin, soğuk bir havada otobüs 

bekleyen kollarını kavuĢturmuĢ bir kiĢi, bu hareketi muhtemelen üĢüdüğü için yapmıĢtır. Kol 

kavuĢturma engeline bakılarak kiĢi kendini iĢletiĢime kapatmıĢ yargısına varmak doğru olmaz. 

Kültür Beden Dilini Etkiler 

Farklı kültür gruplarına girdikçe sözsüz iletiĢim mesajlarının ayrıntılarını değerlendirmek 

zorlaĢır. Grupların sessiz dillerini anlamak için önemli ölçüde bilgilenmeye ihtiyaç vardır. Bunun 

için o insanların kültürünü, iliĢkilerini, iletiĢimlerini ve dünyaya bakıĢlarını tanımak gerekir. 

Kültür, tarih boyunca insanın doğayla ve insanla iliĢkilerinde ortaya çıkan problemlerinin ve 

zorlanmalarının çözüm biçimidir. Diğer bir deyiĢle kültür, belirli insan topluluklarının ihtiyaçlarını 

karĢılamak amacıyla meydana getirdiği maddi ve manevi unsurların tümüdür. 

Beden dili iliĢkilerimizde kültürel farklar vardır. Örneğin, Japonya‟da alıĢ-veriĢ merkezine 

giren bir Türk , göz göze geldiği her mağaza görevlisinin önünde yerlere kadar eğilmesini hayretle 

izler ve belki de bir süre kendisiyle nasıl bir iliĢki kurulmak istendiğini anlayamaz. Veya çoğu 

ülkede dur anlamına gelen bir el iĢareti bir baĢka ülkede küfür anlamında olabilir. 

ĠletiĢim mesajlarını biraz daha ayrıntılı incelersek, insanın kendi kültüründen kopmasının 

ne kadar zor olduğunu görürüz. ĠletiĢimde kaynağın mesaja yüklediği anlam içinde, kendi 

kültürünün dünyayı algılayıĢ biçimi ve o kiĢiye ait bireysel bütünlük vardır. Ġnsanın beden dilini 

kullanımı içinde yaĢadığı ailenin ve toplumun değerleri ile etkileĢim içindedir. 

Beden dilindeki benzer ifadeler canlılığı ve iç dengeyi korumaya dönük temel psikolojik 

durumlarla ilgilidir. Korku, kızgınlık, hüzün, nefret, mutluluk, dikkat, ilgi, uyku, gerginlik, 

Ģiddet bu durumların en belirgin olanlarıdır. Bu genel durumların dıĢında kültüre özgü ve o 

toplumu belirleyici beden dili özelliklerinin bir baĢka toplum tarafından kısa bir sürede 

benimsenmesi mümkün olmaz.

103 

Bu konuda yabancı ülkelerle ilgili bazı örnekler verebiliriz; Avrupa‟ya veya Uzak Doğu‟ya 

yapılan turistik gezilerde, bazı iletiĢim biçimleri bu ülkeyi gezen insanlarda etki yaratıp takdirle 

karĢılanır ve yapılan sohbetlerde, karĢılaĢılan insanların belirli özelliklerinden övgü ile söz edilir. 

Ancak övgü ile söz edilen bu iletiĢim biçiminin kendi toplumunda uygulamasını kimse önermez. 

Gerçekten de böyle değiĢimler beğenilse ve istense de gerçekleĢemez. Çünkü bir baĢka topluma ait 

geleneksel kültür, ödünç alınarak yaĢanamaz. Kültürel değiĢimler çok uzun süreçlerde gerçekleĢir. 

Beden Dilinin Önemi 

Beden dilinden bahsederken madalyonun iki yüzü vardır. Ġlki kiĢinin kendi beden dilidir. 

Eğer kullanılan kelimeler beden diliyle aynı mesajları vermiyorsa bu, doğru iletiĢim kurmak 

açısından vakit kaybıdır. Kendi beden dili ile verdiği mesajların ne anlama geldiğini bilmek 

profesyonel yaĢamda etkili iletiĢim kurabilmek için çok önemli bir avantaj sağlayacaktır. 

Böylelikle olumsuz sinyalleri engellemek için hareketler kontrol altına alınabilir. 

Madalyonun diğer yüzü ise sizi dinleyen yani, izleyenlerin beden dilidir. KiĢilerle iletiĢim 

kurarken karĢınızdakinin beden dilinin verdiği mesajları doğru yorumlamak size iletiĢimin ve 

yapılan iĢin yönünü değiĢtirebilme yeteneği kazandırır. 

Ġlk Ġzlenim Önemlidir 

KarĢı karĢıya gelen iki kiĢi arasındaki ilk etkileĢim, iletiĢim sürecinin önemli bir 

belirleyicisidir. Bu etkiyi yaratan faktörler, karĢılaĢan kiĢilerin beden dilinden, kullandığı 

kelimelere ve kiĢinin taĢıdığı bütün aksesuarlardan, içinde bulunduğu fiziksel ortam nesnelerine 

kadar geniĢ bir dağılım gösterir. ĠĢte bütün bu faktörlerin bileĢkesi “algılayan kiĢinin” değerlerinde 

bir yer bulur ve o çerçeve içerisinde yorumlanır. 

Algılayanın kiĢisel özellikleri ve toplumsal normları ile kalıplaĢmıĢ olan yargılar, etkileĢim 

verilerine bağlı olarak iletiĢimin ilk anında bir karar verdirir ve insan karĢısındaki kiĢiye zihninde 

bir etiket yapıĢtırır. Bu olumlu veya olumsuz olabilir. 

Beden Dili Topluluğu Etkiler 

Ġnsan bilerek ya da bilmeyerek yaptığı hareketlerle sadece karĢısındaki kiĢiyi değil, büyük 

toplulukları bile etkileyip yönlendirebilir. Bu konuda yapılan araĢtırmalar ĢaĢırtıcı sonuçlar 

vermiĢtir. Eğitim semineri gibi topluluk önünde yapılan konuĢmalarda, aynı konu hemen hemen 

aynı kelimelerle anlatıldığı halde, bazı seminerlerde dinleyicilerin olumlu katılımı olduğu halde, 

bazı seminerlerde dinleyicilerin sessiz kaldıkları ve verilmek istenen temel mesaja karĢıt görüĢleri 

ısrarla savundukları gözlenmiĢtir. Sebepleri araĢtırıldığında bunun konuĢmacının beden dilinden 

kaynaklandığı anlaĢılmıĢtır. Belirli bir mesajı verip, dinleyicilere konuyla ilgili soru ve katkıları 

Resim 3‟ deki gibi sorulduğunda topluluğun konuya olumlu yaklaĢtığı, Resim 4‟ deki gibi 

sorulduğunda ise topluluğun suskun kaldığı ve direnç gösterdiği tespit edilmiĢtir.

Resim 1. Güvenli 

bir kiĢinin, görünüĢü 

Resim 3 Dinleyicilerin 

katılımını kolaylaĢtıran 

beden duruĢu 

104 

Resim 2. Çekinden, 

bir kiĢinin görünüĢü 

Resim 4. Dinleyicilerin 

katılımını zorlaĢtıran 

beden duruĢu

DavranıĢımız Ġç Dünyamızı Etkiler. 

105 

Ġnsanlar büyük çoğunlukla içlerinden geldiği gibi davrandıklarını düĢünürler. Oysa yakın 

zamanda yapılan araĢtırmalar, insanların hissettikleri gibi davranmaktan çok, davrandıkları 

gibi hissettiklerini ortaya koymuĢtur. Canı sıkılan bir insanın kaĢları çatık, yüzü asık, omuzları 

düĢüktür. Hepimiz sık sık sebepsiz bir can sıkıntısı yaĢarız. Oysa çoğu kez kaĢlarımızı çattığımız, 

yüzümüzü astığımız ve omuzlarımızı düĢürdüğümüz için canımızın sıkıldığını düĢünmeyiz. Ġnsan 

nasıl davranırsa, bir süre sonra beden kimyasında meydana gelen değiĢiklikler sebebiyle o yönde 

duygular yaĢamaya baĢlar. Sıkıntılı bir insan gibi davranmak iç sıkıntısının artmasına sebep olur. 

6.7.1. Beden Dilinin Unsurları 

� Genel görünüm (yürüyüĢ tarzı, duruĢ, giyim, bakım, makyaj ve aksesuarlar) 

� Jestler ve Mimikler 

� Mekan Kullanımı ve Mesafe 

� Bedenin Kullanımı; 

Göz Hareketleri, 

BakıĢlar, 

BaĢın Kullanımı , 

El, Kol ve Parmak Hareketleri, 

Bacakların kullanılıĢı 

� Oturma Düzeni; Seçilen Yer, Oturma Düzeni, Masa Kullanımı 

6.7.1.1. Genel görünüm 

yürüyüĢ tarzı, duruĢ, giyim, bakım, makyaj ve aksesuarlar genel görünümün unsurlarıdır ve 

ilk izlenim ve önyargıların oluĢmsında önemli rol oynar. 

6.7.1.2. Jestler ve Mimikler 

Jestler ve mimikler diğer kiĢilere görsel sinyaller gönderen hareketlerdir. Bizim bir jestten 

söz edebilmemiz için yapılan hareketin bir baĢkası tarafından görülmesi ve yaĢadığımız duygu ve 

düĢünceyle ilgili bir bilginin karĢımızdaki kiĢiye iletilmesi gereklidir. 

Jestler, el, kol, baĢ, gövde, ayak ve bacakların kullanımı ile oluĢan mesajlardır. 

Mimikler, yüz kaslarının anlatım amaçlı kullanımı ile oluĢan mesajlardır. 

Jest ve mimikler "esas" ve "ikincil" olarak ayrılır. 

Esas jest ve mimikler, düĢünce ve duygularımızı destekleyen, onları somutlaĢtıran 

hareketlerimizdir. Örneğin, sohbet sırasında göz kırpma, baĢ sallama, kolları açma gibi iĢaret ve 

hareketler iletmek istediğimiz ve programladığımız bir mesajı içeren jestlerdir. 

ikincil jest ve mimikler, kendiliğinden meydana gelen ve hiç beklemediğimiz bir anda bizi 

yakalayan esneme ve hapĢırma gibi, esas olarak anlatıma katkıda bulunmayan ve kendiliğinden 

refleks olarak ortaya çıkan olgulardır. 

Temel anlatım mimikleri, yapılan kültürler arası çalıĢmalara göre bütün kültürlerde 

aynıdır. AĢağıda resim 5 te görülen fotoğraflardaki mimikler dünyanın her yerinde aynı Ģekilde 

tanımlanmaktadır.

Resim 5. Temel anlatım mimikleri 

6.6.3. 3. Mekan Kullanımı 

106 

Mutluluk Korku Öfke Hayret Üzüntü 

Bölge, kiĢinin kendi vücudunun uzantısıymıĢ gibi benimsediği bir alan veya boĢluktur. 

Vücudun etrafındaki bu boĢluğa müdahale edildiğinde insanlar tepki verir. Mesafe beden dilinin 

unsurudur ve kiĢi bu mesafeyi kullanarak karĢısındakilere birtakım mesajlar verebilir. 

Ġnsanın kendisiyle taĢıdığı portatif bir hava kabarcığı var gibidir ve bu kabarcığın 

büyüklüğü yetiĢtiği bölgedeki nüfus yoğunluğuyla iliĢkilidir. Örneğin, Japonlar kalabalığa 

alıĢıkken baĢkaları geniĢ açık alanlara alıĢıktırlar ve mesafeyi korumayı severler. 

Bölge Mesafeleri 

� Mahrem Bölge (0-25 cm): KiĢiler bu bölgeyi kendi mallarıymıĢ gibi benimsedikleri 

için tüm bölgeler arasında en önemli olanı "mahrem bölge"dir. Sadece kiĢiye duygusal 

olarak yakın olanların bu bölgeye girmesine izin verilir. 

� KiĢisel Bölge (25-100 cm): Bu bölge kokteyl, yaĢ günü partisi ve piknik gibi sosyal 

etkinliklerde ve arkadaĢ toplantılarında baĢkalarıyla aramızdaki mesafedir. 

� Sosyal Bölge (100-250cm): Yabancılarla, örneğin evimizde tamirat yapan tesisatçı 

veya doğramacı, postacı, bakkal, iĢyerindeki yeni eleman ve çok iyi tanımadığımız 

kimselerle aramızdaki mesafedir. 

� Genel (Ortak) Bölge (250 +): Yol, park gibi ortak kullanılan alanlarda ve kalabalık bir 

gruba hitap ettiğimizde paylaĢtığımız mesafe, ortak bölgedir 

ġekil 18. Mekan kullanımında Bölge Mesafeleri 

Tiksinti

6.7.1.3. Bedenin Kullanımı 

Göz Hareketleri 

107 

Birisi dürüst değilse veya bir Ģeyler gizliyorsa bakıĢları bizimkilerle, iletiĢim kurulan 

toplam zamanın üçte birinden daha az oranda karĢılaĢacaktır. 

BakıĢlarınız, karĢınızdakinin bakıĢlarıyla toplam zamanın üçte ikisinden daha uzun süreyle 

karĢılaĢıyorsa, bunun anlamı Ģunlardan biridir; birincisi sizi çok ilginç veya çekici buluyordur; 

ikincisi de size karĢı saldırgan bir tavrı vardır. 

Buna ek olarak gözbebekleri de büzüĢüyorsa sözel olmayan bir meydan okumada 

bulunuyor olabilir. 

BaĢka birisiyle iyi bir iliĢki kurmak için iletiĢim kurulan toplam zamanın yüzde 60-70´inde 

onunla göz göze gelmeniz gerekir. 

Göz Hareketlerinin Dili 

gözler yalan söylemez. Vücudun odak noktası olduklarından ve gözbebekleri de bağımsız 

hareket ettiğinden gözler tüm iletiĢim iĢaretleri arasında en açıklayıcı ve doğru bilgileri verir. 

Belli ıĢık durumlarında, kiĢinin ruh hali ve tavrı olumludan olumsuza veya olumsuzdan 

olumluya geçerken gözbebekleri küçülür veya büyür. Heyecanlanan birisinin gözbebekleri dört 

katına çıkabilir. Tam tersine kızgın, olumsuz bir ruh hali gözbebeklerinin “minik boncuk gözler” ya 

da “yılan gözler” olarak bilinen Ģekilde küçülmesine yol açar. 

Heyacanlı 

göz 

ġekil 19. a. Göz bebekleri ve Ruh Halleri 

Uzman kağıt oyuncularıyla yapılan deneylerde rakipleri koyu renk gözlük taktığında 

oyuncuların daha az el kazandıkları görülmüĢtür. Örneğin, bir poker oyununda rakibine dört as 

gelmesi durumunda, uzman onun gözbebeklerindeki hızlı büyümeyi bilinçli olmadan fark edecek 

ve bu elde oyunu yükseltmemesi gerektiğini hissedecektir. 

Kızgın göz 

KarĢılaĢtığımız en sinir bozucu insanlardan bazıları konuĢurken gözle dıĢarıda bırakma 

hareketini kullananlardır. Bu hareket bilinçsizce yapılır ve o kiĢinin sizden sıkılması veya artık 

ilgilenmemesi ya da kendini sizden üstün görmesi nedeniyle sizi görmemeye çalıĢmasından oluĢur. 

ġekil 19. b. Muhatabı dıĢarıda 

bırakan bakıĢ

BaĢ Hareketleri 

Üç temel baĢ pozisyonu vardır. 

108 

Nötr; baĢ yukarıda olup duydukları konusunda nötr bir tavra sahip birisinin pozisyonudur. 

BaĢ genellikle hareketsiz olup ara sıra ufak eğilme hareketleri yapabilir. Bu konumda eli yanağa 

götürme değerlendirme hareketleri sık kullanılır. 

Ġlgilenen; Kafa bir yana doğru eğildiğinde bu kiĢinin ilgilenmeye baĢladığı anlamına gelir. 

Hayvanlar kadar insanların da bir Ģeyle ilgilenmeye baĢladıklarında baĢlarını yana eğdiklerini ilk 

fark edenlerden biri Charles Darwin'di. Bir satıĢ sunuĢu veya bir konuĢma yapıyorsanız 

dinleyicilerinizin bu hareketi yapıp yapmadıklarına bakın. BaĢlarını yana eğip eli çeneye götürme 

değerlendirme hareketlerini yaparak öne eğildiklerini görürseniz onlara ulaĢabiliyorsunuz demektir. 

EleĢtiren; BaĢ, aĢağıya eğikken tavrın olumsuz hatta yargılayıcı olduğunu gösterir. 

EleĢtirel değerlendirme hareket gruplarında genellikle baĢ aĢağıya eğiktir ve karĢınızdakinin baĢını 

kaldırmasını veya yana eğmesini sağlayamazsanız bir iletiĢim sorunuyla karĢı karĢıya 

kalabilirsiniz. Topluluk önünde konuĢan birisi sık sık tamamı kafası aĢağıya eğik ve kolları 

göğsünde kavuĢturulmuĢ kiĢilerden oluĢan dinleyici gruplarıyla karĢılaĢabilir. 

ġekil 20-21. KarĢıdakinin bakıĢını denetleyebilmek için kalem kullanımı 

Birisine kitaplar, Ģemalar, grafikler vs. kullanarak görsel bir sunuĢ yapıyorsanız bakıĢlarını 

nasıl denetleyeceğiniz önemli olabilir. AraĢtırmalar beyne iletilen bilgilerin % 87' sinin gözler, 

%9'unun kulaklar ve %4'ünün de diğer duyular aracılığıyla iletildiğini göstermiĢtir. Örneğin, siz 

konuĢurken karĢınızdaki görsel sunuĢunuza bakıyorsa ve söylediklerinizi gördükleriyle doğrudan 

iliĢkili değilse mesajınızın sadece yüzde 9'unu özümseyecektir. 

Mesajın görsel sunuĢunuzla ilgili olması durumunda görsel sunuĢa bakıyorsa 

söylediklerinizin sadece yüzde 25-30'u ona ulaĢacaktır. BakıĢları azami Ģekilde kontrol edebilmek 

için görsel sunuĢu göstermek için bir kalem veya iĢaret çubuğu kullanın ve aynı zamanda 

gördüklerini sözlü olarak ifade edin (ġekil 20) 

Ardından kalemi görsel sunuĢtan kaldırarak onun ve sizin gözlerinizin arasında tutun 

(ġekil.21). Bu hareket mıknatıs varmıĢçasına baĢını yukarıya kaldırmasını sağlayacak ve böylece 

söylediklerinizi görecek ve duyacaktır.

Eller, Kollar Ve Parmaklar 

ġekil 22. Saldırgan avuç konumu 

109 

ġekil 22 avuç yumruk Ģeklinde kapalıdır ve ileriye uzatılan parmak konuĢanın dinleyicisini 

figüratif olarak dövdüğü sembolik bir copa dönüĢür. Ġleriye uzatılan parmak özellikle konuĢma 

temposuna göre hareket ettirildiğinde bir konuĢmacının konuĢurken kullanabileceği en rahatsız 

edici hareketlerden biridir. 

ġekil 23. Olumlu beklenti ifade eden el hreketi 

Ellerini ovuĢturmak insanların olumlu beklentilerini belirtir. 

KiĢinin ellerini ovuĢturma hızı beklenen olumlu sonuçların kimin yararına olacağını 

düĢündüğünü gösterir. Örneğin, bir ev almak istediğinizi ve emlakçıya gittiğinizi varsayalım. Nasıl 

bir ev istediğinizi dinledikten sonra emlakçi ellerini hızlı hızlı ovuĢturarak 'Tam size göre bir yerim 

var!' der. Emlakçi sonucun sizin için olumlu olmasını beklediğini göstermiĢtir. 

ġekil 24. yumruklar saldırganlık göstergesi ġekil 25. Memnuniyetsizlik gösteren duruĢ 

Bacak bacak üstüne atma hareketinin kavuĢturulmuĢ kollarla bir araya geldiği durumda 

(ġekil 25) kiĢi konuĢmadan çekilmiĢ demektir.

7.3.4.5. El SıkıĢma 

110 

Güvenli el sıkıĢma Dostça el sıkıĢma Güvensiz el sıkıĢma 

Resim 6. KiĢinin hoĢlanmadığı 

bir durumu ifade hareketi 

Resim 8. Savunulan fikirdeki 

kararlılığın ifadesi 

Resim7. Daha çok hava alma 

ihtiyacı ve sıkıntı ifadesi 

Resim 9 ġiddetli bir reddediĢ ifadesi

6.7.1.4. Oturma Düzenleri 

Seçilen Yer 

111 

Bir odaya girdiğimiz zaman seçtiğimiz yer kendimize olan güvenimiz ve o mekan içinde 

bulunanlar arasında kendimizi nerede gördüğümüz konusunda fikir verir. 

Yapılan araĢtırmalar, odaya girdiklerinde kapıya yakın koltuk veya sandalyeye oturanların 

özgüvenleri düĢük kimseler olduğunu ortaya koymuĢtur. Kapıya yakın bir koltuğa oturmak aynı 

zamanda kiĢinin kendisini diğer kiĢilerden daha az değerli ve az önemli gördüğünün iĢaretidir. Bu 

kiĢilerin oturma biçimleri incelendiğinde de, çoğunlukla sandalye veya koltuğun ucuna oturmak, 

kalkmaya hazır olmak gibi düĢük özgüvenin diğer belirtileri de bulunmuĢtur. 

Buna karĢılık girdikleri odada ev sahibine veya merkeze yakın yer seçenlerin özgüvenleri 

yüksek ve kendilerinden hoĢnut kimseler oldukları ve bu kimselerin aynı zamanda koltuklarını ve 

sandalyelerini dolduracak biçimde oturdukları görülmüĢtür. 

Ön sıralarda, özellikle en ön sırada, insanlar kendilerini savunmasız ve çıplak 

hissetmektedirler. Ġnsanın önündeki koltuk ve diğer dinleyiciler doğal bir korunma yaratır ve güven 

duygusu verir. BoĢ bir salonda dinleyiciler orta sıralardan baĢlayarak salonu doldururlar. 

Oturma Düzeni 

Oturmak için seçilen yer ve oturan kiĢiler arasındaki mesafe sözsüz bilgilerle dolu olan çok 

değerli iĢaretler verir. Hemen herkes bir restorana girdiği zaman sırtını duvara verebileceği bir 

masaya oturmak ister. Ġnsanlar içgüdüsel olarak savunmasız olan sırtını güvene almak ister. 

Yapılan araĢtırmalar, restoran, bar, kafeterya gibi yerlerde sırtını hareket eden bir topluluğa 

dönerek oturanların solunumlarının sıklaĢtığını, kalp vurum sayılarının arttığını, kan basınçlarının 

yükseldiğini ortaya koymuĢtur. Eğer kiĢinin arkasında sokak veya bahçeye açılan cam veya kapı 

varsa, kiĢinin duyduğu rahatsızlık ve gerginlik artmaktadır. 

Bu bilginin, önemli kararların verileceği yemekli toplantılar sırasında büyük bir değeri 

vardır. Böyle yemekli bir toplantının düzenlenmesi durumunda, ev sahibinin masanın konumu ve 

konukların oturma düzeni konusuyla verilen bilgiler doğrultusunda ilgilenmesi, iĢi rastlantıya veya 

Ģef garsonun kontrolüne bırakmaması yerinde olur. 

KarĢı KarĢıya Oturmak 

KarĢı karĢıya oturmak genellikle rekabeti ifade eder. Ġster bir fikir çerçevesinde, ister bir iĢ 

iliĢkisinde olsun, karĢı karĢıya oturmak, tıpkı bir satranç maçında ya da iskambil oyununda olduğu 

gibi masadan bir galip bir de mağlup çıkacağını düĢündürür. 

A 

B 

ġekil 26. Rekabeti Belirten 

oturma Düzeni

112 

Muhatabını masasının karĢısına oturtmak amirce bir tavırdır. Eğer verilecek bir emir, 

yapılacak bir uyarı varsa, bu oturma biçimi uyarı veya emrin Ģiddetini artırır. ÇağdaĢ bir 

yöneticinin, iletiĢim için geçerli olan ilkenin, yönetim için de geçerli olduğunu unutmamasında 

yarar vardır. "Yönetim insanlara rağmen olmaz, insanlarla birlikte olur" 

90° lik Açıyla Oturmak 

ĠĢbirliğini sağlamak amacıyla kurulan bir iliĢki içinde uygun olan, oturan kiĢiler arasında 

90° lik bir açı oluĢturacak biçimde yanlamasına oturmaktır. Böylece kiĢinin karĢısındakini, 

çıkarları kendisiyle çeliĢen biri olarak değil, bir problemi birlikte çözecek kiĢi olarak algılaması 

mümkün olur. 

B 

Yanlamasına oturma düzeni arkadaĢça ve dostça iliĢki kurmaya imkân verir. Bu Ģekilde 

oturanlar arasında hem göz teması kurma imkânı olur, hem de kiĢiler masanın koruyucu 

özelliğinden yararlanarak kendilerini rahat hissederler. Buna ek olarak 90° lik açıyla yanlamasına 

oturan kiĢiler fikir alıĢveriĢinde bulunabildikleri gibi kendi çizgilerini de koruyabilirler. 

Bu oturma biçimi bazılarınca demokratik oturma düzeni olarak adlandırılır. ĠĢ görüĢmeleri 

için de en uygun oturma düzeni budur. Böylece o kiĢinin, üzerinde büyük bir baskı hissetmeden 

kendi görüĢlerini ortaya koymasına imkân sağlamıĢ olursunuz. 

Yan Yana Oturmak 

ġekil 27. Rekabeti ortadan kaldıran ve 

iĢbirliğini artıran oturma düzeni. 

Bir arkadaĢınıza iĢiyle veya çocuğunuza dersiyle ilgili yardım edeceğinizi düĢünün. Nereye 

oturursunuz? Seçeceğiniz yer büyük bir ihtimalle onun yanındaki sandalye olacaktır. 

Yan yana oturan ve hafif birbirlerine dönük olan iki kiĢi, büyük bir ihtimalle bir probleme 

karĢı ortak bir yaklaĢım içindedirler. Bu düzen özel ders vermede kullanılan düzendir. 

Benzer bir Ģekilde üç veya dört kiĢinin yan yana oturması, birbirlerine güven, dıĢ dünyaya 

karĢı ortak bir cephe oluĢturmak anlamına gelir. Ancak unutmamak gerekir ki, yaĢ veya statü 

olarak daha geride olan kiĢinin bu oturma biçimine doğrudan teĢebbüs etmesi risk taĢır. 

A 

B 

A 

ġekil 28. ĠĢbirliğini en üst düzeye 

çıkartan oturma düzeni.

113 

Çapraz Oturmak 

Bir restoranda veya kitaplıkta boĢ masa yoksa tek kiĢinin oturduğu dikdörtgen bir masanın 

neresine oturursunuz? Büyük bir ihtimalle, ġekil 29'de görüldüğü gibi uzun kenarın diğer ucuna.. 

A 

Ġnsanlar ilgi duymadıkları ve iliĢki kurmak istemedikleri kiĢilerle çapraz ve mümkün 

olduğu kadar uzak oturur ve böylece aynı zamanda göz teması imkânını da azaltmıĢ olurlar. 

Masanın Önemi 

Bir iĢyerinde masa otoriteyi temsil eder. Masa karĢısında durmak veya oturmak insanlarda 

rahatsızlık yaratır. 

Bazı durumlarda kiĢi karĢısındakine üstünlüğünü hissettirmek isteyebilir. O takdirde 

amacına ulaĢması açısından masanın arkasında oturarak araya bir mesafe koymak uygundur. Ancak 

birçok durumda istenen sonuçları elde etmek için insanlarla iĢbirliği içinde olmak gerekir. Bu 

sebeple de masanın bize sağladığı rahatlığın, karĢımızdaki kiĢiyi bizden uzaklaĢtırabileceğini ve 

elveriĢli iĢbirliği ortamının oluĢmasını zorlaĢtırabileceğini hatırlamak yararlı olur. 

Yuvarlak Masa: Oturma düzeni denince akla ender olarak bir yuvarlak masa gelir. 

Yuvarlak masa, katılanlar arasında eĢitliği çağrıĢtırır. Hem BirleĢmiĢ Milletler, UNESCO gibi batı 

kültürünü yansıtan, hem de OPEC gibi doğu kültürünü yansıtan örgütlerin toplantılarında ve çeĢitli 

uluslararası toplantılarda yuvarlak masa kullanılmaktadır. 

B 

Tarihte toplantılarını yuvarlak masada yaptığı bilinen ilk yönetici Kral Arthur'dur. 

ġövalyelerini yuvarlak bir masa (round table) etrafında toplayan Kral, böylece onlara eĢit güç ve 

değer verdiğini göstermek istemiĢtir. 

ġekil 29. ĠliĢkiyi en alt düzeyde 

tutmayı amaçlayan oturma düzeni. 

ġekil 30. Yuvarlak masa 

çevresinde güç dağılımı

114 

ġekil 30'da gücü temsil eden kiĢinin (ġekilde baĢta Oturan) sağında oturan solunda oturana 

göre daha üstün konumdadır. KarĢı konumda oturan kiĢi ise ikinci derecedeki güç merkezidir. 

Grup lideri yüzünü kapıya döner ve büyük bir ihtimalle arkasında duvar veya cam vardır. 

Arkası kapı olan bir oturuĢ biçimi, bir lidere uyan oturma konumu değildir. 

Dikdörtgen Masa: Dikdörtgen masalarda da oturanların güç ve statüleri açısından benzer 

bir durum söz konusudur. Gücü temsil eden kiĢi kapıya yüzü dönük olarak ve masanın baĢına 

oturur. Sağı ve solunda kendisine en yakın kiĢiler yer alır. Merkezden uzaklaĢtıkça güç azalır. Tam 

karĢıda ise yuvarlak masada olduğu gibi ikinci derecedeki güç merkezi yer alır. 

Buraya kadar anlatılanlardan insanların bir masa çevresinde birbirlerine göre yerleĢme 

durumlarının onların birbirleriyle olan geçmiĢ iliĢkilerinden kaynaklandığını eğer ilk defa 

karĢılıyorlarsa gelecekteki iliĢkilerini etkileyebileceğini gördük. Bu sebeple özellikle iĢ hayatında 

kullanılan masaların ve bu masalara oturma biçiminin ne kadar büyük önem taĢıdığı kendiliğinden 

ortaya çıkmaktadır. 

Büyük çoğunlukla yeterince dikkat edilmeyen ve önemsiz bir ayrıntı gibi görülen oturma 

düzeninin taĢıdığı önemin farkında olmak ve masa çevresinde yer alacak kiĢilerin konumlarını 

belirlemek ev sahibine veya davet sahibine düĢer. Ev veya davet sahibi konuklarını masa çevresine 

bilinçli bir Ģekilde yerleĢtirirse, istediği sonucu alma Ģansı yükselir. 

ġekil 31: Dikdörtgen masa 

çevresinde güç dağılımı

7.1. GĠRĠġ 

115 

7. BÖLÜM 

SUNUġ TEKNĠKLERĠ* 

SunuĢ bir topluluğa görsel, iĢitsel vb. araçlarla belirli bilgi duygu ve düĢünceleri 

düzenli bir biçimde aktarma iĢlemidir. Bir topluluk karĢısında konuĢma pek çok kiĢi için korkulu 

bir rüyadır. Bazen içbir neden olmadığı hâlde geçici bir hafıza kaybı olur. 

Toplumun kiĢilerde en çok takdir ettiği yeteneklerden biri, bireylerin grup karĢısında etkili 

ve güzel konuĢmasıdır. BaĢarılı konuĢmacıların çoğu doğuĢtan bu yetenekle dünyaya 

gelmemiĢlerdir. Ġyi birer konuĢmacı olmayı öğrenmiĢlerdir 

7.1.1. Öğrenme Türleri 

7.1.2. Görsel Öğrenme 

Görme duyularını lider duyu olarak tercih edenler konuĢmalarında ağırlıklı olarak, 

görmekle ilgili kelimeleri kullanırlar. (gösterebilirim, bakınız, görüldüğü üzere vs.) Öğrenmeleri 

görsel olan kiĢilere broĢür, fotoğraf, afiĢ, sinema yazı, slâyt gibi materyaller kullanılmalıdır. 

7.1.3. ĠĢitsel Öğrenme 

ĠĢitme duyularını lider duyu olarak tercih edenler konuĢmalarında ağırlıklı olarak, 

duymakla ilgili kelimeleri kullanırlar. (Anlatabiliyor muyum? Duydunuz mu? vs.) Öğrenmeleri 

iĢitsel olan kiĢilere müzik, megafon, radyo gibi sözel araçlar ağırlıklı olarak kullanılmalıdır. 

7.1.4. Dokunsal Öğrenme 

Dokunma duyularını lider duyu olarak tercih edenler konuĢmalarında ağırlıklı olarak, 

dokunmakla ilgili kelimeleri kullanırlar. (Sıcak ortam, buz gibi, Sert, yumuĢak, keskin, makul, vs.) 

Öğrenmeleri dokunsal olan kiĢiler maket ve uygulama gibi araç ve metotlar kullanılmalıdır. 

Birçok araĢtırmanın sonucu göstermektedir ki; 

� Okuduklarımızın .….. %20‟ sini 

� Duyduklarımızın .….. %30‟ unu 

� Gördüklerimizin …… %40‟ ını 

� Söylediklerimizin ….. %50‟ sini 

� Yaptıklarımızın ……...%60‟ ını 

� Görüp, duyup, söyleyip yaptığımız Ģeylerin ise %90 ını hatırlarız. 

Bunun için, farklı öğretim metotlarının uygulandığı bir eğitim anlayıĢı sergilenmelidir. 

7.2. SUNU VE ANLATIM TEKNĠKLERĠ 

Sunu bir topluluğa görsel, iĢitsel vb. araçlarla aktarılan bilgi, duygu ve düĢünceler 

bütünüdür. Bir sunu birçok unsurdan oluĢmaktadır. Etkili bir sonuç elde edebilmek için göz 

önünde bulundurulması gereken önemli sunu unsurları Ģunlardır: 

Hazırlık, Amaçlar, Konu, Dinleyici, Bilgi Toplama, Yapılandırma,Destekleyici 

Unsurlar, GiriĢ-Sonuç, Sunma, Özetleme/ Geribildirim

SunuĢ 

Hazırlık 

116 

Ġyi bir sunum için hazırlık en önemli unsurlardan biridir. Hazırlıkta amaç, yalnızca 

cümleleri bir araya getirmek değil, konuĢmacının sözlerine, düĢüncelerini, kiĢiliğini, deneyimlerini 

katması ve mümkün ise prova etmesidir. 

1. AMAÇ 

Bilgilendirme 

Motivasyon 

Ġkna 

2. DĠNLEYĠCĠLER 

Kaç KiĢi 

Demografik Özellikler 

HiyerarĢik Durum 

Ön Bilgi 

Akrabalık 

1/10 

Hazırlık 9/10 

SUNUġ 

3. TARZ 

Ġnteraktif 

Konferans 

Görsel, 

Workshop 

Açıkhava 

ĠĢ baĢı Eğitimi 

SunuĢ 

-Amaçlar 

-Konu 

-Dinleyici 

-Bilgi Toplama 

-Yapılandırma 

-Destekleyici 

Unsurlar 

GiriĢ-Sonuç 

Özetleme/ 

Geribildirim 

ġekil 32. Hazırlık bir buzdağının görünmeyen kısmı gibidir. 

5. ORTAM 

Oturma Düzeni 

U, T masa, Halka 

Yuvarlak Masa, 

Yarım Ay 

Sinema Düzeni 

4. ARAÇ 

Eğitim Araçları 

Görsel 

Malzemeler 

Tepegöz, Video, 

Tahta V.s. 

ġekil 33: SunuĢ haritası; bir sunuĢ yapmadan önce bilinmesi gereken konular.

Amaçlar 

117 

Bir çalıĢma sürecinde amaç, diğer tüm bileĢenleri belirleyen, yönlendiren ve sınırlayan bir 

olgudur. Bir sunuda ne söylemek istediğimizi belirlemeden önce “Neden konuşuyorum?” 

“Dinleyicilerimde ne gibi tepkilerin doğmasını bekliyorum?” sorularını kendimize sormalıyız. 

Dinleyicilerin bazı Ģeylerden haberdar olması isteniyorsa konuĢmacının amacı farkındalık 

yaratma ve bilgilendirmedir. Dinleyicilerin bir konuya ilgi duymaları isteniyorsa, amaç, güdüleme, 

harekete geçirme ve teĢvik etmek olmalıdır. Eğer dinleyicilerin inançlarında tutum ve 

davranıĢlarında değiĢiklik yapılmak isteniyorsa amaç ikna ve inandırma olmalıdır. 

Konu 

Konu seçiminde de bazı sorulara önceden cevap aramak, yararlı olacaktır. Örneğin; 

� Bu konu hakkında yeterli bilgilere sahip miyim? 

� Konu, dinleyiciler için uygun mudur? 

� Konu, onların kavrama düzeylerine uygun mudur? 

� Konu, dinleyicilerin ilgisini çekecek mi? 

� Konu, dinleyicilerin sorunlarına hitap ediyor mu? (YetiĢkinler problem merkezlidir) 

� Konu, saptanan süre içinde tartıĢılabilir mi? 

� Konunu kapsamı belirlimi? vb. 

Dinleyici 

Yaptığımız konuĢmanın türü ne olursa olsun, hedefimiz diğer kiĢilerle iletiĢim kurmaktır. 

Yani söylemek istediklerimizin dinleyici durumunda olanlar tarafından paylaĢılması gerekir. Bu 

durumda konuĢmacıların temel sorumluluğu, mesajlarını dinleyicilerinin anlayacağı Ģekle 

sokmaktır. Mesajlarını dinleyicilerin anlayacağı Ģekle sokabilmek için, konuĢmacıların ellerinden 

geldiğince onlar hakkında çok bilgiye sahip olmaları gerekir. 

Dinleyiciler hakkında cevaplanması yararlı sorular: 

� KonuĢmanıza kaç kiĢi katılacak? 

� Dinleyicilerin politik, meslekî vb. alanda ortak noktaları var mı? 

� Kadın-erkek oranını, yaĢ dağılımını, sosyoekonomik durum nedir? 

� Dinleyicilerin konuĢmaya ya da sunuya neden katılıyorlar? 

� Dinleyicileri, en çok hangi tür destek bilgiler etkiler? 

� Ortaya çıkabilecek itiraz ve sorular nelerdir? 

Bilgi Toplama 

Yapacağımız sunumun içeriği ile ilgili gerekli bilgilerin neler olduğu, neleri zaten 

bildiğimiz, nelerin ise bilmemiz gerektiğini tespit etmeliyiz. hangi seviyeye kadar bilgiyi 

sunmalıyım, ne kadarını vermeliyim, en son nerede bitirmeliyim? 

Sunumun içeriği ile ilgili olarak, eğer dinleyicilerin neleri bilip neleri bilmedikleri 

konusunda yeterli düzeyde bilgi edinebilirsek, hangi bilgilerin verilmesi gerektiğini daha kolay 

belirleyebiliriz. Bundan sonra eksik bilgilerin tespitine ve derlenmesine geçebiliriz. 

Yapılandırma 

KonuĢmacının iletmek istediği mesaj dinleyicinin kafasında yerleĢecek biçimde 

yapılandırılmalı, dinleyicinin düĢünme süreci ve beklentilerine uygun sıra izlenmelidir. 

KonuĢmanın türü ne olursa olsun her birinde giriĢ, geliĢme ve de sonuç bölümü vardır.

Destekleyici Unsurlar: 

118 

� Ġfadelerimize inandırıcılık kazandırır, 

� Dinleyicilerin konuyu daha kolay kavramasına yardım eder, 

� Dinleyicinin dikkatini bir noktaya toplar. 

Sözel Destek Unsurları: Sözel destek, ileri sürdüğümüz noktaların açıklığa 

kavuĢturulması ya da iddialarımızın kanıtlanması için kullanılabilir. Önemli bazı 

sözel destek unsurları Ģunlardır: Ġstatistikler, Örnekler, Öyküler ve Alıntılar 

Görsel Destek Unsurları: Görsel destek unsurları sunumu güçlendirir. Ġyi bir 

sunumu, eksiksiz bir sunuma dönüĢtürür, sunumun özel noktalarına önem ve açıklık 

kazandırır. Sunumun düzenlenmesini güçlendirir ve dinleyicinin ilgisini çeker. 

Slaytlar, tepegöz, bilgisayar gösterileri, yazı tahtaları, kartlar vs. görsel destek 

unsurları olarak kullanılan araçlardır. 

GiriĢ ve Sonuç: Etkileyici bir giriĢ dinleyicinin dikkatini konuya toplamasını 

sağlar, dinleyiciyi ve konuĢmacıyı rahatlatır, ne anlatılacağını önceden belirler ve 

mesajın önemini açıklar. En kısa sunumlarda bile iyi planlanmıĢ giriĢlere 

gereksinim duyulur. 

Sonuçta giriĢ kadar önemli olup, sununun etkisini devamlı kılar. Sununun sonuç 

bölümünde kısa bir özet verilerek, içerikle ilgili tekrar istekli kılma ve kapanıĢ 

bölümleri yer alır. GiriĢ ve sonuç geliĢme bölümünden sonra oluĢturulabilir. 

Özetleme - Geri bildirim: Özetleme sonuç bölümünün bir unsurudur, sunum sonuç 

bölümünde özetlenir. Dinleyici, katılımcı yapılan özetleme ile ana noktaları 

yeniden gözden geçirerek daha uzun süre hafızasında yer etmesini sağlar. 

Geribildirim anlam olarak verilen bilgilerin veriliĢ amacına ulaĢıp ulaĢmadığını test 

etmek için gerekli unsurları kapsar. 

7.2.1. Sunum 

Sunumu, kiĢinin herhangi bir konuyla ilgili sahip olduğu bilgileri, belli bir amaca yönelik 

olarak ve belli bir düzen içinde görsel, iĢitsel vb. araçlar kullanarak bir topluluğa aktarmasıdır. 

Etkili bir sunum yapılabilmesi için gerekli hususlar aĢağıdaki gibi özetlenebilir. 

7.2.2. Sunumun Sözlü Unsurları 

Sunumun sözlü unsurları konuĢma stili ve konuĢma taktiği olarak iki kategoride incelenir. 

KonuĢma stili 

� Kısa ve öz cümleler kurulmalı, 

� Kısaltmalar açıklanmalı. 

� Mesajın yerine ulaĢtığı test edilmeli. 

KonuĢma taktiği 

� Örnekler kullanılmalı, 

� KarĢılaĢtırmalar yapılmalı. 

� Tekrarlamalar kullanılmalı, 

� Arada bir “asla” vb. ünlemler kullanılmalı. 

7. 2. 3. Sunumun Sözsüz Unsurları 

“Sunum öncesinde uygun jest, mimik, tonlama ve kıyafet belirlenmelidir.

7.2.4. Etkili Bir Sunum Ġçin Beden Dili 

119 

Sadece güzel bir konuĢma ile baĢarılı bir konuĢmacı olunmaz. Ġyi bir konuĢma sadece 

sözcüklerden ibaret değildir. Bazı konuĢmacılar hazırlık için çok zaman harcamalarına karĢın, 

baĢarılarını doğrudan etkileyecek özelliklere dikkat etmezler. 

Dinleyici kitleler sözlerden çok isteklilik, canlılık ve içtenlikten etkilenirler. 

Ġyi bir ilk izlenim nasıl bırakılır? 

Genelde tüm insanlar, gördükleri kiĢiler hakkında hemen bir takım değerlendirmelerde 

bulunur. Salona girerken dinleyiciler gördükleri ile ilk anda sunucuyu değerlendirecektir. Ġnsanın 

dostluğunu göstermesinin çok basit bir yolu gülümsemek tir.. Gülümseyerek “burada olmaktan ve 

sizlerin de burada olmasından çok mutlu oldum” mesajını verilir. 

Beden dili neden önemlidir? 

Göz Teması: Birilerine bakıyor olmak, onlarla ilgileniyorsunuz anlamına gelir. Göz teması 

otoriteyi de sergiler. Güçlü insanlar, kendisine daha az güvenen insanlara göre daha çok göz teması 

kurar. Herkese tek tek bakmak yerine grubun belirli bölümlerine bakmak yeterli olacaktır. 

Yüz ifadesi: Dinleyiciler, sunucunun yüz ifadesinden onun konuĢmaktan zevk alıp 

almadığını anlar. Dinleyicilere surat asmaktan sakınmak gerekir 

Eller: Oldukça baĢarılı olmuĢ bir konuĢmacının hissettiği endiĢeyi, ancak ellerinden 

anlayabilirsiniz. Eller genellikle bir jest yapmak istendiğinde hareket ederler. Stres altında 

olmadığımız durumlarda el hareketlerimiz ne söylediğimizle uyum içindedir. Onları bir noktayı 

vurgularken kullanırız. Jestlerimiz konuĢmayla ilgili olmalıdır. 

Ellerle ne yapılmamalı? 

� Yüzüklerle, saatlerle, kalemlerle, gözlükle, tırnaklarla, bozuk paralarla oynamak. 

� Yüze, saça, ceplere, sıraya, masaya dokunmak, hafif hafif vurmak. 

� Sandalyenin arkasına, notlara, konuĢma kürsüsünün yanına sürekli tutunmak. 

� Vücudun herhangi bir yerini kaĢımak 

� Elleri vücudun arkasında, ceplerde saklamak. 

Pozisyon ve vücudun duruĢu: 

Ġyi bir konuĢmacı dinleyicilerin önünde tamamen görünecek bir Ģekilde durmayı 

öğrenmelidir. Kürsü çevresinde dolaĢmak isteyen bir sunucu telsiz mikrofon kullanabilir. 

Ayakta durmak size otorite kazandırır, düzgün nefes almanızı, sesinizi kullanmanızı ve 

daha iyi bir göz teması kurmanızı sağlar. 

Oturmanın dezavantajları: 

� Göz teması azalır. Notlara bakma eğilimi artar. 

� Dinleyicilerin bazısı konuĢmacıyı göremeyebilir. 

� KonuĢmacıyı masada bulunan malzemelerle oynamaya teĢvik eder. 

Ayakta durmanın avantajları: 

� KonuĢmacı daha fazla görünebilir ve otoriter hisseder. 

� Ses daha iyi duyulur. 

� El ve kol hareketleri yapabilmek için daha çok yer olur. 

� Notlara daha az bakma eğilimi olur.

Ses kullanımı: 

120 

Sesin kullanımı sunum için iki açıdan değerlendirebilir. Sesin kalitesini etkileyen faktörler 

ve sesle ilgili sorunlar. 

Sesin kalitesini etkileyen faktörler: 

� Sesin duyulabilirliği 

� Nefes kontrolü 

� Sessizlik ve konuĢma hızı 

� Kelime seçimi ve vurgulama 

� Akıcılık 

7.2.5. Alan Kullanımı ve Hareket 

Temel olarak, bir sunucu bir noktada ne kadar hareketsiz kalırsa, dinleyiciler için o kadar 

az ilgi çekici olur, dinleyicilerin konuĢmaya yoğunlaĢmaları zor olur. 

Hareketlilik konuĢmacıya ne sağlar; 

� Hareketli konuĢmacı dinleyicileri daha fazla motive eder. 

� Durağan bir figüre göre daha kolay dikkat çeker. 

� Kendinden emin konuĢmacı izlenimini verir. 

� Dinleyicilere yaklaĢıldığında daha fazla dikkat kesilirler. 

Ne tür hareketler yapılmalı? 

� Kürsüde iken kürsünün sağına soluna yürümek. 

� Koridorlara yürümek. 

� Dinleyicilerin yanına gitmek. 

� Soru soranların yanına gitmek, 

7.2.6. Egzersizler 

Sunum yapmadan önce egzersiz yapmak, prova etmek, sunucunun öz güvenini artırır. 

Bunun için sunucu kendi konuĢmasını teybe kaydederek dinleyebilir, vurgu kullanabilir ve “Eh...”, 

“Hım...” gibi parazit kelimelerden kurtulma denemeleri yapabilir. 

7.2.7. Sunum Esnasında Dikkati Engelleyen Faktörler: 

� KonuĢma sırasında çevreden gelen ses, hava, vb. etkiler kesintilere neden olabilir. 

� Konunun içeriğinde katılımcıları rahatsız edecek bir kısım bulunmamalı. Konu sıkıcı 

hale gelirse cazip hale getirmek gerekir. 

� Dinleyiciler arasında konu hakkında farklı bilgiye sahip kimseler varsa yaklaĢımı buna 

göre ayarlamak gerekir. 

7.2.8. Dinleyicileri Hangi Hareketler Rahatsız Eder? 

� Uzun göz teması 

� Çok sert hareketler veya hareketsizlik, 

� Tekrarlanan vücut hareketleri, 

� Anahtar, kalem vb. araçlarla oynamak, 

� Elbisenin kirli veya lekeli olması, 

� Sürekli olarak konuĢma kürsüsünde durmak, 

� Sunu notlarına çok sık bakmak. 

7.2.9. Sunum Esnasında Kontrolü Elde Tutmak 

Sunucu konuĢma sırasında dinleyici tarafından yöneltilen soruları dinleyiciyi rahatsız 

etmeden, sunumunu kontrol altında tutabilmek için uygun ifadeler seçmelidir. 

Överek; „„TeĢekkür ederim, sorunu çok önemli buluyorum, bu konuya değineceğim‟‟ 

Erteleme; „„Yorumunuz çok güzel, lütfen sonuçtaki tartıĢmaya kadar bekleyelim‟‟

121 

Kızarak; „„Üzgünüm ama. sorduğunuz sorunun yeri burası değil‟‟ 

Ġtirazlar; Ġtirazlara farklı Ģekillerde karĢı konulabilir. Örneğin; 

� KarĢı soruyla 

Dinleyici: Burada ben ikna olmadım. 

KonuĢmacı: Sizi nasıl ikna edebilirim? 

� Bumerang metodu 

Dinleyici: Bunun için maddi imkânlar yetersiz. 

KonuĢmacı: Maddi yetersizlikler önemli, bunu çözmemiz için ne yapabiliriz, bir 

fikriniz var mı? 

� Anekdot metodu 

Dinleyici: “........... bundan dolayı söylediklerinize katılmıyorum.” 

KonuĢmacı: “Bu söylediğiniz geçen toplantıda da ifade edildi, ama ......Ģeklinde onlar 

ikna oldular.” 

7.3. POWERPOĠNT ĠLE ETKĠLĠ SUNU HAZIRLAMA 

aĢağıdaki gibi özetlenebilir: 

Powerpoint ile etkili sunu hazırlamada göz önünde tutulması gereken hususlar 

7.3.1. Metin Düzeni 

� Cümlelerin, anlamlı bir biçimde kısa tutulmuĢ olmasına özen gösterilmelidir. 

� Anlamı bozmaması için, kelimeler satır sonlarında bölünmemelidir. 

� Paragraflar bölünmeden aynı ekranda bitirilmelidir. 

� HARFLERĠN TÜMÜ BÜYÜK veya italik yazı karakterinde olmamalıdır. 

� Tüm slaytlarda aynı yazı karakteri kullanılmalıdır. 

� Vurgulanması istenen noktalar için italik, alt çizgi, farklı renk, kalın harf, yanıp sönme 

vb. dikkat çekici özelliklere yer verilmelidir. 

� Aynı ekranda, gereğinden fazla sayıda dikkat çekici özelliklerin kullanılmasından 

kaçınılmalıdır. 

� Her sayfada, sayfanın içeriği ile uyumlu baĢlık kullanılmalıdır. 

� Microsoft, powerpoint font büyüklüklerini aĢağıdaki Ģekilde tavsiye etmektedir. 

o BaĢlıklar için 44 font 

o Alt baĢlıklar veya alt baĢlık kullanılmıyorsa metin için 32 font 

o Alt baĢlık kullanılıyorsa metin için 28 font yazı büyüklüğü. 

7.3.2. YerleĢtirme 

� Ekranda, öncelikle görülmesi gereken ifadeler göze çarpmalıdır. 

� Paragraflarda okumayı kolaylaĢtırıcı satır aralıklarına yer verilmelidir. 

� Paragraflar arasında en az bir satır boĢluk bırakılmalıdır. 

� Slayt geçiĢleri çok fazla dikkat dağıtıcı ve tutarsız olmamalıdır. 

7.3.3. Görünüm 

� Ekrandaki elemanların hareketi, göz hareketlerine uygun olmalı ve gözü yormamalıdır. 

� Paragrafta dikkat çekilmek istenen kavramlar, farklı yazı çeĢidi veya farklı renk 

kullanılarak vurgulanmalıdır. 

� Bir ekranda, 4 farklı renkten fazla renk kullanılmamasına dikkat edilmelidir. 

� Bir ekranda en fazla 8 satır kullanılmalıdır.

122 

7.3.4. Grafik 

� Verilen bir metnin gerektirdiği grafik ya da resim, aynı ekranda yer almalıdır. 

� Kullanılan resim ya da grafikler gereksiz ayrıntılardan arındırılmalıdır. 

� Gerektiğinde konuların anlatılmasında (animasyon) kullanılmalıdır. 

� Görsel öğeler mesajın kendisini gölgede bırakmamalı. 

7.3..5. BaĢlık Sayfası 

� BaĢlık sayfası bütün sunum boyunca ekranda kalmamalı. 

� Diğer görsel araçlarda olduğu gibi, sırası geçtiğinde görüntüden kaldırılmalı. 

7.3.6. TuĢ Kullanımı 

� Mouse yerine klavye kullanırken slaytları ilerletmek için N, geriye döndürmek için P 

tuĢlarını kullanılabilir. 

� B tuĢu ekranı karartır, W tuĢunu ile ekranı beyazlaĢtırır. 

� BoĢluk tuĢuna basarak veya fareye tıklayarak slaytlar ekrana yeniden getirilebilir. 

7.3.7. Önemli Ġpuçları 

� Uzun bir iĢaret değneği ya da lazer iĢaretleyicisi kullanılmalı. 

� Eğer imkan varsa bir kablosuz fare kullanılmalı. 

� Donanım önceden test edilmeli. 

� Aksiliklere karĢı yedekleme yapılmalıdır. 

� Hangi amaçla olursa olsun yapılan konuĢmalar ve sunum insanlarla iletiĢim kurmak 

içindir. Bir sunumu en etkili kılan Ģey o sunumun özündeki samimiyet ve iyi niyettir.

123 

8. BÖLÜM 

MOTĠVASYON* 

8.1. MOTĠVASYONUN TANIMI ve DÖNGÜSÜ 

Motivasyon, belirli bir amacı gerçekleĢtirmek veya ihtiyacı karĢılamak üzere 

harekete geçme isteği olarak tanımlanabilir. 

Günlük yaĢamdaki davranıĢların çoğu belirli hedef ya da hedefleri olan davranıĢlardır. Bir 

sınıftaki öğrencinin kısa vadedeki amacı o dersten sınıf geçecek bilgileri edinmek, orta vadede 

diploma almak uzun vadede ise meslek edinip para kazanmak ve mutlu yaĢamaktır. 

DavranıĢları inceleyen bir bilim dalı olan psikolojide, bir hedefe yönelik davranıĢların 

baĢlaması ve devam etmesi güdü (motivasyon) kavramı ile açıklanmakta ve bu tür davranıĢlar 

güdüsel davranıĢlar olarak adlandırılmaktadır. Motivasyonun kaynağı ihtiyaçtır. 

Ġhtiyaç, mevcut olanla, olması gereken veya istenen durum arasındaki fark olarak 

tanımlanabilir. Ġhtiyaçlar karĢılandıklarında mutluluk duygusu verir. Tüm beĢeri faaliyetler 

ihtiyaçları karĢılamaya, böylece mutlu olmaya yöneliktir. Ġnsanlar barıĢ, refah ve özgürlük 

ortamında mutlu olabilirler. Tarımsal Yayımda, tarımla uğraĢan kitlenin belirlenen ve öncelik 

sıralaması yapılan ihtiyaçları, program amaçları için kaynak oluĢtururlar. 

Ġhtiyaçlar insanları harekete zorlar, diğer bir deyiĢle motive eder. Örneğin, yemek ihtiyacı 

açlık sorununu meydana getirir, bu sorundan kaçınma isteği insanları harekete zorlar yani yemek 

aramaya zorlar. Motivasyon kelimesi Latince “movere”, yani “hareket ettirme, hareketlendirme” 

kelimesinden gelmektedir. 

Güdüler bir kez ortaya çıkıp doyuruldukları zaman tamamen ortadan kalkmazlar, bir süre 

sonra yeniden ortaya çıkarlar. Buna güdülerin döngüsel olma özellikleri denir. 

Güdü döngüsü Ģu Ģekilde meydana gelir: 

� Ġhtiyaç (yiyecek) 

� Uyarı (açlık duygusu) 

� Ġhtiyacı gidermeye yönelik davranıĢ 

(mutfağa gidiĢ ve yemek) 

� Ġhtiyaç giderilir (Doyum) 

Güdüleri açıklayan birçok görüĢ vardır. Bu görüĢleri geliĢtiren bilim arasında Abraham 

Maslow, Frederick A. Herzberg, David C. Mc Cleland gibi isimler vardır. Bunlardan Abraham 

Maslow tarafından geliĢtirilen Motivasyon Teorisi bilim çevrelerinde geniĢ bir biçimde 

benimsenmiĢtir. 

Uyarı 

DavranıĢ 

Ġhtiyaç 

Doyum

124 

8.2. MASLOW’UN MOTĠVASYON TEORĠSĠ (Ġhtiyaçlar HiyerarĢisi) 

Motivasyon konusunu ilk inceleyen yönetim uzmanlarının baĢında Abraham H. Maslow 

gelmektedir. Maslow, insan ihtiyaçları ile ilgili olarak 1943 yılında yazdığı bir makalesinde insan 

ihtiyaçlarını beĢ kategoriye ayırmıĢtır. Maslow, insan ihtiyaçlarını hiyerarĢik olarak ele almıĢ ve en 

alttaki ihtiyaçların karĢılanmasının ardından insanın bir üstteki ihtiyaçlar kategorisine doğru 

yöneldiğini ifade etmiĢtir. Maslow‟ un ihtiyaçlar hiyerarĢisi aĢağıdaki gibi Ģematize edilebilir: 

ġekil 34. Maslow‟un ihtiyaçlar hiyerarĢisi (Ġhtiyaçlar Piramidi) 

8.2.1. Fizyolojik Ġhtiyaçlar 

Ġnsanların doğuĢtan sahip oldukları ve arzu ettikleri temel ihtiyaçlardır. Yemek, içmek, 

barınmak, uyumak, cinsellik vs. ihtiyaçlar bu kategori için örnek olarak gösterilebilir. Bu 

ihtiyaçların sınırlı olduğu söylenebilir. Ancak özellikle psikolojik ihtiyaçlar sonsuz gibidir. 

8.2.2. Güvenlik Ġhtiyaçları 

Ġnsanlar, can ve mal varlıklarının korunmasını isterler. Aynı Ģekilde insan, doğası gereği 

özgürlüğü ve mülkiyeti seven bir yaratıktır. Bu nedenle, tüm insanlar baskıya ve zorlamaya karĢı 

kendilerini korumak isterler. Bunların dıĢında yaĢlılık, hastalık, iĢsizlik vs. durumlara karĢı da 

insan, geleceğinin güvenlik içerisinde olmasını arzular. 

8.2.3. Sevgi ve Aidiyet Ġhtiyacı 

Kendini 

Gerçek- 

leĢtirme 

Saygı ve Prestij 

Sevgi ve Aidiyet 

Güvenlik 

Fizyolojik Ġhtiyaçlar 

Fizyolojik ve güvenlik ihtiyaçlarından sonra insanın sosyal yönü ağırlık taĢıyan ihtiyaçları 

ortaya çıkar. Örneğin, sevme, sevilme, bir gruba mensup olma, Ģefkat, yardımseverlik vs. türünden 

ihtiyaçlar bu gruba örnek olarak gösterilebilir.

8.2.4. Saygı Ġhtiyacı 

125 

Ġnsanlar sevmek, sevilmek dıĢında saygı duyulmak da isterler. Ġnsanlar temel fizyolojik ve 

güvenlik ihtiyaçlarını ve ardından sevgi ve aidiyet ihtiyaçlarını karĢıladıktan sonra tanınma, statü 

sahibi olma, baĢarı elde etme, takdir edilme, saygı görme, prestij vb. türden psikolojik ihtiyaçlara 

ilgi gösterirler. Maslow bu gruptaki ihtiyaçları saygı (esteem) ihtiyaçları olarak sınıflandırmaktadır. 

8.2.5. Benliğini GerçekleĢtirme (self actualization) Ġhtiyacı 

Fizyolojik, sosyal güvenlik ve yukarıda belirtilen diğer türdeki ihtiyaçlarını karĢılamıĢ olan 

birey son aĢamada öz benliği yönünde ideallerini ve yeteneklerini gerçekleĢtirme ihtiyacı duyar. Bu 

son aĢamada birey, benliğine uymayan unsurlardan kurtulmak ister. 

8.3. ĠHTĠYAÇ KAVRAMI ĠLE ĠLGĠLĠ BAZI ÖZELLĠKLER 

Ġhtiyaçlar hissedilme durumuna göre ise Ģu Ģekilde sınıflandırılırlar (Forest,1972): 

a. Hissedilir ihtiyaçlar 

b. Hissedilmeyen ihtiyaçlar 

Ġhtiyaçlar bir buzdağına benzetilebilir. Buz kitlesinin su üstünde görülen kısmı hissedilen 

ihtiyaçları, su altında kalan kısmı ise hissedilmeyen fakat potansiyel olarak var olan ihtiyaçları 

simgeler. Beslenme konusunda nicelik bakımından bir noksanlık, hissedilen bir ihtiyacı, nitelik 

bakımından bir noksanlık ise kısa sürede hissedilemeyen fakat potansiyel olarak var olan bir 

ihtiyacı meydana getirir. Ülkemizde tüketilen yiyeceklerde protein oranının düĢük olması, 

hissedilmeyen bir ihtiyacın kaynağıdır. Diğer taraftan bazı yörelerde içme sularının istenen kalitede 

olmaması önemli bir sorundur. Ve bu sorunun meydana getirdiği ihtiyaçlar kısa sürede hissedilir 

durumda değildir. Fakat bilimsel araĢtırmalar, bu tür ihtiyaçları ortaya koyabilir. 10 

Ġhtiyaç kavramı ile ilgili olarak genelde benimsenen bazı özellikler Ģunlardır: 

a. Ġhtiyaçlar hissedildiklerinde motive edicidirler. 

b. Ġhtiyaçların öncelik ve önem sırası vardır. 

c. Ġhtiyaçlar sonsuzdur. 

Ġhtiyaçlar hissedilir duruma geldiklerinde insanlarda psikolojik bir rahatsızlık (stres) 

meydana getirirler. Bu rahatsızlıktan kurtulma isteği insanı motive eder, yani, onu harekete zorlar. 

Okul eğitiminde öğrencileri, Tarımsal Yayım eğitiminde de çiftçi kitlesini motive etmek, 

programların baĢarısı için gereklidir. Hissedilen ihtiyaçlar vurgulanarak, hissedilmeyen ihtiyaçlar 

ise açığa çıkarılıp hissedilir duruma getirilerek, hedef kitlede motivasyon meydana getirmek 

mümkündür. Aynı Ģekilde, herhangi bir konunun öğrenciler için önemi ve yararının açıklanması 

onlarda pozitif bir motivasyon meydana gelmesine yardımcı olur. 

10 Örneğin, Ağrı ilinde birçok köyde kullanılan içme suyunda bulunan "flor" oranının sağlığa zarar verecek 

kadar yüksek düzeyde olduğu Atatürk Üniversitesi öğretim üyeleri tarafından yapılan bir araştırma 

sonucunda belirlenmiştir. İlgili kuruluşların aldığı önlemlerle durum düzeltilmiş, böylece kısa sürede 

hissedilmeyen fakat uzun sürede büyük önemi olan bir ihtiyaç karşılanmıştır.

126 

Hissedilen fizyolojik ihtiyaçlar öncelik ve önem bakımından ilk sırada yer alırlar. 

Sosyolojik ve psikolojik ihtiyaçların öncelik ve önem sırası, kiĢiye bağlı bir özellik gösterir. Burada 

bir ihtiyaçlar hiyerarĢisi veya merdiveninden söz edilebilir. 

Herhangi bir ihtiyacın motive edici bir özelliğinin olabilmesi için, önem sırasına göre daha 

önce gelen ihtiyaçların karĢılanmıĢ olması gerekir. Örneğin, fizyolojik ihtiyaçları karĢılanmayan bir 

kiĢi için estetik ihtiyacı hissedilir durumda değildir. Tarımsal Yayım programları hazırlanırken 

ihtiyaçların öncelik sırası göz önünde bulundurulmalıdır. Genel olarak, fizyolojik ve sosyal 

ihtiyaçların sınırlı, psikolojik ihtiyaçların sonsuz olduğu kabul edilir. Özellikle megaloman olarak 

vasıflandırılan kiĢilerin psikolojik olarak tatmin olmaları çok zor veya imkânsızdır. 

Bazı güdülenmiĢ davranıĢlar doğuĢtan gelir, bunlara içgüdüsel davranıĢlar adı verilir. 

Ġçgüdüsel davranıĢlar doğuĢtan geldiği için öğrenmenin etkisi altında değildir. Türe özgüdür ve 

belirli türden uyarıcı ortamında otomatik olarak ortaya çıkar. 

8.4. EĞĠTĠMDE MOTĠVASYONU ETKĠLEYEN FAKTÖRLER 

Eggen & Kauchak’ın öğrenme odaklı sınıf modelinde motivasyonu etkileyen faktörleri 

Ģöyle açıklanmıĢtır: 

� Öğretmen nitelikleri: Öğretmenin iyi bir model olması, coĢkulu olması, sıcak ve 

empatik bir yaklaĢım taĢıması motivasyonu arttırır. 

� Ġklim değiĢkenleri: Sınıf ortamının düzenli ve sıcak olması, çok Ģiddetli olmayan 

yarıĢma havasının bulunması motivasyonu arttırır. 

� Öğretim değiĢkenleri: Öğretimde konuya uygun bir giriĢ, eğitimin kiĢiselleĢtirilmiĢ 

olması, öğrencinin sürece dahil edilmesi ve geri bildirimin mümkün olması 

motivasyonu arttırır. 

8.5. MOTĠVASYONU BOZAN ETKENLER 

8.5.1. Ġç Etkenler 

KiĢinin kendisi ile ilgili motivasyon engelleri olup, psikolojik özellikteki etkenlerdir. 

ÇalıĢma Ġsteksizliği: ÇalıĢma isteksizliği pek çok nedene bağlı olabilir. 

� Hedef belirleyememek, 

� Plansız çalıĢmak, 

� ÇalıĢılacak konuyu anlamamak, 

� ÇalıĢmayı ertelemek, 

EndiĢeye Kapılma: Herhangi bir konuda endiĢeye kapılmak kiĢinin, o konu ile ilgili panik 

yaĢamasına ve doğru karar alamamasına sebep olur. 

Kendine Güvensizlik: KiĢinin kendine güvensizliği kendini tam olarak tanımamasından 

ve baĢarılı olacağına inanmamasından kaynaklanır. 

8.5.2. DıĢ Etkenler 

Motivasyonu bozan dıĢ etkenler; çevre, aile ve arkadaĢlar gibi kiĢinin içerisinde yaĢadığı 

çevre veya üyesi olduğu toplulukların sahip olduğu olumsuz Ģartlar veya düĢüncelerdir. Ancak 

sonuç olarak unutulmamalıdır ki; kiĢinin önündeki en büyük engel kendisidir.

8.5.3. Motivasyon Teknikleri 

127 

Motivasyon teknikleri, motivasyon yaratmak için benimsenen yaklaĢım veya 

uygulanan yöntem olarak tanımlanabilir. Motivasyon konusunda “havuç ve sopa” (carrot and 

stick) yaklaĢımından sık sık bahsedilir. Bu yaklaĢım, arabaya koĢulan bir atın önünde havuç ve 

araba sürücüsünün elinde bir kırbaç resmi çizilerek karikatürize edilir. Bu yaklaĢımda havuç, ödül 

verme esasına dayanan “pozitif motivasyonu”, kırbaç ise ceza verme esasına dayanan “negatif 

motivasyonu” temsil eder. 

Diğer bir deyiĢle, positif motivasyon ödüle ulaĢma isteği, negatif motivasyon ise cezadan 

kaçınma isteği sonucunda oluĢur. Ġltifat veya azarlama da pozitif ve nefatif motivasyon 

faktörleridir. “marifet iltifata tabidir” sözü pozitif motivasyonun tekniğini gösteren anlamlı bir 

atasözüdür. 

Kaynaklarına göre motivasyon, doğuĢtan gelen “içsel motivasyon” ve çevre etkisiyle 

oluĢan “dıĢsal motivasyon” olarak sınıflandırılabilir. 

Hem resmi ve hem de Yayım eğitiminde eğiticilerin pozitif motivasyon yaratmak üzere 

bilinçli bir çaba göstermeleri gerekir. Bunun için eğitim faaliyetlerinin eğitilenlerce önemli olacak 

bir biçimde düzenlenmesi ve eğitim faaliyetlerinin onlara sağlayacağı yararların açık bir biçimde 

anlatılması ve “marifet iltifata tabidir” öz deyiĢinin göz önünde bulundurulması gerekir. 

Motivasyon teknikleri konusunda eğitim dünyası dıĢından Ģu örnek verilebilir: Futbol 

maçlarında ortaya konulan galibiyet primi pozitif motivasyonu, mağlubiyet kesintisi ise negatif 

motivasyonu temsil eder.

128 

9. BÖLÜM 

GRUPLARLA ÇALIġMA TEKNĠKLERĠ ve MODERASYON* 

9.1. GRUP KAVRAMI 

Grup, belirli ortak özellikleri olan sınırlı sayıdaki kiĢilerin oluĢturduğu topluluk 

olarak tanımlanabilir. 

Bireyin bir toplumsal çevre içerisindeki yerine ve yerinin derecesine statü denilmektedir. 

Belirli statülere sahip olan bireylerden istenen ve beklenen davranıĢlara da rol denmektedir. 

Grup, iletiĢim ve etkileĢim biçimi ve normları ile bireyi etkisi altına alır. Bireyin bir takım 

alıĢkanlıkları, toplumsal ve ahlaki değerleri bazı olgu ve olayları algılama biçimleri, tutum ve 

davranıĢları grup kararlarının ve grup deneyimlerinin etkisi altında kalabilir. Grubun birey üzerinde 

oluĢturduğu bu çok yönlü etkiye grup dinamiği denilir. 

9.2. GRUPLARLA ÇALIġMANIN ÖNEMĠ 

Grupla çalıĢma, birden çok kiĢinin bir araya gelerek belli bir amacı gerçekleĢtirmeye 

yönelik olarak katıldıkları çalıĢmalar olarak tanımlanabilir. Birey sosyal bir çevrenin 

içerisinde doğar, büyür ve geliĢir. Bireyin sağlıklı ve dengeli duygusal ve sosyal geliĢim 

sağlayabilmesinde grupla çalıĢmanın çok önemli ve belirleyici bir etkisi vardır. Grupla çalıĢma 

bireyin kendisini geliĢtirmesine, çeĢitli Ģekillerde ifade etmesine, belli rol ve statülere sahip 

olmasına olanak sağlar. Grupla çalıĢmanın birey açısından sağladığı yararlar aĢağıdaki Ģekilde 

sıralanabilir; 

� BaĢkaları ile iletiĢim ve etkileĢim olanağı sunar, 

� Sosyal ve duygusal geliĢim için olanak sağlar, 

� Kendini ifade etme olanağı tanır, 

� Kendini gerçekleĢtirme fırsatı sunar, 

� Belli bir kiĢilik ve kimlik kazanmasında yardımcı olur, 

� Kendine güven duygusu kazandırır, 

� Liderlik duygusu becerileri kazandırır, 

� Daha kolay ve daha etkili öğrenme olanağı tanır, 

� Grupla çalıĢma ve iĢbirliği yapma konularında bilgi ve beceri kazandırır, 

� Yaratıcılığını ortaya çıkarma ve geliĢtirme fırsatı sunar. 

9.3. GRUP ÇALIġMALARINI ETKĠLEYEN UNSURLAR 

Grup, sosyal yaĢamın vazgeçilmez bir parçasıdır. Toplum içinde yaĢayan her birey, en 

küçük grup olan aileden baĢlayarak, yaĢamı boyunca farklı sosyal, ekonomik ve mesleki gruplara 

katılmaktadır. Bireyin kazandığı tutum ve davranıĢları üzerinde, katıldığı grupların belirleyici bir 

etkisi vardır. Birey toplumsal etki altında geliĢir ve birey olma özelliğini kazanır. Birey yaĢamı 

boyunca gurubun ve guruplar arası iliĢkilerin oluĢturduğu toplumsal etkiler altındadır. 

Toplumsal etki bireyin çevresiyle olan tüm etkileĢimini içerir. Toplumsal etkiye bireyler iki 

türlü yanıt verirler. Birincisi „uyma‟ diğeri ise „kaçınma‟ davranıĢıdır. Genelde tüm toplumsal 

çevrelerde bireylerden beklenen uyma davranıĢıdır.

129 

Bireyin aktif olarak katıldığı grup çalıĢmalarını etkileyen faktörler; psikolojik, fiziki ve 

liderlik faktörleri olmak üzere üç kısımda incelenebilir. 

9.3.1. Psikolojik Faktörler 

Her birey, grubun davranıĢ ve özelliklerinden etkilenir ve kendi davranıĢ özellikleriyle de 

grubu etkiler. Bu karĢılıklı etkileĢim sürecinde, bireyin psikolojik durumu, grubun psikolojik 

durumu ve grup dinamiği etkili olur. 

9.3.1.1. Bireyin Psikolojik Durumu 

Bireyin ilgi ve ihtiyaçları, kiĢilik özellikleri tutum ve davranıĢları grup çalıĢmasının 

niteliğini doğrudan etkilemektedir. 

9.3.1.2. Grubun Psikolojik Durumu 

Grubun kendi içerisinde oluĢturduğu yapı ve iĢleyiĢ, olgu ve olayları değerlendirme biçimi, 

iletiĢim-etkileĢim biçimi ve ortaya koyduğu tepkiler grubun psikolojik yapısını yansıtmaktadır. Her 

birey grubun davranıĢ özelliklerinden ve grubun psikolojik durumundan etkilenir. Birey kendi 

baĢına hareket ederken yapmak istemeyeceği bir davranıĢı, grupla birlikteyken rahatlıkla yapabilir. 

9.3.1.3. Grup Dinamiği (Grubun Bireye Etkisi) 

Gruplar kendilerini oluĢturan bireyler üzerinde önemli bir etkiye sahiptirler. Bireylerin 

giderek grupla özdeĢleĢme ve bağlılık iliĢkisinin oluĢması grup dinamiğinin ortaya çıkmasını 

sağlar. Bireyler için „kiĢilik‟ olgusu nasıl bir önem taĢıyorsa, gruplar içinde bir bütün olarak 

gösterdikleri davranıĢlar aynı önemi taĢımaktadır. 

Bireyin bir gruba ait olması, bağlılık duygusunu da beraberinde getirir. Bu da, birlikte 

olma, birlikte hareket etme ve „biz‟ duygusunu oluĢturan bir durum yaratmaktadır. Grupta „biz‟ 

duygusunun oluĢması hem grubun daha güçlü ve etkili olmasını hem de toplumsal bir süreci 

gerçekleĢtirmesini sağlar. 

Grubun birey üzerinde oluĢturduğu önemli etkilerden birisi de risk almadır. Birey kendi 

baĢına hiçbir zaman alamayacağı riskleri grupla birlikte hareket ederek daha kolay alabilir. 

9.3.2. Fiziki Ortam 

Grup çalıĢmalarını etkileyen önemli faktörlerden biri de fizikî ortamdır. Grup çalıĢmasının 

planlanan amaca uygun bir biçimde gerçekleĢtirilmesi büyük ölçüde fiziki ortamın özelliklerine 

bağlıdır. Grubun niteliğine uygun yerin seçilmesi, kaynak, araç, gereç ve materyallerin 

belirlenmesi, ısı, ıĢık vb. tüm unsurların gözden geçirilmesi fiziki ortamla ilgili olan faktörlerdir. 

Fiziki ortam yeterli büyüklüğe ve çalıĢma yöntemine uygun yeterli sayıda salona sahip olmalıdır. 

9.3.3. Liderlik ve Özellikleri 

Grup çalıĢmasının verimli ve etkili olmasında grup liderinin belirleyici bir rolü vardır. 

Genellikle her grubun bir lideri vardır. Lider grup adına etkinliklerde bulunur ve grubun 

düĢüncelerini dile getirir. Lider, kavramı hakkında genel kanı; yönetimde gücü ve etkisi olan birey 

Ģeklinde yorumlanmaktadır. Grup açısından lider, gruptaki karĢılıklı iliĢkilerde, grubun kararlarında 

ve amaçlarının seçiminde belirleyici bir rol oynayan grup üyelerinden birisini ifade etmektedir.

9.4. GRUPLARLA ÇALIġMA TEKNĠKLERĠ 

9.4.1. Rol Oynama ( Dramatizasyon ) 

Bir fikir, durum, sorun ya da olayın bir grup önünde oyunlaĢtırılmasıdır. Rol oynama 

tekniği oyunda rol alan ve izleyen kiĢilere konu ya da sorunu yalnızca dinleme ya da tartıĢma 

yerine, nasıl oluĢtuğunu izleme olanağı verir. Gruptaki kiĢiler olaya aktif olarak katılırlar. 

9.4.2. Küme ÇalıĢması 

130 

Aynı ilgi ve ihtiyaca sahip 2-8 kadar kiĢinin Yayımcı/danıĢman rehberliğinde bir araya 

gelerek belirli hedef ve davranıĢları gerçekleĢtirmek, yaĢamsal bilgi ve beceriler kazanmak ve bir 

ürün meydana getirmek amacıyla oluĢturdukları gruba küme denmektedir. 

9.4.3. Kongre 

Temel sorunları tartıĢmak üzere bir kurum ya da kurumlar arası bir örgütün belli 

zamanlarda ya da gerektiği zaman yaptığı genel toplantıya kongre denir. Bu tür toplantılarda 

genellikle bilim adamları ya da meslek adamları hazırladıkları tebliğleri sunarlar. Özellikleri 

aĢağıdaki Ģekildedir; 

� Kongrede temel sorunlar ele alınır, 

� DeğiĢik gruplardan temsilciler katılır, 

� Belli aralıklarla tekrarlanır, 

� Kongreye dinleyici kabul edilir, 

� Önceden hazırlanan bildiriler sunulur, 

� Dinleyenler soru sorar ya da katkı yapabilir. 

9.4.4. ġura 

Belli konuları tartıĢmak ve uygulamaya dönük öneriler oluĢturmak üzere belli bir kurum 

tarafından toplanan danıĢma kuruluna Ģura denir. ġuraya konu ile ilgili bilim adamları, 

uygulayıcılar, kurum yetkilileri ve diğer gruplardan temsilciler katılır. 

ġura birkaç gün sürebilir. Önce genel tartıĢma, sonra grup çalıĢmaları, daha sonrada tekrar 

bir genel tartıĢma değerlendirme oturumları yapılır. 

ġuranın özellikleri Ģu Ģekildedir; 

� Bir kurum ya da bir kuruluĢ tarafında toplanır, 

� TartıĢılacak konular o kurum tarafından belirlenir, 

� ġura raporları alt komisyonlarca oluĢturulur ve genel kurulda son Ģekli verilir, 

� Alınan kararlar kurumu bağlayıcı değildir. ġura bir danıĢma kuruludur. 

9.4.5. Forum 

Forum, bir konuda karĢıt görüĢlerin açıklandığı ve karar alındığı bir müzakere toplantısıdır. 

Bu toplantılar daha çok güncel konuları aydınlığa kavuĢturmak ve bir karar oluĢturmak için 

düzenlenir. Forumda amaç karĢı görüĢleri çürütmek değil, kendi görüĢünü savunmaktır. 

Forum toplantılarında, önce toplantı konusu, amacı ve uyulması gereken kurallar belirtilir. 

Daha sonra karĢıt görüĢler birkaç temsilci tarafından açıklanır ve tartıĢılır. Dinleyiciler 

konuĢmacılara sorular sorar veya kendi görüĢlerini açıklarlar. 

Toplantı sonunda, gerekirse oylama yapılır, kararlar alınır ve toplantı sona erdirilir. Meclis 

ve komisyon toplantıları forum için en tipik örneklerdendir.

9.4.6. Sempozyum 

131 

Sempozyum, özellikle bilimsel ve teknik konularda ayrı bölümlerin sıra ile konu uzmanları 

tarafından irdelendiği bir müzakere toplantısıdır. Oturumlarda düzeni bir oturum baĢkanı sağlar. 

Sempozyumda konuĢmalar, genellikle daha önceden hazırlanmıĢ metinler üzerinden yapılır ve her 

konuĢmadan sonra dinleyiciler, konuĢmacıya sorular sorabilirler, 

Sempozyumun özellikleri aĢağıdaki gibidir; 

� KonuĢmacılar ele alınan konuda ya da o konunun belli bir boyutunda uzmanlaĢmıĢ 

olduklarından konu alanı uzmanlarından yararlanma olanağı vardır, 

� Her konuĢmacıya 5 ila 20 dakika arasında süre verilir, 

� Ele alınan konu çok yönlü olarak incelenir, 

� Ġlgi çekici bir teknik olması nedeniyle dinleyenlerde bilimsel ilgi uyandırır, 

9.4.7. Açık Oturum (Panel) 

bir konunun, konuya taraf olan birkaç uzman tarafından, bir masa baĢında, bir oturum 

baĢkanı yöneticiliğinde, bir grup dinleyici önünde ve gayri resmi bir hava içinde tartıĢıldığı bir 

müzakere toplantısı Ģeklidir. 

Panelde genellikle baĢkan dıĢında 4 veya 6 konuĢmacı olur. BaĢkan önce toplantının 

konusu, konuĢmacılar ve kurallar hakkında kısaca bilgi verdikten sonra tartıĢmayı bir soru ile 

baĢlatır, sunulan görüĢleri özetler ve tartıĢmanın akıcı bir Ģekilde sürmesini sağlar. 

Yönetici, tartıĢmaların akıĢını engellememek için, konuĢmalar çok uzamadıkça veya konu 

dıĢına çıkmadıkça müdahalelerden kaçınmalıdır. TartıĢmacılar önceden belirlenen sıraya ve süreye 

göre konuĢurlar ancak kısa açıklamalar için baĢkandan izin almayabilirler. Yönetici her konuĢma 

sonunda, önemli noktaları vurgulayabilir veya yorumlayabilir. 

Açık oturumlarda, tartıĢmalar sonunda izleyicilerin soru sormalarına izin verilir. 

Panel, tartıĢma grubu anlamındadır. Panelde çok sayıda konuĢmacının yer alması bu 

toplantıların, dinleyicilerin sabrını taĢıracak kadar uzamasına sebep olabilir (Siyaset Meydanı). 

Bu tür toplantılarda, yöneticinin her iki yanında ikiĢer kiĢi olmak üzere 4 panelistin yer 

alması, tartıĢmaların 2 turda yapılması, birinci tur için 10, ikinci tur için 5‟er dakikalık süre 

tanınması, müzakerenin sağlıklı yapılabilmesi bakımından uygun bir formattır. 

Oturum baĢkanı panelistler ve katılımcılar tarafından genel kabul gören birisi olmalıdır. 

BaĢkanın, konuĢma süresi bakımından, konuĢmacılara eĢit davranması gerekir. Aksi 

takdirde açık oturumun gerçek amacı dıĢına taĢan tartıĢmalara zemin hazırlanmıĢ olur (one minute). 

Panelin özellikleri aĢağıdaki gibidir; 

� Konu ile ilgili farklı görüĢlerin ifade edilmesine olanak tanır, 

� Ġlgi çekicidir, 

� Katılımcılığı artırır, 

� Paneli izleyenlerin konu ile ilgili fikir, duygu ve tutumları geniĢler ve geliĢir. 

Panel tekniği kullanılırken dikkat edilmesi gereken bazı hususlar Ģunlardır; 

� Ġyi bir hazırlık çalıĢması yapılmalı, 

� Moderatör, Konu, konuĢmacılar ve kurallar hakkında kısaca açıklamalar yapmalı.

132 

� KonuĢmacılar yazılı metinleri okumaları yerine önceden hazırladıkları kısa notlara 

bakarak konuĢmaları konusunda uyarılmalı, 

� Panel baĢkanı tartıĢma sırasında soracağı soruları önceden hazırlamalı ve konuĢmacıları 

da bu sorulardan haberdar etmelidir, 

� Panelin yapılacağı yer araç-gereç oturma düzeni önceden ayarlanmalı, 

� Lider zamanı kontrol etmeli ve süreyi aĢan konuĢmacıları uyarmalıdır, 

� Panel üyeleri birbirleriyle tartıĢmaya girmemeli ve birbirlerinin fikirlerine saygı 

göstermelidir, 

� Ġzleyicilerden soru alınmalı, 

Panel baĢkanı, panel bitiminde çok kısa bir özetle paneli sona erdirmelidir. 

9.4.8. Seminer 

Hazır yanıtları ve çözümleri olamayan bir konunun baĢkan denetiminde fazla resmi 

olmayan bir ortamda deneyimli kiĢiler tarafından tartıĢılması tekniğidir. Seminerde fikir alıĢveriĢi 

serbestçe yapılır. Katılanlar iĢlenen ve tartıĢılan konu hakkında yenilik ve değiĢiklikleri 

birbirlerinden öğrenme fırsatı bulabilirler. Seminerler dinleyici olmadan da yapılabilir. 

Seminerin özellikleri aĢağıdaki gibidir; 

� ÇeĢitli kaynaklardan bilgi sağlanabilir, 

� Dikkatli ve verimli tartıĢmalar yapılır, 

� Katılanlara sosyal ve etkin öğrenme olanağı sunar, 

� Sorunların çözümünde yeni yollar bulunabilir. 

9.4.9. Beyin Fırtınası 

Değerlendirme ya da sınırlandırma olmaksızın bir konuyu mümkün olduğunca çok çözüm 

üretmek için düzenlenmiĢ yaratıcı grup çalıĢması tekniğidir. Beyin fırtınasında grupta 6–12 kiĢi 

olması en kabul gören sayıdır. Özellikleri aĢağıdaki Ģekildedir; 

� Yaratıcı düĢünmeyi özendirir ve geliĢtirir, 

� Çok sayıda fikrin kısa sürede elde edilmesine olanak sağlar, 

� Özgür bir öğrenme ortamı oluĢturur, 

� Gruptaki üyeler birbirlerinin fikirlerinden yararlanır ve kendi fikirlerini geliĢtirebilirler. 

Beyin fırtınasında dikkat edilmesi gereken bazı hususlar Ģunlardır; 

� Gruba fikir üretecekleri bir konu ya da problem verilmelidir, 

� Zaman sınırı belirtilmeli ve gruptaki herkesin bu süre içinde akıllarına gelen çözüm 

yollarını sırasıyla söylemeleri istenmelidir, 

� Gruptan bir ya da iki yazıcı seçilmeli ve söylenenleri not almaları sağlanmalıdır, 

� Fikirler söylenirken eleĢtiri ya da tartıĢmalara izin verilmemelidir, 

� Gruptakiler mümkün olduğunca çok fikir üretme konusunda özendirilmelidir, 

� Verilen sürenin bitiminde tüm fikirler okunmalı benzer fikirler birleĢtirilerek orijinal 

fikirler belirlenmelidir, 

� Beyin fırtınasını yöneten kiĢi; serbest ve neĢeli ortam yaratmalı, uçuk fikirlerin ifade 

edilmesine izin vermeli, değerlendirmeyi zamanında baĢlatmalı, tüm düĢünceleri 

maddeler halinde sıralamalı, 

9.4.10. ÇalıĢtay (Workshop) 

ÇalıĢtay, Workshop veya Atölye çalıĢmaları belirli bir konuda paydaĢlar arasında 

ortak bir görüĢ oluĢturmak ve/veya karar almak amacıyla düzenlenen toplantılarıdır. 

Workshop bireylerin belli bir yerde kısa bir zaman diliminde toplanarak herkes için ortak 

olan ilgi ya da iĢle ilgili sorunlarını bir arada tartıĢma ve öğrenme fırsatı yaratan tekniktir. 

Bu toplantılar genellikle ortak bir oturumla (plenary session) açılır, grup çalıĢmaları ile

133 

devam eder ve yine ortak bir oturumla sona erer. AçılıĢ oturumunda çalıĢma konusu ve kuralları 

açıklanır ve paydaĢlar 5 -10 kiĢilik gruplara ayrılır. Grup çalıĢmalarında her grup ayrı bir yerde 

toplanarak önce bir grup sözcüsü seçer, daha sonra toplantı konusunu müzakere eder ve grup 

görüĢünü belirler. KapanıĢ oturumunda grup görüĢleri sözcüler tarafından sunularak tartıĢılır ve 

sonuçta tüm paydaĢların ortak görüĢü ortaya çıkar. 

6 kiĢilik 6 grup oluĢturmak üzere 36 katılımcının katıldığı çalıĢtaylar ABD‟ de “Philips 66” 

toplantıları olarak adlandırılır. Bu tür toplantılar, en etkin sınıf büyüklüğünün 36 kiĢilik sınıf 

olduğu görüĢüne dayanır. 

Ülkemizde son yıllarda yaygın eğitim çalıĢmalarına konu olan Proje Döngü Yönetimi 

(P.C.M.) eğitimlerinde de çalıĢtay benzeri bir yöntem uygulanmaktadır. Bu toplantılarda 25 

katılımcı öngörülmekte ve grup çalıĢmaları 5 kiĢiden oluĢan 5 grup tarafından yapılmaktadır. 

Bu tekniğin bazı özellikleri Ģunlardır: 

� Uygulamaya dönüktür, 

� Katılanlar yeni bilgi ve becerileri uygulayarak öğrenir, 

� Öğrenme hızı ve öğrenilenlerin kalıcılığı fazladır, 

� Bilgi ve beceri birlikte kullanılır, 

� Grup içi etkileĢim yüksektir, 

� Katılanlar sosyal becerilerini geliĢtirme imkânı bulur. 

9.5. MODERASYON 

Moderasyon; grup çalıĢmalarını destekleyen, onların etkin olmasına katkı sağlayan 

ilkeler ve uygulamalardır. Sözlük anlamı ise; farklı çıkar, konum ve bakıĢ açıları arasında bir 

denge sağlamak olarak ifade edilmektedir. Moderasyonun amacı ise grup çalıĢmalarında katılım, 

katkı ve iĢbirliği sağlamaktır. Moderasyonun kullanılmasıyla aĢağıdaki hususlar gerçekleĢir: 

varlığıdır. 

� Katılımcıların motivasyonu artar, 

� KarĢılıklı dikkat ve iyi niyete dayalı bir atmosfer oluĢur, 

� Her grup üyesi kendi bilgi ve tecrübelerini gruba rahat bir Ģekilde açabilir, 

� BaĢarı kiĢilerin değil grubun baĢarısı olur, 

� Yeni fikirler oluĢur: 

9.5.1. Moderasyon Nerelerde Kullanılır? 

Moderasyonun bazı kullanım alanları Ģunlardır: 

� EtkileĢimli (Ġnteraktif) Öğrenim, 

� Ortak Problem Çözümü, 

� Planlama Kararları 

9.5.2. BaĢarılı Bir Moderasyonun KoĢulları 

BaĢarılı bir moderasyonun temel koĢulu, yeterli bir moderatör ve uygun bir grubun

9.5.2.1. Moderatörün Özellikleri 

134 

Genellikle Ģu soru sürekli sorulmaktadır; acaba belli insanlar moderatörlük için diğerlerine 

göre daha mı uygundur? Acaba moderatörlük için bir yetenek var mıdır? 

Moderasyonu kimi insan zor öğrenir kimi insan ise kolay. Uygulama baĢladıktan bir süre 

sonra her moderatör kendi tarzını geliĢtirir. Moderasyon kuralları her kiĢinin bilgi ve yeteneklerine 

uyumlu hale gelir. Unutulmamalıdır ki, moderatör sayısı kadar moderasyon stili vardır. 

Moderatörler aslında özel bir meslek grubu oluĢturmazlar. Daha çok bu kiĢiler kendi 

mesleklerinde kendilerini öğretmen, yetiĢkin eğitimcisi ya da danıĢman olarak yetiĢtirmiĢ kiĢilerdir. 

Temel amaçları; grupları farklı çeĢitlerdeki amaçlarına ulaĢmada desteklemektir. 

BaĢarılı moderatörlerin ortak bazı özellikleri vardır. Bu özelliklerin bir kısmı sonradan 

öğrenilmiĢ olsa da bir bölümü doğuĢtan taĢıdığı karakteristiklere bağlıdır. 

� Moderatörlerin en önemli özellikleri Ģu baĢlıklar altında toplamak mümkündür: 

� Üstün Dinleme Yeteneği 

� Kısa-Vadeli ĠĢitsel Hafıza 

� Organize Olabilme Yetisi 

� Yüksek Enerji Seviyesi 

� Samimiyet Kurabilme Yeteneği 

� Ortalamanın Üzerinde Zeka 

� Moderatörlük Deneyimi 

� Ġyi Bir ĠletiĢim Becerisi 

Bu kiĢi problem çözme sürecinde gruba eĢlik etmekte ve ancak bu süreçte bir aksaklık - 

örneğin, grup içi gerilimler ve katılımcılar arasındaki çözülmeyen uyuĢmazlıklar- çıkması 

durumunda müdahale etmektedir. 

Moderatör süreç içerisinde destekleyici bir rol üstlenir. Ancak temel çalıĢmayı grup yapar 

ve sonuç gruba aittir. Moderatör, ilk planda kendi değerlerini, amaçlarını ve düĢüncelerini geri 

planda tutan metodik yardımcıdır. 

Bilinmelidir ki, grup çalıĢması canlı ve dinamik bir süreçtir. Herhangi bir davranıĢ kuralı 

mekanik olarak takip edilemez. Moderasyon, ancak moderasyon yapmak suretiyle öğrenilir. Bu 

öğrenme süreci, özellikle birkaç tecrübeyle daha da kolaylaĢır. Ancak, öyle bir an gelir ki kurallar 

biter. Çünkü müdahale etme ya da tartıĢmayı bırakma zamanının seçimine iliĢkin Moderatörün 

kararı sadece sezgi ve tecrübe meselesidir. 

Moderatörler Ġçin Temel Kurallar 

� KonuĢma soru sor 

� Gruba karĢı savaĢma 

� Grup içi anlaĢmazlıklara öncelik ver 

� Farlılıkları tahmin et, kabul et, uygun tepki ver 

� Ben yaptım yerine yapıldı de 

� Sözsüz sinyallere dikkat et 

� Grupça karar verilen metotlar üzerinde tartıĢma

9.5.2.2. Uygun Bir Grup 

135 

Moderasyon yöntemleri, grup açısından bazı ön koĢulları gerektirir. Eğer moderasyon 

yöntemleri ile çalıĢma konusunda grup üyelerinin bilgisi yoksa grup üyeleri sistemin iĢleyiĢi 

hakkında bilgilendirilmelidir. Moderasyonu kullanan çalıĢma gruplarında ast-üst iliĢkisi söz konusu 

değildir. Grubun yönetimi katılımcı ve iĢbirlikçi bir yapıda olup, yukarıdan aĢağıya değil, ortaklaĢa 

ve eĢit kiĢiler arasında uygulanmaktadır. Bu durumda en büyük görev moderatöre düĢmektedir. 

9.5.3. Moderasyon Yöntemleri 

Moderasyon yöntemlerinin birçoğu 7-25 kiĢilik gruplar için uygun olup; daha küçük ve 

büyük gruplarda bu yöntemlerin kullanılması söz konusu olduğunda, moderatör duruma göre karar 

vermelidir. Bu konuda verilecek karar, moderasyonun hangi amaçla yapıldığı, zaman, grup 

büyüklüğü, çalıĢmanın içeriği, kullanılacak yardımcı malzemeler gibi faktörlere bağlıdır. Temel 

olarak yöntemlerin doğru seçilmesi, moderasyonun en önemli adımlarından biridir. AĢağıdaki 

tanımlamalar moderatörlerin doğru karar vermesine yardımcı olacaktır. 

9.5.3.1. Moderasyonda Görsel Yöntemler 

9.5.3.1. 1. GörselleĢtirmenin Temelleri 

Mesleki veya gündelik iletiĢimin büyük bir kısmı konuĢarak yapılmaktadır. Ancak, gözlerle 

bilginin büyük bir kısmının alındığı bir gerçektir. Bu nedenle, iletiĢimin geliĢtirilmesinde anahtar 

faktör, fikirlerin görsel hale getirilmesi ve yalnızca sözlü iletiĢimle sınırlı kalmamaktır. 

GörselleĢtirme, sözlü ifadelere yardımcı olan, ancak onların yerine geçmeyen görsel bir dildir. 

Bir iletiĢimi sürecinde moderatörlük yapan kiĢi, görsel iletiĢim tekniklerini baĢlattığı ya da 

yürüttüğü ilgili tüm çalıĢmalara uygulayabilir. Grup veya ekip çalıĢmalarında tartıĢma yönetimi, 

katılımcıların seçimlerini belirleme, alternatif tekliflerin değerlendirilmesi, problem tespiti, durum 

analizi gibi birçok alanda görsel iletiĢim teknikleri kullanılabilir. 

9.5.3.1. 2. GörselleĢtirmenin Avantajları 

Konu içeriğinin karmaĢıklığı veya grup büyüklüğü arttıkça, görselleĢtirmeden elde edilecek 

yarar artar. Moderatör konuyu, problemleri, bireysel teklifleri ve fikirleri yazarak, katılımcıların 

görebileceği hale getirdiğinde birçok avantaj ortaya çıkacaktır: 

� Katkılar kaybolmayacak ve unutulmayacaktır. Ayrıca, bir kiĢinin katkısının yazılarak 

görsel hale getirilmesi, onun mesajının alındığını ve tekrar edildiğini gösterecektir. 

� Genellikle sadece ana noktalar görselleĢtirilir. Bu nedenle bilgi konsantre edilmiĢ olur. 

� GörselleĢtirmede tahta kullanımıyla, herkesin ilgisi tek noktaya toplanmıĢ olacaktır. 

� Katılımcılar katkının hangisinin doğrudan ilgili, hangisinin kiĢisel niteliğe sahip 

olduğunu daha kolay ayırt edecektir. 

� TartıĢma sadece konuyla ilgili fikirlerle sınırlanacaktır. Bu nedenle sonuca yönelik 

olma özelliği aratacaktır. 

� TartıĢma safhaları ve yapılmıĢ olan yönlendirmeler her zaman görünür halde 

kalacaktır. Bu durum, tartıĢmaya sonradan katılanlar için de özellikle yararlıdır. 

� TartıĢmalarda katılımcılık artar.

GörselleĢtirmede DeğiĢik Yöntemler: 

136 

� Salkımlar: Birbirine ait veya benzer ifadeleri kapsarlar 

� Skalalar: Nicelik veya zamana bağlılığa göre yapılandırmaya uygundurlar. 

� Listeleme: Ġfadelerin farklı baĢlıklar altında toplanmasıdır. 

� Tablo veya matris: Dikey ve yatay baĢlıklar halinde birleĢtirilmiĢ listeler 

� Ağaç: Neden ve sonuç gibi birbirine bağlı iliĢkiler, karakterize etmek için kullanılır. 

� Ağ: Kompleks ve birbirine bağlı iliĢkileri görselleĢtirmede yararlıdır. 

9.5.3.1.3. GörselleĢtirmede Kartların Kullanımı 

Amaç: kartlar kullanılarak yapılan bir beyin fırtınası (Beyin fırtınası: Bireylerin eleĢtirilme 

endiĢesi olmadan fikirlerini rahatlıkla ifade ettikleri grup tartıĢma tekniği) ile kısa sürede birçok 

düĢünce ve çözüm önerisi ortaya konulabilir. Bu yöntem, sözlü beyin fırtınasına göre insanlara 

daha kiĢisel düĢünme ve baĢkalarının söylediklerinden etkilenmeden görüĢ bildirme imkanı verir. 

Ayrıca kartlar, katılımcıların düĢüncelerini daha iyi yapılanmasına yardımcı olur. 

Kullanım Alanları: Bir konu hakkında fikir oylaması yapmak için (örneğin, grubun bir 

problemi ya da hedefine karĢı tavır, bir olayın eleĢtirilmesi gibi). Grubun bir konudaki bilgisini 

tespit etmek için. Fikirleri toplamak için yapılabilir. 

Avantajları: 

� Kelimelere dökme tamamen katılımcılara bırakılmıĢtır. 

� Katılımcılar diğer grup üyelerinin etkilenmezler, herkes kendi baĢına yazabilir. 

� Grup üyelerinin yorumları ve yorumun yapılma sıklığı, moderatörün potansiyel 

problemlere veya grup içindeki önceliklere dikkatini yoğunlaĢtırmasını sağlar. 

� Durumun sağladığı anonimlik, katılımcıların daha açık sözlü olmasını cesaretlendirir. 

Dikkat Edilecek Noktalar: 

� Moderatör sorduğu sorunun tüm katılımcılar tarafından cevaplanana kadar görünür 

durumda kalmasını sağlamalıdır. 

� Soru net olmalıdır. YanlıĢ anlaĢılmayacak Ģekilde formüle edilmelidir. 

� Birden fazla soru sorulduğunda, her bir sorunun cevap kartı değiĢik olmalıdır. 

Kartların Ġğnelenmesi: 

� Moderatör kartları toplayarak karıĢtırır. 

� Kartlar herkes yazmayı bitirdikten sonra iğnelenebilir; (Bu yöntem, benzer fikirler 

değiĢik kiĢiler tarafından formüle edilirken veya grup içi etkilenmeler, yönlendirmeler 

önlenmek isteniyorsa uygulanır) ya da, 

� Yazıldıktan hemen sonra iğnelenebilir ve tekrarı önler. 

� Kartların sahibi belli olmamalıdır. Bu her zaman geçerli bir kuraldır. 

Tahtadaki Kartların Gözden Geçirilmesi: 

Moderatör kartları okuyarak genel bir gözden geçirme sağlar. Tecrübeler göstermiĢtir ki, 

aksi takdirde, grup üyeleri tüm kartları okumamaktadır. 

Yeni baĢlayan moderatörler için en zor durum, katılımcıların sorulara cevap vermedikleri 

ve sustukları durumlardır. Bu durumda moderatör, kendisine ve katılımcılara düĢünme için yeterli 

zaman vermeli ve sorunun anlaĢılıp anlaĢılmadığı kontrol edilmelidir.

137 

9.5.4. Moderasyonda Soru Sorma Teknikleri 

Moderasyon ve ilgili yöntemlerin temel amaçları; grupların amaçlarına ulaĢmaları için 

onları desteklemektir. Kısaca moderasyon, grup tartıĢmalarında kısa sürede mümkün olduğunca 

fazla sayıda grup üyesinin katılımı ile görünür sonuçların elde edilmesini sağlamalıdır. Grupların 

kendi kendilerini yönetmelerini sağlamak üzere Moderatör genellikle soruları kullanır. 

Moderatör, uygun sorularla, grup süreçlerini harekete geçirebilir, çalıĢmayı destekler ve 

karar verme sürecine yardımcı olur. Aslında; moderasyon tekniğiyle yönetilen grup çalıĢmaları, 

birbirlerini takip eden soru ve cevaplardan oluĢan bir oyun gibidir. Bu süreçte doğal olarak, grup 

üyeleri de moderatöre ve birbirlerine soru yöneltirler. AĢağıda öncelikle moderasyonda kullanılan 

soru yöntemleri dikkate alınmaktadır. 

Hangi Tip Sorular Uygundur? 

Moderasyonda yöneltilecek soruların seçimi, grubun motivasyonu üzerinde çok etkilidir. 

Uygun olmayan soruların kullanımı, grup tarafından olumsuz karĢılanır. 

Tablo 4. Uygun Ve Uygun Olmayan Soruları 

Uygun Soruların Özellikleri Uygun Olmayan Soruların Özellikleri 

� Dikkat uyandırırlar. 

� Canlı bir katılım sağlarlar. 

� Cevap için merak uyandırırlar. 

� Herkes için ilginçtir. 

� Soru soranın ilgisini açıklar ve 

karĢılıklı güveni oluĢtururlar. 

� Katılımcıların kendilerini ifade 

etmesine yardım ederler. 

� Açık sorulardır: 

� Cevabı içermezler. 

� Farklı cevaplar mümkündür. 

� DüĢünmeye zorlarlar. 

� Zevkle cevaplandırılırlar. 

Sorular çok genel ve çok özel ifadeler taĢımamalıdır. 

Tablo 5. Sorularda Kapsam Durumu 

Çok genel 

Çok dar 

� Can sıkıcıdırlar. 

� Aktif katılımı engellerler. 

� Klasik cevaplara yöneltirler. 

� Bazı katılımcıları ilgilendirirler. 

� KiĢileri utandırmaya, ya da savunma 

mekanizmalarına neden olurlar. 

� KiĢisel sırları açığa çıkarmaya 

yöneliktirler. 

� Evet-hayır sorularıdır. 

� Cevap beklenmeyen sorulardır: zaten 

cevabı içerirler. 

� Sadece belli cevap seçenekleri arasında 

seçim olanağı verirler. 

Kırsal nüfusun ihtiyaçları nasıl karĢılanabilir? 

Su ihtiyacı en uygun nasıl karĢılanabilir? 

Çiftçiler su kanallarının bakımını nasıl üstlenebilirler? 

Pirinç tarımında dekara ne kadar su gereklidir?

138 

9.5.4.2. Katılımcıların Sorularına Cevap Verme 

ÇalıĢmada katılımcılar da moderatöre soru yöneltirler. Moderatörün sorular karĢısında 

kendini geri planda tutması, en önemli görevidir. Moderatör katılımcıların cevapları ve katkıları en 

az kendi vereceği cevaplar kadar iyi olacağına inanmalıdır 

Moderatör; herhangi bir soruya doğrudan muhatap olduğu durumlarda da cevabı diğer grup 

üyelerine bırakmalıdır. Örneğin; “Bu konuda kim bir Ģeyler söylemek ister?” diye sorabilir. 

9.6. GRUPLARIN GELĠġĠM SÜREÇLERĠ 

9.6.1. Grup Süreçlerinin Safhaları 

Grupların geliĢme safhaları izlendiğinde, bir araya geldikten hemen sonra belirli bir 

performansı gösteremedikleri ve belirli safhaları yaĢanmasından sonra gruplar verimli çalıĢabildiği 

gözlenmiĢtir. Moderatör olarak, grubun çalıĢma performansına zarar veren etmenlerin ortadan 

kaldırılması için, öncelikle grup üyelerinin içinde bulundukları durum üzerinde düĢünmek faydalı 

olacaktır. Grup süreçlerini, bunlardan ortaya çıkan sonuçları ve Moderatörün davranıĢlarını 

açıklayan safhalar Ģöyle özetlenebilir: 

Tablo 6. Grup Süreç Safhaları 

SAFHA GRUP YAPISI MODERATÖR 

1.OluĢma 

Safhası 

2.ÇatıĢma 

Safhası 

3.ÇalıĢma 

Safhası 

4.Ayrılma 

Safhası 

KiĢisel sıkıntı, utanma ve güvensizlik. 

ÇalıĢma ile ilgili bilgi sahibi olmama. 

Grup içi üyeler ve moderatör arasında rol ve 

pozisyon savaĢları. 

Grupta kalma ve ayrılma kararı. 

Konunun amacına veya yönteme sıkça 

müdahale. 

Katılımcılar kendi rol ve pozisyonlarını 

bulurlar. 

Grup içi iĢbirliği ve grup duygusu geliĢir ve 

birbirlerini desteklerler.Grup bireylerinin 

enerjileri etkili ve problem çözmeye yönelik 

bir çalıĢmaya yönelmiĢtir. 

ÇalıĢmayı değerlendirme. 

Pratikte uygulanabilirliğini kontrol etme. 

Katılımcıların güvensizlik 

hislerine ve mesafeli davranıĢlara 

saygı gösterir. 

Yapılacak iĢ tanımlanır ve 

kullanılacak yöntemler ve 

uyulacak kurallar anlatılır. 

BaĢkaldırı ve itirazlara izin verir. 

Katılımcılardan gelecek programa 

yönelik küçük değiĢikliklere verir. 

Görev dağılımı yapar. 

KiĢisel faaliyetleri destekler. 

Grup davranıĢının çerçevesini 

belirler. 

Değerlendirme sürecine yol açar 

ve destekler. 

Pozitif bir kapanıĢ yapar.

139 

10. BÖLÜM 

ÇATIġMA YÖNETĠMĠ* 

ÇatıĢma, çeĢitli nedenlerden kaynaklanan anlaĢmazlık, zıtlaĢma, uyumsuzluk ve ters 

düĢme biçiminde ortaya çıkan ve iyi yönetilmediği durumda örgüte ve bireye zararlı olabilen 

bir etkileĢim sürecidir 

Ġnsanlık tarihinin her döneminde stres ve çatıĢma insan yaĢamının kaçınılmaz bir parçası 

olmuĢtur. Zamanla stres ve çatıĢma kaynakları değiĢmekle birlikte, iĢ ortamı, bütün çalıĢanlar için 

her zaman Ģiddetli ve sürekli stres kaynakları ile doludur. 

GeliĢen ve değiĢen hayat Ģartlarına ayak uydurma çabası beraberinde bazı problemleri 

getirmiĢtir. Bu problemlerden birisi de “çatıĢma„ dır. ÇatıĢma hem bir birey içinde hem de bireyler 

gruplar veya örgütler arasında meydana gelebilen bir olgudur. 

Birey açısından çatıĢma, bir birey için istenen veya istenmeyen iki eĢdeğer durumdan birini 

seçmek zorunda kaldığında gösterdiği kararsızlık veya duyduğu rahatsızlıktır. 

10.1. ÇATIġMA YAKLAġIMLARI 

ÇatıĢmaya iliĢkin yaklaĢımlar Klasik-Geleneksel, Neoklasik-DavranıĢçı, Modern- 

EtkileĢimci yaklaĢımlardır 

10.1. 1. Klasik-Geleneksel YaklaĢım: 

Bu yaklaĢım çatıĢmanın yıkıcı olduğu inancındadır. Bu nedenle yöneticinin en önemli 

görevi, örgütü çatıĢmalardan korumaktır. 

10.1. 2. Neoklasik-DavranıĢçı YaklaĢım: 

Bu yaklaĢıma göre, çatıĢma kaçınılmazdır. Önemli olan çatıĢmanın ortadan kaldırılmasıdır. 

ÇatıĢmanın ortadan kaldırılması bireyler arasındaki ayrımların yok edilmesi anlamına gelmektedir. 

10.1. 3. Modern-EtkileĢimci YaklaĢım: 

Bu yaklaĢıma göre, örgütün sağlığı için çatıĢma gereklidir. Ancak çatıĢma çok yüksek 

düzeyde ise azaltılması, çok düĢük düzeyde ise uyarılması gerekir. 

ÇatıĢmadan yoksun bir örgütte yenilik ve değiĢim, yaratıcılık ve performans etkilenir. 

Sürekli ve önemli çatıĢmalarla karĢılaĢan örgütlerde ise, kararların verilememesi ve 

gecikmesi, tavizlerin sorunları çözmede yetersiz kalması gibi nedenlerle yine performans olumsuz 

yönde etkilenir, hatta bu durum örgütün yaĢamasını tehlikeye düĢürebilir. 

10.2. BĠREYSEL ÇATIġMA VE YÖNETĠMĠ 

Bireysel çatıĢma, bir bireyin istenen veya istenmeyen iki eĢdeğer durumdan birini seçmek 

zorunda kaldığında gösterdiği kararsızlık veya duyduğu rahatsızlıktır. ÇatıĢma bir çeĢit ruhsal

140 

engellemedir. ÇatıĢma bireyi etkileyen birbirine karĢıt duygu, düĢünce ve istekler arasında seçim 

yapma güçlüğüdür. Bu seçim ne kadar güçleĢirse, bireydeki endiĢe ve gerilim de o kadar artar. 

Bireyin yaĢamında üç çeĢit çatıĢma görülür; 

10.2.1. YaklaĢ-YaklaĢ (hem o, hem o) 

Bireyin istediği iki ya da daha çok güdü arasından birini seçerken yaĢadığı karar verme 

güçlüğüdür. Örneğin, izlemek istediğimiz iki programın aynı saatte, ayrı kanallarda yayınlanması 

halinde birini seçmek zorunda kalmak veya kadının eĢine “ya annen ya ben!” diyerek kocasını bir 

seçime zorlaması bu tür bir çatıĢmadır. Koca her ikisinden de vazgeçmek istememektedir. 

YaklaĢma-YaklaĢma ÇatıĢmasında Bireyin DavranıĢı; Ġki iyi seçenekten birisine yaklaĢan 

birey, hangi seçeneğe yaklaĢırsa, o seçenek daha da çekici olmaya baĢlar ve birey bu yöne kuvvetle 

yaklaĢır. Bu nedenle, yaklaĢma yaklaĢma türünden olan çatıĢmalarda ilk adım en önemli adımdır. 

10.2.2. Kaçın-Kaçın (ne o, ne o) 

Bireyin istemediği iki olumsuz olgu, olay ya da nesneden birini seçmek zorunda 

kalmasıdır. Birey normalde her iki durumla da karĢılaĢmak istemez. Bunlardan birini isteksiz 

olarak seçmek zorunda kalır. 

“Tembel öğrenci ne ders çalıĢmak ister ne de sınıfta kalmak” 

“Tembel insan ne aç kalmak ister ne de çalıĢmak” 

Kaçınma-Kaçınma ÇatıĢmasında Bireyin DavranıĢı; Bu tür çatıĢmayı çözmek zordur. Bir 

seçeneğe yaklaĢınca o seçenek gittikçe daha kötü görünmeye baĢlar. Bu nedenle birey dönüp diğer 

seçeneğe yaklaĢır. Ne var ki, o zaman da diğer seçeneği daha olumsuz görmeye baĢlar. Bu durumda 

insanlar Ģu yollardan birini seçer; 

� En az kötü olan seçeneğe gitmek 

� Ortada bir noktada durmak, hiçbir davranıĢta bulunmamak 

� Sanki ortada bir sorun yokmuĢ gibi davranmak 

10.2.3. YaklaĢ-Kaçın (o, ama) 

YaklaĢma kaçınma en sık görülen çatıĢma tipidir. Hem hoĢa giden hem gitmeyen olay bir 

arada yaĢanır. Örneğin evlenmek isteyen gencin, evliliğin getireceği sorunlardan kaçmak istemesi, 

Ģeker hastasının pastayı çok sevmesi gibi. 

YaklaĢma-Kaçınma ÇatıĢmasında Bireyin DavranıĢı; Bu çatıĢma davranıĢında, bireyler 

önce hoĢa giden güdünün peĢinden giderler, sonra hoĢlanmadıkları bir Ģeyle karĢılaĢacakları bir 

noktaya geldiklerinde bir müddet kararsızlık yaĢarlar. Daha sonra baskın gelen güdünün gösterdiği 

davranıĢta bulunurlar. Örneğin; bazı ayrılan çiftler, beraber yaĢamlarının güzel yanlarını hatırlar ve 

yaklaĢma davranıĢı göstererek birbirlerine dönerler. Ancak bir araya geldiklerinde tekrar sorunlar 

yaĢarlar ve kaçınma davranıĢına yönelirler. 

Ġnsanlar bir arada yaĢadıkları sürece ne kadar iyi niyetli olurlarsa olsunlar, aralarında 

sürtüĢmelerin, çatıĢmaların çıkması kaçınılmazdır. ÇatıĢmalar yok sayılarak iliĢkiler geliĢtirilemez. 

Ġnsanların kendilerini iç benlikleriyle ortaya koymaları, çatıĢmaları da yapıcı bir yöntemle 

çözmeleri iliĢkilerinin geliĢmesine katkıda bulunur.

141 

10.2.4. ÇatıĢma Durumunda Kırgınlık ve Kızgınlık Belirten DavranıĢ Biçimleri 

Kaçınmak: Bu davranıĢı gösteren kiĢiler, birisiyle çatıĢmaya girmemek için bilinçli ya da 

bilinçsiz olarak kaçma davranıĢında bulunurlar. ÇatıĢma çıkacağını anladıklarında ya orayı terk 

ederler, ya uyumak isterler, ya da önemli bir uğraĢları varmıĢ gibi baĢka hiçbir Ģeyle ilgilenmezler. 

Hasıraltı Etmek: Hasıraltı davranıĢını gösteren kimse, sadece tartıĢmaya girmekten 

kaçmakla kalmaz, sanki tartıĢılacak hiçbir konu yokmuĢ gibi hareket eder. 

Konuyu DeğiĢtirmek: ÇatıĢma olasılığı belirdiği anda konuyu değiĢtirmek çok kullanılan 

yöntemlerden biridir. Bu tür eğilimi olan kiĢilerin sağlıklı bir iliĢki geliĢtirmeleri mümkün değildir. 

Böyle bir iliĢki içinde olan kiĢilerin iliĢkisine “beraber olma oyunu” olarak bakmak daha doğrudur. 

EleĢtirmek: KiĢiyi sinirlendiren bir soruna iliĢkin olarak konuĢacağı yerde kızgınlığını 

karĢısındakinin baĢka davranıĢlarına eleĢtiri yönelterek dıĢa vurur. Böyle durumlarda karĢıdaki kiĢi 

neye kızıldığını anlayamaz. Örneğin çok önceden yapılan davranıĢları hatırlatmak. KiĢi kendisine 

kızıldığını anlar fakat nedenini anlayamaz. 

Tuzak kurmak: Bazı kiĢiler karĢısındakinin bir davranıĢ yapmasını isterler. KarĢısındaki 

bu davranıĢı yapınca, sanki önceden isteyen kendileri değilmiĢ gibi, bu davranıĢı yapana yüklerler. 

Bardağı taĢırmak: Dilimizde “bardağı taĢıran son damla” diye bir deyim vardır. Öfke, 

kızgınlık, önce belli edilmez, depo edilir. sonra küçük bir olayda büyük reaksiyonlar sergilenir. 

Tedirgin etmek: Bazı kiĢiler kızgınlıklarını açıkça belli etmek yerine, karĢıdakinin 

tedirgin olacağı hareketler yaparak onu rahatsız edip, olumsuz duygularını dile getirmeye çalıĢırlar. 

ġakaya boğmak: Bazı kiĢiler kendine ciddi bir duygu ya da düĢünce yöneltildiğinde, iĢi 

hemen Ģakaya dökerek ciddiyetten kurtulmak isterler. 

Yaraya dokunmak: Herkesin psikolojik olarak hassas olduğu noktaları vardır. Bunu 

ancak onlara en yakın kimseler bilir. Bu kimseler kızgınlıklarını, kiĢiyi bu zayıf noktalarından 

yakalayarak belirtiyor ve öç alıyorsa, bu hastalıklı bir iliĢkidir ve devamlı hırpalanmaktadır. 

Yoksun bırakmak: Bazı kimseler, kızdığı, ya da kırıldığı zaman bu duygularını belli 

edecekleri yerde, karĢısındakinin istediği bir Ģeyi vermeyerek ondan öç almak isterler. 

10.2.5. Yapıcı TartıĢma 

Kızgınlık ve kırgınlık duygularının ifadesinde ve bir çözüme ulaĢmasında yapılması 

gereken en önemli Ģey yapıcı tartıĢmadır. Yapıcı tartıĢma önemsenen bir kiĢiye karĢı duyulan 

kızma, kırılma, gibi duyguları onunla paylaĢarak birbirini daha iyi anlama amacıyla kullanılır. 

Birbirlerine duyduğu kızgınlığı, kırgınlığı ve rahatsızlığı belirtmeyen insanlar genellikle Ģu 

nedenlerden ötürü bunu yapmazlar, 

Kaybetme korkusu. KiĢi, kırgınlık ve kızgınlık gibi olumsuzluk duygularını karĢıdakine 

belirttiği zaman, kendisi için önemli olan bu kiĢiyi kaybedeceğinden korkar. Böyle duyguların 

varlığı iliĢkilere zarar verir.

142 

Kötü insan olma korkusu: Bu korkuyu yaĢayan kiĢiler kırgınlık, küskünlük gibi olumsuz 

duyguları iliĢkilerinden çıkarırlar. KiĢiler arasında, yakın iliĢkilerin doğabilmesi için, olumsuz 

duygularını yapıcı bir tartıĢma içinde paylaĢabilmeleri gerekir. 

Ön yargıları kıramama korkusu: Bu korku daha öndeki deneyimlerden kaynaklanır. 

Önceki deneyimlerde mesajlar bazı eĢik engellerine takılmıĢ ise, yeni bir tartıĢma veya konuĢmanın 

yararsız olduğu anlayıĢı geliĢir ve bu anlayıĢ yapıcı tartıĢma Ģansını yok edebilir. 

Durumu daha da kötüye götürme korkusu: Önceki deneyimlerde bazı yapıcı tartıĢma 

giriĢimleri durumu daha da kötüye götürmüĢ ise böyle bir korku oluĢabilir. 

yaklaĢılabilir. 

10.2.6. Uzun Süreli çatıĢmaların Çözümü 

ÇatıĢma değiĢik nedenlerden kaynaklanabilir ve çözümüne iki temel tutum içinde 

Kazan-Kaybet; Eğer yaklaĢım “ya kazan ya kaybet” Ģeklinde olursa, iki kiĢiden biri 

mutlaka çözümden memnun kalmayacaktır. 

Kazan-Kazan (Win-Win); Bu yaklaĢımın diğer bir adı kaybeden yok yaklaĢımıdır. 

Kaybeden yok yaklaĢımında iki tarafı da memnun edecek bir çözüm yolu bulunur. 

10.3. ÖRGÜTSEL ÇATIġMA VE YÖNETĠMĠ 

Yöneticilerin zaman ve enerjilerinin önemli bir kısmını alan konulardan biri de örgüt içinde 

ortaya çıkan çeĢitli düzey ve türlerdeki çatıĢmalar ve bunların yönetimidir. Örgütlerde her konuda 

çeĢitli farklılıklar vardır. Bu farklılıklar, kiĢiler arası olabileceği gibi amaçlarda, değerlerde, 

algılamalarda tutulan yol ve yöntemlerde de olabilir. Örgütün yöneticisi de iĢte bu farklılıkları 

yöneten, bu farklılıklarla örgütü amaçlarına ulaĢtırmaya çalıĢan kimsedir. 

ÇatıĢmalar çeĢitli sorunlara yol açabileceği gibi, baĢarılı yönetilirse örgütte yeniliğin ve 

örgütsel geliĢmenin baĢlatıcısı da olabilirler. 

10.3.1. Örgütsel ÇatıĢmanın Nedenleri 

Örgütlerde cereyan eden çeĢitli türdeki çatıĢmaların nedenleri oldukça fazla ve çeĢitlidir. 

� KarĢılıklı Bağımlılık: Örgütlerde birimlerin üretimi, diğer birimlerin üretimine 

bağlıdır. Bir birimin çıktısı diğer birimin girdisini oluĢturur, Üretimdeki bir aksaklık 

çatıĢma doğurur. 

� Sınırlı Kaynakların PaylaĢılması: Örgütte kaynakların sınırlı olması çatıĢmayı 

doğurabilir. Bu çatıĢmanın giderilmesinin yolu da yöneticinin planlama becerisinden 

geçer. Sınırlı kaynakların akılcı ve iĢlevsel dağılımı gereklidir. 

� Amaç Farklılıkları: Örgütteki birey ve grupların farklı amaçlarının olması, örgütlerde 

çatıĢma ortamı yaratır. Örgütsel amaçların açık ve objektif biçimde belirlenmemiĢ 

olması nedeniyle yapılan etkinlikler ve uygulamalarda büyük farklılıklar ortaya çıkar. 

� Algılama Farklılıkları: KiĢi veya grupların, olayları farklı algılamaları çatıĢmalara 

neden olur. 

� UzmanlaĢma: Örgütlerde görülen çatıĢmaların en yaygın olanı uzmanlaĢmanın yol 

açtığı çatıĢmalardır. Uzmanlık, bürokratik roller çoğu zaman çatıĢır.

143 

� ĠletiĢim Sistemi: Örgüt amaçlarının üyelerce anlaĢılmasını sağlayacak, üyeleri örgüt 

amaçları etrafında toplayacak ve bütünleĢtirecek nitelikte bir iletiĢim sisteminin 

olmaması örgüt üyelerinin gruplaĢmalarına ve çatıĢmalarına ortam hazırlar. 

� Örgütün Büyüklüğü: Örgüt yapısı büyüyüp geniĢledikçe amaçlarda açıklık azalır. 

ĠliĢkiler daha formal bir nitelik kazanır. Her uzman kendi alanını korumaya çalıĢır, bu 

eğilimler de çatıĢma ihtimalini arttırır. 

� Örgütteki Görev ve Sorumlulukların KarmaĢıklığı: Ġyi belirlenemeyen örgütsel 

görev ve sorumluluklar da çatıĢmaların muhtemel nedenleridir. 

� Rekabetçi Ödüllendirme Sistemi: Örgütlerde iĢbirliği yerine rekabetin teĢvik edilmesi 

ve ödüllendirme sistemin buna göre kurulması çatıĢmayı arttıran unsurlardan biridir. 

� Yönetim Biçiminin Farklılığı: Her yöneticinin kendine has bir yönetim tarzı olabilir. 

Eğer yönetici ile astları arasında bu biçimin algılanması konusunda farklılıklar varsa bu 

çatıĢmaya neden olabilir. 

� Ortak Değer ve GörüĢlerin Yokluğu: Örgütü amaçlar yönünde çalıĢtıracak, ortak 

değer ve görüĢlere ihtiyaç vardır. Bunların olmaması da çatıĢma nedeni olabilir. 

� Örgütsel YenileĢme Sonucu DeğiĢen Durum: Her örgütsel yenileĢme çabasının 

direnme ile karĢılaĢması muhtemeldir. YenileĢme sonucunda görev, rol, statülerinde 

değiĢmeler olacağı kuĢkusu duyan personel bu yenileĢmeye direnir. Bu direnmenin 

aĢılamaması durumunda çatıĢma olur. 

� KiĢilik Farklılıkları: Bireylerin farklı amaç, değer yargısı, yetenek ve özelliklerde 

olmaları, kiĢilik çekiĢmelerine yol açar. Bu da çatıĢmaların temel nedenlerinden biridir. 

Otoriterlik, dogmatiklik ve düĢük özsaygı gibi kiĢilik özellikleri çatıĢma davranıĢlarını 

artırmaktadır. Kavgacı ve uzlaĢmaz insanlar, örgütte çatıĢmalara yol açmaktadır. 

10.3.2. Örgütsel ÇatıĢmanın Yönetilmesi 

ÇatıĢmanın yönetilmesi kavramı, anlayıĢ olarak, çağdaĢ yönetim anlayıĢının ürünüdür. 

ÇatıĢmaya bakıĢ açısı yönetim anlayıĢlarından etkilenir. Geleneksel yönetim yaklaĢımı, çatıĢmadan 

yıkıcı niteliği gereği kaçmak isteyen anlayıĢı savunur. Bu yaklaĢım çatıĢmanın yönetimi değil 

çözümü üzerinde durur ÇağdaĢ yaklaĢım ise çatıĢmayı olağan hatta kaçınılmaz olarak görür. 

ÇatıĢma sonuçlarına göre “örgüte faydalı” ve “engelleyici” olarak ikiye ayrılır. Bu görüĢ gereği 

olarak da çatıĢmanın çözülmesi değil, yönetilmesi kavramı kullanılır. ÇatıĢmanın yönetilmesinde 

değiĢik yaklaĢımlar kullanılabilir. Bunlar: 

� Problem Çözme: ÇatıĢma yönetiminde kullanılan, özellikle gruplar arası çatıĢmaların 

çözümünde etkili olan bir yöntemdir. Amacı, haklı ya da haksız tarafı ayırt etmek değil, 

sorunu çözmektir. Bu yaklaĢımın varsayımı çatıĢan tarafların bile paylaĢtıkları ortak 

noktalar olduğudur. 

� Üstün Amaçlar Saptama: ÇatıĢma içinde olan ve birbirleri ile karĢılıklı bağımlılık 

içinde olan grupların hepsinin vazgeçilmez önemde ortak bazı gruplar üstü amaçları 

vardır. Bu amaçlar çatıĢan gruplardan sadece birinin gerçekleĢtiremeyeceği kapsam ve 

niteliktedir. Ancak ortak çabalarla gerçekleĢtirilebilir. Bu yöntem bu tür amaçlar 

bulunduğunda etkili olur. 

� Kaynakların Arttırılması: ÇatıĢmanın kaynakların yetersizliğinden çıktığı durumlarda 

etkili olarak kullanılabilen bir yöntemdir. Kaynaklar arttırıldığında tarafların çatıĢma 

nedeni ortadan kalkacaktır. 

� Kaçınma: Bu yöntem verimli olmasa da sıkça kullanılır. ÇatıĢma durumlarından 

kaçınmak Ģeklinde ifade edilir. 

� YumuĢatma: Durumu olduğundan daha iyi göstermek de çatıĢmalarda kullanılan bir 

yaklaĢımdır.

144 

� UzlaĢtırma: Problemlerin esas nedenlerini ortadan kaldırmasa da kısa vadede bir 

çözüm gibi görülebilir. Bu yöntemde açıkça kazanan ya da kaybeden yoktur. 

ÇatıĢmanın tarafları pazarlığa girerek çatıĢmayı çözmeye çalıĢırlar. Bir ortak nokta 

aranır. 

� Yetki Kullanma: ÇatıĢma yönetiminde eski, fakat etkisi tartıĢılır bir yöntem de yetki 

kullanmadır. Yönetici yetkisini ve gücünü kullanarak çatıĢmayı gidermeye çalıĢır. 

� Hakeme BaĢvurma: Taraflar kendi aralarında anlaĢamıyorsa ve yönetici de onları 

inandıramıyorsa, sorun tarafsızlığına güvenilen birinin hakemliğine bırakılır. 

� DavranıĢ DeğiĢtirme: Grup üyelerinin davranıĢlarını eğitim yoluyla değiĢtirme 

çatıĢmanın yönetilmesinde etkili olabilecek bir yöntemdir. 

10.4. DĠĞER ÇATIġMA TÜRLERĠ 

Bireylerle- Grup Arasındaki ÇatıĢma; Bu tür çatıĢma daha çok bireylerin grup 

normlarını kabule zorlanması ile oluĢur. Grup amaçlarını, normlarını ve izlenen yolu 

benimsemeyen kiĢiler grup ile çatıĢmaya düĢerler. 

Örgütler arası ÇatıĢma; Bir sistem içinde yer alan örgütlerin birbiri ile çatıĢmasıdır. 

Yatay ÇatıĢma; Bu tür çatıĢma, bir örgütte aynı kademede bulunanlar arasındaki 

çatıĢmadır. Bu tür çatıĢmalar örgütteki birey ve bölümlerin farklı yöntem ve kavramlara sahip 

olmalarından kaynaklanır. 

Dikey (HiyerarĢik) ÇatıĢma; Bu tür çatıĢma, örgütün değiĢik yetki kademelerinde 

bulunanlar arasında çıkan çatıĢmadır. Ast-üst çatıĢması olan bu tür çatıĢmalar genellikle üstlerin 

yetkilerine dayanarak, astların davranıĢlarını denetim altına alma isteklerinden doğmaktadır. 

Emir-Komuta Kurmay ÇatıĢması; Bu tür çatıĢma emir-komuta personeli ile kurmay 

personel arasındaki çatıĢmalardır. Örgütlerde sık rastlanan uzman-yönetici çatıĢması buna örnektir. 

Açık ÇatıĢma; ÇatıĢmanın bir eylem olarak ortaya çıkması durumudur. Bu tür çatıĢma, 

karĢılıklı tartıĢma, bilgileri karĢı tarafa göndermeme ve engellemeden, fiziksel güç kullanmaya 

kadar değiĢik biçimlerde ortaya çıkabilir. 

Kapalı ÇatıĢma; Tarafların, amaçları derinden izledikleri çatıĢmalardır. 

10.5. STRES KAVRAMI 

Kavramı ilk kez ortaya atan Hans Selye stresi, organizmanın her türlü değiĢmeye özel 

olmayan (yaygın) tepkisi olarak tanımlamıĢtır. Hans Selye‟nin çok benimsenen bu tanımına göre 

stres, memnuniyet verici olup olmadığına bakılmaksızın her türlü isteme bedenin uyum sağlamak 

için gösterdiği yaygın tepkisidir. 

Selye‟nin tanımında, stres tepkisinin uyanmasında hem memnuniyet verici hem de sıkıntılı 

oluĢumların etkili olduğu iĢaret edilmektedir. Ġnsan bedeni genel olarak zevkli ve zararlı olaylar 

arasındaki farkı ayırt etmez. Her iki durumda da beden iĢlevini yerine getirmektedir. Bu nedenle 

hem memnuniyet verici hem de olumsuz uyaranlar altında bedenin gösterdiği stres tepkisi aynıdır. 

Jessie Barnard stresi yararlı stres (eustress) ve zararlı stres (distress) olarak ikiye ayırmıĢtır. 

Bunlardan birincisi yaĢandıkça neĢe, canlılık ve kazanç sağlayan, istenmesi gereken bir durumdur. 

Zararlı stres ise aĢırı ve sürekli olan ve bireyin güçlerini tüketen bir stres türüdür.

10.5.1. ĠĢ Hayatında Stres 

145 

ÇalıĢma yaĢamına giren birey, üretimin yanı sıra örgüt içinde diğer insanlarla iliĢkiler 

kurar, örgütün değer ve normlarına uyum sağlamaya, örgüt içindeki gruplara üye olmaya baĢlar. Bu 

süreçler iĢgörenin güçlü bir uyum çabası göstermesini gerekli kılmaktadır. 

Örgütsel stres, örgütle ya da iĢle ilgili herhangi bir beklentiye karĢı, bireysel enerjinin 

harekete geçmesidir. 

10.5.2. Stres ve KiĢilik 

Bireylerin kiĢilikleri stresten etkilenme düzeylerini doğrudan etkilemektedir. Örgütteki 

bireylerin kiĢilikleri de iĢ hayatından kaynaklanan stresten etkilenme düzeylerini etkiler. 

KiĢilik, insanın bir bütünlük içinde süreklilik gösteren davranıĢ özellikleri ve çevresine 

uyum biçimidir. Bu anlamda kiĢilik deyimi insanın dıĢ görünüĢü, kendi benliğini kullanma biçimi, 

ölçülebilir iç ve dıĢ özelliklerini, kendi arasında uyum sağlamasını dıĢ etkilere uyarlanmasını, 

durağanlaĢmıĢ davranıĢlarını kapsar. 

Amerika‟lı iki doktor olan Meyer Friedman ve Ray Rosenman‟ın çalıĢmalarına dayanılarak 

insan kiĢilik tiplerinin farklı bir sınıflaması yapılmıĢtır. Bu iki doktor çok sayıda erkeği inceleyerek 

onları Tip A ve Tip B olmak üzere gruplandırmıĢlardır. 

10.5.2.1. A Tipi DavranıĢ Özellikleri 

A tipi davranıĢ özellikleri genellikle acele konuĢmak, diğer insanlar konuĢurken acele 

etmek, hızlı yemek, sırada beklemekten nefret etmek, asla bir Ģeye yetiĢmek durumunda olmamak, 

zamanın elverdiğinden daha fazla etkinlikle dolu bir programa sahip olmak, zamanı boĢa 

harcamaktan nefret etmek, aynı anda birden çok Ģeyi yapmaya çalıĢmak, yavaĢ insanlara karĢı 

sabırsızlık, dinlenme, dostluk veya zevk verici Ģeyler için çok az zaman ayırmaktır. 

Tip A sendromu, baĢa geçmek için bir mücadele ve baĢarı için zamana karĢı sürekli, bir 

yarıĢ biçiminde görülür. 

Tip A insanı yüksek sesle ve çabuk konuĢur, alıntı, göze batan sözcükler kullanır, özellikle 

vurgulamak istediği sözcükleri tekrarlar ve baĢkaları konuĢurken sık sık keser. 

A tipi davranıĢ biçiminin birinci derecedeki özellikleri ümitsizce zamana karĢı koyma 

duygusu ve kolayca uyandırılabilen düĢmanlık duygusudur. Sürekli bir Ģekilde en kısa sürede en 

fazlasını baĢarma çabası olan A tipi insanı, diğer insanlara karĢı Ģiddetli huzursuzluk, öfke ve 

sabırsızlık gösterir. Ġkinci derecede belirgin özellikleri ise aĢırı titizlik, yarıĢmacılık, diğer insanlar 

ve çevreyi kontrol etme isteğidir. Diğer özellikleri ise, duygusal tükenme, kendine zarar verme 

eğilimi, tehlike ve riske girme gibi saklı özellikleridir. 

Freidman ve Rosenman‟a göre A tipi kiĢilik özelliklerine sahip olan kiĢiler, B tipine oranla 

2-3 kat daha fazla olasılıkla kalp hastalıklarına ve buna bağlı damar hastalıklarına yakalanma 

riskine sahiptirler. 

A tipi kiĢiler saldırgan, hırslı, rekabetçi bir nitelik göstermektedirler. Sürekli olarak 

zamanla ya da insanlarla yarıĢ halinde oldukları için onların ”savaĢ-kaç” tepkisi tekrar tekrar ve 

sürekli olarak gündemdedir. Bu da bedende adrenalin ve kortizon hormonlarının sürekli

146 

salgılanması ve bunun sonucu olarak kanda kolesterol ve yağın artması demektir. Aynı kiĢilik 

özellikleri devam ettikçe kandaki bu maddelerin atılması da güçleĢmektedir. Bu da kalbe kan 

taĢıyan damarların zarar görmesine neden olur. 

10. 5.2.2. B Tipi DavranıĢ Özellikleri 

A Tipi bireyin tam karĢıtı olan bireylerin davranıĢ özellikleri B Tipi olarak adlandırılmıĢtır. 

B Tipi insanları katı kurallardan arınmıĢ ve esnektirler. Zamanı sorun etmezler, rahat ve 

sabırlıdırlar.Kolaylıkla sinirlenmez ve tedirgin olmazlar. Yaptıkları iĢten zevk almayı bilirler. 

ĠĢleriyle ilgili rahatlıkları onlara suçluluk duygusu vermez, sakin ve düzenli çalıĢırlar. 

Friedman ve Rosenman‟ın B tipi kiĢilik davranıĢı olarak tanımladığı kiĢiler rekabetten 

fazla etkilenmeden, sağlığını bozmadan mücadele ederler. B tipi davranıĢ özellikleri gösteren 

kiĢilerde de bazı A tipi davranıĢlar görülebilir. 

A tipi insanın tersine B tipi kolay yaĢayan bir tiptir, oldukça açık ve rahat davranır. 

Zamanla pek ilgilenmez ve hayatın tek anlamı baĢarılı olmak değildir. BaĢkaları ile yarıĢa girmez. 

KonuĢmaları bile daha rahat ve sakindir. B tipi kendinden ve baĢkalarından emin bir tiptir. 

10.5.3. Stres Belirtileri Ve Etkileri 

Stres belirtileri, fiziksel, davranıĢsal ve psikolojik olmak üzere üç grupta incelenmiĢtir. 

Denetim sırasında öğretmenlerin bu belirtilerin bazılarını bir arada göstermeleri olasıdır. Ayrıca iĢ 

yaĢamının yoğunluğu nedeniyle müfettiĢler de bu stres belirtilerini kendilerinde gözleyebilirler. 

Burada önemli olan her bireyin kiĢisel özellikleri nedeniyle farklı belirtileri farklı Ģiddette 

gösterebilecekleridir. AĢağıda bu belirtiler yer almaktadır. 

10. 5.3.1. Fiziksel Stres Belirtileri 

� Tansiyon Yükselmesi 

� Sindirim bozukluğu 

� Terleme 

� Nefes Darlığı 

� BaĢ ağrısı 

� Yorgunluk: 

10. 5.3.2. DavranıĢsal Stres Belirtileri 

� Uykusuzluk 

� ĠĢtahsızlık 

� Yeme AlıĢkanlığında ArtıĢ 

� Sigara Kullanma 

� Alkol Kullanma 

10. 5.3.3. Psikolojik Stres Belirtileri 

� Gerginlik 

� Geçimsizlik 

� ĠĢbirliğinden Kaçınma 

� Sürekli EndiĢe 

� Yetersizlik Duygusu

10. 5.4. ĠĢ Hayatında Stres Kaynakları 

147 

ĠĢ hayatı pek çok stres kaynakları ile doludur. AĢağıda çalıĢan bireylerin en sık 

karĢılaĢtıkları stres kaynaklarından bazıları yer almaktadır. 

� AĢırı iĢ yükü 

� ĠĢin Sıkıcı olması 

� Ücret Yetersizliği 

� Yükselme Olanağı 

� ÇalıĢma KoĢulları 

� Karara Katılamama 

� Değerlendirmede Adaletsizlik 

� Zaman Baskısı 

� Araç-Gereç Yetersizliği 

� ĠĢ Ortamında Huzursuzluk 

� ĠĢyerinde Dedikodu 

� ĠĢ Gerekleri Ġle KiĢilik Uyumsuzluğu 

� Statü DüĢüklüğü 

10. 5.5. Stresle BaĢa Çıkmada Bireysel Stratejiler 

Stresle baĢa çıkma ya da stres yönetimi, ruh ve beden sağlığını korumak, üretken ve verimli 

bir yaĢam sürdürebilmek için gereklidir. Stres yönetiminin amacı, stresin bütününden kaçınmak 

değildir ki bu zaten olanaksızdır. Fakat verimlilik ve ruhsal sağlık yönünde doğru olumlu bir güç 

oluĢturmaktır. Önemli olan çözülebilecek sorunların üzerine giderek çözmeye çalıĢmak yerine, 

çekilerek çaresizlik içine girmemektir. 

Ancak çözülemeyecek, bireyi aĢan ve değiĢtiremeyeceği durumları kabul etmek için 

sağlıklı savunma mekanizmaları geliĢtirmektir. Birincisi soruna yönelik baĢa çıkma, ikincisi ise 

duyguya yönelik baĢa çıkma yöntemidir. Stresle baĢa çıkma stratejileri örgütsel yapı ve 

politikaların yol açtığı stres kaynaklarını ortadan kaldıramaz, ancak bireylerin yaĢamda daha 

sağlıklı ve güçlü olmalarına yardım ettiği için vazgeçilmezdir. Birey olarak daha sakin, sağlıklı ve 

enerjik olmayı ve stresten sakınmayı sağlayan bazı bireysel stratejiler Ģunlardır: 

� Bedensel Hareket (Egzersiz) Yapma, 

� Meditasyon, 

� Sağlıklı beslenme, 

� Toplumsal destek sağlama, 

� Sosyal, kültürel, sportif etkinliklere katılma, 

� Zaman yönetimini sağlama, 

� Eylemlerden sonucu düĢünme 

� Önemli kararlarda acele etmeme ve danıĢma.

148 

KAYNAKLAR 

Aksöz, Ġ., 1972. Zirai Ekonomiye GiriĢ. Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 252/C, s.270, Erzurum. 

Anonim, 1962, Zirai Yayım El Kitabı, Tarım Bakanlığı ve A.I.D., s.3, Ankara. 

Anonim,1972, Tarım Bakanlığı Ziraat ĠĢleri Genel Müdürlüğü, Teknik Ziraat TeĢkilatı El Kitabı, 

Ankara. 

Anonim, 2004a, Progress Report 2000-2004, UNDP / Atatürk University Linking Eastern Anatolia 

to Progress Program (LEAP) (TUR 98/002), LEAP Coord. Unit, Atatürk University, Erzurum. 

Anonim, 2004b, Proje GeliĢtirmede Mantıksal Çerçeve YaklaĢımı, Sivil Toplum GeliĢtirme 

Programı, Project Cycle Management, Avrupa Birliği Komisyonu, Ankara. 

Anonim, 2005. Yerel Kalkınma GiriĢimleri Hibe Programı, AB Komisyonu Merkezi Finans Ġhale 

Birimi, Düzey 2 Kalkınma Programı, 2005 Yılı Ġçin Teklif Çağrısı BaĢvuru Rehberi s.17, 

Ankara. 

Apps, J.,W., 1973, Toward a Working Phlosophy of Adult Education, Syrancuse University, 

Syrancuse, New - York. 

Atsan, T. and YurttaĢ, Z., 2006. Participation and ownership in agricultural extension-Two cases in 

Eastern Turkey, Agricultural Journal, p: 202-205 Medwell Online. 

Benor, D. and Harrison, J.,Q., 1977, Agricultural Extension, The Training and Visit System, World 

Bank, Washington D.C. 

Bloom, B.,S. (ed.), 1969, Taxonomy of Educational Objectives, Handbook I: Cognitive Domain, 

David Mckay Co Inc., New York. 

Boyacı, M., 1996, Avrupa Birliği Ülkelerinde ve Türkiye‟de Tarımsal Yayım, Ege Üniversitesi 

Tarımsal Uygulama ve AraĢtırma Merkezi, Yayım Seri No:3, Bornova- Ġzmir. 

Doğanca, M.,Y., 1976, Ege Bölgesinde SeçilmiĢ Bir Kırsal Toplumda ModernleĢme Açısından 

Tarımsal Yeniliklerin Yayılmasını ve Benimsenip Uygulanmasını Etkileyen Sosyo-Ekonomik 

Faktörler Üzerinde Bir AraĢtırma, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Bornova, Ġzmir. 

Ertürk, S., 1972, Eğitimde Program GeliĢtirme, Yelkentepe Yayınları No: 4 Hacettepe Üniversitesi 

Basımevi, Ankara. 

Forest, L.,B., 1972, Program Planning in Extension, 116 - 810 notes, University of Wisconsin, 

Madison. 

Kelsey, L.,D. and Hearne, C.,C., 1967, Cooperative Extension Work, Cornell University, Press, 

Ithaca, New - York. 

Kibler, R., J., 1972, Behavieral Objectives and Instruction, Allyn and Bacon Inc., Boston. 

Krathwohl, D.,R., 1969, Taxonomy of Educational Objectives, Handbook II: Affective Domain, 

David McKay Co. Inc., New-York. 

Kumuk, T., 1988, Tarımsal Yayım ÇalıĢmalarında Proje Hazırlama Ġlkeleri ve Örnekler, E.Ü. 

Tarımsal Yayım - HaberleĢme AraĢtırma ve Uygulama Merkezi, Ġzmir. 

Lambert, P., 1970, Motivation and Classroom Learning, Education 315 - 340 notes, University of 

Wisconsin, Madison. 

Maslow, A.,H., 1954, Motivation and Personality, Harper and Row, New -York. 

ÖzçatalbaĢ, O. ve Gürgen, Y., 1998 Tarımsal Yayım ve HaberleĢme, Baki Kitapevi, Adana. 

Pesson, L.,L., 1966, Extension Program Planning with Participation of Clientele, Cooperative 

Extension Service (ed. H.C. Sanders), Prentice Hall Inc., New - Jersey.

149 

Rogers, E., M., 1969, Diffusion of Innovations, The Free Press, New -York. 

Saylor, J.G. and Alexander, W.M., 1966. Curriculum Planning for Modern Scholls, New York. 

Steele, S.,M.,A., 1972, Contemporary Concept of Evaluation in Extension, 116 - 641 notes, 

University of Wisconsin, Madison. 

ġenocak, C., 1967, Yayım ve HaberleĢme, Ankara. 

Taluğ, C., 1978, Tarımsal Yayım Projelerinde Program Planlama, Tebliğ, Tarımsal Yayım 

Stratejisi Semineri, Bornova, Ġzmir. 

Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı TeĢkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü, (2008) Tarımsal 

Yayım ve DanıĢmanlık, Editör: Habip Çadırcı, Ankara. 

Tyler, R.,W., 1970, Basic Principles of Curriculum and Instruction, University of Chicago Press. 

www.en.wikipedia.org/wiki/Everett_Rogers 

www.systems-thinking.org/dikw/dikw.htm, Gene Bellinger, Durval Castro, Anthony Mills, 

Data, Information, Knowledge and Wisdom, 

YurttaĢ, Z., 1974, Guidelines for Planning Agricultural Extension in the College of Agriculture at 

Atatürk University in Turkey, University of Wisconsin, Madison. 

YurttaĢ, Z, Semiha Kızıloglu 2009, Theory and Practice of an Agricultural Extension System, An 

Experience in an Integrated Rural Development Project, ESEE – 2009, 19th European 

Seminar on Extension Education, Assisi, Italy.

150 

EK-1 

KÖY ĠNCELEME ANKETĠ (ÖZET) 

ANKETĠN YAPILDIĞI ANKET 

Köyün Adı No 

Ġli Tarihi 

Ġlçesi Görevlisi 

A. COĞRAFĠ VE FĠZĠKĠ DURUM 

1. Köyün Konumu: Köyün ilçeye göre yönü ve uzaklığı, ...... 

2. Köyün Sınırları: Doğuda ......... 

3. Doğal Kaynaklara Uzaklık: Akarsuya, ...... 

4. UlaĢım Durumu: Köy yolunun yapı ve geçit verme durumu, ..... 

5. Meteorolojik Bilgiler: Yıllık yağıĢ ortalaması, maksimum ısı, 

6. Fenolojik Bilgiler: KıĢlık ekime baĢlama tarihi, ....... 

7. Doğal Kaynaklar: Toprak durumu, su durumu, ...... 

8. Coğrafi ve Fiziki Sorunlar: Çiftçiler tarafından belirtilen sorunlar, Tarımsal 

Yayım yönünden önemli olan sorunlar. 

B. SOSYAL DURUM 

1. Köyün Toplam Nüfusu: 

2. Hane Sayısı: 

3. Konut Durumu: Yapı tarzı, çatı durumu, ...... 

4. Köy Ġçi Yolları Durumu: Ham yol, çakıl, .... 

5. Köy Ġçme Suyu Durumu: Su kaynağı, yeterlilik durumu, .... 

6. Enerji Kaynağı: IĢıklandırmada, ısıtmada. ,....... 

7. Sosyal Hizmetler Durumu: Sağlık merkezi, köy odası, ...... 

8. Önderlik Durumu: Önder çiftçi, yerel önder, ..... 

9. Sağlık Durumu: Yaygın hastalık, sağlık bakımından sakıncalı durumlar, ...... 

10. Motorlu UlaĢım ve TaĢıt Araçları Durumu: Otobüs, kamyon, ..... 

11. Sosyal Sorunlar: Çiftçiler tarafından belirtilen sosyal sorunlar, Tarımsal 

Yayım yönünden önemli olan sorunlar.

C. EKONOMĠK DURUM 

151 

1. BaĢlıca Geçim Kaynakları ve YaklaĢık % Oranları: Tarım, ...... 

2. Köy Ortak Malları Geliri: Yayla, mer'a, kaplıca, ..... 

3. Köy Ortak Gelirini Harcama ġekli: ........ 

4. Kredi Durumu: Kredi kaynakları, miktar, ...... 

5. Kooperatif Durumu: Kooperatif çeĢidi, üye sayısı, ...... 

6. Ekonomik Sorunlar: Çiftçiler tarafından belirtilen sorunlar, Tarımsal Yayım 

yönünden önemli olan sorunlar. 

D. KÜLTÜREL DURUM 

1. Köyde Bulunan Eğitim KuruluĢları: KuruluĢ adı, öğrenci sayısı, 

2. Köy DıĢında Okuyanlar: Eğitim düzeyi, sayı, ...... 

3. Dini Konular: Cami durumu, imamın eğitim durumu, ..... 

4. Kültürel Sorunlar: Çiftçiler tarafından belirtilen sorunlar, Tarımsal Yayım 

yönünden önemli olan sorunlar. 

E. TARIMSAL DURUM 

1. Uygulanan Tarım Sistemi (%): Sulu, susuz, ..... 

2. Köyde En Çok Uygulanan Münavebe Sistemi: ..... 

3. YetiĢtirilen BaĢlıca Bitkisel Ürünler: Cinsi, miktarı, verim düzeyi, .... 

4. Köyde En Çok Görülen Bitki Hastalık ve Zararları: Adı, hasarı, ........ 

5. Köyde Yapılan Tarımsal Mücadele: Hastalık ve zararlılarla mücadele Ģekli 

6. Köydeki Tarımsal Alet ve Makine Varlığı: Cinsi, sayısı, ...... 

7. Hayvan Varlığı: Cinsi, sayısı, ...... (Bunların verim düzeyleri) 

8. En Çok Görülen Hayvan Hastalıkları : Hastalık adı, ölüm oranı (%) ........ 

9. Hayvan Hastalıklarına KarĢı Alınan Önlemler : ........ 

10. Köyde Uygulanan Tarımsal Yayım Programları : Adı, zamanı, .... 

11. Köydeki Tarımsal Uygulamalar: Tarla tarımı ile ilgili uygulamalar, 

hayvancılıkla ilgili uygulamalar, tarımsal sanatlar, ..... 

12. Tarımsal Sorunlar: Çiftçiler tarafından belirtilen sorunlar, Tarımsal Yayım 

yönünden önemli olan sorunlar.

Tarımsal Yayım - Prof. Dr. Ziya Yurttaş

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?