Vilâdetin, insanlığın da vilâdeti oldu. Dost-düşman ... - Yeni Ümit

İhtiyaçları Gidermede Kullanılacak Kaynak Miktarı
Beşeri ihtiyaçlar iktisatçıların dediği gibi sınırsız değildir.
Dolayısıyla ihtiyaçların tatmininde sınırsız kaynak kullanmak
da gerekmez. Sınırsız olanlar arzu ve ihtiraslardır.
İnsanlar arzu ve ihtiraslarını tatmin için ihtiyaçları karşılayacak
şeylerden fazlasını isterler. Peygamber Efendimiz
(s.a.s.) bu hakikati, “İnsanoğlunun bir vadi dolusu malı olsa
ikincisini ister” (Müslim, Zekât, 117) hadisiyle anlatmıştır.
İhtiyaçların karşılanması için yeterli seviyede kaynak
kullanmak, iktisat; yeterli seviyenin üstüne çıkmak israf;
imkânı olduğu halde ihtiyaç tatmininde yeterli seviyenin
altında kalmak da cimriliktir. Bu, ibadetler için sarf edilen
kaynakların kullanımı bile olsa böyledir. Bunun en güzel örneğini,
abdest konusunda Hz. Peygamber’in yaptığı uyarı
oluşturur. Bir defasında Hz. Peygamber (s.a.s.) Sa’d’e (r.a.)
uğradı. Sa’d bu esnada abdest alıyordu. Resûlullah (s.a.s.),
onun suyu aşırı kullandığını görünce “Bu israf da nedir?”
diye sordu. Sa’d de, “Abdestte de israf olur mu?” dediğinde,
Hz. Peygamber (s.a.s), “Evet, hatta akmakta olan bir
nehirde abdest alsan bile” şeklinde cevap verdi.” (İbn Mâce,
Tahare, 48).
Ancak ihtiyaç denilince bundan sadece yeme, içme, giyme
gibi şahsi ihtiyaçlar anlaşılmamalıdır. Dinî, millî, içtimaî,
ailevî, meslekî temel görevlerin îfası için gerekli olan
şeyler de bu ihtiyaç listesinin içine girer. İnsan bazen şahsi
ihtiyaçlarını basit, ekonomik değeri düşük maddelerle karşılayabilecek
iken, toplumsal kabuller, sosyal statüler gereği
daha karmaşık, ekonomik yönden daha değerli maddeler
kullanmak zorunda kalır. Bu ve benzeri durumlarda harcanan
şeyler israf sayılmaz. Örneğin, insan basit ve ucuz
kumaştan bir beze bürünmek suretiyle örtünebilir, bu bez
örtünme ihtiyacını karşılayabilir. Ancak toplumsal kabuller,
o topluma mensup insanların toplum içindeki yerlerine
göre farklı giyinmelerini zorunlu kılar. Bu da fazladan
kaynak harcamayı gerektirir ki, bu türden bir harcama israf
kapsamında değerlendirilmez. Hatta örfün gerektirdiği şekilde
ve sosyal statüye göre ihtiyacı karşılayacak özellikte
giyinmemek cimrilik olarak mütalaa edilebilir. Bunun da
ötesinde Allah’ın nimetlerini kulların kullanmaları O’nun
hoşuna giden bir davranıştır. Nitekim Peygamber Efendimiz
(s.a.s.) de bir hadis-i şeriflerinde “İsraf ve gösteriş
olmaksızın yiyiniz, giyiniz, tasadduk ediniz. Allah verdiği
nimeti kulunun üzerinde görmekten hoşlanır” (Buhari, Libas,
1) buyurarak bu hakikati dile getirir.
Yalnız hem kişisel anlayışlar, hem sosyal statüler, hem de
toplumsal kabuller nazar-ı dikkate alındığında, ihtiyaç tatmininde
sınırları belirsiz, çok geniş bir alan ortaya çıkarıyor
ki, bu da ihtiyaç olmayacak pek çok maddenin ihtiyaç olarak
algılanabileceği ya da ihtiyacın giderilmesinde dengesiz
harcama olabileceği endişesine yol açıyor. Yeterli seviyenin
ne kadar olacağına karar verecek olan akıldır. Akıl, anlayan,
kavrayan hüküm veren tarafımız olduğu için, neyin israf,
ne kadarının cimrilik olduğuna o hükmeder. Dolayısıyla
burada akıl hakem konumundadır. Ancak aklın çok keyfi
ve bencilce hüküm verebileceğini göz önünde bulundurursak
bunu kayıtlayıcı bir başka unsura daha ihtiyaç vardır
ki bu da vicdandır. Bu durumda insana bazen ihtiyaç gibi
görünen, fakat toplumsal durumlar göz önüne alındığında
insan vicdanını rahatsız eden hususlar olabilir. Dolayısıyla
aklın israf olmadığına hükmettiği bir konuda vicdan tereffühe/rahat
yaşamaya izin vermez. “Komşusu açken tok yatan
bizden değildir” hadis-i şerifi, vicdanın belirleyiciliğini
ortaya koyar.
İnfakta İsraf Olur mu?
İnfak, Allah yolunda veya Allah’ın rızasını kazanmak
için mal sarf etmektir. Peki, bunda da israf olur mu? İnsan
ne kadar infak ederse israf etmiş olur? Kur’an-ı Kerim’de
muhtelif ayetlerde bu konu üzerinde durulmuş ve kişinin,
kendisini başkasına muhtaç duruma düşürecek miktarda
mal sarf etmesi israf olarak nitelenmiştir. En’âm suresinin
141. ayetinde ekinleri ve meyveleri verenin Allah olduğundan
bahisle “hasat gününde onlardan yiyin, fakirin hakkını
da verin, israf etmeyin” deniliyor. Burada “israf etmeyin”
sözü “vermekte israf etmeyin, yani aşırı gitmeyin” şeklinde
tefsir edilmiştir. Bu hususla ilgili şöyle bir olay anlatılır ki,
bu olay aynı zamanda ayetin nüzul sebebi olarak gösterilmiştir.
Sabit b. Kays (r.a.) hasat zamanında insanları hurma
bahçesine girip üründen almaları konusunda serbest bırakmış,
fakat bütün meyveler toplandığı için de ailesine hiçbir
şey kalmamıştır. Bu yüzden de ayet nazil olarak orta bir
yolu tavsiye etmiştir.
İsrâ suresinin 26–27 ve 29. ayetlerinde, “Yakınlarına,
yoksula, yolda kalmışa haklarını ver, ama saçıp savurma.
Saçıp savuranlar şeytanın kardeşleridir. Zaten şeytan da
Rabbine karşı büyük bir nankörlük sergilemiştir. Ne ellerini
bütün bütün boynuna bağlayıp kilitli tut, ne de sonuna kadar
aç. Böyle yaparsan kınanan ve eli boş, açıkta kalan biri
olup çıkarsın” buyruluyor. Bu ayette de açıkça infakta orta
yol emrediliyor.
Furkan suresinin 67. ayetinde ise, infakta israf ve cimrilik
etmeme müminlerin niteliği olarak gösteriliyor; ikisi
arasında orta bir yol tutulması tavsiye ediliyor. Peygamber
Efendimiz (s.a.s.) de “Sadakanın hayırlısı, kişiyi fakir/başkasına
muhtaç duruma düşürmeyecek kadar olandır” (Buhârî,
Zekât, 18) buyuruyor. Yine bununla ilgili olarak Hz.
Peygamber’in (s.a.s.) malın tamamını tasadduk veya vasiyet
etmeyi yasakladığı rivayet ediliyor (Buhârî, Vesâyâ, 2).
48