Üç Çizgi Dergisi/2

Bazı Edebişünaslar Eynali Bey Sultanov’un dinsiz, imansız biri olduğunu savunmuşlardır. Fakat,
aslında bu böyle değildir. Şöyle ki, bu büyük düşünürü araştıran araştırmacılar komünizmin ve Sovyetler
kanunlarının ne kadar sert ve gaddar olduğunu, onun her bir sahada olduğu gibi edebiyat konusunda da
isteklerinin ne olduğunu, E. Sultanov’un da değerli bir düşünür olduğunu bildiklerinden onun da
araştırılması gerektiğini iyi biliyorlardı. Bu yüzden de Sovyetler Birliyi ülkesinin tüm bölgelerinde olduğu
gibi Azerbaycan’da da araştırılan kimsenin öncelikle komünist olması, ya da eserlerinde ateistlik
unsurlarının bulunmasını öne çekiyorlardı, hatta bazı yazarlar vardır ki, eserlerinde hiçbir dini konunun ele
alınmamasına aldırmadan onu da bu sırada gösteriyorlardı. E. Sultanov da böyle biri idi aslında. Onu
araştıran birçok edebiyatçılar E. Sultanov’u dinsiz, dinini iyi bilmeyen biri gibi takdim etmişlerdir. Halbuki,
İrevan Kişi Gimnaziyası’nda tahsil gördüğü yıllarda, özellikle lisenin son yılında onun karnesinde yalnızca
İlahiyat fenninden 5 (o zamanlar mekteplerde dersler 5 üzerinden değerlendiriliyordu—E.Y.) olduğunu
görüyoruz. Bu konuda araştırma aparan ünlü ilim adamı, akademisyen İsa Habibbeyli bir makalesinde
anlatıyor: “Celil Memmedguluzade gibi E. Sultanov’un da notları yukarı sınıflarda iyileşmek yerine
zayıflamıştır. 1883-1884-cü ders yılında kazandığı biliye göre o, yalnız İlahiyattan 5 bal, Rus ve Fransız
dillerinden 3 bal, Latin dilinden 2,87 bal, Yunan dilinden ise 2,75 bal almıştır” (Habibbeyli, 1987: 91). İsa
Habibbeyli başka bir makalesinde E. Sultanov’dan bahsederken bildiriyor ki, “Eynali Sultanov, XIX asrın
80-90-cı yıllarında ziyalılar (aydınlar-E. Y) arasında kadın özgürlüğü carcısı, kadın haklarının savunmacısı
gibi tanınmıştır” (Habibeyli, 1985: 29).
Onun dinsiz, ahlaksız, “deli” ve sair şekilde adlandırılmasına bakmayarak o, kadın özgürlüğü ve
kadına münasebette hakları olan bir insan gibi davranılması konusunda kararlı idi. “Ne doğrudur, doğrudur”
başlıklı bir yazısında yüzünü dindaşlarına, Müslümanlara çeviriyor ve diyordu:
“Dindaşlarım, Müslümanlar beni terki-dünya adlandırıyorlar. Benim tırnak arası “dostlarım” diyorlar:
--Kendine ait olanlardan ayrıldı, başkalarına kavuşmadı.
Vallahi, benim hayrımı isteyenler haklıdırlar!
Evet, ben kendime ait olanlardan ayrıldım, hatta ayrılmadım, bir daha geri dönmemek için uzaklaştım.
Kendiniz muhakeme edin!
Ben riyakâr değilim ve bütün dindaşlarımın hepsi beni babı hesap ediyorlar.
Ben kendi şahsi zevkime göre giyiniyorum ve benimle bir sırada olanlar benden yüz çeviriyorlar, benim dış
görünümümü görmek istemiyorlar.
Ben hırsızlık yapmamışım ve yapmıyorum ve benim hırsız hem şehirlilerim bana nefret ediyorlar.
Ben ahlaksızlık yapmadım ve yapmıyorum. Ahlakı bozulmuş gençler beni maskaraya koyuyorlar.
Benim yüreğim temizdir ve her zaman düşündüğümü de ifade ediyorum. Bu yüzden de müdrik şehirliler
beni “deli” adlandırıyor.
Ben her türlü tecavüze, her türlü saldırıya ve cinsinden asılı olmayarak insan özgürlüğünün kısıtlanmasına
nefret ediyorum. Müslüman kadınlarının hukuk beraberliğini açıkcasına yaydığım için mescit
minberlerinden bana lanetler yağdırıyorlar” (Sultanov, 1907: 3).
E. Sultanov hayatının ve edebi faaliyetinin büyük bir kısmını bu konuya adamış, hatta ilk tiyatro
eseri olan “Tatarka”, bir başka adıyla “Azerbaycan Kızı” eserini de bilhassa kadın özgürlüğü üzerinde
kurmuştur. “Azerbaycan Kızı” eserinin ilk cümlelerinde E. Sultanov şöyle bir not düşmüştür: “Bütün genç,
güzel, necip ve ahlaklı kadınlara ithaf olunuyor” (Pyesler, 1984: 27). Bu tiyatro eseri de zaten E.
Sultanov’un ata sözlerinden kaynaklanan, halk edebiyatı örnekleri ile zengin bir eseri olmasıyla yansıra
kadın haklarını, kadının özgürlüğünü anlatan bir eserdir.
Sonuç olarak, bir hadisi-şerifte şöyle buyuruluyor: “Sizin en hayırlınız hanımlarına karşı en iyi
davrananlarınızdır” (Kırk hadis, 1991: 11). Ve “Azerbaycan Kızı”nın sonunda da eserin baş kahramanı
23