„İslam coĞrafyasi“NIN - Dem Gazetesi

Sayý: 7 26 Ekim 2001
Efsaneler
ancak bir türlü
yerinden doðrulamamýþ.
Etrafýna toplanan
insanlarýn
ise Babatepe veya Kartaltepe adý
verilmektedir.
Kültürümüzün en renkli kaynaklarýndan
olan efsanelerimiz
yardýmýna raðmen unutulmamak için çoðu zaman
Halk anlatmalarý arasýnda
inandýrýcýlýklarý,
belirli birþahýs ve
gelen bir yabancýnýn iyi muamele
görmemesi üzerine balý
keser, yani hatýr, gönül tanýmaz
asker bir türlü yerinden
kalkamamýþ. Sonunda
halktan birisi:
bir maddi ize veya mekana
baðlanýr. Sarýkýz efsaneleri de
böyledir. Kaz daðlarýnýn zirve-
mekâna baðlý oluþlarý gibi öze- adýný verdiði þeklindedir. Buna
“Karpuzun kabusindeki Sarýkýz Tepesi ve bu
llikleriyle efsaneler önemli bir göre bal, Arapça’da hatýr, gönül
klarýný temizle!” tepenin üzerindeki kabir, Sarýkýz
yer iþgal ederler. Farsça “Fesane” anlamýný taþýmaktadýr.
demiþ. Ancak temizlik efsanelerinin günümüze kadar
kelimesinden gelen efsane kav- Bunlarýn dýþýnda bölgede bir
yapýldýktan sonra ulaþan izleridir. Þimdi anlataramý,
pek çok bilimsel eserde süre hakim olan Ýran hükümdarý
asker kalkabilmiþ. Bu caðýmýz efsane ise farklý bir Sarýkýz
tanýmlandýðý gibi kýsa, nesir ve Balý Kisra veya civardaki Yýlanlý
olaydan sonra burada efsanesi olarak dikkati çekmek-
inandýrýcý anlatmalardýr. Dinî Dað’ýn eski adý olan Balcea ya da
Hasan Baba’nýn kabri tedir. Ancak baðlý bulunduðu iz
þahýslar, olaylar ve yerlerle ilgili Pelecas’ýn Balýkesir adýnýn ilk þekli
olduðu anlaþýlmýþ. yine aynýdýr.
olarak anlatýlanlara “Menkabe” olduðu ileri sürülmektedir. Fakat
Ondan sonra buraya Delikanlýnýn biri güzeller
dendiði de bilinmektedir. Ayrýca bunlar uzak ihtimaller olarak
yerden bir iki metre güzeli bir kýza aþýk olmuþ. Kýz,
canlý ve cansýz bazý varlýklarýn deðerlendirilmektedir.
yükseklikte, beyaz evlenme þartý olarak, delikanlý-
teþekkülünü izah eden, yer Bütün bu rivayetler içinde en
sývalý, üst tarafý yeþil dan gücünü ispatlamasýný istemiþ.
adlarýna açýklama getiren, taþ kes- mantýklý olan, buraya yerleþen
renkli sanduka þekilli Bu þarta göre delikanlý sýrtýna
ilmeleri konu alan çeþitli efsane- Türk oymaklarýnýn Orta Asya
bir kabir yapýlmýþ. yüklenen tuz çuvallarýný taþýmak
ler de halk arasýnda heyecanla hatýralarýný canlý tutmak için
zorundadýr. Delikanlýnýn sýrtýna
anlatýlmaktadýr.
Ülkemizde efsanelerle ilgili
olarak bilimsel ve metin neþri
olmak üzere pek çok eser
yayýmlanmýþtýr. Mehmet Önder,
Mustafa Necati 5epetçioðlu, Saim
Sakaoðlu, Ali Berat Alptekin gibi
pek çok araþtýrýcý efsanelerle ilgili
eserler vermiþtir.
Balýkesir’imizin efsaneleri ise
ya halkýmýzýn hafýzasýnda unutulmaya
yüz tutmuþ, ya da bir
zamanlar çýkmýþ olan Kaynak gibi
dergi ve gazetelerin tozlu sayfalarýnda
kalmýþtýr. Bunlardan birkaçýný
örneklemek en azýndan bir
kadirbilirlik olacaktýr.
1) Balýkesir
Tarihçilere göre Balýkesir adý,
Bizans imparatoru Hadrianus’un
av partilerinde kullanmak için
yaptýrdýðý Paleo Kastro (Eski
Hisar) sözcüðünden kaynaklanmaktadýr.
Tarihî bir gerçekliði de
bulunan bu ad, daha sonra halk
etimolojisi sayesinde deðiþik rivayet
ve yorumlara da konu teþkil
etmiþtir. Biz bu rivayetlerden birkaçýný
kýsaca anlatmak istiyoruz.
Balýkesir adý daha çok bal,
balýk, kesir ve hisar kelimeleri
üzerinde yapýlan oynamalarla
izah edilmektedir. Bir rivayete
göre Balýkesir’in adý eskiden Balýk
Hisar þeklindeymiþ. Buradaki
balýk sözü Eski Türkçe’de þehir,
kale veya saray anlamý taþýmaktaymýþ.
Kale Þehri anlamýný veren
bu rivayete göre bu ad, XI. yüzyýldan
sonra kullanýlmaz olmuþtur.
Gerçekten de Orta Asya’da Beþbalýk
gibi bazý Uygur devrine ait
yer isimlerinde balýk kelimesinin
þehir anlamýnda kullanýldýðý dikkati
çekmektedir.
Diðer bir rivayete göre ise
Balýkesir adý, balý kesir, yani balý
çok, bol anlamýndaki söz grubundan
gelmektedir. Buna göre
Balýkesir’in balýnýn bol ve lezzetli
oluþu bu adý almasýna sebep
olmuþtur.
Baþka bir rivayet ise Balýkesir’in
ilk kurulduðu yýllarda buraya
koymuþ olabilecekleri Balýk Hisar
adýdýr.
Ýlimizin Balýkesir dýþýnda
tarihte daha çok anýlan bir adý
daha vardýr. Bu ad yörede bir
süre hakim olan Karesioðullarý
Beyliði’nin kurucusu Karasi Bey’den
kaynaklanan Karesi adýdýr.
Ýlimiz gerek beylik, gerekse Osmanlý
sancaklýðý döneminde daha
çok bu adla anýlmýþtýr. Bir rivayete
göre de Karesi beyinin oturduðu
kaleye Beylik Hisar adý verildiði
için bu ad deðiþerek bugünkü
Balýkesir þeklini almýþ olduðu söylenir.
2) Hasan Baba
Anadolu’da öyle yatýrlar
vardýr ki, etrafýndaki her þey
deðiþse de o yatýr bulunduðu
yerde kalýr; hiç kimse ona dokunamaz.
Ýþte Hasan Baba da böyledir.
Önceleri Ekin Pazarý’nda,
daha sonra Hasan Baba Çarþýsý
adý verilen arastada ve son olarak
da ayný yerde inþa edilen modern
iþhanýndaki yerini korumuþ,
bugüne kadar yeri deðiþtirilmemiþtir.
Kabri hakkýnda pek çok
efsane anlatýlan bu Hasan Baba
kimdir?
M.Yasa ile H.Korkut, Þakayýk-ý
Numaniye’den naklen Hasan
Baba hakkýnda bilgi verirlerken,
þu hususlarý aktarýrlar:
“Bursa’da medfun Emir Buhari
hazretleriyle münasebet
tesis etmiþtir. Emir Sultan vefat
edeceði zaman yanýndaki muhipleri
irþat için makamlarýna birini
tavsiye veya tayin etmesini söylediler.
Bunun üzerine Emir Sultan
Hazretleri buyururlar:
“Öldüðüm zaman sýrra vakýf
olan filan kimseyi bulursunuz. Ýþte
ancak o zatýn vereceði cevaba
baðlýdýr. Bunun üzerine Sultan’ýn
tarif ettiði þahsý bulup, arzularýný
söylerler, kabul etmesi için ricada
bulunurlar: Ýlk defa bunu reddeden
Hasan Baba, Emir Sultan’ýn
vasiyetini söylediklerinde kabul
eder ve sýrra vakýf olduðunu
göstermek için ve diðerlerinin
arzusu ile þöyle buyururlar:
Onlara “semaya bakýnýz,”
buyurdular. OI taife dahi çeþm-i
zahir ile savb u semaya nazar
idüp dide-yi batýnla arþ-ý muallaya
teveccüh eylediklerinde Emir
Sultan ile hocasý Hasan’ý bir yerde
cülus eylemiþ gördüler. Bu vaka
üzerine Hasan Baba’nýn halifeliðe
layýk birisi olduðu anlaþýlýr”
Büyük veli Emir Sultan’ýn halifesi
olduðunu böylece öðrendiðimiz
Hasan Baba’nýn fevkalade
dindar ve alim birisi olduðunu
söylemeye bilmem gerek var
mýdýr? O, þimdi kabrinin bulunduðu
ve o zamanlar Arap
Haný’nýn bir odasý olan yerde
yaþadýðý için “Öldüðüm zaman
beni buraya gömersiniz” diye
vasiyet etmiþ, öldükten sonra
da bu vasiyeti yerine getirilmiþ.
Hasan Baba’nýn halife olmadan
önce Zaðnos Paþa Camii’nin
helalarýný temizlediði de söylenmektedir.
Münzevi bir hayat sürmesine
raðmen son derece alim
bir zat olduðu, ilimizde Ayak
Dedesi adýyla bilinen yatýrýn sahibi
Þeyh Semseddin Efendi’nin
müridi olduðu da bilinmektedir.
—Bu tarihi bilgilerin yaný sýra
Hasan Baba hakkýnda pek çok
efsane ve inanýþ da vardýr. Bunlardan
en önemlisi kabrinin yerinin
deðiþtirilemeyiþi hakkýnda anlatýlanlardýr.
1932 yýlýnda Hasan
Baba’nýn kabrinin bulunduðu yer
bir mezarlýkmýþ. Belediye buraya
bir hal yaptýrmak istemiþ. Fakat
yatýra kimse el sürememiþtir.
Hatta belediye bir ameleye
mezarý kaldýrmasý için talimat
vermiþ. Fakat amele mezarýn
baþýna geldiði vakit, her tarafýný
bir titreme alýp, kazayý kabre
vuramamýþ. Gece ise Hasan
Baba, amelenin rüyasýna girmiþ.
Bizim son yýllarda derlediðimiz
bir efsaneye göre ise Hasan
Baba’nýn kabrinin yeri belirsizmiþ.
Bir asker bir gün yemek
için karpuz ile peynir alýp bir
aðacýn dibine oturmuþ. Yemeðini
yedikten sonra kalkmak istemiþ,
3) Sarýkýz
Marmara ve Ege bölgelerini
birbirinden ayýran ve genç daðlar
grubuna giren Kazdaðlarý’nýn en
yüksek tepesine Sarýkýz Tepesi
adý verilmektedir. Bu tepenin adý
hakkýnda pek çok efsane
anlatýlmaktadýr.
Çok eski zamanlarda Güre
köyünde çok güzel bir kýz varmýþ.
Bu kýzý köyün bütün gençleri
sever ve evlenmek isterlermiþ.
Adý Sarýkýz olan bu güzel kýzýn
babasý ise bin bir zahmetle büyüttüðü
kýzýný, talip olan gençlerin hiç
birine vermezmiþ. Bunun üzerine
gençler Sarýkýz’a iftira etmiþler.
Köylüler de Sarýkýz’ýn babasýna
giderek:
“Kýzýn kötü yola saptý. Ya kýzýný
öldürürsün ya da buralardan
çekip gidersin” demiþler.
Düþünüp taþýnan baba, kýzýný
öldürmeye kýyamaz; ancak
köylülerin yüzüne bakabilmek
için Sarýkýz’ý gözden uzak tutmak
gerektiðini düþünür.
Kýzýný yanýna alan baba,
Kazdaðý’nýn zirvesine çýkar ve
güttükleri kazlarla birlikte kýzýný
býrakýp geri döner. “Kurt kuþ
yerse de gözüm görmesin,
yaþarsa da herkesten gizli
yaþasýn” demiþ.
Kazdaðý’nda kalan Sarýkýz ölmemiþ
ve kazlarýný gütmeye
devam etmiþ. Hatta yolunu, izini
kaybedenlere yardýmcý olmuþ. Bu
durum kýsa zamanda babasýnýn
kulaðýna gitmiþ.
Kýzýnýn ölmediðini öðrenen
baba, Kazdaðý’na kýzýnýn yanýna
çýkmýþ. Daðda kaz çobanlýðý
yapan Sarýkýz, babasýný görünce
sevinmiþ, ona yemek ikram
etmiþ. Yemek sýrasýnda babasý
kýzýndan su istemiþ. Sarýkýz elini
uzatarak kilometrelerce aþaðýdaki
Güre çayýndan su alarak
babasýna vermiþ. Babasý kýzýnýn
ermiþ olduðunu görünce pek
sevinmiþ.
Sarýkýz’ýn öldüðü ve bugün
kabrinin bulunduðu yere Sarýkýz
Tepesi, babasýnýn öldüðü yere
tuz çuvallarý yüklenmiþ. Yamaçtan
týrmanýrken çuvallar dengesini
kaybetmiþ ve delikanlý
yuvarlanarak göle düþmüþ. Tuzlar
ýslandýkça çuvallar aðýrlaþmýþ ve
delikanlýyý suyun derinliklerine
çekmiþ. Köy halkýbu acýya sebebiyet
verdiði için kýza öfkelenmiþler.
Ona yumurtalar atmýþlar.
Sarý Kýz adý da buradan kalmýþ.
Öfkeleri yatýþmayan köylüler
babasýna giderek kýzýný þikayet
etmiþler ve onu yok etmesini
istemiþler. Babasý yumurtalara
bulanmýþ kýzýný alýp tepeye
çýkmýþ. Kýzýný öldürmeden önce
abdest alýp namaz kýlmak isteyen
baba kýzýndan su bulmasýný istemiþ.
Kýz delikanlýnýn boðulduðu
gölün suyundan getirmiþ. Su tuzlu
olduðu için babasý yeniden tatlý
su bulup getirmesini istemiþ.
Bunun üzerine kýz ayaðýný yere
vurmuþ, o anda yerden bir
kaynak suyu fýþkýrmaya baþlamýþ.
Durumu gören babasý kýzýnýn
ermiþ olduðunu anlamýþ ve onu
öldürmekten vazgeçmiþ. Kimsenin
zararý dokunmasýn diye de
suyun etrafýný taþ duvarla çevirmiþ.
Kaz daðlarýnýn zirvesindeki bu
kaynak, bugün hala yörede þifalý
olarak bilinmektedir. Ayrýca hem
Sarýkýz’ýn, hem de babasýnýn
öldükleri yerler kutsal sayýlmaktadýr.
Babasýnýn öldüðü ve bugün
kabrinin bulunduðu kabul edilen
yere Kartaltepe veya Babatepe;
Sarýkýz’ýn kabrinin olduðu tepeye
ise Sarýkýz Tepesi adý verilmektedir.
Bu tepelerin ermiþ bir kýz ile
babasýna izafe edilmesi ise elbetteki
eski Türk inanýþlarýndaki dað
kültünün bir yansýmasýdýr.
Kazdaðý’nýn zirvesinde bulunan
Sarýkýz’ýn kabri bugün de
yöre halký tarafýndan ziyaret edilmektedir.
Her yýl 14-16 Temmuz
tarihleri arasýnda Akçay’da yapýlan
Zeytin Festivali’nde Sarý-kýz
da temsil edilmektedir. Ayrýca
Sarýkýz’ýn kabri baþýnda herkesin
dileðini yazabildiði büyük bir dilek
defteri bulunmaktadýr.