Tihlo yon 13

More documents

Recommendations

Info

Tihlo yon 13:Tihlo yon 13 8/15/2011 8:26 AM Page 26 ፓሌት ደብተራ ፍስሓ ጊዮርጊስ ዓብየዝጊ ‘ታሪክ ኢትዮጵያ’ ዳህሳሰ መፅሓፍ መእተዊ፡- ብኢትዮጵያውያን ፀሓፍቲ ብዝተፈላለዩ ቋንቋታት ኢ/ያ፣ ብዛዕባ ታሪክ ኢትዮጵያ፣ ባህልን ተዛመድቲ ጉዳያትን ዘንፀባረቁ፤ ኣብ ዝተፈላለዩ ጊዜያትን ቦታን ዝተፅሓፉ መፃሕፍቲ ከምዘለዉ ይፍለጥ፡፡ ይኹን’ምበር እዞም መፃሕፍቲ ንህዝቢ ኢሉ’ውን ንሙሁራን ብዝተደለየ ኩነት በፂሖም’ዮም ንምባል ግን የፀግም’ዩ፡፡ ነዚ ከምቀንዲ ምኽንያት ክውሰድ ዝኽእል፣ ነዞም መፃሕፍቲ ግቡእ ትኹረት ተዋሂቡዎም ናብ ህዝቢ ንኽበፅሑ ዝደሊ ፃዕሪ ዘይምስላጡ ይመስለኒ፡፡ ብናተይ ኣመለኻኽታ ናይ’ዚ ዕጫ ተቛዳሲ ዝኾነን ነዚ ፅሑፍ ዝተመረፀ ብደብተራ ፍስሓ ዓብየዝጊ ዝተፅሓፈ ‘ታሪክ ኢትዮጵያ’ ዝተብሃለ መፅሓፍ’ዩ፡፡ ከም ፕሮፌሰር ያዕቆብ በየነ (ማ.ባ.ት ብ1993 ዓ.ም ኣብ ዘሐተሞ ’ዚ መፅሓፍ መቕድም ዝፀሓፉ፤ ኣብ ናፖሊ ዘምህሩ ኢትዮጵያዊ ፕሮፌሰር) እዚ መፅሓፍ ብ1899(ኣ.ፈ) ዝተፅሓፈ መፅሓፍ’ዩ፡፡ ፕሮፌሰር ያዕቆብ ብ1987(ኣ.ፈ) ናብ ጣልያን ቶርጒሞም ኣሐቲሞሞ፡፡ ኣብ ላዕሊ ከምዝተገለፀ ድማ ማሕበር ባህሊ ትግራይ ብኢድ ደብተራ ፍስሓ ጊዮርጊስ ዓብየዝጊ ዝተፅሓፈ ዋና (Origional) መፅሓፍ ብ1993 ዓ.ም ክሕተም ገይሩ፡፡ መፅሓፍ ደብተራ ቅድሚ 110 ዓመት ዝተፅሓፈ እንትኸውን ዝሓዞም ቁምነገራትን ኩነታት(ሜላ) ኣፀሓሕፍኡን ኣብ ግምት ብምእታው ኣብ ታሪክን ባህሊን ኢ/ያ ንዝግበሩ ፅንዓታት ከም ሓደ ፍልፍል ከገልግል ይኽእል ጥራሕ እንተይኮነስ ንዘንቦ ስለ ታሪክን ባህልን ኢትዮጵያ ዘይናዓቕ ፍልጠት ከምዘጨብጥ ብምእማን’ዩ፡፡ ብተወሳኺ’ውን እዚ ዕድል ተጠቒመ መፅሓፍ ‘ታሪክ ኢትዮጵያ’ ኣብዝሓ ኢትዮጵያውን ዜጋታት ወፃእን ከንብዎ ብዝኽእሉ ቋንቋታት ተተርጒሙ እዚ መፅሓፍ ብህዝቢ ተፈሊጡ ግቡእ ቦታኡ ንኽረክብ ዘለኒ ድልየት ንምርኣይ’ውን’ዩ፡፡ ኣብዚ ክገልፆ ዝደልዮ ነገር እንተሃለወ፣ ኣብ ‘ታሪክ ኢትዮጵያን’ ን ፀሓፊ’ዚ መፅሓፍን ዘጠመተ ዳህሳስ ንምቕራብ ብዝተፈላለዩ ምኽንያታት ኣድላዪ ዝኾነ ፅንዓት ኣየካየድኩን፡፡ ኣብዚ ፅሑፍ፣ እዚ መፅሓፍ ንፈለማ እዋን እንተንብቦ ዘሕደረለይ ስምዒት’የ ከቕርብ ፈቲነ፡፡ ንቕድሚት ግና፣ ኩነታት እንተፈቂዶምለይ ብዛዕባ ደራሲ ደብተራ ፍስሓን ዝተፈላለዩ ስራሕቶምን ዕሙቕ ዝበለ ፅንዓት ብምስላጥ ዝሓሸ ነገር ከምዘቕርብ ብምትእምማን’ዩ፡፡ ደብተራ ፍስሓ መን’ዮም ? ልዕል ክብል ንምግላፅ ከምዝፈተንኩዎ ኣብዚ ፅሑፍ ህይወት ታሪክ ፀሓፊ ተወሲዱ ዝቐረበ ካብ ፕሮፌሰር ያዕቆብ በየነ ኣብ መፅሓፍ ‘ታሪክ ኢትዮጵያ’ ዘቕረብዎ መቕድምን ባዕሎም ደብተራ ፍስሓ ኣብ መፅሓፎም ስለ ባዕሎም ካብ ዝበልዎ’ዩ፡፡ ፕሮፌሰር ያዕቆብ ምንም’ኳ ደብተራ ፍስሓ ዝተወለድሉ ዘመን ተዘይገለፁ ‘በዓል የሓ ላዕላይ ዙፋን (ዓድዋ)’ ከም ዝኾኑ ከቲቦም’ዮም፡፡ ኣብ መወዳእታ 18 ክ/ዘመን ናብ ጣልያን ምኻዶምን ኣብ ናፖሊ ‘ኢንስቲቶ ኦሬነታለ’ ግእዝን ኣምሓርኛን የምህሩ ምስ ዝነበሩ ፕሮፌሰር ፍራንቼስኮ ከምዝተራኸቡ ይገልፁ፡፡ ከም ኣገላልፃ ፕሮፌሰር ያዕቆብ፣ ፕሮፌሰር ፍራንቼስኮ ኣብ’ቲ ጊዜ ካብ ዝነበረ ልመዲ (ብቋንቋ ኣምሓርኛ ምፅሓፍ) ብዝተፈለየ ብቋንቋ ትግርኛ ንኽፅሕፉ ‘መኸርዎም ኣበረታትዑዎም’፡፡ በዚ መሰረት ድማ ብ1985 (ኣ.ፈ) ኣብ ሮማ ዝተሓተመ ‘ብዛዕባ ካብ ጦብያ ንጣልያን መንገዱን ነዚ ሃገር እዙይ እውን ንምርኣይ ኣብ ሰብነቱ ጦብላሕ ዝበሎ ጦብላሕታ’ ዝብል ልበ ወለድ ትግርኛ ፀሓፉ (እዚ ልበ ወለድ ስለ ፀሓፊ ደብተራ ፍስሓ ህይወት ብዙሕ ዝፀውየና ቁምነገር ከምዘሎ ይስመዐኒ)፡፡ ቀፂሎም ‘ታሪክ ኢትዮጵያ’ ንምፅናዕ ይሕግዝ ይኸውን’ዩ ብምባል ‘ታሪክ ኣዕራብን ግብፃውያንን’ ዝብል መፅሓፍ ብ1897 (ኣ.ፈ) ናብ ትግርኛ ተርጎሙ፡፡ ብ1899 (ኣ.ፈ) ድማ ክልተ መፃሕፍቲ ማለት’ውን፡- “ፊተኛይቱና ኋላይኛይቱ ኢትዮጵያ” ዘርእስቱ ብስም “ዘወልድ” ነዚ ዳህሳስ ዝተመረፀ መፅሓፍ ማለት’ውን ‘ታሪክ ኢትዮጵያ’ ዝበልዎ መፅሓፍ ኣሐተሙ፡፡ ቀፂሎም ’ውን “ፅሩይ ቋንቋ ትግርኛ” ዝብል መፅሓፍ ኣሐቲሞም’ዮም፡፡ ካብዚ ወፃእ ብዛዕባ ደብተራ ፍስሓ ክበሃል ዝከኣል እንተሃለወ፣ ባዕሎም ኣብ’ዚ መፅሓፍ ከምዝገለፅዎ ራእሲ መኮነን ካብ ጣልያን እንትምለሱ ምስኦም ብምፅዋዕ ኣቢሎም ትግራይ ከምዝተመለሱን ድሕሪ ፃንሒት(ንእሽተይ) ድማ ብትእዛዝ ግራዝማች ዮሴፍ ምስ ኣንቶኔሊ ናብ ጣልያን ምምርሖምን ’ዩ፡፡ ኣብዚ ብዛዕባ ደብተራ ፍስሓ ክለዓሉ ዝግበኦም ነጥብታት መሲሎም ዝስምዑኒ፡- .ኣተዓባብየኦም፣ ብፍስሓ በርሀ .ጣልያን፣ ንምንታይን ከመይን ከምዝኸዱ፣ .ኣብ ጣልያን ዝፀንሕሉ ግዘን ዘከናዎም ነገራትን፣ .ድሕሪ መልሲ ካብ ጣልያን ዝነበሮም ህይወት ወዘተ...ን ’ዮም፡፡ ጥሕሎ ነሓሰ 2003 32
Tihlo yon 13:Tihlo yon 13 8/15/2011 8:26 AM Page 27 ጥሕሎ ነሓሰ 2003 ትሕዝቶ መፅሓፍ ‘ታሪክ ኢትዮጵያ’ ‘ታሪክ ኢትዮጵያ’ ብዋናነት ዝተፅሓፈ ካብ ኣፈ ታሪክ (Oral Tradition) ሽማግለታት ዓዲ ካብ ዝበልዎን ደብተራ ፍስሓ ካብ ዝረኣይዎን (ዘጓነፎም) ነገራት ብምንቃል’ዩ፡፡ መፅሓፍ ‘ታሪክ ኢትዮጵያ’፤ ታሪክ ኢ/ያ ካብ ጥንቲ ክሳብ 1890ታት (ኣ.ፈ) መጀመርያ ዘሎ ኩነት ንምድህሳስ ዝፈተነ መፅሓፍ’ዩ፡፡ ደብተራ ፍስሓ ኣብ መፅሓፎም ብዋናነት ዘልዓልዎም ነጥብታት ካብዚ ንታሕቲ ዘ ለ ዉ ’ ዮ ም ፡ ፡ .ኣመፃፅኣ ህዝቢ ኢ/ያን ኢትዮጵያ ዝብል ስያመን .ታሪክ ቅድመ ኣክሱም (‘መንግስቲ ገበል፣ ንግስተ ሳባ፣ ቀዳማዊ ሚኒልክ ወዘተ… ’).ስልጣነ ኣክሱም (ክርስትናን ፍሬምጦስን፣ ሃፀይ ካሌብን ናብ ደቡብ ዓረብያ ዝገበርዎ ወፍርን፣ ሃፀይ ገ/መስቀል ቅዱስ ያሬድን፣ ምኽንያታት ምድኻም ኣክሱም፣ ጉዲት ወዘተ…)፣ .መንግስቲ ዛጉወ፣ .ኣቡነ ተክለሃይማኖትን ‘ምምላስ’ ስርወ መንግስቲ ‘ሰለሙን’ን፣ .ኲናት ኣሕመድ ግራኝ (መንቀሊ ኲናት፣ ድጋፍ ፖርቹጋላዊያን፣ መወዳእታ ሃፀይ ልብነ ድንግል ወዘተ…)፣ .መንግስቲ ጎንደር፣ .ዘመነ መሳፍንቲ’ ኢልና ብዛዕባ ንፅውዖ ግዘ (ብዛዕባ ራእሲ ሚካኤል ስሑል፣ ስባጋድስ፣ ራእሲ ማርዮ፣ ደጃት ውቤ፣ ደጃት ንጉሴ፣ ደጃት ውቤን ደጃት ንጉሴን ኣብ ልዕሊ ህዝቢ ትግራይ ዘብፅሕዎ በደልን ሃብቲታቱ ከመይ ይጉሕጉሑዎ ከምዝነበሩን ወዘተ…) .ሃፀይ ቴዎድሮስ (ናብ ስልጣን ከመይ ከምዝመፅኡ፣ ወፍርታቶም፣ ምስ ካህናት ዝነበሮም ዘይምስምዕማዕ፣ ምስ ሚስዮናውያን እንግሊዝ ዝነበሮም ርክብ፣ ወፍሪ ናፔር፣ ንህዝቢ ትግራይ ዝነበሮም ፅቡቕ ኣመለኻኽታ ወዘተ…) .ሃፀይ ዮሓንስ (ምስ ሃፀይ ተክለጊዮርጊስ፣ ግብፅን ጣልያንን ዝገበርዎም ኲናታት ምስ ሃፀይ ምኒሊክን ንጉሰ ተክለሃይማኖትን ዝነበሮም ርክብ፣ ኲናት መተማ ወዘተ…) .ኣብ ትግራይ ድሕሪ ሞት ሃፀይ ዮሃንስ ዝነበረ ታሕሚስ፣ .መሳፍንቲ ትግራይ (ደጃት ኣበበ ኣርኣያ፣ ራእሲ መንገሻ፣ ደጃት ስዩም፣ ደጃት ስብሓት፣ ደጃት ሓጎስ…) እርሰ በርሶም ዝገበርዎ ጎንፅን ንትግራይ ከመይ ከምዘዳኸሙዋን፣ .ወተሃደራት ራእሲ መኮነንን ሃፀይ ሚኒሊክን ትግራይ ከመይ ከምዘብረስዋ፣ .ህዝብን መኳንንትን ትግራይ ኣብ ወተሃደራት ሽዋ ዝነበሮም ፅልኢትን ዝገበርዎ ቃልሲ (ናይ ኣፅቢ፣ ፅራእ፣ ሓራማት፣ መኾኒ) ወዘተ’ዮም፡፡ ካብዚ ብተወሳኺ ልዕልና ኣምሓራ ኣብ ባህልን ምሕደራን ትግራይ ዘሕደሮ ተፅዕኖ ኣልዒሎም ተንቲኖም’ዮም፡፡ ንኣብነት ኣብ መዳይ ባህሊ ካብ ጊዜ ደጃት ውቤ ጀሚሩ ቋንቋ ኣምሓርኛ ክዝውተር ምጅማሩ፣ ‘የጭን ገረድ’ ምሓዝ ብተጋሩ ባላባት ልምዲ እናኾነ ምምፅኡ፣ ኣብ መሓላ ዝመፅአ ለውጢ ወዘተ፣ ንምልዓል ፈቲኖም’ዮም፡፡ ኣብ መዳይ ምሕደራ ዝመፅአ ለውጢ እንተቕምጡ፣ ንጉሳት ጎንደር ንክፍለዋህድ ደጃዝማች ዝብል ስያመ ሂቦም ትግራይ ቅድሚ ምልኣኾም ደጃዝማች፣ ግራዝማች፣ ወዘተ ዝብሉ ሹመታት ከምዘይነበሩን ትግራይ ብሹም ዓጋመ፣ ሹም ተምቤን፣ ሹም እንደርታ፣ ወዘተ ዝብል ሹመት ብዝነበሮም 44 ኣመሓደርቲ ትመሓደር ከምዝነበረት፣ ነቡረ ኢድ ድማ ልዕሊ ኩሎም ሹማት ከምዝነበረ፣ ካብዚ ግዘ ንዳሓር ግና ነቡረ ኢድ ዝበሃል ስልጣን ኣብ ኣክሱም ጥራሕ ከምዝተሓፀረ የቕምጡ፡፡ ደብተራ ፍስሓ ኣብ መፅሓፎም ካብ ታሪኽ ብተወሳኺ ብዛዕባ ህዝብን ባህልን ዝተወሰነ ንምባል ፈቲኖም’ዮም፡፡ ኣብ ትግራይ ኣብ’ቲ እዋን ዝነበረ ስነ-ስርዓት ሓዘንን መርዓን፣ ስነስርዓት ሓዘን ኣምሓራ ብዛዕባ ኢትዮጵያዊያን እስላም፣ ቤተ- እስራኤል፣ ሳሆ፣ ዓፋር፣ ወይጦ፣ ቅማንት፣ ህዝብታት ኣገው ብዛዕባ ዝነብርሉ ከባቢ፣ ቋንቋ፣ እምነት፣ ምንቅስቓስ ስነ-ቁጠባ፣ ስለዝነበሮም ማሕበራውን ኢኮኖሚያውን ቦታ ወዘተ ንምድህሳስ ፈቲኖም’ዮም፡፡ ብተወሳኺ’ውን ኣብ ትግራይ ስለ ዘለዉ ቅርስታት ማለት’ውን ሰብዓት (ካብ ማይጓጓ ብኣንፈት ምስራቕ ናይ ክልተ ሰዓት ርሕቀት ዘለዎ ዝፈራረሰ ከተማ)፣ ኣኽሱም፣ ይሓ፣ ቆሓይታ፣ ዙላ (ኣዱሊስ)፣ ቀልዓት (ዓጋመ) ኣጉላዕ ቤተመንግስቲ ሃፀይ ዮውሃንስ ወዘተ ጠቃቂሶም’ዮም፡፡ መጠቓለሊ ብደብተራ ፍስሓ ዝተፅሓፈ ‘ታሪክ ኢትዮጵያ’ መፅሓፍ ኣብ ፅንዓት ታሪክን ባህልን ኢ/ያ ጠቓሚ ፍልፍል ክኸውን ዝኽእል መሲሉ ይስመዐኒ፡፡ ደበተራ ፍሰሓ ኣብ’ቲ ግዘ ክረኽብዎ ብዝኸኣሉ ፍልፍልን ዝረኣይዎም ነገራትን ብዝተኽኣለ መጠን ብዘይኣድልዎ (Balanced account) ንምቕራብ ከምዝፃዓሩ ንምርኣይ ይከኣል፡፡ እዚ እንትብል እዞም ፀሓፊ ዝኾነ ዓይነት ግድፈት ኣይነበሮምን ሙሉእ ንሙሉእ (Objective) ነይሮም ንምባል ግን ኣይኮነን፡፡ ካብዚ ቀፂሉ ምይይጥ ከልዕሉ ይኽእሉ’ዮም ኢለ ዝሓሰብኩዎም ነጥብታት ንምልዓል ክፍትን፡፡ ነዚ ዳህሳስ ዝበቕዐን ኣብ ላዕሊ ዝተጠቐሱ መፃሕፍቶምን፣ ደብተራ ፍስሓ ኣብ ታሪክ፣ ቋንቋን ባህልን ኢ/ያ ፅንዓት ኣበይናይ ቦታ የቐምጦም ይኸውን? እዙይን ካልኦት ስራሕቶምን ኣብ ኢ/ያ ፈላሞት ኢልና ዘቐመጥናዮም ነገራት (ንኣብነት፡- ብኣፈወርቅ ገ/የሱስ ዝተፅሓፈ ናይ ኢ/ያ ፈላማይ ልበ ወለድ ተባሂሉ ዝፅራሕ ጦብያ) ንምቕያር ኣየገድደናን’ዶ? ደብተራ ፍስሓ ኣብ ”Pioneers of Change in Ethiopia” ምዝንጎዖም/ምዝላሎም እቶም ፀሓፊ ስለ ደብተራ ገለ ስለዘይፈልጡ ወይስ … ? ክሳብ ሐዚ ኣብ ፅንዓት ታሪክ ኢ/ያ እንጥቀመሎም ኣመዳድባ ዘመን (Periodization) ካብ ደብተራ ፍስሓ ብዙሕ ብዘይምፍላዮም፣ ካብዚ ወፃኢ ክንከይድ ዘይምኽኣልና ውፅኢት ወይስ ንሶም ቀዲሞምና ዝኸዱ ሰብ ብምንባሮም? መፃሓፍቲ ፍስሓ ደብተራ ብደብተራ ፍስሓ ባዕሎምን ካልኦት ኣብናቶም ዘመን፣ ቅድሚኦምን ድሕሪኡን ብዝነበሩ ኢ/ያዊያን ሙሁራን ስራሕቶም ብምፅናዕ ታሪኽና፣ ባህልናን ቋንቋናን ንምፅናዕን ንምዕቃብን ንእንገብሮ ፃዕሪ ከም ዓብዪ እታዎት ክንጥቀሞ ከምዝግበአናን፣ ብናይ ካልኦት ዜጋ ዝተፅሓፉ ጥራሕ ናይ ምርኣይ ሕማምና ክንቅይር ከምዘለና ዘርኢ ኮይኑ ይስመዐኒ፡፡ ኣብ መወዳእታ፣ ዝተሰነዱ ስራሕቲ ደብተራ ፍስሓን ካልኦት ኢ/ያውያን ምሁራንን ናብ ኣምሓርኛን እንግሊዝኛን ብምምላስ ናብ ሰፊሕ ኢ/ያውያንን ካልኦት ዜጋታት ዓለምን ዝባፅሑሉ ኩነታት እንተዝመቻቸ፣ ብዓወታት ኲናት ዘመዝገብናዮም ቅያታት ጥራሕ እንተይኮነስ ከምዚ ብዝዓይነቶም ንትውልዲ ዝተርፍ ስራሕቲ ጠመተ ምሃብን ምሽብሻብን ከምዘለና ብኣፅንኦት ክጠቅስ እደሊ፡፡ ሰላም፡፡ ፍስሓ በርሀ ኣብ መቐለ ዩኒቨርስቲ ክፍሊ ትምህርቲ ታሪኽን ባህልን መ/ም ታሪኽ ’ዮም፡፡ እዚ ኮሜንተሪ ፅሑፎም ካብ መፅሓፍ ‘ኣድዋ ለኣፍሪካ’ ነዚ ዓምዲ ብዝምጥን መልክዑ ናብ ትግርኛ ብምምላስ ዝቀረበ እዩ። 33
Page 1 and 2: Tihlo yon 13:Tihlo yon 13 8/15/2011
Page 25: Tihlo yon 13:Tihlo yon 13 8/15/2011
Page 37: Tihlo yon 13:Tihlo yon 13 8/15/2011

Tihlo yon 13

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?