Polska transformacja i jej przyszłość - Polskie Towarzystwo ...

Nie ten liberalizm
Jednym z kanonów ekonomii, zwłaszcza ekonomii głównego nurtu, jest analiza (lub
podejmowanie) decyzji ze świadomością utraconych korzyści, czy alternatywnych kosztów. Ci
sami jednak ekonomiści, którzy nie ośmieliliby się podważać tego kanonu, źle patrzą na każdą
próbę rozważenia utraconych alternatyw ustrojowych. Obowiązuje bezmyślny, w moim
przekonaniu, kanon bezalternatywności. Gdy ktoś usiłuje zastanawiać się nad utraconymi
alternatywami ustrojowymi, natychmiast pada zarzut o bezsensowności „gdybania”.
Z całą mocą sprzeciwiam się temu myśleniu. I w moim referacie dużo będzie właśnie
gdybania. Uważam, że w roku 1989, w czasie wyjątkowo szerokich możliwości wyboru, jakie
historia daje krajom bardzo rzadko, Polska weszła na niefortunną drogę przemian ustrojowych.
Rezultatem jest jeden z najbardziej niesprawiedliwych ustrojów społeczno-ekonomicznych w
Europie drugiej połowy XX wieku. Główną winę ponosi stara i nowa elita władzy, kierownictw
związków zawodowych nie wyłączając. W sferze mentalnej zadecydowała jej anachroniczna
wiara, że Polska musi przejść przez fazę pierwotnej akumulacji kapitału. Reszty dokonało
tsunami brygad z Mariotta z Jeffreyem Sachsem na czele. Oznaczało to oparcie się w ekonomii
na ideach Hayeka i Friedmana, a w polityce na konserwatywnych kanonach Reaganomics i M.
Thatcher z jej słynną TINA. Nie ponosi za to winy długa i bogata tradycja teorii i praktyki
amerykańskiego liberalizmu, którego wcale liczni przedstawiciele – jak niżej pokażę – zostali
przez władze polskie zignorowani 12 .
We wcześniejszych publikacjach omawiałem problemy polskiej transformacji w
perspektywie utraconej szansy skandynawskiej, czy szerzej – socjaldemokratycznej 13 . Moim
głównym pytaniem było: Czy Polskę stać na model szwedzki (1992). Jeszcze w (2001) r.
pytałem: Dlaczego w Polsce poniosła klęskę opcja socjaldemokratyczna. Mniej mnie
interesowała perspektywa liberalna, choć pamiętałem, że model skandynawski, często
nazywany socjaldemokratycznym powstał przy dużym udziale liberałów, m.in. późniejszego
Noblisty Bertila Ohlina. Wielokrotnie też podkreślałem, że dla mniej lub bardziej normalnego
funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej niezbędna jest pewna równowaga społeczna,
przede wszystkim przeciwważna siłą związków zawodowych.
Nie wchodząc w szczegóły dwóch wspomnianych perspektyw, podkreślę tylko
najważniejszą. Model socjaldemokratyczny charakteryzuje się instytucjami kooperacji pracy z
kapitałem, negocjacji, umów społecznych. Natomiast model liberalny zakłada nie kooperację,
lecz walkę, kompromisy, doraźne osiągane porozumienia. To Leszek Balcerowicz nie
intencjonalnie skłonił mnie, do bliższego zwrócenia uwagi na perspektywę innego niż
friedmanowsko-hayekowski liberalizmu. W moim publicznym odczycie w ramach cyklu Instytutu
Spraw Międzynarodowych (2004) przedstawiałem problematykę sprawiedliwości społecznej,
czy raczej społecznej niesprawiedliwości, w Polsce, dowodząc równocześnie, że podjęta przez
Leszka Balcerowicza (1998) próba legitymizacji nierówności w Polsce za pomocą
„zdynamizowanej” przezeń egalitarnej koncepcji liberalnego myśliciela, Johna Rawlsa była
nieuprawniona 14 .
12
Zignorowany został nawet wieloletni pracownik MFW Marcin Wyczółkowski (2004), który dosłownie
zasypywał władze polskie ekspertyzami i ostrzeżeniami, a Plan Balcerowicza publicznie nazwał
Somosierrą.
13 Po uznaniu, że nie ma szans koncepcja socjalizmu rynkowego, nawet jako wymuszony etap na
drodze do prywatnej gospodarki rynkowej, na co wskazywali (Brus i Łaski, [1989]1992).
Bezpośrednio po nagłym i niespodziewanym załamaniu się systemu komunistycznego w Centralnej i
Wschodniej Europie, wielu, także piszący te słowa, zarówno wewnątrz tych krajów, jak i na Zachodzie
żywiło nadzieję, że przynajmniej część krajów pokomunistycznych zdecyduje się na „socjalizm po
komunizmie”. Z taką właśnie nadzieją część autorów zachodnich, m.in. Tom Weisskopf (1993), P. K.
Bardhan i J. Roemer (1993), John Roemer (1995), David Belkin i Franklin Roosevelt Jr i (1995)
podjęła tę problematykę. Tom Weisskopf zorganizował grupę doradców o tej orientacji, którą władze
polskie zignorowały. Część autorów porzuciła tę problematykę, gdy okazało się, że złamanie
monopolu mocno już zinstytucjonalizowanych doradców o nastawieniu neoliberalnym (zwanych
ironicznie „brygadą Mariotta”) jest niemożliwe. Socjalizm nie przestał być przedmiotem studiów, ale
stracił na ogół charakter postulatywny.
14
Myślę, że zasadnie twierdziłem, iż dokonana przezeń poprawka nasuwa analogie do kogoś, kto
twierdziłby, że kontynuuje teorię Marksa przy dodatkowym założeniu, iż to nie kapitaliści wyzyskują
robotników, lecz robotnicy kapitalistów.
22