Polska transformacja i jej przyszłość - Polskie Towarzystwo ...

(teoria ekonomii) i działać (polityka gospodarcza) w kategoriach długofalowego rozwoju. A
przecież to jest najważniejsze.
Dlaczego taki błąd w myśleniu i działaniu jest kosztowny? Otóż dlatego, że obniża on
ogólną efektywność procesu. Gdyby bowiem konsekwentnie podporządkowywać działania
przedsiębrane w sferze systemowej (a tego dotyczy transformacja) wymogom racjonalności
makroekonomicznej postrzeganej z punktu widzenia długookresowej reprodukcji i rozwoju
społecznego, to wyższe byłoby tempo wzrostu oraz lepszy byłby stan zaspokojenia potrzeb i
satysfakcji społecznej.
Czas szybko biegnie. Już wkrótce rok 2008. Jaka zatem na obecnym etapie przemian jest
kondycja polskiej gospodarki i jak ocenić skuteczność transformacji ustrojowej w jej
ekonomicznej warstwie? Do próby odpowiedzi na to pytanie można metodologicznie podejść na
przynajmniej cztery sposoby, a mianowicie jak jest w porównaniu do tego:
• jak było;
• jak miało być;
• jak jest gdzie indziej;
• jak mogłoby być.
Którego sposobu by nie dotknąć, natychmiast nastręcza to mnóstwo dalszych trudności.
Przecież w ekonomii – i w innych naukach społecznych, historii najnowszej nie wyłączając
– nie tylko nie ma jednolitej interpretacji co do tego, jak jest, ale także co do tego, jak było. Zbyt
mało czasu upłynęło od porzucenia poprzedniego systemu polityczno-gospodarczego, aby
doczekał się on rzetelnej oceny. Bynajmniej. W to miejsce pojawiło się sporo elementów tzw.
czarnej legendy kreślącej obraz poprzedniej epoki w zakłamany i bardzo niekorzystny dlań
sposób. Także po to, by współczesność na tle takiego zafałszowanego obrazu prezentowała się
korzystniej. Po części to się udaje, po części nie. To zależy od tego, kto co czyta i jakim mediom
daje się manewrować.
Podczas gdy młodsze pokolenie polegać musi na tym, co im się przekazuje, ludzie starsi
znają z autopsji okres realnego socjalizmu i sami porównują go z obecnym realnym
kapitalizmem. Realnym, tzn. nie jakimś teoretycznym modelem czy podręcznikowym opisem,
ale z twardą otaczającą ich rzeczywistością. To w tym kontekście tak wiele pisze się o
"wygranych" i "przegranych" transformacji. Realna sytuacja bowiem była różna i jest różna dla
różnych grup społeczno-zawodowych. Problem ten ma sporą i ciekawą literaturę, nie tylko
ekonomiczną, ale także – a może zwłaszcza – w socjologii, naukach politycznych i psychologii
społecznej. 48 Debaty w tych sprawach jeszcze długo potrwają, ale jest zrozumiałe, że
porównując sytuacją w kategoriach "jak jest" i "jak było", nie można uzyskać jednolitej,
bezwarunkowej odpowiedzi.
Podobnie jest w przypadku porównań typu "jak jest" i "jak miało być". Ta płaszczyzna
konfrontacji jest jeszcze bardziej skomplikowana, bo o ile "jak jest", jest bytem obiektywnym,
istniejącym realnie, choć nierozpoznanym i budzącym kontrowersyjne interpretacje, to "jak
miało być", jest pojęciem dużo bardziej heterogenicznym i subiektywnym. A jakże wielu
obiecywało sobie i jakże liczni obiecywali innym, że będzie lepiej. 49 Bardzo wiele tu frustracji. Z
jednej bowiem strony wyobrażenia i oczekiwania poszczególnych jednostek i grup społecznozawodowych
co do tego, jak to niby miało być w wyniku transformacji, były rozstrzelone. Z
drugiej natomiast strony ex post inaczej pamięta się (albo i nie pamięta) dawne wyobrażenia i
oczekiwania. Tak czy inaczej na tej płaszczyźnie nawet grupy, które w innych analizach
zaliczane są do "wygranych" transformacji, bywają zawiedzione, gdyż oczekiwały więcej. Albo
obecnie to sobie wmówiły, że onegdaj więcej oczekiwały, niż w rzeczywistości osiągnęły.
Postawa taka nie jest rzadkością wśród górnych warstw klasy średniej, zwłaszcza w kręgach
przedsiębiorców.
48 Wspomnieć tu warto serię interesujących prac zespołowych przygotowanych pod kierunkiem Jarosz
2005a i 2005. Zob. też interesującą wymianę poglądów w Koźmiński i Sztompka (2004).
49 Krytyczną ocenę składania i niedotrzymywania obietnic w wymiarze strategicznym, związanym z
transformacją ustrojową, przedstawia Ost 2007. Bezlitośnie wymowna na obu tych płaszczyznach
porównawczych – "jak jest" w konfrontacji zarówno z tym, "jak było", jak i z tym "jak miało być" – jest
bogata statystycznie analiza dokonana przez Główczyka 2004.
48