Polska transformacja i jej przyszłość - Polskie Towarzystwo ...

polityki rozwoju kraju, w tym polityki gospodarczej, nie uzyskała w tym programie istotnego
zainteresowania.
Nastąpiło więc zerwanie ciągłości systemu instytucjonalnego i zarysowała się wyraźna
zmiana koncepcji ustrojowej oraz sposobu pojmowania roli państwa.
Dla nauki ekonomii sprawa ustroju gospodarczego i roli państwa ma zasadnicze
znaczenie. Nawet w wyobrażeniu Adama Smitha o gospodarce opartej na niewidzialnej ręce
rynku państwo było potrzebne dla ochrony własności prywatnej i praw rynku. Z czasem, gdy już
stało się jasne, że rynek nie działa tak idealnie, jak oczekiwali wcześni liberałowie, państwo
stopniowo zaczęło spełniać więcej funkcji w gospodarce, wprowadzając korygowanie podziału
przez progresywny system podatkowy 28 , a następnie interwencyjną politykę pobudzania
koniunktury 29 . Współczesna ewolucja systemu gospodarki rynkowej doprowadziła naukę
światową do wniosku, że mechanizm rynkowy, niezbędny dla efektywności gospodarki, nie
może być pozostawiony sam sobie, gdyż prowadzi do powstawania coraz bardziej
niebezpiecznych zagrożeń dla przyszłości świata. Potrzebne jest więc aktywne działanie
wspomagające i korygujące ze strony państwa.
Koncepcja aktywnej roli państwa w gospodarce została jednak na pewien czas wyparta
przez wielkie zwycięstwo doktryny neoliberalnej, jakie stało się następstwem dwóch kryzysów
naftowych z lat 70. Ta ideologiczna doktryna głosiła pełny nawrót do fundamentalizmu
rynkowego z postulatem maksymalnego ograniczania roli państwa, była zaś fałszywie
prezentowana jako jedyny właściwy sposób pojmowania zasad nauki ekonomii.
Polska transformacja odbywała się w okresie światowej dominacji doktryny neoliberalnej.
Choć więc pierwszy rząd solidarnościowy zadeklarował wolę stworzenia w Polsce społecznej
gospodarki rynkowej, praktyka polityki transformacyjnej nie poszła w tym kierunku, gdyż została
oparta na doktrynie neoliberalnej, dla której idea ta jest obca. Wywodzącą się z liberalizmu
koncepcja społecznej gospodarki rynkowej głosi postulat zapewnienia wszystkim obywatelom
godziwych warunków życia i sprawiedliwego udziału w dochodzie narodowym, przy czym do
państwa należy obowiązek tworzenia odpowiednich rozwiązań systemowych. Natomiast
neoliberalizm domaga się zapewnienia mechanizmom rynkowym pełnego wpływu na
kształtowanie się proporcji gospodarczych, a przedsiębiorcom kapitalistycznym możliwie
najszerszej swobody działania, postulując zmniejszanie ich obowiązków socjalnych oraz
ograniczanie uprawnień związków zawodowych. Są to więc koncepcje diametralnie odmienne.
Zastosowanie doktryny neoliberalnej było od początku przedmiotem krytyki ze strony
ekonomistów nie uznających tej koncepcji, ale nie odegrała ona istotnej roli 30 .
W idei ograniczania roli państwa kryła się sprzeczność. W transformowanych krajach
państwo nie mogło rezygnować ze sterowania gospodarką, która dopiero stopniowo mogła się
usamodzielniać, przyjmując cechy systemu rynkowego. Wytworzyła się więc w Polsce sytuacja
pełna niekonsekwencji. Z jednej strony dominowało dążenie do ograniczania roli państwa w
miarę rozwijania się i umacniania przedsiębiorczości prywatnej. Z drugiej utrzymywał się
znaczny zakres bezpośredniej ingerencji państwa w gospodarkę, a nawet ulegał on
rozszerzeniu 31 .
Dotkliwe dla poważnej części społeczeństwa konsekwencje transformacji umożliwiły partii,
wybranej do władzy w 2005 r., wystąpienie z hasłem „Polski solidarnej”, przeciwstawionym
„Polsce liberalnej”. W koncepcji państwa pojawiło się w ten sposób nawiązanie do solidaryzmu.
Kierunek ten (który narodził się w końcu XIX wieku jako krytyczny wobec kapitalizmu 32 ),
28
29
30
31
32
Wprowadzony po raz pierwszy w USA za prezydentury Lincolna.
Zmianę tę zapoczątkował w praktyce ‘New Deal’ prezydenta Roosevelta, a jej teoretyczne podstawy
dał Keynes.
We wczesnych latach 1990-tych w Polsce trudno było nawet polemizować z koncepcjami
neoliberalnymi, prezentowanymi jako jedynie słuszne. Głosy krytyczne nie były dopuszczane do
mediów albo określane mianem propagandy komunistycznej.
Ustawa o swobodzie przedsiębiorczości została przyjęta już w roku 1988. Ale w roku 1993 zaczęto
ponownie przywracać licencjonowanie różnych zakresów działalności gospodarczej, poprzednio od
tego uwolnionych. W Czechach prywatyzacja przez „kuponovkę” poniosła klęskę, doprowadzając do
skupu kuponów przez banki państwowe.
Twórcą był francuski myśliciel Emile Durkheim.
37