Kjo është dita që na e dhuroi Zoti - kishadhejeta.com

tetor 2008 Kisha dhe jeta
12
Reçension
Kastriot Marku, Kishat e Kurbinit. (Kishat dhe organizimi
kishtar në Kurbin), Geer, Tiranë, 2008. 418 ff.
Nga Zef Pjetri, Giovanni Peragine.
I njohur
fillimisht si
studiues i letërsisë,
pastaj si poet, autor
tekstesh didaktikë
e më pas vijon
me disa sprova të
historisë së arsimit
dhe kulturës; më tej
përgatiti për botim
dorëshkrimet e
Imzot Frano Illisë,
së fundmi Kastriot
Marku riparaqitet
para lexuesve me
një tjetër botim,
krejt të veçantë
me titullin: Kishat
e Kurbinit, duke na shfaqur kështu një profil tejet
befasues, përmes në vepre të realizuar nga një punë
origjinale, e cila përbën një kontribut të veçantë, e pse
jo, të munguar dhe të shumëpritur në bibliotekën tonë
kulturore. Ky libër, është pa as më të voglin dyshim
një guidë e rëndësishme që prezanton denjësisht
trashëgiminë kulturore të trevës së Kurbinit, dhe në
një kuptim më të gjerë ai në vetvete përbën një ngjarje
kulturore, e cila vjen si rezultante e një studimi
kompetent të bërë nga autori i tij.
I nisur në fundin e viteve 90, ku ndihej mungesa
e dokumentacionit si dhe përvoja e pakët në studimet
e këtij lloji, studimi na paraqet shembullin e një
studimi shkencor në kuptimin qenësor të fjalës,
duke qenë kështu një model se si mund të bëhet
një punë e tillë e ngjashme edhe për famullitë dhe
dioqezat e tjera, kryesisht atyre të veriut. Në studim
nuk janë vetëm kishat subjekti që është trajtuar, por
autori na ka sjellë një varg dokumentesh, saktësime
dhe interpretimesh që ngërthejnë gjithë historinë
e krahinës. Çdo lexues i interesuar, gjithçka që do
t’i interesojë mbi këtë krahinë, do t’i mjaftonte
shqyrtimi i bibliografisë se këtij libri, dhe problemin
menjëherë e vendos në rrugën e zgjidhjes.
Studimi paraprihet nga një hyrje e gjatë, e cila
i lë vend më pas një trajtesë hyrëse për gjendjen e
studimeve kishtare, kishën katolike, arkidioqezën
Tiranë-Durrës dhe Ipeshkvinë e Arbënit gjatë
mesjetës. Libri është tejet interesant përsa i takon
gërshetimit të elementëve fiziko-gjeografikë,
historikë, fetarë dhe atyre etnokulturorë. Ndarja në
pjesë dhe kapituj është e qartë, çfarë ka bërë që punimi
të jetë i strukturuar qartë nga ana përmbajtësore.
Libri, i cili është i ndarë në tre pjesë fillon me pjesën
e parë Organizimi kishtar në Kurbin, në të cilin jepet
një vështrim dhjetëshekullor në historinë e krishterimit
në trevën e Kurbinit, çfarë përbën një sintezë të
përhapjes së krishterimit dhe gjendjes kishtare, duke
qenë ky kështu, një kre edhe një pjesë e rëndësishme
e kontributit të autorit për historinë e përgjithshme të
kësaj krahine. Me mjaft rëndësi është argumentimi i
plotë për herë të parë i vendndodhjes së fshatit Kurbin,
i cili ka qenë vazhdimisht një endje sa andej-këtej e
studiuesve. Këtu janë trajtuar me kujdes me të dhëna
dhe argumente dokumetare që kanë të bëjnë me Ipeshkvinë
e Arbënit, lista e ipeshkvijve që banuan në Shën
Prende (1615-1856) dhe në Delbnisht (1856-1937),
personaliteti i Papa Klementit XI dhe roli i tij në
Kuvendin e Arbënit. Pjesa e dytë trajton monumentet
kishtare në Kurbin, të cilat janë vështruar sipas famullive
kryesore, Milot, Laç dhe Mamurras. Shqyrtimi i
burimeve dhe i literaturës historike veçanërisht përqasja
me relacionet e relatorëve apostolikë dërguar Vatikanit,
por edhe verifikimi konkret në terren duke ndjekur edhe
përgjigjet e anketimit të bërë banorëve, kanë dhënë
identifikimin e saktë të shumë prej ndërtimeve, dhe
për rrjedhim dhe hartimin e listës së plotë të 33 kishave
në territorin e kësaj krahine, prej të cilave sikurse e
thamë edhe më sipër tashmë janë dokumentuar me
siguri. Disa prej këtyre kishave janë të pa identifikuar,
çfarë do të thotë se ato përbëjnë pontencialisht një
objekt për kërkime të mëtejshme. Pjesa e tretë i kushtohet
kontributit të dhënë nga Kisha katolike e kësaj
treve, për zhvillimin e arsimit. Kjo ka qenë një shtysë
interesante që ka tërhequr interesimin dhe kërkimin e
autorit të punimit në gjurmimin e shkollimit në këtë
krahinë, i cili daton 386 vjet më parë në gjysmën e
parë të shekullit XVII në vitin 1632, pra plot 255 para
hapjes së Mësonjëtores shqipe të Korçës. Seminari që
përgatiste studentët kishtarë, që funksionoi në kishën
e Shën Prenes (asokohe Selia Ipeshkvnore e Arbënit e
më pas e Arqipeshkvisë së Durrësit) në fshatin Gallatë,
e njohur si Shkolla e Kurbinit, i bie të jetë shkolla e
parë shqipe në trojet shqiptare.
Monografia Kishat e Kurbinit, dëshmon për
punë dhe kërkime këmbëngulëse e të frytshme,
për erudicionin dhe njohuritë e gjëra në fushën
përkatëse, fryt i një pune shumëvjeçare e me pasion
në gjurmimin, mbledhjen, përshkrimin, sistemimin
dhe analizën e materialit shoqëruar me vërejtje dhe
konsiderata të vlefshme bile me qëndrim kritik ndaj
shkrimeve të ndryshme që në mënyra të ndryshme
kalimthi kanë prekur këtë temë. Burimet bibliografike
të shumta kanë pasuruar dhe mbështetur mendimet
vetjake të autorit.
Organizimi kishtar shqiptar gjatë Mesjetës na
vjen përmes të dhënave dokumentare, kryesisht të
relacioneve të dërguara Propagandës Fide nga ana
e ipeshkvijve vizitatorëve, prelatëve, misionarëve,
informatorëve, inspektorëve apostolikë me detyrën e
inspektimit të përgjithshëm, delegatëve për ndjekjen
dhe zgjidhjen e çështjeve që kishin të bënin me
juridiksionin kishtar, klerikëve vendas, misionarëve
rregulltarë ose klerit shekullar në dioqezat përkatëse
të Shqipërisë sikurse ato Marin Bicit (1610), Gjon
Kolesit (1625), Mark Skurës (1641), Shtjefën
Gasparit (1671), Gerard Gallatës (1673), Vinçens
Zmajeviçit (1702 etj. Janë shfrytëzuar Farlati dhe
Coleti, në veprën e tyre monumentale Illyricum
Sacrum, sidomos vëllimi i VII-të i saj, në të cilën
përmblidhen akte të papëve, kryepeshkopëve,
ipeshkvijve, akte të sinodeve kishtare të nxjerra nga
Arkivi i Vatikanit. Gjithashtu botimet e Valentinit,
Cordignanos, e posaçërisht relacionet Zamputit kanë
qenë mbështetja kryesore. Pra edhe pse burimet
dokumentare të historisë sonë, janë relativisht të pakta
në numër e me mjaft zbrazëti sidomos për periudhën
mesjetare, studiuesi ka sjellë një mori dokumentesh e
të dhënash nga burimet të drejtpërdrejta e të tërthorta
dhënë përmes citimesh dhe shënimesh të bollshme
referuese në fundfaqe duke synuar mbështetje faktike
në materialet e krahasuara nga burime të ndryshme
për të njëjtin problem mbi të cilat ka siguruar
mbështetjen e argumenteve shkencore, d.m.th. çdo
gjë e thënë është provuar dhe njohur mbështetur në
fakte shkencore të provuara përmes dokumentesh.
Ndarja e mësipërme e 33 kishave mbështetet
në historinë e organizimit kishtar të kësaj dioqeze.
Analiza studimore e pikturës murale të Shën Mërisë
në Shën Mëri, ndonëse e ruajtur në mënyrë fragmentare,
merr rëndësi specifike sepse janë të pakta
kishat e Veriut të Shqipërisë të afreskuara që kanë
mundur t’i rezistojnë dëmtimeve të kohës. Gjithashtu
paraqet interes analizimi i emrat të shenjtorëve pajtorë
të kishave të Kurbinit ku autori vë re se emri më i
përhapur i kishave është Shën Kolli (6 raste), Shën
Mëria (3 raste), Shën Mëhilli, Shën Illia, Shën Gjergji,
Shën Vlashi, Shën Marku, (2 raste) Shën Prendja,
Shën Mëhilli, Shën Ndreu, Shën Iza, Shën Deodori,
Shën Shtjefni, Shën Luka, Shën Gjoni, Shëlbuemi,
Shna Ndoj me nga një rast.
Nuk duhet lënë pa përmendur edhe dokumentimi
fotografik, i cili plotëson dhe mbështesë konkretisht
ato çfarë janë thënë prej studiuesit.
Kishat mesjetare të Kurbinit përbëjnë një
pasuri të rëndësishme për të njohur arkitekturën
dhe organizimin kishtar të kësaj zone. Një pjesë e
ndërtimeve të këtyre kishave përkon me lindjen dhe
zhvillimin e principatave feudale shqiptare. Disa prej
këtyre kishave ruhen deri diku mirë e disa të tjera
ruhen në gjendje rrënoje. Me përjashtim të kishës
së Shën Mërisë në Shëmri, në asnjë prej objekteve
të kultit të krishterë në Kurbin nuk janë realizuar
gërmime në mënyrë të posaçme. Punimi është një
studim i plotë monografik mbi këtë temë, në të cilin
autori i saj dëshmon se është mjaft i informuar, duke
sjellë të dhëna të hollësishme, duke bërë saktësime
dhe interpretime të reja, si dhe duke ndrequr shumë
keqinterpretime.
Autori nisur nga terminologjia specifike, për të
ndihmuar lexuesin e thjeshtë gjatë leximit, librin e
ka pajisur me një fjalorth të vogël. Është përdorur
metoda historiko-topografike në mënyrë sistematike
mbështetur në argumente shkencore.
Punimi përmbyllet me një bibliografi
jashtëzakonisht të pasur (363 zëra), përmes së cilës
është sjellë maksimumi i burimeve të mundshme të
arkivore dhe dokumentare të botuara dhe të pabotuara
më parë, që ua lehtëson disi punën studiuesve të
ardhshëm që do të merreshin me këtë temë.
Është kjo një vepër historiografike është hartuar
sipas metodës kronologjike dhe asaj deskriptive, në
të cilën jepet një inventar i plotë i kishave përmes
mbledhjes së të gjitha gjurmëve të kishave të vjetra
të Kurbinit përpara se lënia e tyre në mëshirën e fatit
dhe harresa t’i zhdukë përfundimisht, duke bërë
kështu që t’i përcillet brezit të sotëm dhe atyre që
do të vijnë një ndër pjesët më vitale të historisë së
kësaj krahine.
Sado që libri na paraqitet një studim i specifikuar
mbi një fushë të caktuar, ai na shpërfaq gjithashtu
profilin e një dijetari, ku bie në sy shkathtësia e
frazës dhe stili i tij i zhdërvjellët euridit.
Kjo monografi plotëson një mangësi të djeshme
të vënë re në fushën historisë specifikuar në atë
religjioze, por në të njëjtën kohë ai është pa asnjë
dyshim vepra më e plotë dhe më e serioze që i
është kushtuar Kurbinit dhe veçanërisht historisë së
kulturës së tij, pjesë e së cilës janë edhe vlerat që ka
konservuar religjoni katolik.