Trashëgimia jonë kulturore - Erik Botime

Trashëgimia jonë kulturore(Për kurrikulën bërthamë të gjimnazit)10Libër mësuesi1

PërmbajtjaKreu I. Trashëgimia natyrore dhe kulturore 131.2 Parqet dhe monumentet natyrore shqiptare13Kreu II. Trashëgimia kulturore materiale 162. 3. Qytetet muze në shqipëri 182. 6. Veprat më të njohura të artit shqiptar 20Kreu III. Trashëgimia kulturore shpirtërore 243.7 Iso-polifonia popullore 243.8 Muzika popullore homofonike 263.9 Llojet e vallëzimit popullor shqiptar 324. 5. Lista e monumenteve natyrore në Shqipëri 36Kreu IV. Trashëgimia kulturore dhe mjedisi 366. 1. Konventa ndërkombëtare për trashëgiminë Botërore 38Kreu VI. Legjislacioni për Trashëgiminë natyrore dhe kulturore 383

2 x 36 = 72 orëTema mësimore – 48 orëProjekte – 4 x 6 = 24 orëNr. Kreu Nr.orëve1 I.Trashëgimianatyrore dhekulturore5 orë gjithsejPlani mësimorTrashëgimia jonë kulturore 10(Lëndë Bërthamë për gjimnazin)Objektivat Temat e mësimit Mjetet burimore1 Në përfundim të mësimit nxënësit do të jeni të aftë:- të përcaktojnë kuptimin dhe përbërësit e trashëgimisë natyrore dhekulturore;- ta shpjegojnë trashëgiminë natyrore dhe kulturore si trashëgimi pa kufi;- të analizojnë lidhjet midis trashëgimisë natyrore, kulturore dhe turizmit.2 1 - të përcaktojnë rëndësinë dhe mënyrat e ruajtjes së parqeve dhemonumenteve të natyrës;- të tregojnë se ç’është një park dhe një monument kulturor;- të renditin disa nga parqet natyrore dhe monumentet më të rëndësishmenë Shqipëri.3 1 - të përkufizojnë termin trashëgimi kulturore;- të renditin dhe përshkruajnë vlerat materiale të trashëgimisë kulturore;- të përcaktojnë vlerat jomateriale të trashëgimisë kulturore.4 1 - të tregojnë strategjitë dhe instrumentet e përdorura për mbrojtjen etrashëgimisë natyrore;- të shpjegojnë masat që ndërmerren për të ndaluar shkatërrimin ediversitetit biologjik dhe natyror në vend.5 1 - të tregojnë ç’vend zë trashëgimia natyrore dhe ajo kulturore shqiptare nëatë evropiane;- të përcaktojnë pasurinë natyrore dhe kulturore shqiptare;- të analizojnë vlerat e saj.1.1 Kuptimi itrashëgimisënatyrore dhekulturore1.2 Parqet dhemonumentetnatyrore shqiptare1.3 Përbërësite trashëgimisëkulturore1.4 Trashëgimianatyrore dhe zhvillimishoqëror shqiptar1.5 Vendi itrashëgimisënatyrore dhekulturore shqiptarenë atë evropianeTeksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë, fototë parqeve dhemonumenteve natyroreshqiptare, informacioneshtesë lidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën, hartëtë evropës.5

6 II.Trashëgimiakulturoremateriale1 - të përcaktojnë objektet që hyjnë në trashëgiminë kulturore të paluajtshme;- të renditin dhe përshkruajnë objektet që përfshihen në trashëgiminëkulturore të luajtshme;- të grupojnë llojet e monumenteve të kulturës sipas vlerave të tyre.25 temamësimore6 orë Projekt7 1 - të përcaktojnë se ç’quajmë monumente kulturore dhe vlerat që atombartin;- të renditin dhe përshkruajnë kriteret e përzgjedhjes së monumenteve tëkulturës;- të tregojnë objektet që janë përfshirë në listën e Monumenteve të Kulturësnë vendin tonë dhe në listën e Trashëgimisë Botërore.8 1 - të përkufizojnë se ç’është qyteti muze;- të tregojnë se cilat janë qytetet muze në Shqipëri;- të përshkruajnë karakteristikat e tyre.9 1 - të përkufizojnë se ç’janë parqet kombëtare arkeologjike;- të renditin parqet arkeologjike në Shqipëri;- të përshkruajnë karakteristikat e tyre.10 1 - të tregojnë monumentet shqiptare të kultit dhe ndarjen e tyre;- të përshkruajnë rrethanat historike në të cilën ato u ndërtuan si dhekarakteristikat kryesore të tyre;- të analizojnë vlerat që ato mbartin.11 1 - të renditin veprat më të njohura të artit shqiptar;- të përshkruajnë karakteristikat e tyre dhe elementetqë i bëjnë të veçanta;- të analizojnë njërën prej tyre.12 1 - të tregojnë se ç’është karta shqiptare e restaurimit të monumenteve dhecili është objekti i saj;- të shpjegojnë rolin e saj në ruajtjen e monumenteve;- të analizojnë anët pozitive dhe negative të restaurimit.2.1 Përmbajtja dhekuptimi i trashëgimisëkulturoremateriale2.2 Monumentetkulturore dhe vlerate tyre2.3 Qytetet muze nëShqipëri2.4 Parqet kombëtarearkeologjike2.5 Monumentetshqiptare të kultit2.6 Veprat më tënjohura të artitshqiptar2.7 Karta shqiptaree restaurimit tëmonumenteveTeksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë, fotonga qytetet muze,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë, foto ngaparqet kombëtarearkeologjike informacioneshtesë lidhur metemën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë, foto tëveprave m ë të njohuratë artit shqiptar,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.6

13 1 - të përcaktojnë statusin e veprave të artit;- të shpjegojnë secilën prej tyre;- të sjellin shembuj.14 1 - të përshkruajnë objektet etnografike si trashëgimi e luajtshme etrashëgimisë kulturore;- të dallojnë larminë e objekteve etnografike në pikasjen e llojeve, të veçorivehistorike dhe të përbërjes;- të interpretojnë vlerat e objekteve etnografike në kuadrin e trashëgimisëkulturore.15 1 - të përshkruajnë kostumet popullore si objekte etnografike të trashëgimisëkulturore;- të dallojnë tipologjitë kryesore të kostumeve qytetare shqiptare;- të shpjegojnë vlerat e kostumeve popullore qytetare;- të vëzhgojnë më nga afër një nga kostumet popullore të qytetit/fshatit apozonës ku jeton.16 1 - të përkufizojnë termin banesa tradicionale;- të përcaktojnë llojet e ndryshme të banesave në Shqipëri;- të përshkruajnë banesat karakteristike të qytetit/fshatit apo krahinës suaj.17 1 - të identifikojnë rrënjët e artit të fotografisë në vendin tonë;- të vlerësojnë fotografinë si mjet për evidentimin e historisë dhe kulturës;- të përshkruajnë dinastinë e fotografëve Marubi dhe fototekën “Marubi” nëShkodër.18 1 - të tregojnë se ç’është muzeologjia;- të përshkruajnë shkencën e muzeologjisë si shkencën që paraqet zhvilliminhistorik dhe kulturor të njeriut;- të klasifikojnë muzetë sipas mënyrës së organizimit në: kombëtarë,vendorë, tipologjikë dhe në muze privatë.19 1 - të tregojnë se cilët janë muzetë më të rëndësishëm në Shqipëri;- të analizojnë vlerat e muzeve shqiptarë;- të përshkruajnë secilin prej tyre, duke nxjerrë në pah të veçantat dhe tëpërbashkëtat.2.8 Statusi i vepravetë artit2.9 Etnografiashqiptare2.10 Veshjetpopullore shqiptare2.11 Banesattradicionale2.12 Fotografiandërshqiptare2.13 Zhvillimii shkencësmuzeologjike2.14 Muzetë eShqipërisëTeksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë, foto tëveshjeve popullore,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë, foto tëbanesave tradicionale,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë, fototë muzeve më tërëndësishëm nëShqipëri, informacioneshtesë lidhur metemën.7

20 1 - të përshkruajnë procesin e katagoligimit të trashëgimisë kulturore;- të shpjegojnë trafikimin e trashëgimisë kulturore;- të identifikojnë dhe të dallojnë mekanizmat ndërkombëtarë të luftës kundërtrafikimit të trashëgimisë kulturore.2.15 Katalogimii trashëgimisëkulturore shqiptare26 6 Projekt: Ndërtesatpopullore27 III.Trashëgimiakulturoreshpirtërore13 temamësimore6 orë projekt1 - të identifikojnë përmbajtjen dhe strukturën e trashëgimisë shpirtërore;- të vlerësojnë trashëgiminë shpirtërore të vendit tonë;- të përcaktojnë disa nga detyrat konkrete për ruajtjen e trashëgimisëshpirtërore.28 1 - të klasifikojnë tipologjitë kryesore të trashëgimisë shpirtërore;- të përshkruajnë prozën popullore, si dhe doket e zakonet ndër shqiptarë;- të analizojnë njërin prej tipologjive të trashëgimisë shpirtërore, duke dhënëmendimin tuaj.29 1 - të tregojnë ndërvarësinë ndërmjet trashëgimisë materiale dhe asaj jomateriale;- të përshkruajnë lidhjen mes ritit, këngës dhe valles popullore;- të përcaktojnë lidhjen mes kulturës shpirtërore dhe asaj materiale.3.1 Përmbajtjadhe strukturae trashëgimisëshpirtërore3.2 Tipologjitëkryesore tëtrashëgimisëshpirtërore3.3 Lidhjet kulturëmateriale – kulturëshpirtërore30 1 - të tregojnë kuptimin e monumenteve të trashëgimisë shpirtërore;- të listojnë monumentet e trashëgimisë shpirtërore në Republikën eShqipërisë;- të përshkruajnë vlerat e tyre dhe mesazhet që ato përcjellin.31 1 - të identifikojnë ndërvarësinë midis trashëgimisë kulturore jomateriale dhegjuhës;- të tregojnë lidhjen e ndërsjellë midis traditave popullore dhe shprehjevegojore;- të klasifikojnë llojet e shprehjeve gojore si dhe të listoni disa prej tyre.32 1 - të klasifikojnë llojet e folklorit muzikor, si element përbërës të trashëgimisëshpirtërore;- të përshkruajnë folklorin vokal, folklorin vokal instrumental dhe veglatmuzikore popullore;- të ilustrojnë njohjen e folklorit me fyellin dhe me lahutën.3.4 Monumentete trashëgimisëshpirtërore nëRepublikën eShqipërisë3.5 Lidhja etrashëgimisëkulturore jomaterialeme gjuhën3.6 Llojet e folkloritmuzikorTeksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.8

33 1 - të klasifikojnë llojet e iso-polifonisë;- të përshkruajnë vlerat e iso-polifonisë popullore shqiptare si dukuri unikalee shumëzëshit popullor tradicional botëror;- të vlerësojnë vendin e kësaj kryevepre në trashëgiminë botërore.34 1 - të përshkruajnë karakteristikat e muzikës popullore homofonike;- të tregojnë dhe përshkruajnë vendin që ka kjo lloj muzike në trashëgiminëkombëtare;- të përcaktojnë vlerat që ka Eposi Legjendar i Kreshnikëve, duke riprodhuarpjesë të tij.35 1 - të krahasojnë dëshmitë arkeologjike dhe historike të folklorit koreografik;- të klasifikojnë llojet e vallëzimit popullor;- të tregojnë karakteristikat e vallëzimit popullor.36 1 - të përkufizoni se ç’është folklori dramatik;- të klasifikoni llojet e folklorit dramatik;- të përshkruani disa nga dramat dhe spektaklet popullore.37 1 - të emërtojnë zakonet tradicionale;- të përshkruajnë ngjarje festive dhe rituale të ndryshme;- të tregojnë origjinën e tyre dhe të diskutoni për to.38 1 - të përshkruajnë rolin dhe funksionet kryesore të institucioneve që merrenme trashëgiminë kulturore;- të përshkruajnë domethënien dhe rëndësinë e 29 shtatorit, DitësNdërkombëtare të Trashëgimisë Kulturore”.- të hartojnë një projekt për të ndërgjegjësuar të rinjtë për mbrojtjen etrashëgimisë kulturore.39 1 - të tregojnë vlerat dhe rëndësinë e Festivalit Folklorik Kombëtar tëGjirokastrës;- të përshkruajnë festivale të tjera me vlera kombëtare;- të diskutojnë për rëndësinë e këtyre festivaleve në ruajtjen e vlerave tëtrashëgimisë kulturore shpirtërore.3.7 Iso-polifoniapopullore3.8 Muzika popullorehomofonike3.9 Llojet e vallëzimitpopullor shqiptar3.10 Folklori dramatikndër shqiptarë3.11 Zakonettradicionaleshqiptare3.12 Institucionet qëmerren me kulturënshpirtërore3.13 FestivaliFolklorik Kombëtar iGjirokastrësTeksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.9

45 6 Projekt: Vallëzimipopullor46 IV.Trashëgimiakulturoredhe mjedisi5 orë temamësimore6 orë projekt1 - të tregojnë se cili është qëllimi i Konventës për Mbrojtjen e TrashëgimisëBotërore Kulturore e Natyrore;- të përcaktojnë kriteret e përcaktimit të trashëgimisë së veçantë natyrore;- të shpjegojnë se ç’janë sitet natyrore.47 1 - të tregojnë kriteret e evidentimit të objekteve natyrore si trashëgimi eveçantë natyrore;- të dallojnë trashëgiminë natyrore kombëtare nga ajo botërore.48 1 - të përcaktojnë objektin e IUCN-së;- të komentojnë parimet themelore të IUCN-së;- të tregojnë dhe përshkruajnë kriteret e klasifikimit të zonave të mbrojturasipas IUCN-së.4.1 Kriteret epërcaktimit tëtrashëgimisë sëveçantë natyrore4.2 Trashëgimianatyrore botëroredhe kombëtare4.3 UNESCO dheIUCN për përcaktimine vlerave kulturoredhe natyrore49 1 - të përkufizojnë termin “zona të mbrojtura natyrore”;- të tregojnë në sa kategori ndahen zonat e mbrojtura në Shqipëri;- të sjellin shembuj për secilën kategori dhe të bëni përshkrimin e vlerave tëtyre.4.4 Zonat embrojtura natyrorenë Shqipëri50 1 - të listojnë dhe përshkruajnë monumentet kryesore natyrore në vendin tonë;- të analizoni vendin që ato zënë në trashëgiminë natyrore kombëtare.4.5 Lista emonumentevenatyrore në Shqipëri56 6 Projekt: Monumentetnatyrore të zonëssuaj57 V.Trashëgimiadhe turizmikulturor1 - të përkufizojnë se ç’është turizmi kulturor;- të tregojnë dhe përshkruajnë lindjen dhe zhvillimin e turizmit kulturor;- të identifikojnë problematikat në zhvillimin e këtij lloj turizmi dhe në ruajtjene marrëdhënieve mes trashëgimisë dhe turizmit kulturor.5.1 Kuptimi i turizmitkulturor6 temamësimore6 orë projektTeksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.10

58 1 - të përshkruajnë veçoritë e turizmit kulturor në vendin tonë;- të vlerësojnë rëndësinë e tij dhe monumentet;- të përcaktojnë dhe analizojnë sitet më të vizituara.5.2 Turizmi kulturornë Shqipëri59 1 - të përkufizojnë se ç’është trashëgimia kulturore tradicionale;- të tregojnë si ndikon turizmi kulturor në ruajtjen e vlerave kulturoretradicionale;- të përshkruajnë se si turizmi kulturor kontribuon në përmirësimin e imazhittë një vendi.5.3 Turizmi kulturor– ruajtës i vleravekulturore tradicionale60 1 - të listojnë disa lloje punimesh artizanale;- të përshkruajnë disa prej artizanateve të ushtruara në vendin tonë;- të analizojnë vlerat e tyre si pjesë e turizmit kulturor kombëtar.5.4 Tradita artizanaledhe turizmi61 1 - të përshkruajnë potencialet e Shqipërisë për zhvillimin e turizmit;- të renditin llojet e turizmit në vendin tonë;- të analizojnë se si ndikon zhvillimi i turizmit në ekonominë lokale.5.5 Eksplorimi iShqipërisë turistike62 1 - të listojnë disa lloje gatimesh dhe pijesh me traditë shqiptare;- të diskutojnë për traditën e gatimit shqiptar;- të përshkruajnë veçoritë gastronomike të vendit tonë.5.6 Veçoritëgastronomike nëvendin tonë68 6 Projekt: Traditat egatimit69 VI.Legjislacionipërtrashëgiminënatyrore dhekulturore1 - të përcaktojnë se ç’është Konventa Ndërkombëtare e Trashëgimisë Botërore;- të renditin të drejtat dhe detyrat që rrjedhin nga të qenit anëtar i kësajkonvente;- të shpjegojnë përmbajtjen, strukturën dhe institucionet e saj.70 4 orë gjithsej 1 - të përshkruajnë organizimin e UNESCOS’- të tregojnë rolin e institucionit të UNESCO-s, si institucioni ndërkombëtarpërgjegjës për promovimin e kulturës, trashëgimisë kulturore dhe të edukimitnë gjithë botën;- të renditin OJQ-të zyrtare të UNESCO-s;6.1 KonventaNdërkombëtarepër trashëgiminëBotërore6.2 Organizimi dheroli i UNESCO-spër promovimin ekulturësTeksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.11

71 4 temamësimore1 - të përshkruajnë Legjislacionin shqiptar lidhur me trashëgiminë kulturore;- të renditin institucionet e specializuara që merren me mbrojtjen, inventarizimindhe katalogimin e trashëgimisë kulturore shqiptare.6.3 Legjislacionishqiptar përtrashëgiminëkulturore72 1 - të identifikojnë masat e ndërmarra nga Shqipëria për ruajtjen, mbrojtjendhe popullaritetin e vlerave të trashëgimisë kulturore;- të renditin Konventat ndërkombëtare për mbrojtjen e trashëgimisë kulturoreqë ka nënshkruar e ratifikuar Shqipëria;- të analizojnë rolin e tyre në mbrojtjen e trashëgimisë sonë kombëtare.6.4 Shqipëria– zbatuese ekonventavendërkombëtarepër mbrojtjene trashëgimisënatyrore dhekulturoreTeksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.Teksti bazë,informacione shtesëlidhur me temën.12

HyrjeLibri që mbani në dorë i vjen në ndihmë të gjithë mësuesve që japin lëndën e “Trashëgimisëkulturore”. Në të do të gjeni mësime model, të cilat mësuesi/mësuesja duhet t’i ketë parasysh,por kjo nuk do të thotë që ne ia imponojmë atyre që të përdorin këtë apo atë metodë. Zgjedhjae metodës që do të përdoret duhet të jetë në përshtatje me nivelin e nxënësve, përvojën edheaftësinë e mësuesve, të mjeteve didaktike e kushteve të tjera që ndihmojnë në realizimin e njëore mësimore.Një vend të veçantë në këtë libër zënë edhe materialet shtesë, që i vijnë në ndihmë mësuesitpër të realizuar një orë mësimore sa më të frytshme në aspektin didaktik.Kreu I. Trashëgimia natyrore dhe kulturoreTrashëgimia kulturore përfshin ndërtesat dhe vendet historike, monumentet,amforat etj. Këtu hyjnë objektet më domethënëse të arkeologjisë, arkitekturës,shkencës ose teknologjisë së kulturave të veçanta. Por edhe trashëgimia natyroreështë gjithashtu pjesë e rëndësishme e kulturës, ku përshihen flora dhe fauna, tënjohura shkencërisht si biodiversitet. Këto lloj trashëgimish shpesh shërbejnë si njëkomponent i rëndësishëm në industrinë e turizmit të një vendi, mjaft tërheqës përshumë vizitorë të jashtëm sa edhe për ata vendas. Në vitin 2008 janë shënuar ngaUNESCO 878 site të trashëgimisë botërore: 678 kulturore, 174 natyrore dhe 26 mikse,në 145 vende. Secili prej këtyre është konsideruar i rëndësishëm për komunitetinndërkombëtar.1.2 Parqet dhe monumentet natyrore shqiptareNë përfundim të mësimit do të jeni të aftë:- të përcaktoni rëndësinë dhe mënyrat e ruajtjes së parqeve dhe monumentevetë natyrës;- të tregoni se ç’është një park dhe një monument kulturor;- të renditni disa nga parqet natyrore dhe monumentet më të rëndësishme nëShqipëri.13

Fazat eStrategjitë mësimoreVeprimtaritëOrganizimiStrukturësParashikimi,Metodate nxënësvei nxënësveBashkëbisedim Diskutimi i ideve Punë në grupePërgatitja për të nxënëNdërtimi i njohurive,përpunimiipërmbajtjesLexim i orientuar itekstit dhe përpuniminformacioniNdërtimi i shprehivestudimorePunë në grupePërforcimi, konsolidimii të nxënitVeprimtari praktikeSkicimi i njëfletëpalosjejePunë në grupeParashikimi – BashkëbisedimNë qendër të këtij bashkëbisedimi janë dy konceptet themelore të trashëgimisënatyrore: parqet natyrore dhe monumentet e natyrësMësuesja shkruan në dërrasën zezë shpjegimin e tyre.Nxënësit japin mendime rreth tyre dhe rolit që ato kanë në kuadrin e trashëgimisëParqet natyrore janë hapësirarelativisht të gjera, të cilat ruhendhe administrohen për të mbrojturekosistemet e tyre nga çdo llojdëmtuesi. Ato nuk janë zona tëmbyllura, përkundrazi, shërbejnëpër vizita çlodhjesh dhe argëtimesh.Me termin monument natyrorkuptohet një zonë më e ngushtë,me përmasa më të kufizuara, në tëcilën ka vlera natyrore, arkeologjike,kulturore, historike. Edhe kjohapësirë ruhet dhe mirëmbahet ngaorganizma të caktuara.natyrore kombëtare.Ndërtimi i kuptimit – Lexim i orientuar i tekstit dhe përpunimi i informacionitNxënësit të ndarë në grupe gjejnë informacione për parqet natyrore dhe monumentetnatyrore të vendit tonë.Përfaqësuesi i secilit grup lexon materialet e gjetura, duke i ilustruar edhe me pamjetpërkatëse dhe duke i treguar në hartën e Shqipërisë.14

Të dhëna shtesë mbi monumentet e natyrësParku Kombëtar i Dajtit (Tiranë) (10612 ha) shtrihet mbi rrugën automobilistikeTiranë-Linzë-Bizë, nga gryka e Tërkuzës në veri, deri te gryka e Skoranës në jug.Në këtë park ruhet e padëmtuar bota e gjallë, që mund të shërbejë si material bazëgjenetik për rigjenerimin e zonave të dëmtuara të vendit.Rëndësi të veçantë kanë bimët e rralla deri endemike, si: Ramonda serbica,e përqendruar mbi lartësinë 1500-1600 m në lindje të Dajtit. Mjaft e pasur dheinteresante është fauna e Parkut, që përbëhet nga tetë lloje gjitarësh: ariu, ujku, lepuri,iriqi, lundërza, disa lloje lakuriqësh nate, ketri etj., nga 11 lloje shpendësh: tre llojeshqiponjash: petriti, huta, katër lloje qukapikësh: thëllëza e maleve etj.; nga shtatëlloje zvarranikësh: zhapiku, shigjeta, nepërka, breshka etj., nga katër lloje amfibësh:bretkosa, tritoni etj.Gjetjet e vendbanimeve të hershme në rrethinat e parkut dhe të kalasë së vjetër nëtarracën detare të Dajtit, e bëjnë akoma më interesante. Këtu kalonin rrugë që lidhninpjesën perëndimore të vendit me brendësinë e tij, njëkohësisht ajo vendoste lidhjenme kalanë e Krujës dhe të Petrelës.Bokërrimat e Mnerit (Tiranë) ndodhen në afërsi të fshatit me të njëjtin emër, nëlartësinë 400m mbi nivelin e detit. Ato përfaqësojnë një peizazh të degraduar, në tëcilin mungon tërësisht mbulesa bimore. Kjo gjendje është rezultat i erozionit intensivnë shpatet me përbërje fushore. Pyllëzimi me pyje në disa shpate, kohë më parë,kufizuan zgjerimin e erozionit. Bokërrimat e mjerit kanë vlera të veçanta edukueseambientaliste.Uji i Ftohtë (Vlorë) – Burimet karstike bregdetare dhe nëndetare, në bregdetinlindor të gjirit të Vlorës, 4-5 km në jug të qytetit, shpërthejnë në zonën uji i Ftohtë –Jonufër. Këto burime të tipit karbonatik furnizojnë qytetin me ujë të pijshëm. Zonarreth burimeve është një nga pikat turistike më të bukura.Rrapi i Leskovikut (Gjendet pranë qendrës së bashkisë së Leskovikut, 900m mbinivelin e detit. Përfaqëson një dru të veçantë rrapi me kurorë në trajtën e një kupole,lartësi 18m, diametër të trungut 140 cm, perimetër 440m, me moshë 300 vjeçare. Kavlera shkencore, estetike e turistike.Përforcimi – Veprimtari praktikeKjo pjesë e mësimit ka si qëllim që të nxisë kreativitetin te nxënësit dhe dashurinë përvendlindjen. Ata do të përgatisin një fletëpalosje për një nga monumentet e natyrësqë kanë parë në zonën e tyre. Në të do të pasqyrojnë vendndodhjen, sipërfaqen,madhësinë, vlerat natyrore, si dhe fotografitë përkatëse. Më pas, punën e tyrenxënësit duhet ta hedhin në faqen elektronike të shkollës.Vlerësimi i nxënësve:Vlerësimi i nxënësve duhet të jetë sa më objektiv, në përputhje me kontributin enxënësve në punën në grup, por edhe të njohurive dhe punës së tij individuale.15

Kreu II. Trashëgimia kulturore materialeObjektet janë të rëndësishme për studimin e historisë sepse ato japin një bazëkonkrete për idetë dhe mund t’i bëjnë të vlefshme ato. Në këtë linjë nxënësitkuptojnë domosdoshmërinë e njohjes së të kaluarës nëpërmjet vendeve historike,mjediseve gjeografike, kalave, monumenteve, amforave etj. Njohja me veprat e artitdhe monumentet e natyrës është një pjesë e rëndësishme që brezat i përcjellin njeritjetrit si pasuri e pakufi dhe me vlera të mëdha identiteti njerëzor kombëtar dhendërkombëtar. Trashëgimia materiale është më e lehtë për t’u ruajtur dhe për t’upromovuar se sa trashëgimia shpirtërore pasi qendrat historike dhe muzetë, veprathistorike dhe artistike janë të mirë përcaktuara fizikisht dhe të mbrojtura me ligje dherregulla të veçanta.2. 3. Qytetet muze në ShqipëriNë përfundim të mësimit nxënësit do të jeni të aftë:- të përkufizojnë se ç’është qyteti muze;- të tregojnë se cilat janë qytetet muze në Shqipëri;- të përshkruajnë karakteristikat e tyre.Struktura e mësimitFazat eStrukturësParashikimi,Përgatitja për të nxënëNdërtimi i njohurive,përpunimi ipërmbajtjesPërforcimi, konsolidimii të nxënitStrategjitë mësimoreMetodatImagjinatë eDrejtuarLexim i orientuar itekstit dhe përpunimi informacionitshtesëEseVeprimtaritëe nxënësveTë lexuarit ndërveprues \Diskutimi i ideveNdërtimi i shprehivestudimoreParaqitja me shkrim einformacionitOrganizimii nxënësvePunë në grupePunë në grupePunë në grupeParashikimi: Imagjinatë e drejtuarMësuesi/ja u sugjeron nxënësve që të bëjnë një udhëtim imagjinar drejt qytetitmuze të Beratit dhe Gjirokastrës: “Nga do të kaloni për të shkuar në njërin prej këtyreqyteteve? Përshkruani në hartë itinerarin që do të ndiqni nga vendbanimi juaj drejtqytetit muze të Beratit apo Gjirokastrës. Përcaktoni vendin e parë që do të vizitonikur të mbërrini atje”.16

Nxënësit lihen disa minuta të imagjinojnë të ndihmuar edhe nga harta e më passhkëmbejnë mendime me njëri-tjetrin sipas grupeve të punës (4-5 veta). Më pas flasinpërfaqësuesit e grupeve:Grupi i parë: Njëri prej përfaqësuesve të grupit tregon se për të shkuar nëBerat i duhet të kalojë në Tiranë – Durrës – Kavajë – Rrogozhinë – Berat. Një ndalesëmjaft interesante ishte edhe ajo në qytetin e Durrësit, pikërisht në kryeqendrën embretërisë së Arbërisë (e shpallur si e tillë më 21 shkurt 1272 nga Karli I Anzhu). Kurmbërritëm në Berat, gjëja e parë që na ra në sy ishin shtëpitë karakteristike.Grupi i dytë: Njëri prej përfaqësuesve të këtij grupi tregon se një vit më parëkishte shkuar në Gjirokastër dhe kishte ndjekur këtë itinerar: Tiranë – Durrës –Kavajë – Lushnjë – Rrogozhinë - Fier – Vlorë – Qafë e Llogarasë – Bregdeti shqiptar– Sarandë – Gjirokastër.Gjatë kësaj rruge ai ndaloi në qytetin e Fierit (Sipas studiueses së njohur anglezeEdith Durham, e cila vizitoi vendin tonë në vitin 1903, Fieri ishte një fshat i vogël, pronëe një beu, me shumë iniciativë, i cili kishte ndërmend ta kthente në një qendër tregtare. Aikishte ngritur pazarin, godinat solide prej guri, me një arkitekturë çuditërisht moderne); tëVlorës (Aulon, sipas studiuesve, rrënojat e një fortese me mure guri të latuar me gjatësi 40m,lartësi 75 m dhe trashësi 2 m, të gjetura ndër vite, dëshmojnë për një qytet antik) etj. Ajo qëmë mbeti në mendje që në hapat e parë në këtë qytet ishte kalldrëmi i rrugëve që nandiqte në çdo hap. Në një moment m’u duk sikur isha personazh i librit “Kronikë nëgur” të Ismail Kadaresë.Nxënësit jo vetëm që përmendën itinerarin që ndoqën, por edhe disa nga vlerate qyteteve nëpër të cilat kaluan për të shkuar në destinacionin e paracaktuar.Përgjigjet e dhëna nga nxënësit demonstrohen në hartë.Ndërtim i njohurive –lexim i orientuar i tekstit dhe përpunim i informacionit shtesëNë këtë fazë të mësimit, mësuesja u kujton se qytet muze muze quhet një qendërurbane, e cila për vlerat e saj të rëndësishme historike, urbanistike e arkitekturore, jo vetëm qëvihet në mbrojtje të shtetit, por edhe mirëmbahet e restaurohet prej institucioneve përkatësetë tij.Mësuesja u kërkon nxënësve që të lexojnë materialin që ndodhet në tekst, poredhe informacionet që kanë grumbulluar nga burime të ndryshme dhe me anë të sajtë ndërtojnë pasaportën e secilit qytet.17

Berati Gjirokastra________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Përforcimi – EseBëni një ese me temë: “Qytet muze, një pasuri me vlera të pazëvendësueshme”.Vlerësimi i nxënësve: Nxënësit vlerësohen në bazë të përgatitjes së tyre, aftësisëpër të punuar në grup, kontributit që japin, kreativitetit të tyre dhe përdorimit tënjë gjuhe të pasur me terma të përshtatshëm.2. 6. Veprat më të njohura të artit shqiptarNë përfundim të mësimit do të jeni të aftë:- të renditni veprat më të njohura të artit shqiptar;- të përshkruani karakteristikat e tyre dhe elementet që i bëjnë të veçanta;- të analizoni njërën prej tyre.18

Struktura e mësimitFazat eStrategjitë mësimoreVeprimtaritëOrganizimiStrukturësParashikimi,Metodate nxënësvei nxënësveBashkëbisedim Diskutimi i ideve Punë në grupePërgatitja për tënxënëNdërtimi injohurive,përpunimi ipërmbajtjesLexim i orientuar itekstit dhe përpunimi informacionitNdërtimi i shprehivestudimorePunë në grupePërforcimi,konsolidimii të nxënitVeprimtari praktikeAnalizë e veprës“Motra Tone” e KolëIdromenoPunë në grupeParashikimi – BashkëbisedimMësuesja sqaron se ç’kuptojmë me artArt quhet paraqitja apo shprehja, në përputhje me kriteret estetike, e diçkaje të bukur,tërheqëse apo që përshkohet prej një domethënieje që i kapërcen kufijtë e së zakonshmes.Më pas nxënësit bashkëbisedojnë në grupe të vogla dhe më pas të gjithë bashkëse ç’vlera kanë veprat artistike në trashëgiminë kulturore.Ndërtimi i njohurive – KllasterNxënësit, nëpërmjet leximit të drejtuar, lexojnë materialin e tekstit, por edhemateriale të gjetura nga vetë ata dhe plotësojnë kllasterin e mëposhtëm me veprat mëtë njohura të artit shqiptar:Veprat më të njohura të artit shqiptarEpitafi i Glavenicës (1373)Vepër e shquar e artit të zbatuar shqiptar. Qëndisje me fije mëndafshi, ari e argjendinë një pëlhurë liri me përmasa 250 x 117 cm, të përforcuar me astar. U porosit ngavëllezërit Balshaj dhe u qëndis nga Gjergj Arianiti. Paraqet Krishtin të vdekur, shënMërinë, si dhe Gjonin, ungjillorë, profetë e engjëj. Me ar e argjend është qëndisurnjë mbishkrim në gjuhën greke. Sot epitafi ruhet në Muzeun Historik Kombëtar.Onufri «Pagëzimi i Krishtit» (shek. XVI)Skenë në kishën e Shëna Premtes në Valësh të Shpatit (Elbasan). E tërë skena ështëndërtuar mbi kundërtitë e dy logjikave mitologjike dhe figura e Krishtit mishërontriumfin e Krishterimit mbi botën pagane.19

Kolë Idromeno «Motra Tone» (1883)Portreti i parë psikologjik dhe një nga kryeveprat e artit shqiptar. U realizua nëvitin 1883. Piktura paraqet motrën e Idromenos, Tonen, të veshur me kostumpopullor shkodran. Vende-vende është punuar me teknikën e velaturës, me shtresatë shumta. Vlera të veçanta paraqet trajtimi plastik i duarve, i qafës dhe i draperisë.Ruhet në Galerinë Kombëtare të Arteve në Tiranë.Abdurrahim Buza “Vallja shqiptare” (1971)Tabloja “Vallja shqiptare” u krijua në vitin 1971. Ajo dallohet për intonacionetkromatike, vizatimin e figurave në mënyrë gati primitive, si dhe për dekorativitetine saj. Ruhet në galerinë “Buza”, në Tiranë.Përforcimi – Analizë e një vepreNë fund të këtij mësimi, nxënësi ka për detyrë të analizojë një prej veprave mëtë njohura shqiptare “Motra Tone” të Kol Idromenos. Më poshtë po japim hapat qëduhet të ndjekin nxënësit për të nxjerrë në pah mesazhet dhe vlerat që përcjell kjovepër.Për të shqyrtuar një pikturë së pari analizojmë subjektin dhe kodet vizuale tëpërdorura, vijojmë me pas me gjetjen e mesazhit që përcjell kjo vepër dhe në fundpërpiqemi të japim një koment individual.1. Përshkrimi i subjektita) fillon me autorin, titullin, vendndodhjen e veprës, datën e krijimit, përmasat,teknikat dhe nga e ka marrë frymëzimit për krijimin e saj.b) zbuloni funksionin e veprës, nga është porositur, ku duhet të ishte vendosur,përse momentalisht ndodhet në një mjedis tjetër nga ai që duhet të ishte dhenëse është restauruar ndonjëherë apo jo.c) Saktësoni nëse është një vepër religjioze, festive, mitologjike, historike, nëseështë një peizazh, një natyrë e vdekur, një tentativë, në të gjitha format abstrakte.d) Nëse vepra është abstrakte atëherë kaloni në kodet pamore (forma, linja, ngjyraetj.).e) Njihni artistin dhe veprat e tij, momentin historik dhe kulturor kur ai ka jetuar,rrymat që ka bashkuar.2. Analiza e kodeve pamore – analizoni kodet që njihni dhe që përbëjnë veprën.a) Pika – Pikat çfarë përmasash kanë? Janë të kombinuara me njëra-tjetrën apo tëizoluara? Çfarë efektesh krijojnë?b) Linja – Cilat janë prirjet lineare më të dukshme? Linja përcakton format, volumin,lëviz lirshëm apo krijon elemente dekorative?c) Cilat janë karakteristikat e saj më të dukshme (drejtimi, prirja, trashësia dhemarrëdhëniet harmonike me linjat e tjera)?d) Çfarë efektesh prodhon (palëvizshmëri, lëvizshmëri, ritëm etj.)?20

e) Sipërfaqja – Cilat janë karakteristikat pamore e të prekshme të teknikës sëpërdorur (i qetë, i rregullt, e ndritshme, kompakte etj.).f) Ngjyra – Vepra është njëngjyrëshe apo shumëngjyrëshe?g) Çfarë ngjyrash mund të identifikojë (primare, sekondare, terciare, plotësuese)?h) Mbizotërojnë tonet e nxehta apo të ftohta, të dobëta apo të forta?i) A ka një ngjyrë që mbizotëron? Nëse po varet nga intensiteti i saj, apo ngagjerësia e sipërfaqes së saj?j) Si janë ngjyrat (të qarta, të ndritshme, të buta, të kundërta, të errëta, në harmoni)?k) Subjekti është i errët në një sfond të lehtë apo e anasjella?l) A krijon ngjyra një efekt të thellë?3. Identifikimi i mesazhitPas kësaj analize të thellë, do të arrini të gjeni mesazhin.a) Cila ka qenë ajo gjë që të ka tërhequr më shumë vëmendjen te vepra?b) Cilat aspekte të përmbajtjes apo të formës të tregojnë origjinalitetin dhendjeshmërinë e artistit (subjekti, ngjyra, kompozicioni...)?c) Çfarë problemesh, idealesh e shpresash të kohës së tij dëshmon autori në këtëvepër?d) Piktori cilës rryme i përket?- natyralist (e shfaqin realitetin ashtu siç ne e shohim);- ekspresionist (shprehin ndjenja dhe situata shprehëse) ;- simbolik (përdorin figura dhe ngjyra për të treguar vlera, ndjenja etj.).- abstrakte (përdorin kodet pamore pa përfaqësuar realitetin).4. Vlerat kulturore- Pse kjo vepër është një nga kryeveprat e artit shqiptar?- Çfarë përfaqëson ajo?- Ç’vend zë ajo në trashëgiminë tonë kombëtare?5. Komente personalea) Çfarë emocionesh, ndjenjas h ju ngjall kjo vepër?b) Me çfarë mjetesh është pasuruar këndvështrimi juaj rreth një vepre arti?c) Mesazhi i kësaj vepre a të sjell ndërmend ngjarje personale apo shoqërore tërëndësishme për jetën tuaj?Duke u nisur nga mesazhi që paraqet vepra, hidhini mendimet tuaj në fletore nëtrajtën e një eseje ose të një poezie.21

Kreu III. Trashëgimia kulturore shpirtëroreNë këtë linjë nxënësit kuptojnë elementet e identitetit human, kombëtar dhendërkombëtar që lidhen me zhvillimin shoqëror të vendeve të ndryshme. Trashëgimiashpirtërore konsiston në aftësitë tradicionale, besimet, traditat, muzika, këngët, vallëzimi,drama etj. Të gjitha këto nuk mund të qëndrojnë në muzeum, por interpretohendhe përcillen nga një brez në tjetrin dhe nga një rajon në tjetrin. Karakteristikate vlerave historike, artistike dhe shkencore të kësaj trashëgimie trupëzohen nëmonumentet dhe kryeveprat e realizuara nga popujt dhe personalitetet e shquaratë trashëgimisë kulturore në fushat e gjuhësisë, folklorit, artit pamor dhe muzikor,lojërave dhe valleve, ritualeve dhe festave, etj. Linja u ofron nxënësve njohje dhe aftësimpraktik me listën e shpallur të monumenteve shpirtërore vendore dhe botëroreku përfshihet edhe isopolifonia shqiptare, si dhe me ditët kombëtare dhe ndërkombëtaretë trashëgimisë shpirtërore. Veprimtaritë praktike si vizitat, organizim panaireshdhe ekspozitash, projektet zënë vend të rëndësishëm në edukimin e të rinjveme trashëgiminë kulturore shpirtërore.3.7 Iso-polifonia populloreNë përfundim të mësimit do të jeni të aftë:- të klasifikoni llojet e iso-polifonisë;- të përshkruani vlerat e iso-polifonisë popullore shqiptare si dukuriunikale e shumëzëshit popullor tradicional botëror;- të vlerësoni vendin e kësaj kryevepre në trashëgiminë botërore.Struktura e mësimitE Brainstormig 5 minR Lexim i drejtuar/ kllaster 25 minR Bashkëbisedim 15 minEvokim – BrainstormingMësuesja shkruan në dërrasë fjalën “Iso-polifoni” dhe nxënësit shprehinmendimin e tyre të shkujdesur, pa u përpjekur të riprodhojnë tekstin, por të thonëatë që ata dinë, pa u vënë në siklet nëse ajo që thonë është ose jo e saktë shkencërisht.Realizimi i kuptimit: Lexim i drejtuar / klasterNxënësit e ndarë në grupe lexojnë tekstin sipas paragrafëve dhe nxjerrin përfundime.Ata bëjnë pyetje për ato që nuk kuptojnë dhe së bashku me mësuesin/es u japinzgjidhje.22

Iso-polifoniNdërtojnë kllasterin me llojet e iso-polifonisë dhe shpjegojnë ndërtimin eshumëzërishit në Toskëri dhe Labëri.Iso-polifonia shqiptare është një ndër kryeveprat e folklorit muzikor shqiptar, pordhe të traditës botërore folklorike në përgjithësi. Struktura e ndërtimit të shumëzërëshitpolifonik, lab apo tosk, është shprehje e drejtpërdrejtë e unitetit gjenetik të llojit.Në Toskëri shumëzërëshin e gjejmë me këtë organizim strukturor:Në Labëri:(tre zërëshi)(katër zërëshi)Zëri I -“ia hedh”-hedhësi ose marrësiZëri II -“ia pret”-pritësiZëri III-“mbajnë zënë” -isoZëri I-“ia merr”-marrësiZëri II-“ia kthen”-kthyesiZëri III-“ia mbush”-mbushësat-isoZëri I-“ia merr”-marrësiZëri II-“ia kthen”-kthyesiZëri III-“ia hedh”-hedhësiZëri IV-“ia mbush”-mbushësat-isoPrej praktikës qindra shekullore janë ndërtuar formulat e mësipërme të cilat shprehin nëthelb strukturën e iso-polifonisë popullore, ajo e cila ngërthen në një të vetëm tiparet e veçantatë zërave të tjerë, përbërës të shumëzërëshit.Reflektimi: BashkëbisedimNxënësit diskutojnë në lidhje me vendin që zë iso-polifonia në trashëgiminëbotërore. Shkëmbejnë mendimet me njëri-tjetrin dhe arrijnë në një përfundim të përbashkët.Nxënësit tregojnë gjithashtu edhe të mirat që vijnë si rezultat i përfshirjessë iso-polifonisë në UNESCO. A është një mbështetje për grupet që e praktikojnëkëtë lloj kënge? A përfaqëson ajo një kryevepër të nivelit botëror? Për këto dhe tëtjera elemente të kësaj pasurie ndërkombëtare nxënësit diskutojnë me njëri-tjetrindhe shprehin mendimet e tyre, duke u nisur edhe nga literatura që ata kanë lexuar.Veprimtari praktikeDëgjoni në Cd një këngë polifonike. Ushtrohuni për ta kënduar atë.23

Struktura e mësimit3.8 Muzika popullore homofonikeNë përfundim të mësimit nxënësit do të jeni të aftë:- të përshkruajnë karakteristikat e muzikës popullore homofonike;- të tregojnë dhe përshkruajnë vendin që ka kjo lloj muzike në trashëgiminëkombëtare;- të përcaktojnë vlerat që ka Eposi Legjendar i Kreshnikëve, duke riprodhuarpjesë të tij.Nr. Veprimtaritë Metodat Koha1 Hyrje 5 min2 Veprimtari e drejtuar Punë me grupe 10 min3 Informacion i ri Kllaster 15 min4 Veprimtari praktike Recitim 10 min5 Vlerësimi 5 minHyrjeMësuesja prezanton temën e mësimit. Dukë thënë se muzika popullore homofonike,e njohur edhe me emrin muzikë popullore monodike, është pjesë përbërëse e këngëtimitte shqiptarët. Me apo pa shoqërim instrumental, ajo luhet me një instrument apomë shumë, por që kanë një unifikim të melodive, kur prodhohet vetëm një zë. Kjo llojmuzike gjendet e praktikuar ngado ndër shqiptarë, por përhapjen më të gjerë e ka nëkrahinat që shtrihen mbi lumin Shkumbin.Veprimtari e drejtuar – Punë me grupeMësuesja e ndan klasën në grupe dhe nxënësit tregojnë se cilat këngë këndohenme muzikë homofonike.Grupi i parë – tregon se cilat janë këngët epike;Grupi i dytë – tregon se cilat janë këngët lirike.EpikeKëngë legjendare dhe historikeLirikekëngë djepi, dasme, vaje, këngëdashurie, pune, mërgimi, ritualeKur bëhet kjo ndarje mirë është që nxënësit të sjellin edhe shembuj për secilëngjini. Nga ana tjetër ata shpjegojnë edhe lidhjen midis muzikës dhe instrumenteveqë përdoreshin.24

Nxënësit tregojnë se ç’vend zë kjo muzikë në trashëgiminë tonë kulturore dhepërshkruajnë karakteristikat e saj me vlerë unike.Informacion i ri – KllasterMësuesi e ndan klasën në grupe dyshe dhe u shpjegon të lexojnë tekstin, dukevendosur shenjat në tabelën e mëposhtme:(kontrollo) + (plus) - (minus) ? (pikëpyetje)Nxënësit do të plotësojnë ndarjen e parë të tabelës me njohuritë që kanë përKëngët e Kreshnikëve, tiparet dhe të veçantat e tij; në ndarjen e dytë do të vendosininformacionin e ri që mësuan nga teksti; në ndarjen e tretë do të vendosin shënimetpër ato gjëra që dalin ndryshe në tekst nga ato që dinin; në ndarjen e fundit do tëshkruajnë pyetje ose kërkesa për sqarim të mëtejshëm.Puna e kryer në grup: konsultohet me grupin, më pas dalin me një përfaqësues qëlexon punën e bërë. Këtu futet edhe mësuesi, i cili mund të japë informacionin e ri osetë sqarojë konceptet e paqarta.Kjo teknikë shmang monotoninë dhe pasivitetin e orës së mësimit.Veprimtari praktike – recitimNxënësit më të mirë të klasës recitojnë në klasë pjesë nga “Këngët e Kreshnikve”.Më poshtë po japim dy na pjesët më të bukura të “Këngëve të Kreshnikëve”:“Vajtimi i Ajkunës” dhe “Fuqia e Mujit”.Vajtimi i AjkunësDrita a dale e drite s’po ban,ka le dielli e nuk po nxeh :ça ka ba Gjeto Basho Muji ;Djalin n’dhe Muji e ka shti...A dredhe Muji e në shpi ka shkue,nana e djalit po e pyet ;- Mujo, djalin ç’ma ka gjete ?N’Lugjet t’Verdha, a thue ka mbete ?Qyqe vetëm rrugën paska marre,kane zane vend yjt’ vajin me e ndie !Kur ka dale nder Lugjet t’Verdha,atëherë nana hanen ka mallkue :- T’u shkimte (shoftë) drita ty, o mori hane,qe s’ma çove atë natë nji fjalë,n’Lugje t’Verdha, shpejt më dalëbashkë me hy n’nji varr me djalë !Kur ka shkue te varri i djalit,ka pa ahin treqind vjeç,ahi ishte rrema-rrema,nji ma t’bukrin mbi varr po e shtinMire po pshtetet për degë t’ahitpikon loti mbi varr te djalit25

Kane lanë kangen zogjtë e malit,kane lanë kangen me veshtrue !- Po a s’e din se kush ka ardhe,qe nuk cohesh për m’u fale,more i miri i nanes-o ?Amanet, o more bir,dil nji here ksi burgut t’erret,fol me nanen që t’ka rrites’m’ke lanë kurrë kaq shume me prite !More Omer i nanes-o ;A thue gjokun me ta prue ?Dil nji here për me lodruebjer nder gurra me u freskuekërko majat bashke me zanase ty varrin ta ruen nana,mori i miri i nanes-o !Lum e lum për t’lumin Zot,Nu’jem kanë e Zoti na ka dhanë !Kurr ish’kanë Muja djalë i ri,M’a kish cue baba n’rroge tu njizotni ;Coban lopesh zotnija e ka ba,Për gjith ditë bjeshket Muja tu’i kerkue ;Për gjith ditë nder gurra t’u u freskue,Për gjith ditë nder mriza tuj pushueRruge as shtek pa njofte nuk ka lanëM’i çon lopët gjithhere ku s’i’n kanë‘I nate lopët cobanit i paskan hupeE tu shpija nu’ka mujte me dredheBuze nji shkambit m’u ndalë ashtngushtueAsht ule djali aty për me fjetePaj dy djepa aty ki’n qillue ;E kan marre brimen e tuj kjajteM’asht avite Muja me i shikjuePo i pajton tuj i pekundeE t’dy djepat ika vun në gjumëBardhe si drita dy Zana atëherë kanëardhe- Ty, qysh të thonë – Mujon e kan pvete-Zo’ ! c’te ka pru n’ket vend e shka t’katrete !-Muja atëherë shka u ka thanëRrogtar lopesh un kam qilluePër gjith dite kto bjeshke i kam kerkueMue rreziku sot ka ardhe me me ndesheM’kan hupe lopët, e askund s’kam mujtemë i gjeteKtu m’xu nata e u ngja për me fjete“ Fuqia e Mujit”S’mylla sy prej vajit, qi kam ndieIshin kanë tuj kajte keta dy fmiKurrkund carje fmia nu’m’kan lanëM’u kan dhimte e jam hudhe me i pajtueI pajtova e sa grima n’gjume i kam vduePo Zo’ ! shka jeni me gjithë ket drite ?-- Zana jemi, Mujo, tuj shetite,- Tuj u sjelle na njërzvet me u ndihmue,Ti c’farë ndere, Mujo, po na lype ?Qi dy djepat na ike vu në gjumë ?A don force, Mujo, me qindrue ?A don lufte, Mujo, me luftue ?A don gja, Mujo, a don mall ?A don,dije, Mujo a don gjuhe ?Lyp shka te duesh Mujos te i kan thanëKqyr Muji atëherë c’ka qite e ka thanë :- Shpesh po m’ngucin cobanijaShum inad cobajt si me kanëPaj me force me ja u kalue un dueNjana shoqes Zanat atëherë i kanthanë :- Tamel gjiut Mujit për me i dhanëTamel gjiut i kan dhanë me piMe tri pika djalin m’a kan ngriE ika fale Zoti kaq fuqiSa me e luejte shkambin ma t’madhin- Kape gurin ! - Zanat i kan thanëNjimi okesh e ma guri ish’kanëE ka kap gurin njimi okeshBadihava peshue me duer e ka ;Der n’nye t’kames vec e n’mujt ma26

Njana shoqes Zanat atëherë i kanë thanë:- Edhe do tamel Mujos me i a dhanëE ka marre tamlin Muji e e ka piE ka kape gurin me e peshueDeri në gju ai gurin e ka cueE ka ugje prap n’toke e ka pushueKqyre Zana sa mire ka thanë :- Edhe pak gji Mujo me i a dhanëI ka dhanë prap gji për me piSa don Zoti t’i ka dhanë fuqiE e ka marre gurin me e peshueDeri në shoge (brez) gurin e ka cueE kan pa Zanat e kan kqyreNjana tjetrës prap te i kan thanë :- Opet (përsëri) Mujit gji lypet me idhanëE ka marre Muji gji me piO ! se c’po i ep edhe Zoti fuqiKenka ba si me kanë drangueKa marre gurin me e peshueN’cep te krahit Muji e ka vdueNjimi okesh gurit i ka qindrueNjëna shoqes Zana c’ka i ka thanë :- Tjetër gji Mujit mos me i dhanë :Pse tjetër gji Mujit për me i dhanëE batis dyrnjan ana-m’ane,Atëherë Zanat Mujin po e zhgjertojneSe sa t’vogël qi po flasin :Përmbi krye hana tuj i shikjuePërmbas shkambit hija tu’u zgjatueSa miqsisht me te kan kuvendueKqyre Zanat, Mujit, shka i kan thanë :- Probatin na, Mujo, duem me te xane :Fol ti, Mujo tash qysh po thue ?-- Tu t’jem ngu sht, Zanat, me m’ndihmue!-E ka fale Zoti sabahinFerk e ferk Muji kanka cueI ka gjet lopët e në shpi ka shkueN’fushë t’Jutbines Muji kur a raBytym shoket e mbledhun i ka paSe me Mujin aty i’n kenë msueMe i a mujte Mujit tuj ladrueKqyre seri Muji shka ka ba :I a ka nise me cobaj me ladrueSend ma t’fortin me dore e ka kapePese konope perpjete i ka dhanëAs kurrkush me fole nuk po fletSe me thue kur po i bjenDekun n’toke gjinden po i qëtePrej zotnis – tha – Mujit asht larguePrej zotnis – burri kur asht daKa dredhe n’shpi - tha – nanen për me epa*Tha – I a ka nise Muji tuj punue*Tha – I a ka nise Muji tuj luftue !E n’sa lufta Muji si po bjenAi gjith here me ndere si po delMartesa e HalilitFort po shndrit njaj diell e pak po nxeh!C’po e merr fryma rrapin e Jutbines!Bore e madhe paska ra:Randojne ahet për me u thyeKanë cetinat vetëm kreshtatUshtojne lugjet prej orteqeshPrej orteqesh kah po bijne nder gropaKanë ra vashat me gja në lumeKanë gjete lumin ngri akullKanë nise vashat me lype krojetKanë gjete krojet tane ngri hej!Ka dalë Muji me kreshnikeA thue ndeshet me ndoj gja malitSa shpejt diellin ma zu reja !Shpejt ma endi njëi pelhure t’gjanee t’gjateE ia ka veshun majat rreth e rrotullQe kur jane kap trimat-o te lumiKaq perzi i ka fryma e plajm e reAskurrnji shoshojne trimat s’po e njohinNgrine trimat, u sharruenPor n’breg t’lumit – kulla e Mujit27

T’tane për darke Muji i ka ndalëKqyr cka bani Gjeto Basho MujiE ka vu një barre dru t’vogël në zjarrTreqind vete prihere m’u nxeh…Sa shpejt fryma burrave u ka ardheSa shpejt gjaku trimave po u nxehet !Kanë marre llafin e po llafitenKanë marre gazin e po gazmojneKanë nise trimat Mujin, po pyesin- N’vater tande, Muje, kemi qëlluemos na ki rande për nji fjale…Qysh Halilin s’e martove ?…Jane martue krejt mosha e tij…Djemt’e tyne n’loje te tane kanë dalëA t’u dhimbsen paret për me i dhanë ?A t’u dhimben dasmat për me i ba ?Tutna djalin dikush po na e rreShpesh e shpesh po bie n’Kotorre t’RejaRob te gjalle djalin po e zaneLe konakun, Muje, po ta fikinMa zi fisin, Muje, po na koritin…- Faqebardhe, more shoke,ju qofshiSe mire hallin po ma ditki, burra !…Ju t’pavllazen shoke s’keni qëllueKujt po i dhembe dasmat për vlla t’vet ?Ky edhe s’asht or burra cub flligshishMire e njihni se asht daji trimnish-Atëherë djali ka nise me fole- Kah kam vlla e kah kam motervdeksha para n’u martofshase gjithë gratë e Krahines ku janese gjithë vashat e Jutbines ku janebash si motra që po m’dukendheu m’ka mblue e fat s’i qita veditpo s’e mora Tanushen e kralitE une Tanushen vete e kam paGja ma t’mire s’sheh njëri nën kete diellVetulla e saj e drejte si fiskajaShtegu i ballit si shtegu i malitKur merr hana me prendueSyni i saj si kokrra e qërshisE ka qërpikun si krahu i dallendeyshesFytyra e saj si kuqet molla n’degeHunda e drejt-o si kalemi i TushesGoja e vogël si lulja që shperthenDhambet e bardhe si gurezit e lumitFill mbas shiut, kur po i shndrit dielliQafa e saj si qafa e pellumbitShtati i saj porsi shtat cetineMishi i dores posi rremi i shemshirit (llojdruri)Por n’qafe m’paci mor Bjeshket e NaltaKurrrkund nji shteg që nuk me latePër me dalë deri në Krajli !-Sa mire nama bjeshket m’i paska gjue !Sa shpejt deti ka ndigjue !E e ka cue nji fryme te forteE e ka cue një fryme te nxehteBijne orteqet nëper gropaUshtojne malet si prej motit !Por tri dite e ma s’ka zgjateA shkri bora e ka ra n’lumePor tri jave e ma s’ka zgjateCka e ka ba lumi ate te bardhe ?T’bardhet e bjeshkeve krejt e ka mbyten’detCpo kendojne bilbilat n’malc’po lodrojne femija n’fushë- Shpejt më dalë te t’bani (stan në bjeshke)se ka shperthye ahi ! –Atëherë djali Mujit i ka thene :- Qetash gjokun , Muje, ti me ma dhanë…Atëherë djali i ka kcye gjokut n’shpine :- T’mire u pafshim ! – Mujit i ka thanëKa marre rrugen për kraliDy here djalin kurkush s’e ka paKalojne male e kalojne lugjeKalojne brështë (pyll me bredha) ekalojne ashte (pyll me ahe)Kal ojne dite e kalojne nët…- C ’ka ka hana që s’po del ?Kan e pyet bilbilat e malitPritni pak more zogjt e malitJu me kndue tjetër pune s’keniHana sonte ka ndodhe zaneKa nji ndore (ne mbrojtje) me përcjelle…-Qatëherë djali sa kish ra n’breg t’lumit28

Ka lidhe gjokun brenda në nji imshte(ahishte me drure te rinj)Imshta ishte tane ahishteVete shatorret nëper muzg te nates po ilypKur ta mbrrite të cadra e kuqe…Ka zane vend përmbas nji lisiRranjët e lisit shpernda në lume …Sa urtisht djali që po e msyn (sulmon)Ma ka nxjerr thike ma te mprehtenKamba-doras asht avite…- Po ket fytyre ku e ka paqe po me gjet me te Halilit ?-Ma gjate djali s’ka durue :- Po je a njëri që ke bese ?- Te thafshin krahet more djale i rise fort thelle që paske hy !…Hajde brenda, kopil (djale i shkathet) ; -po i thoteSe ja vdesim te dy pernjihereJa te dy kemi shpetue !-Atëherë djali brenda ka hyE ka marre vasha për doreShpejt e shpejt te nj’ode i prin…I ka zgjedhe nji pale petka ma te mirat…Krejt si cike djali po ngjan…N’breg te detit, përmbi shkambDymbedhjete katesh kulla e nalteKurrkund shoqen nuk e kishteTreqind hapash kulla e gjaneTe tana ballet guri te lemueAnash krejt guri te latueLatue shkambi prej mermeriAty gurrat me flladiteAty kopshti me u mahite (për te kaluarkohen)Aty velat me valzue (për te lundruar)Me valzue për shpine te detit…Me Halilin brenda kanë hy…Sa fort shpejt kralica gati asht ba !…Kur ka pa sokol HalilinA dredhe mbrapsht si dridhet gjarpni…Edhe deren e ka shkrepe (ka hapur meforce)Fill te krali paska shkue…- Te kanë ardhe cubat e Jutbinese ty kullat t’i kanë zaptueerzin marre, cikat cnjërezue ! -Krali shpejt qënka shtrenguet’dy prej krahu krajli i ka kape…n’burgje t’thella Halilin e ka ndryerrugen e madhe Tanushes ia ka dhanëMire po e ndal Jovani (një mik) e po epyet :- Ç’asht ky vaj Tanushe lum motra ? – ithote-Se kso britme kure nuk kemi ndi !- Rob kanë zane Halilin e Mujite mue rruget tata m’i ka dhanëma për t’gjalle te shpia mos me kthye !…Nji fjale Mujit te dera me ia cueMe i ra mbrapa Halilit sa ma pareNdryshe djali n’tburgje t’u ka kalbe ! –E ka gjete nji njëri te besesMenjihere Mujit naten ia ka nisunN’nestret nadje djali asht kape te kullaNji ka nji punet ia kallzon MujitT’madhe burri paska nise me qëshe :- A t’kam thanë taraku (dem, mezat) iKotorritse Kotorret kanë me ta hanger kryet ?…Ka dalë trimi në beden te kullesMe nji kushtrim ka thirre Jutbine eKrahine- S’kam cka u them more aget e mivec me koriti sokol HaliliMe u shtrengue burra si te mundniSe dita e vdekjes ma e veshtire nuk vjen ! –Kanë ba ashtat trimat me ushtueKanë ba lumin trimat mu turbullueKanë ba gjoket trimat me fluturueE t’jane kape te Kotorret e Reja…Neper rane t’detit Muji i ka shpernda :- Ver me goje mos guzoje kush me ba…Se shume njërez qënkan mbledhen’Kotorre !Me kushtrim krali i ka thirre –Midis logut asht nji djale i ri29

Hekrat duersh bugagite (prangat)kambeshAi asht Halil aga i riMbare Kotorret me ate po qëshin :- A po e sheh Halil, vdekjen me sy ?Kurre ma ngushte, Halil, a thue ke qën ?Kuvend burrash djali paka shtrue…- S’asht ngushte njëriu deri n’dite tevdekjes- Fjalen e mbrame në pac me e folese ty jeta m’at hu t’u ka sose !…- Pese dekika (minuta) liri me me dhanë:Tjetër t’mire në t’paret nuk na kanë lanëKurrnji nësh mos me vdeke në shtratPor me shpate m’u pre tuj kendue…-Edhe duert mire ia shpengojneIa kanë dhanë lahuten në doreKurrkush djaloshin vesh s’e ka marreKrejt po e kendon kangen në gjue tepareveQaty Muji nëper fushë ka dalëE e ka ba nji piskame te madheJane shembe kullat gjer në themeleU trand deti me hy brendaKanë gjemue malet si për mot t’lig !Kurrnji trimat nuk po e lanë me ikeLufte e rrepte aty që po bahetMe dhambe trimat duen shoshojne meshkyeMe dhambe gjoket duen shoshojne me emarreNotojne kurmat thelle në detNotojne trupat nëper gjakHic s’po lodhet Gjeto Basho MujeiSa thelle trimi me paska hy !…Muji djalin e ka shpengueA turre djali si i terbueGjalle me dore kralin e ka zaneMe shpin në hu ditet i mbaroiQatëherë burrat kanë rroke unat (urat ezjarrit)Shpejt qyteti ka marr zjarrKa marre zjarr krejt në fund e në majeSa fort Muji m’asht terbue !Aspak dhimbe trimi s’po kaAs për kulla që rrenohenAs për t’vdekun që shkrumbohen !…Tri here dielli ka prandueTri here hana ka agueKurrkund zjarri me pushue3.9 Llojet e vallëzimit popullor shqiptarNë përfundim të mësimit nxënësit do të jenë të aftë:- të krahasojnë dëshmitë arkeologjike dhe historike të folklorit koreografik;- të klasifikojnë llojet e vallëzimit popullor;- të tregojnë karakteristikat e vallëzimit popullor.Struktura e mësimitFazat eStrukturësParashikimi,Përgatitja për të nxënëNdërtimi i njohurive,përpunimi i përmbajtjesPërforcimi, konsolidimii të nxënitStrategjitë mësimoreMetodatVeprimtaritëe nxënësveOrganizimii nxënësveBashkëbisedim Diskutimi i ideve Punë në grupeKllasterNdërtimi i shprehivestudimorePunë në grupeVeprimtari praktike Interpretim i një valleje Punë në grupe30

ParashikimiMësuesja së bashku me nxënësit diskutojnë rreth hershmërisë së valleve dhedokumentimit të tyre. Si janë ruajtur ato deri në ditët tona dhe cila është rëndësia etyre, si pjesë e trashëgimisë kulturore shpirtërore.Ndërtimi i njohuriveNxënësit lexojnë materialin dhe plotësojnë llojet e vallëzimit popullor, duke unisur në bazë të kritereve të ndryshme.Pasi kanë bërë ndarjet e mëposhtme, ata përcakojnë se në cilat kategoripërfshihen vallet që ai njeh.Llojet e vallëzimit popullorMbi bazën e numrit të hapavemotivet koreografike emërtohenmotiv dyhapësh trehapësh katërhapëshFormacion koreografikValle masiveKërcime sofistikevalle nërreth tëmbyllurnëgjysmërrethnë dy vijapërballënjëra-tjetrës31

Sipas përmbajtjes ideoemocionaleValle të gjinisë epikeValle të gjinisë lirikekërcimi i fortë, igjallë, dinamik eimpulsivkërcimi i shtruar, ibutë, me finesë dheelegancëvalle epike luftarakevalle lirike të punësvalle epike trimërishtevalle lirike ritualeValle lirike të dasmësValle erotike, humoristikeValle lirike pantomimëVallet e TropojësVallet e MyzeqesëVallet e DibrësVallet e KukësitSipas krahinave etnokoreografikeVallet e LibrazhditVallet LabeVallet suljoteVallet e Dropullit32

Mbi bazën e shoqërimit muzikorMe shoqërim instrumentalValle të heshtura (pa shoqërim muzikor)Me shoqërim me këngëme shoqërim me këngë dhe meinstrumenteNë bazë të gjinisëValle burrashValle grashValle të përzieraPërforcimi – Interpretim i një vallejeNë këtë fazë nxënësit interpretojnë vallen që kanë më përzemër, ose vallenkarakteristike të qytetit/fshatit apo të krahihnës së tyre.Më poshtë po japim edhe një valle karakteristike të rrethit të Kucovës, e cila kabrenda humorin, për të përcjellë tragjedinë e njeriut të varfër.Vallja e Temes (Kuçovë)Në këtë linjë nxënësit kuptojnë vlerën e biodiversitetit (florës dhe faunës) dhe tëmonumenteve të natyrës të vendit dhe të botës. Ata njohin elementet që rrezikojnë vlerate trashëgimisë natyrore dhe ndërgjegjësohen për t’i mbrojtur monumentet e natyrës ngazhdukja dhe dëmtimi. Ndërmarrja e veprimeve konkrete, aksioneve dhe projekteve tëndryshme i aftëson ata për të kapërcyer problemet e ndryshme që paraqet zhvillimi industrialdhe i formon me konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm. Njohja me institucionetdhe OJF që mbrojnë monumentet e natyrës është një tjetër drejtim i rëndësishëm që do tëzhvillojë tek ata aftësitë e të konceptuarit të projekteve dhe zbatimit të tyre.I ziu Teme, murgu Teme,Pasuri nuk kishKish një gomar pa bishtPa bisht e pa litarPa litar e pa samarKasolles i vinte vërdallë.RefreniI ziu Teme, murgu Teme, qyqi Teme!Epo Temja kish kasolle me kashtë,Shiu që binte brenda, binte edhe jashtë.Refreni ....Epo Temja kish çibukun prej thane,Një kuti duhan brenda banteTemja s’kish bukë të hante.33

Kreu IV. Trashëgimia kulturore dhe mjedisi4. 5. Lista e monumenteve natyrore në ShqipëriNë përfundim të mësimit nxënësit do të jeni të aftë:- të listojnë dhe përshkruajnë monumentet kryesore natyrore nëvendin tonë;- të analizojnë vendin që ato zënë në trashëgiminë natyrorekombëtare.Struktura e mësimitFazat eStrukturësParashikimi,Përgatitja për të nxënëNdërtimi i njohurive,përpunimi i përmbajtjesStrategjitëmësimoreMetodatDora e fshehtëBashkëbisedimVeprimtaritëe nxënësveGjetja e gjëegjëzësnëpërmjet bashkimit të tëdhënaveVlerësimi i monumentevenatyroreOrganizimii nxënësvePunë në grupePunë në grupePërforcimi, konsolidimii të nxënitTryezë errumbullakëtNdërtimi i një platformepër mbrojtjen emonumenteve natyrorePunë në grupeParashikimi – Dora e fshehtëMësuesja pret katrorët e anës së majtë dhe ato të anës së djathtë. Më pas i përziennë mënyrë të tillë që të mos ketë asnjë përqasje midis figurës me emrin të vendosurposhtë saj dhe me informacionin e dhënë për të.Nxënësit duhet të gjejnë informacionin që i përgjigjet figurës përkatëse.Në këtë mënyrë ata jo vetëm do të vënë në punë kujtesën, aftësinë e tyre për tëbërë lidhjen e imazhit me emrin, por edhe do të sjellin ndër mend informacionin qëkanë mësuar për të.Kanionet e OsumitFillojnë nga fshati Meçan e, me disa ndërprerje,arrijnë deri në qytetin e Çorovodës; kanë njëgjatësi prej rreth 12 km dhe gjerësi 9-10 m dhe15-30 m, me mure thuajse vertikale dhe thellësi68-80 m. Kanë vlera të mëdha shkencore,didaktike, sportive e turistike.34

Sofra e Skënderbeut (1876 m)Syri i kaltërShkëmb në trajtën e një pllake të madhe etë rrumbullakët, që gjendet në juglindje tëLibrazhdit dhe në veri të Përrenjasit, në rrëzëtë malit të Skurës. Sipas gojëdhënave, në këtë«sofër» të stërmadhe ka drekuar Skënderbeupas njërës prej betejave të tij. Njihet edhe siGuri i Pishkashit, sipas emrit të fshatit qëndodhet aty pranë.Burimi më i madh karstik i Shqipërisë, që delrrëzë shpatit perëndimor të malit të Gjerë, afërfshatit Muzinë, 160 m mbi nivelin e detit. Kaprurje të qëndrueshme me luhatje të voglastinore e vjetore. Për vlerat e mëdha natyroreështë shpallur monument natyre, me status tëveçantë mbrojtjeje.Shpella e Haxhi Alisë Shpellë karstike detare në skajin veriperëndimortë Karaburunit, përballë Sazanit,me një gjatësi prej 100 m e gjerësi deri në 40m. Lartësia e tavanit nga niveli i detit është60 m. Në tavanin e sallës së shpellës gjendetnjë oxhak, që ngjitet drejt sipërfaqes së tokës,por që nuk del asgjëkund. Shpella ka rëndësihistorike, sepse ka qenë strehë piratësh që nëkohët antike. Emrin e ka marrë nga Haxhi Alia,një nga detarët dhe piratët më të famshëmulqinakë të shekullit XVIII.Ujëvara e SotirësNdodhet në verilindje të Tomorit, në rrethin eGramshit, 700 m mbi nivelin e detit. Përrethsaj rriten gështenja të egra dhe drurë të tjerë.Përveç bukurisë së rrallë, ka dhe vlera tëkonsiderueshme shkencore e turistike.Viroi (mëma e ujit) i GjirokastrësDel në rrëzën veri-perëndimore të Malit tëGjerë, nëpërmjet një guve në formë hinke, 196m mbi nivelin e detit. Prurjet e tij ndryshojnëgjatë vitit, në varësi të reshjeve. Përreth tij janëngritur disa objekte turistike.Në këtë kre nxënësit do të kuptojnë se ruajtja e vlerave natyrore dhe kulturorebëhet nëpërmjet një legjislacioni të fuqishëm për zbatimin e të cilit është përfshirë dhevendi ynë. Marrëveshjet dhe protokollet ndërkombëtare, ligjet e vendit dhe rregullatlokale janë pjesë e linjës së legjislacionit, ku një vend të rëndësishëm zë edhe njohjame organizatën botërore për edukimin, kulturën dhe shkencën UNESCO.35

Kreu VI. Legjislacioni për Trashëgiminënatyrore dhe kulturore6. 1. Konventa ndërkombëtare për trashëgiminë BotëroreNë përfundim të mësimit do të jeni të aftë:- të përcaktoni se ç’është Konventa Ndërkombëtare e Trashëgimisë Botërore;- të renditni të drejtat dhe detyrat që rrjedhin nga të qenit anëtar i kësajkonvente;- të shpjegoni përmbajtjen, strukturën dhe institucionet e saj.Më poshtë po japim disa nga Konventat Ndërkombëtare për TrashëgiminëBotërore.a- Konventa evropiane e kulturës, Paris 1954Konventa e Parisit përbëhet nga 11-të nene. Në nenin e parë thuhet se çdopalë kontraktuese do të marrë masa të rëndësishme për mbrojtjen, inkurajimin dhezhvillimin e pasurisë kulturore të përbashkët evropiane. Në nenin e dytë flitet përinkurajimin nga ana e çdo shteti për mësimin e gjuhëve të huaja. Ndërsa në nenin3 dhe 4 flitet për organizimin e veprimtarive të përbashkëta, si dhe për qarkullimindhe shkëmbimin e njerëzve dhe objekteve me vlerë kulturore.Në nenin 5 dhe 6 flitet për një pikë të rëndësishme që ka të bëjë me atë se, çdovend që zotëron një element të rëndësishëm të trashëgimisë kulturore të përbashkët,do të marrë masa të nevojshme për t’i mbrojtur ato. Të gjitha propozimet nga vendete ndryshme do t’i kalojnë një komisioni ekspertësh në fushën e kulturës i caktuar ngaKëshilli i Evropës.Në nenin 9 të Konventës thuhet se ajo është e hapur për firmë ndaj anëtarëvetë Këshillit të Evropës. Duhet të ratifikohet, dhe instrumentet e ratifikimit do tëdepozitohen pranë sekretarit gjeneral të Këshillit të Evropës, i cili do të notifikojëinstrumentet e ratifikimit dhe aderimin e gjithë anëtarëve të Këshillit dhe shtetevepjesëmarrëse.Në nenin 10 thuhet se çdo shtet duhet të specifikojë territoret ku do të aplikohenkëto ligje dhe do t’i nisin sekretarit të përgjithshëm të Këshillit të Evropës një deklaratëqë ai ua dërgon të gjithë palëve Kontraktuese.b- Konventa evropiane për mbrojtjen e trashëgimisë arkeologjike Valleta,Spanjë, 1992Konventa për mbrojtjen e trashëgimisë arkeologjike, e zhvilluar në Valeta,përbëhet nga 18 nene. Në nenin e parë jepet përkufizimi i trashëgimisë arkeologjike36

si burim i memories kolektive evropiane dhe instrument studimi historiko-shkencor.Trashëgimi arkeologjike quhen të gjitha objektet, të mirat dhe të gjitha gjurmët eekzistencës së njeriut në të kaluarën, ruajtja dhe studimi i të cilave na lejon tëpërshkruajmë evoluimin e historisë së njeriut dhe lidhjen e tij me natyrën.Në nenin e dytë flitet për identifikimin e trashëgimisë dhe masat mbrojtëse. Nënenin në vijim flitet për garancinë shkencore në çastin e kërkimit shkencor. Në nenin4 flitet për mbrojtjen fizike të siteve arkeologjike. Ndërsa në nenin 5 bëhet fjalë përkonservimin e integruar të trashëgimisë kulturore. Në nenin 6 flitet për financimine kërkimit shkencor dhe konservimit arkeologjik. Ky nen është tepër i rëndësishëmpër kërkimin shkencor, pasi pa mbështetjen financiare shtetërore dhe të pushtetitlokal, ky kërkim nuk mund të realizohet. Në këtë nen kërkohet që këto organizmashtetërore të planifikojnë një fond të caktuar për kërkimin shkencor dhe mbrojtjene trashëgimisë arkeologjike. Në nenin 7 bëhet fjalë për mbledhjen dhe përhapjene informacionit shkencor. Në nenin 8 dhe 9 flitet për ndërgjegjësimin e publikutpër vlerën e trashëgimisë arkeologjike. Ndërsa në nenin 10 flitet për parandalimin eqarkullimit të elementeve të trashëgimisë arkeologjike. Në nenin 11 dhe 12 flitet përasistencën teknike dhe shkencore. Neni 13 merret me respektimin e ligjeve të kësajkonvente. Nenet në vazhdim flasin për mënyrën e aplikimit të kësaj konvente dhepër marrëveshjet midis shteteve të ndryshme anëtare.c- Konventa europiane e mjedisit, Firence 2000Kjo konvetë përbëhet nga katër kapituj me nenet përkatëse. Ne kapitullin eparë neni 1 bëhet përkufizimi i peizazhit që përbën një pjesë të caktuar të territorit,e njohur nga popullsitë, karakteri i së cilës rrjedh nga aksioni i faktorëve natyror osenjerëzor dhe nga marrëdhëniet midis tyre.Në kapitullin e dytë flitet për masat paraprake në nivel kombëtar për ruajtjen ekësaj trashëgimie.Në kapitullin e tretë bëhet fjalë për bashkëveprimin midis shteteve anëtare përmbrojtjen e trashëgimisë. Në kapitullin e katërt flitet për klauzolat përfundimtare,firma, ratifikimi dhe hyrja në fuqi.d- Konventa evropiane për rëndësinë e vlerave të trashëgimisë kulturore përshoqërinë Faro, Portugali, 2005Kjo konventë ndahet në pesë pjesë me rreth 23 nene. Në pjesën e parë jepetpërkufizimi:a) trashëgimia kulturore përbën një bashkësi rezervash të trashëguara ngae shkuara që disa persona identifikojnë, pavarësisht se kush është pronari,si refleks dhe shprehje e vlerave të tyre, besimeve, njohurive dhe traditavenë evolucion të vazhdueshëm. Ai përfshin të gjitha aspektet e ambientit tëderivuara nga bashkëveprimi i njeriut me ambientin;b) një komunitet trashëgimor është i përbërë nga persona që u japin vlerë disaaspekteve të veçanta të trashëgimisë kulturore, të cilët duan që në kuadër të njëveprimi publik, të arrijnë ta ruajnë dhe t’ia transmetojnë brezave të ardhshëm.37

Në nenin 1 të saj thuhet se të gjithë kanë të drejtë të marrin pjesë në jetën kulturoredhe të njohin përgjegjësitë e tyre individuale dhe kolektive ndaj trashëgimisëkulturore.Në nenin 3 flitet për Trashëgiminë e përbashkët të Evropës në të cilën bëjnëpjesë: gjithë format e Trashëgimisë Kulturore në Evropë që përbëjnë një burim tëpërbashkët kujtimesh, kuptimesh dhe identiteti, krijimtari dhe ideale, parime evlera që vijojnë nga përvoja e mëparshme, qe promovojnë zhvillimin e një shoqëriepaqësore dhe të qëndrueshme, e bazuar mbi respektimin e të drejtave të njeriut, mbidemokracinë dhe shtetin e së Drejtës.Në pjesën e dytë flitet për kontributin e trashëgimisë kulturore në zhvillimin enjeriut dhe shoqërisë. Ndërsa në pjesën e tretë flitet për përgjegjësitë në drejtim tëtrashëgimisë kulturore dhe pjesëmarrjen e publikut.Në pjesën e katërt flitet për kontrollin dhe bashkëpunimin midis shteteve anëtarepër ruajtjen e trashëgimisë kulturore nëpërmjet mekanizmit të monitorimit dhebashkëpunimit në veprimtaritë e kontrollit. Ndërsa në pjesën e pestë janë klauzolatfinale që kanë të bëjnë me firmosjen e kësaj konvente nga shtetet anëtare dhe më pasaprovimi në Këshillin e Evropës.TË DREJTAT DHE DETYRIMET E PALËVENeni 5Rregulli i përgjithshëm në lidhje me të drejtat dhe detyrimet1. Palët, në përputhje me Kartën e Kombeve të Bashkuara, parimet e së drejtësndërkombëtare dhe instrumente për të drejtat e njeriut të njohura në botë, pohojnësërish të drejtën e tyre sovrane për të formuluar dhe zbatuar politikat e tyre kulturoredhe për të miratuar masat për të mbrojtur dhe zhvilluar larminë e shprehjevekulturore, si dhe për të forcuar bashkëpunimin ndërkombëtar për arritjen e qëllimevetë kësaj Konvente.2. Kur një palë zbaton politika dhe merr masa për të mbrojtur dhe zhvilluarlarminë e shprehjeve kulturore brenda territorit të saj, politikat dhe masat e saj do tëjenë në përputhje me dispozitat e kësaj Konvente.Neni 6Të drejtat e palëve në nivel kombëtar1. Secila Palë, brenda kuadrit të politikave dhe masave të saj kulturore, sikursepërkufizohen në nenin 4.6 dhe duke pasur parasysh rrethanat dhe nevojat e saj tëveçanta, mund të miratojë masat që synojnë mbrojtjen dhe zhvillimin e larmisë sëshprehjeve kulturore brenda territorit të saj.2. Këto masa mund të përfshijnë sa më poshtë:a) masat rregullatore që synojnë mbrojtjen dhe zhvillimin e larmisë së shprehjevekulturore;b) masat që, në mënyrën e duhur, sigurojnë mundësi për veprimtari të mira dhe38

shërbime kulturore në vend midis të gjitha atyre që janë në dispozicion brendaterritorit kombëtar për krijimin, prodhimin, ndarjen, shpërndarjen dhegëzimin e këtyre veprimtarive, të mirave dhe shërbimeve kulturore në vend;c) masat që synojnë të sigurojnë për industritë kulturore të pavarura në vend dheveprimtaritë në sektorin jo formal të drejtën e përdorimit efektiv të mjetevetë prodhimit, shpërndarjes dhe ndarjes së veprimtarive, të mirave dhe shërbimevekulturore;d) masa që synojnë të sigurojnë ndihmën publike financiare;e) masat që synojnë të inkurajojnë organizatat jo fitimprurëse, si dhe institucionetpublike dhe private dhe artistët dhe profesionistët e tjerë kulturorë, të zhvillojnëdhe të nxisin shkëmbimin dhe qarkullimin e lirë të ideve, shprehjevekulturore dhe veprimtarive, të mirave dhe shërbimeve kulturore dhe të nxisinfrymën krijuese dhe sipërmarrëse në veprimtaritë e tyre;f) masat që synojnë të krijojnë dhe përkrahin institucionet publike, në formën eduhur;g) masat që synojnë të nxisin dhe të përkrahin artistët dhe të tjerë të përfh) shirë në krijimin e shprehjeve kulturore;i) masat që synojnë të rrisin larminë e medias, duke përfshirë transmetimin eshërbimit publik.LISTA E MONUMENTEVE TË NATYRËS SË SHQIPËRISËPREFEKTURA E ELBASANITRrethi Elbasan1. Frasheri i Polos Vale2. Pylli aluvial i Shushicës3. Shpella e Letanit4. Hinka e Kosovës (Dumre)5. Mali (Shkëmbi) i Gradishtës6. Shpella e Gracenit7. Liqenet e Seferanit8. Liqeni i Degës (Dumre)9. Burimi i Llixhës së Hibrait10. Dushku i Lleshanit11. Meshtekna e Zavalinës12. Pisha e Fushë Kuqes Gjinar1. Shpella e Kabashit2. Kanioni i Sinecit (Saraselit)3. Shkëmbi (kanioni) i Kopaçit(Grabovë)Rrethi Gramsh13. Dushku i Kishës Gjinar14. Lisat e Pashtreshit15. Mani i Zi i Joronishtit16. Rrepet e Byshekut17. Robulli i Zeleshnjës18. Rrapi i Bezistanit19. Rrapi i Vojvodës20. Rrapi i Gurrës së Labinotit21. Ulliri i Qejfit22. Rrapi i Llixhës23. Rrapi i Uruçës4. Karsti i Tervolit5. Kanioni i Holtës6. Tarraca e Ballores (Qytezës)7. Gurrët e Krushqve në Lisec39

8. Liqenet e Valamarës9. Liqeni i Dushkut10. Burimet e Kerpicës11. Ujëvara e Satirës12. Arra e Tunjës13. Robulli i Valamarës14. Dushkaja e Katër Lisave15. Moçalet e Grabovës16. Dushku i Bulçarit17. Ahishtja e Rovjes18. Liqeni i Zi (Lenie)19. Geshtenja dhe pisha në Teqenëe Skënderbegasit20. Robulli i Grabovës1. Mështekna e Qarishtës2. Pylli i Stravajt3. Druri i Bizgës4. Vrima e Dardhës së Ariut5. Vrima e Stërqokave6. Shpella e Hasanit7. Shpella e Shkëmbit të Bletës8. Pusi i Faqes se Madhe9. Shpella e Kosharishtit10. Shpella e Pishkashit11. Shpella e malit të Letmit12. Sofra e Skënderbeut13. Burimi i Studnës14. Gurra e Kosharishtës15. Liqenet e Rajcës16. Liqeni i Floqit17. Liqeni i Shebenikut1. Dunat e Semanit2. Pishat e zeza në bregdetin ePoros – Kategoria C3. Kurora e lumit të vjetër tëRrethi LibrazhdPREFEKTURA E FIERITRrethi FierRrethi Mallakastër18. Liqeni i Varrit të Plakës19. Rrapi i Bërzeshtës20. Rrepet e Gurakuqit21. Mani i Çupit22. Rrapi i Hotolishtit23. Rrapi i Taksimit24. Rrapi i Gizaveshtit25. Ahet e Fushe Gurrës26. 26. Pylli i Barkmadhit Kostenje27. Rrethi Peqin28. Qarri i Karrinës (Drangojve)29. Bokërrima e Garrunjës30. Vidhi i Tabakut31. Rrapi i Haskos32. Rrapi i Uruçajt33. Lisi i BabaliutSemanit (Libofshë Adriatik)4. Rrepet e rrugës, Fier, Vlorë5. Rrapi i pazarit të Cakranit(Çaireve)1. Rrepet e Vurgut të Çorrushit2. Ujërat termale të Povlës3. Rrapi i Ballshit4. Lisat e Kalenjës (afër uzinës)5. Rrepet e Festës6. Lisi i Lapulecit -Lapulec7. Lisat e Ngrasanit8. Lisi i Vakefit (Çerileres)9. Lisi i Cfirit - Mallakastër10. Lisat e Lavdanit11. Mospërputhje këndore e Greshicës12. Shpella e Poçemit (Vrima eLakuriqit)13. Rrapi i ujit (Drizar)14. Arra e Hekalit15. Rrepet e Poçemit40

1. Rrapi i Zonjës – Bubullime2. Lisi i Koniatit – Koniat3. Pisha e Egër në oazin e Divjakës4. Dushkajat i Senës5. Godulla e Pishes (Divjake)6. Ishulli i Pelikanit7. Ishulli i Kularit8. Kordoni litoral i lagunes se re teDivjakes1. Qiparisi i Kambanores së Kishëssë Vunoit2. Lisat e Pilurit3. Rrapi i Kosmarit Kudhës4. Rrapi i Palasës5. Rrapi i Shkollës nr.16. Rrapi i Xhamisë7. Rrapi i Çesmës (Mifol)8. Ilqet i Zarelit me (0,5 ha)9. Rrapi i Kroit të Madh10. Rrapi Laze11. Mbihipja e Çikës12. Mbihipja aktive e Dukatit13. Shkëputje e re aktive e Llogorasë14. Tarraca detare e Kusbabait15. Tarraca detare e ish-shtëpisë sëpushimit të punëtorëve16. Gjiri dhe shpellat e Gramës17. Barriera Koralore e grykës sëDiallit18. Falezat e Sazanit19. Shpella e Shëngjergjit ose e Bletës20. Shpella e Ramicës21. Shpella e Velçës22. Shpellat e Boderit (Smokthine)23. Shpella e Haxhi Alisë (Ilirianë)24. Shpella e shkruarRrethi LushnjëPREFEKTURA E VLORËSRrethi Vlorë9. Dunat e Oazit te Divjakes10. Burimi termoninerar iKarbunares11. Gorica e kodrës në Kryekuq12. Selvite e manastirit Ardenice13. Dushkajat e Manastirit - Lushnje14. Rrepet e Ngurrezes15. Vidhat Zharnec25. Shpella e Bilbilenjeve26. Shpella e Porto Palermos27. Shpella e Piratëve (Dhërmi)28. Shpella e Odisesë (Surianit)29. Shpella e Duk Gjonit30. Kanioni i Gjipesë31. Bokërrimat e Vunoit32. Rrethi i Plakës (Brataj)33. Ujëvara e Ramicës34. Dunat e Nartës35. Delta e Përroit të Palasës36. Burim i kripur i Bashajt37. Vali i Vranishtit (burim i madh)38. Laguna Limopuo39. Rrepet e Buronjave Kuç40. Pisha Flamur- Llogara41. Rrapi Mesaplikut42. Karthi i Terbaçit43. Rrapi i Dukatit44. Rrepet e Izvorit45. Rrapi i Tragjasit të Vjetër46. Rrapi i Shenvarvarës (Velçe)47. Rrapi i Gurrave Smokthine48. Rrapi i Madh në Bashaj49. Rrepet e Drashovicës50. Ullinjtë e Trubullit në Karbunare51. Pylli i Zvërnecit41

1. Rrapi i Muzinës2. Rrepet e Rusanit3. Rrepet e Delvinës4. Pylli i Lefkës (Delvine)5. Pylli i Bushecit6. Valanidhet e Dhrovjanit7. Rrapi i Kalasë8. Mëlleza e Rezomës9. Fosilet e Lefterhorit10. Bokërrimat e Muzinës11. Karsti i Delvinës12. Rruga e Gjarpërit13. Karsti i Bashajve14. Kartsi i Gorjanit15. Burimet e Tatzatit16. Shpella e Tatzatit17. Ujëvara e Kardhikaqit18. Burimi karstik i Oknos19. Syri i Kaltër20. Rrethi Sarandë21. Rrapi i NivicësRrethi DelvinëPREFEKTURA E KORÇËSRrethi Korçë22. Rrapi i Shenvasisë23. Rrapi i Dhivrit24. Shkëputje tektonike e llojitshtytje – Borsh25. Falezë e vjetër – Borsh26. Poria (guri i Porisë) Borsh27. Gryka e Bogazit28. Kanoini i Leshnicës29. Gjiri i Kakomesë30. Pllakat e Sarandës31. Shpella e Konispolit32. Shpella e Lukovës33. Kanali i Vivarit34. Liqeni i Rezës35. Burimet e kripura të Mullirit(Rrezes)36. Burimet karstike të Fterës37. Pylli i Butrintit38. Ishujt e Ksamilit39. Ixuari i Borshit1. Guri i Prerë2. Guri i Capit3. Piramidat e Tokës së Zhombrit4. Bokerimat e Moglicës5. Ishulli i Malligradit6. Vareze fosilesh të kretës sëposhtme (Lavdar)7. Mospërputhje këndore e Polenëssë Vjetër8. Burim uji dhe gazi të djegshmenë thyerjen tektonike të Polenës9. Liqenet e Lenies10. Lisat e Shenthanasit11. Rrobulli i Kuq12. Zgavra e Zaverit (Prespe)13. Dushqet e Manastirit (DjellasPrespe)14. Venjat e Dishnices15. Pisha e Shendellise16. Rrepet e qytetit (Shenmeria)17. Shparthi i Osojes-Bakullit18. Pisha e Voskopojë19. Pisha e Makrezes20. Bredhi i burimit të Çardakut(Gurit i Capit)21. Ahishtja e Protopapes Opar22. Bliri i Shën Pjetrit (Vithkuq)23. Plepi i Gjyrasit24. Pylli i përzierë i Maliqit25. Ahishtet e Bofnjes26. Venjat e Kallamasit27. Rrobulli i Lënies42

1. Burimi i Drilonit2. Guri i Kamjes3. Mullaret e Gurtë – Trebinjë4. Fragment i shkëputjes tektoniketë grabenit të Ohrit (Pogradec)5. Shpella e Memlishtit6. Shpella e Radokalit7. Shpella e Baribardhës8. Shpella e Shën Marenë9. Mani i Shën Marenës1. Banjat e avullit të Postenanit2. Kanioni i Virkës3. Shpella e Podës4. Bokërrimat e Piskalit5. Dritare dhe mbulesa tektonike eQinam-Vodicës6. Tisi i Golos (Germenj)7. Ujëvara e Rehovës8. Travertinat (çmersat) e Blushit9. Pusi karstik i Llokafit10. Lisat e Shën Mërisë11. Lisat e Shënkollit (Lengeze)12. Grumbulli i Plepit të Egër(Varishtë)13. Robujt e BadrësRrethi PogradecRrethi KolonjeRrethi Devoll10. Kanioni i Llengës11. Selvite e kishës Pogradec12. Rrepet e Tushemishtit13. Gurët “nusja dhe dhëndëri”Senisht14. Shpella e Najazmes (Tushemisht)15. Rrapi i Radokalit16. Rrapi i Selcës së Sipërme17. Lisi i Leshnicës18. Liqenet e Lukovës14. Liqeni akullnajor i Gramozit15. Burimet termale të Vromonerit(Leskovik)16. Rrapi i Leskovikut17. Dafina e Cerckës18. Korrija e Mullirit “Shën Thanasi”Gostivisht19. Rrapi i Mbrezhdanit20. Pishat e Pogonicës (SotirësRadanj)21. Rrepet e Glinës22. Bredhi i Shtikës23. Selvite e Radovës24. Korija e Shënkollit e Vodicës1. Shpella e Trenit2. Guret Mumjet e Trenit3. Guri i Ariut (Eçmenik)4. Burimet e Progrit5. Ahishtja e Shenkostandinit6. Pylli i Shën Thanasit7. Dushkaja e Dobrogovës8. Ahishtja e Bradvicës9. Bredhi i Vishjes10. Plepat e PiluritPREFEKTURA E GJIROKASTRËSRrethi Gjirokastër1. Viroi (mema e ujit) i Gjirokastrës2. Pylli i Gurte – Nderan3. Shpella e Vanistres (Skotinia)4. Kanioni i Piksit5. Tarraca e Nderanit6. Shembja e Zhulatit43

7. Gurra e Nivanit8. Rrëshqitja e Kllezit9. Rrëshqitja në malin e Karparielit10. Burimi i Libohovës11. Burimi mineral i Glinës12. Burimi i Nepravishtës13. Qafa e Çajupit14. Shkëmbi i Zheit15. Zhveshja e Muzinës16. Dalja e magmatikëve nëgëlqerorët afër Picarit17. Liqeni i Kacojthit18. Venjat e Konckës19. Vithimat e Buretos20. Vrimat e Konckës21. Rrapi i Zhulatit22. Rrapi i Fushëbardhës23. Rrapi i Mashkullores24. Rrapishte e Mashkullores25. Rrapi i Çerçizit -Gjirokastër26. Rrapi i Libohovës27. Gështenja e Nepravishtës28. Rrepet e Këllezit29. Rrapi i Dhoksatit30. Rrapi i Manastirit Stegopul31. Rrapi i Tranoshishtës32. Rrepet e Selos33. Rrepet e Mullirit në Selo34. Perralli i Bodrishtës35. Pishat e Kërres36. Rrepet e Koshovicës37. Selvitë e Kishës Hllomo38. Rrepet e Çatistës39. Lisat e Poliçanit40. Selvitë e Hllomosë41. Rrapi i Poliçanit42. Rrapi i Nderanit43. Lisat e Skoresë44. Lisat e Çorrokut – Sheper45. Rrepet e shkollës - Sheperit46. Lisat e Manastirit – Nivan47. Rrepet e Nivanit1. Shpella Mema e Ujit2. Sterra e Cikës3. Shpella e Leke Petës4. Shpella e Ujit –Dhëmbel5. Vrima e Shkëmbit6. Ujëvara e Progonatit7. Shpella e Kasarit8. Kanionet e Nivices9. Lugjet e Dhëmblanit10. Lisi i Levanit11. Buza e Bredhit - Luzat12. Rrapi i Selam Musait13. Shpella e Mezhgoranit14. Shpella e Leklit15. Burimet e Ujit të Ftohtë1. Rrapi i Megallares- afër fshatitGjinakar2. Pylli i Gerhotit, afër fshatit ZhepeRrethi TepeleneRrethi Përmet16. Pusi i Shëndëllisë17. Mogillat e Vasjarit18. Tarraca erozive e Bençes19. Shkëmbi i Prere Dukaj20. Triavgat në Gllavë21. Rrepet e Dervenit22. Rrapi i Damës23. Rrapi i Progonatit24. Rrapi i Qesaratit25. Rrepet e Donies -Kalivaç26. Rrepet e Ujit te Ftohte27. Lisi i Luzatit28. Rrapi i Hormovës29. Mrezhda e Zhabokikes3. Bredhi i Çarshovës së Vjetër4. Rrapi i Zhepes5. Pylli i Çukës44

6. Pylli i Ropushës7. Horizonte vithisës dhe olistolitë– Çarçovë8. Perendi e Borockës (Kanioni,Guri i Bletës)9. Pusi i Cilikojkave afër fshatitÇorrogunj10. Pusi i Nemerçkës11. Shpella e Pëllumbave12. Cirku i Nemërçkës13. Guri i Qytetit14. Guri i Atos – afer fshatit Kutal15. Kanioni i Lengarices16. Bokerimat e Dangllise17. Gropa e Kazanit18. Guri i Petranit19. Kanioni i Kamenikut20. Ujëvara e Sopotit afër fshatitSterbec21. Ujërat Termale të Bënjës22. Uji i Zi Këlcyrë23. Rrepet e Grykës së Këlcyrës24. Bredhi i Petranit25. Selvia e Kishës – Leuse26. Grumbulli pyjor i Polmenit (rap+arrë)27. Rrepet e Kuqarit-28. Bredhi i Kokojkës Frashër29. Arra e Llukanit-Frashër30. Gështenja e Teqesë Frashër1. Rrëra e Hedhur2. Rrapi i Grykës3. Rrepet e Kolshit4. Shpella e Hutit5. Shpella e Sukës së Vogël6. Dritarja tektonike e Mirditës7. Rivat e Drinit1. Kanioni i Shehut të Keq2. Shpella Kusia e Nue Gjonit3. Rrobulli i Blaçit4. Guri i Gjonit5. Guri i NusësPREFEKTURA E LEZHËSRrethi LezhëRrethi MirëditëRrethi Kurbin8. Keneta e Kashtës9. Rivat e Drinit10. Rrapi i Pirajave (Blinisht)11. Lisi i Markatomajt12. Pylli (dushk, frasher, shkoze) iShënmërisë Kallmet (1 ha)6. Kroi i Bardhe7. Mrizi i Shenaprenës8. Rrapi i Kaçinarit9. Lisat e Shpalit10. Lisat e Marpepes1. Tarraca Detare e Laçit2. Gryka e Shkopetit3. Frashëri - Kurbin4. Lisat e Shënmillit5. Plepi i Bardhë6. Shpella e Shenavlashit (Shennadoi)7. Gështenja e Vjetër8. Rrapi i Daulles9. Burimi i Vinjollit10. Ishulli i Cabakut11. Kordoni litoral i Bregut të Ri12. Selvitë e Shënmërisë45

1. Shpella e Gurit të Kuq2. Karsti i Malit të Bardhë3. Burimi dhe shpella e Sopanikës4. Liqenet e Kasnisë5. Pasqyrat e Gramës6. Gropa e Panairit7. Liqeni i Zi (mbi Radomirë)8. Ujëvara e Pocestës (Maqellarë)9. Bjeshka e Zonjave Zimur10. Gryka e Setës (pjesa më e ngushtëdhe më e thellë)11. Shpella e Rusit (grykë Noke)12. Shpella e Qytezës13. Shpella e akullit – Bulaç14. Burimi i Ujit të Ftohtë Vleshë15. Burimi i Kërçinit16. Kroi i Mbretit – Serakol17. Burimi termomineral i Llixhave tëPeshkopisë18. Liqeni i Luleve (Lurë)19. Liqeni i Zi (Lurë)20. Liqeni i Madh (Lurë)1. Druri i Male Zeqirit – Zerqan2. Zabeli i Madh Zerqan3. Shpella e urës së qytetit4. Shkëmbi i Qytetit5. Tre çezmat e Zerqanit6. Bregu i Pepesë (qarri i Pepesë)7. Qarri i Muharremit8. Gurra dhe shpella e Zerqanit9. Gurra e Vakefit të Zerqanit10. Liqeni i Zi – Martanesh1. Guri i Gjate – Urxuall2. Kepi i Skënderbeut Varosh3. Kanioni i Urakës4. Rrapi i Marqethit5. Lisi i QershizësPREFEKTURA E DIBRËSRrethi DibërRrethi BulqizëRrethi Mat21. Hartinat e Lurës22. Shllinasi23. Guri i Kërçinit24. Krasta e Pocestit25. Boroviku i Begiunecit26. Burimet e Bellovës27. Gryka e Madhe Lurë28. Rrafshi i Korabit29. Morenat e Fushelurës30. Cirku i Kurorës së Lurës31. Kodra e Parave Bllicë32. Fusha e Pelave - Lurë33. Rrapi i Kërçishtit34. Pisha e Blliçës35. Ahu i Blliçës36. Lisi i Dobit37. Vakufi i Çangës38. Lisi Kabe39. Vakufi i Sinës së Sipërme40. Rrobulli i Lurës41. Rrapi i Çidhnës11. Ujëvara e Duriçit12. Xixëll Martanesh13. Shpella e Xixëllës Valikardhë14. Qarri i Allushit Valikardhë15. Shpella e Ftohte Gjuras16. Qarri i Kovashicës17. Vakufi Zerqan18. Qarri Gjinovec19. Pisha Zogje20. Qarri Peladhi (Zerqan)6. Puset e Valzës7. Maja e Boshtrës (Macukull)8. Gurri i Vashës9. Lisi i Tushës, Frankth10. Lisi i Bërshinit46

11. Kanioni i Filmit12. Kroi i Gjeneralit (Gur i Bardhe)13. Tisat e Mbasdejës14. Lisat e Lam Porës15. Burimi i Shutresë16. Gështenja e kalit e Gurrit tëBardhë – Mat17. Lisi Qafë Shënkollit18. Rrapi i pazarit të Klosit19. Qarri i Bardhe në Sheshaj20. Lisi i Fushe Lores në Barbullej21. Lisi i Bershinit – Bershi22. Vidhi i Patllit Suç23. Lisat e Porës – Macukull24. Lisi varreve të Rexhës(Macukull)–1. Pisha e Gjegjanit2. Gryka e Çajës3. Cirku akullnajor i Zepës4. Kroi i Bardhë5. Kanioni i Bicajt6. Kanioni i Vanave7. Lisat e Kalisit8. Karsti i Arnit9. Këneta e Kuksit1. Burimi i Krumës2. Burimet e Brudit3. Gurra e Vranishtit4. Gurra e Domajve5. Pisha e Gjinajve6. Shpella e Pëllumbave1. Rasa e Pecmarrës2. Shpella e Haxhisë3. Liqenet akullnajore të Doberdolit4. Liqenet akullnajore të Sylbicës5. Shkëmbi i Forcës6. Burimi Karstik i QirecitPREFEKTURA E KUKËSIT25. Lisi Macukull (Varrit të Mirë)26. Lisi i Varrit të Turkut27. Lisat e shkollës në Macukull28. Vidhi i Qafe Shënkollit(Dukagjin)29. Lisi te varret e Shqypit(Barbullej)30. Lisi i kodër varreve (Urxuall)31. Lisi te varret e Kurrmetës(Shqefën)32. Lisi i Bushkashit33. Lisi i Teqesë së Domit34. Rrapi i Çelës – Patin35. Lisat e Kishës Groshot36. Lisat e Xhamisë Remull37. Rrapi i Zabelit – Gurrë e MadheRrethi Kukës10. Kroi i Kuq Gjallicë11. Guri i Mëngjezit Shishtavec12. Guri i Shqipes (Borje)13. Burimi i Kolosianit14. Dushkajat e Novoseit15. Mështekna e Shishtavecit (liqeni iKallabakut)16. Rrobulli i Lakut të TopojanitRrethi Has7. Shpella me oborr8. Shpella që tingëllon Mazrek9. Maja e Qytetezës10. Ahishtja e Liqenit të Kuq11. Pisha në GjinajRrethi Tropojë7. Rasa e Currajt8. Depozitimet fluvio-glaciale teShoshajt9. Depozitimet fluvio-glaciale teShëmtirës10. Bredhishtja e Ragamit47

11. Shelgu i Rrjetezuar12. Burimi i Qukut të Dunishës13. Burimi i Shoshanit14. Burimet e Valbonës15. Shpella e Haxhisë16. Shpella e Akullit17. Lugina e varur akullnajore eKukajt18. Lugina Akullnajore e Motinës19. Kanioni i Shoshanit20. Blijtë në Markaj21. Dushkajat e Qafë Luzhës22. Liqeni i Ponarëve23. Mështekna e Lugut të Zi24. Ahishtja Gurra e Hasan Gashit(Mertur)25. Rrobulli ne liqenin e Ponareve26. Arra e Dragobisë27. Shpella e Dragobisë28. Hormoqi i Valbonës29. Ahishtja e Vranicës1. Burimi i Vrakës2. Olistolitet e Kodrës së Tepesë3. Mbihipja tektonike e Shirokës4. Fragment i Thyerjes tektonikeShkodër – Pejë (Karmë)5. Blloku Gravitativ e Gurit të Zi6. Ujëvara e Thethit7. Rasa e Palajve8. Guri i Lekës9. Shpella e Gjeçovit10. Portat e Shalës11. Shpella e Thethit12. Shpella e Gajtanit13. Pragu i Kapreit14. Shpella e Jubanit15. Cirku i Gropës së Bukur tëJezercës16. Burimet e Shtarzës17. Liqeni i Jezercës18. Pisha Flamur e qafës së Pejës19. Ura shkëmbore e Markzagorës20. Burimet e Okolit – ThethitPREFEKTURA E SHKODRËSRrethi i Shkodrës21. Shpella e Majës së Arapit22. Liqeni i Pejës23. Gështanjat e Mgullit (Pult)24. Bliret në Lesniqe25. Kanioni i urës së Shtrenjtë26. Shpella e Zhylës27. Shpella e Melagjisë28. Shpella e Muriqit29. Kanioni i Grunasit30. Kerleka e Kakisë31. Shpella e Liqethit Cukal32. Burimet e Kirit33. Habitati i Salamandrës Alpine34. Shpella e Kataraktit35. Fusha e Liqethit36. Pylli i ishullit të Franc Jozefit37. Lisat e Minaqit (Domne)38. Rrepet e Vorrezave të Ramajt39. Rrapi i Hoxhe Dheut40. Çinari i Tophanës41. Rrapi i Toplanës42. Ahet e Gurrës së Krenave1. Shpella e Kaurit2. Fosi let e Kçirës3. Peneplena e Gomsiqës4. Guri i Shenjtë5. Gështenjat e KokdoditRrethi Pukë6. Bungat e varrezave në Korthpule7. Qarret e varrezave të Shënkollit nëKryezi8. Qarri i Xhamisë së Kryeziut9. Ujëvara e Kryeziut48

10. Mrizi i Ndërlugjeve11. Mani i Zi12. Hurdha e Tisit13. Sofra e Lekës1. Syri i Sheganit2. Fortesa e Kelmendit3. Burimet e Koprishtit4. Syri i Gjonit5. Shpella e Krevenicës6. Morenat e Razmës7. Cirku i Livadhit të Bogës8. Burim i Vuklit9. Blini i Bzhetës10. Vidhat te pusi i Markajve11. Ahu i Gerçës (Mrizi i Gerçës)12. Carraca e Vrithit13. Tarraca e Greçës14. Shpella e Gjolajve15. Kanioni i Bashkimit Vermosh16. Mrizi (ahu) i Pleshtit (Boge)17. Vulfenia e Shtegut të Dhënve14. Karsti i Munellës15. Pisha e Dardhës16. Akacjet e Migjenit17. Pisha e ShejzësRrethi Malësia e Madhe18. Mullaret e Radit (Rapsh)19. Arra e Madhe20. Foljeta e Lohjes21. Çinari (Foljeta) e Ganjollit22. Shpella e Pucit23. Pusi i Xhek Markut24. Shpella e Njerëzve të Lagur25. Kanioni i Poicës26. Mullarët e Gurtë të Bajzës27. Pusi i Cilikokajve28. Kalaja e Shtegut të Dhënve29. Lugu akullnajor i Runicës30. Depozitimet fluvio-glaciale tëBogës31. Lugu akullnajor i Seferçës32. Gështenja e Reçit1. Kepi dhe Faleza e Rodonit2. Plazhi i Kallmit3. Çinari i Balliasit4. Plazhi i ShënpjetritPREFEKTURA E DURRËSITRrethi DurrësiRrethi Krujë5. Shkëmbi i Kavajës6. Rrapi i Rubjekës7. Pylli i Kolndrekajve – Ishëm1. Sarisalltëku dhe shpella2. Gryka e Vajës3. Gryka e Zezë4. Selvia e Fushëkrujës5. Rrapi i Buranit6. Masivi i pishës së Zezë Qafë Shtamë7. Kroi i Nënës Mbretëreshë8. Rrapi ose Çinari i Bretit9. Rrapi i Ballabanecit10. Rrapi i Taslloit11. Rrepet e Aramerasit - FushëKrujë49

Rrethi Tiranë1. Bokërrimat e Mustafa Koçajt2. Shpella e Shutresë3. Shpella e Zezë (Pëllumbasit)4. Shpella e Valit5. Tarraca detare e Dajtit6. Karsti i Malit me Gropa7. Gryka e Skoranës8. Gryka e Murdarit9. Shkalla e Tujanit10. Bokerimat e Mnerit11. Rrapi i Priskës12. Rrapi i Kranës – Dajt13. Rrapi i Ndroqit14. Arra e Babë Myslymit1. Lisi i Çezmës së Prokopisë2. Shpella e Kapinovës3. Shpella e Shahinovës4. Geshtenjat e Mimasit5. Lisi i Pashallisë6. Rrapi i LybeshësPREFEKTURA E TIRANËSPREFEKTURA E BERATITRrethi Berat1. Stera e Katofiqit2. Stera e Prosekut3. Shpella e Pirogoshit4. Sterra e Kakrukës5. Bokerimat e Tomorrices6. Lisi i Baba Fetahut7. Arra e Madhe e Zhepës8. Kanioni i Osumit9. Kanioni i Gradecit10. Cirqet akullnajore të Tomorrit11. Lisi i Osojës12. Trasgesioni i Paleogjenit të sipërmnë qafën e Devries13. Karsti i Qafës së Devries14. Burimi i Guakut15. Lisi i Munushtirit16. Sterra Uvlen (pusi i Ramies)Rrethi SkraparRrethi Kavajë1. Plazhi i Gjeneralit2. Faleza e Bardhorit3. Plazhi i Carrinës4. Fosilet detare të Thartorit5. Burimet sulfurore të Fliballies6. Shpellat karstike në gjips7. Karsti në gjipsin e Mengajve8. Burimet e kripura të Golemasit9. Dafina e Kalasë së Turrës10. Gurrët në Rrjesht11. Lisi i Cikalleshit7. Rrapi i Veleshnjës8. Rrapi i Burimit, Paftal9. Pylli i Kulajve, Velçan10. Rrapi i Zhitomit11. Ulliri i Drobonikut në Palikesh17. Stera e Bores18. Morenat e Ujanikut19. Vrima e Dragoit (Kuçedrës)20. Qafa e Kulmakut21. Plepat, Konak të Tomorricës -22. Rrapi i Verseshtës23. Ahishtja e Leshnjes24. Rrobulli i Kulmakes25. Pishat e Gurrit te Prere, Greve26. Rrapi i Verzhezhes27. Koshnica28. Bredhi i Kuçit29. Ahishtja e Symizes30. Ahishtja e Lirzes31. Arrat ne Novaj32. Dushkaja e Tendës së Qypit50

V E N D I MNr. 676, date 20.12.2002PËR SHPALLJEN ZONË E MBROJTUR TËMONUMENTEVE TË NATYRËS SHQIPTARENë mbështetje të nenit 100 të Kushtetutës dhe të neneve 4, 7 dhe 13 të ligjitnr.8906 datë 06.06.2002 “Për zonat e mbrojtura”, me propozimin e Ministrit tëMjedisit, Këshilli i MinistraveV e n d o s iShpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare, sipas lidhjesnr.1, që i bashkëlidhet këtij vendimi.Vendimi nr.100, datë 19.05.1981, “Për vënien nën mbrojtjen shtetërore të pasurivenatyrore të rralla”, shfuqizohet.Ngarkohet Ministria e Mjedisit, Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit, strukturate saj, Drejtoria e Përgjithshme e Pyjeve e Kullotave dhe Drejtoria e Peshkimit, si dheorganet e qeverisjes vendore, ku ndodhen këto monumente të natyrës, për zbatimine këtij vendimi.Fjalor i termave të “trashëgimisë kulturore”1. “Ansambël arkitekturor” është tërësia e një numri ndërtesash, të cilat i lidh njëkoncept i njëjtë krijues.2. “Ansambël historik” është bashkësia e vlerave urbanistiko-arkitektonike me vlerahistorike.3. “Ansambël muzeal” është bashkësia e vlerave urbanistiko-arkitektonike që mbrohetnga shteti.4. “Ansambël urban” është bashkësia e vlerave urbanistiko-arkitektonike me njëqendër qytetare, e cila mund të formohet prej një ose disa pjesëve të një zonebanimi.5. “Ansambël urbanistik, arkit ektonik, tradicional” është tërësia urbanistiko-arkitektonikee një qendre të banuar, e formuluar sipas kritereve kompozicionale të sëkaluarës.6. “Arkitekturë tradicionale” është arkitektura e së kaluarës me zbatim kohor relativishttë gjerë.7. “Dëmtim” është ndërhyrja në dëm të pasurisë kulturore, materiale ose jomateriale,që cenon funksionin ose pamjen origjinale të këtyre pasurive.8. “Folklor gojor” është teksti i krijimit popullor, i pashoqëruar me muzikë, i cililexohet ose tregohet.9. “Folklor instrumental” është krijimi muzikor popullor i interpretuar me veglamuzikore popullore.10. “Folklor koreografik” janë valle dhe krijime që kërcehen me ose pa shoqërimmuzikor.51

5211. “Folklor vokal” janë krijime muzikore të kënduara ose të interpretuara me tekstdhe muzikë.12. “Institucione shtetërore të specializuara” janë Instituti i Monumenteve të Kulturës,Instituti i Arkeologjisë, Instituti i Kulturës Popullore, Drejtoria e Përgjithshme eArkivave të Shtetit, Qendra Kombëtare e Inventarizimit të Pasurive Kulturore,Arkivi i Filmit dhe Qendra Kombëtare e Veprimtarive Folklorike Kulturore.13. “Inventarizim” është regjistrimi dhe identifikimi i objekteve të trashëgimisë kulturore.14. “Katalogim informatik” është regjistrimi i të dhënave, sipas kritereve të caktuarashkencore, për identifikimin dhe administrimin e shpejtë të pasurive kulturore.15. “Mbrojtje” është mënyra dhe forma e natyrës juridike ose jo të ruajtjes, mirëmbajtjes,rindërtimit, restaurimit ose konservimit të pasurisë së trashëgimisë kulturore.16. “Monument kulture” është objekti ose ndërtimi me vlera historiko-kulturore qëmbrohet nga shteti.17. “Objekt në mbrojtje paraprake” është pasuria kulturore, materiale, në pritje për t’ushpallur monument kulture nga organi përgjegjës.18. “Objekt nën vrojtim” është pasuria kulturore e pashpallur monument kulture, nëshqyrtim për t’u përfshirë në mbrojtje nga shteti.19. “Objekt unikal” është vepra arkitektonike me përdorim të zakonshëm ose mefunksione artistike a zbukuruese dhe që, deri në çastin e dhënë, është identifikuarsi e vetme në trashëgiminë kulturore e materiale.20. “Park arkeologjik” është hapësira me vlera mjedisore, në të cilën ruhen rrënojandërtimore, të zbuluara prej gërmimeve arkeologjike që mbrohen nga shteti.21. “Pasaporta e objektit” është kartela e identifikimit të një objekti të trashëgimisëkulturore, ku vendosen fotografia e objektit, filmimet, skicat, vendndodhja, përmasat,pesha, materiali, kodi kompjuterik, autori, vendi i ruajtjes, përshkrimidhe historiku.22. “Qendër arkeologjike” është hapësira ku ruhen mbi e nën tokë monumente dheobjekte me vlera arkeologjike.23. “Qendër historike” është ansambli qytetar ose fshatar me vlera historiko-kulturoreqë mbrohet nga shteti.24. “Qytet-muze” është qendra qytetare që mbrohet nga shteti për vlerat historikokulturore.25. “Restaurim” është vlerësimi i thelbit origjinal të monumenteve nëpërmjetndërhyrjeve për ndalimin e degradimeve të mëtejshme dhe nxjerrjes në pah tëvlerave të tyre.26. “Status i objektit” është gjendja juridike e një objekti.27. “Trashëgimi me vlera kombëtare” është pasuria kulturore, materiale oseshpirtërore me vlera historiko-kulturore për kombin.28. “Trashëgimi me vlera muzeale” është pasuria kulturore, materiale, e cila, për vlerate veta historiko-kulturore ose artistike, meriton të ruhet në muze të profileve

të ndryshme.29. “Trashëgimi me vlera të veçanta” është pasuria kulturore, materiale oseshpirtërore me vlera të spikatura.30. “Trashëgimi me vlera unikale” është pasuria kulturore, materiale ose shpirtërore evetme në llojin e vet.31. “Vlerë arkeologjike” janë monumente, vendbanime historike të llojeve të ndryshme,objekte ose pjesë veprash ndërtimore apo vendbanimesh, të dala prejgërmimeve arkeologjike, me vlera historiko-kulturore.32. “Vlerë etnologjike” janë vlera të kulturës, materiale ose shpirtërore, të cilat lidhenme tiparet thelbësore të një kombi.33. “Zeje tradicionale” është pjesa materiale dhe përvoja e përqendruar e mjeshtravetanë popullorë në shekuj.34. “Zonë arkeologjike” është sipërfaqja në të cilën gjenden monumente të zbuluaranga gërmimet arkeologjike ose është dëshmuar qenia e shtresave me përmbajtjearkeologjike.53