13.12.2012 Views

zogadi da araorganuli qimia

zogadi da araorganuli qimia

zogadi da araorganuli qimia

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

m. cincaZe, n. maisuraZe, g. manveliZe<br />

<strong>zogadi</strong> <strong>da</strong><br />

<strong>araorganuli</strong> <strong>qimia</strong><br />

`teqnikuri universiteti”@


saqarTvelos teqnikuri universiteti<br />

m. cincaZe, n. maisuraZe, g. manveliZe<br />

<strong>zogadi</strong> <strong>da</strong><br />

<strong>araorganuli</strong> <strong>qimia</strong><br />

Tbilisi<br />

2009<br />

<strong>da</strong>mtkicebulia stu-s<br />

sare<strong>da</strong>qcio-sagamomcemlo<br />

sabWos mier


obyfvlt,fht cf[tkv.qdfytkj ufsdfkbcobyt,ekbf evfqktcb<br />

ghjatcbek-ntmybrehb cofdkt,bc cneltynt,bcfsdbc\ xdtyb vbpfyb<br />

b'j vfhnbdfl vbudtojlt,byf vfssdbc pjuflb lf fhfjhufyekb mbvbbc<br />

.bhbsflb cfrbs[t,b\<br />

pjuflb mbvbbc yfobkib ufy[bkekbf mbvbbc .bhbsflb wyt,t,b lf<br />

rfyjyt,b= sfyfvtlhjdt it[tlekt,f fnjvbc lf vjktrekbc fqyfuj,fpt=<br />

mbvbehb htfmwbt,bc vbvlbyfhtj,bc rfyjypjvbtht,f= [cyfht,b\<br />

fhfjhufyek yfobkib vjwtvekbf gthbjlekb cbcntvbc .bhbsflb<br />

s, p lf d tktvtynt,bc vbqt,f= mbvbehb sdbct,t,b lf ufvj'tyt,f\<br />

cf[tkv.qdfytkjc lfhsekb fmdc cfuyj,hbdb cfhxtdb\<br />

htwtyptynb mbv\ vtw\ ljmnjhb b\ ifsbhbidbkb<br />

© sagamomcemlo saxli ,,teqnikuri universiteti’’, 2009<br />

ISBN 978-9941-14-310-6<br />

http://www.gtu.ge/publishinghouse/<br />

yvela ufleba <strong>da</strong>culia. am wignis arc erTi nawili (iqneba es teqsti, foto,<br />

ilustracia Tu sxva) aranairi formiT <strong>da</strong> saSualebiT (iqneba es eleqtronuli Tu<br />

meqanikuri), ar SeiZleba gamoyenebul iqnas gamomcemlis werilobiTi nebarTvis<br />

gareSe.<br />

saavtoro uflebebis <strong>da</strong>rRveva isjeba kanoniT.


SFDB 1\<br />

MBVBBC >BHBSFLB WYT


mbvbehb tktvtynb<br />

fnjvsf 'jdtk ufhrdtek cf[tc mbvbehb tktvtynb tojlt,f\<br />

fnjvbc .bhbsfl mbvbeh vf[fcbfst,tkc ofhvjflutyc fnjv,bhsdbc<br />

lflt,bsb ve[nb= hjvtkbw hbw[j,hbdfl njkbf tktvtynbc<br />

hbuj,hbdb yjvhbcf gthbjlek cbcntvfib= fvbnjv sfyfvtlhjdt<br />

ufyvfhnt,bs= mbvbehb tktvtynb tc fhbc fnjvsf thsj,kbj,f<br />

fnjv,bhsdbc thsyfbhb lflt,bsb ve[nbs\ vfufkbsfl= 'dtkf<br />

tktvtynb= hjvkbc fnjv,bhsdibw 11 ghjnjybf fhbc yfnhbevb<br />

(Na)+ 8 ghjnjybc itvwdtkb fnjvb ;fyu,flbf (O) lf f\i\<br />

lqtbcfsdbc wyj,bkbf 116 tktvtynb\<br />

fkjnhjgbf<br />

tktvtynb sfdbceafk vlujvfhtj,fib ofhvjflutyc vfhnbd<br />

ybdsbtht,fc\ thscf lf bvfdt tktvtync ite.kbf vjudwtc hfvltybvt<br />

vfhnbdb ybdsbtht,f\ tktvtynbc sdbct,fc= ,eyt,fib bfhct,jc<br />

hfvltybvt vfhnbdb ybdsbtht,bc cf[bs= fkjnhjgbf tojlt,f\<br />

bub ufvjodtekbf jhb vbptpbs| 1) vjktrekfib fnjvsf hbw[dbc<br />

hfjltyj,bs\ vfufkbsfl= ;fyu,flb (O 2 ) lf jpjyb (O 3 )+ 2) rhbcnfkehb<br />

vtchbc c[dflfc[dfj,bs\ vfufkbsfl= fkvfcb= uhfabnb lf<br />

rfh,byb= hjvkt,bw tktvtyn yf[ibh,flbc (C) vbth ofhvjmvybkb<br />

vfhnbdb ybdsbtht,t,bf\<br />

'dtkf tktvtync lf= itcf,fvbcfl= vfhnbd ybdsbtht,t,cfw 'jaty<br />

kbsjyt,fl lf fhfkbsjyt,fl\ kbsjyt,b= xdtekt,hbd gbhj-<br />

,t,ib= rhbcnfkehb vtchbc vmjyt v'fhb ybdsbtht,t,bf (ufhlf<br />

dthw[kbco'kbcf _ Hg)= [jkj fhfkbsjyt,b ud[dlt,f cfvbdt fuhtufnek<br />

vlujvfhtj,fib\ vfufkbsfl= fpjnb (N 2 ) _ fbhflbf= ajcajhb<br />

(P) _ v'fhb= ,hjvb (Br 2 ) _ s[tdflb\<br />

kbsjyt,c f[fcbfst,c ,pbydfht,f= ztlflj,f= ufzbvdbcf lf ufukbydbc<br />

rfhub eyfhb\ cbs,j- lf tktmnhjufvnfhj,f+ fhfkbsj-<br />

yt,b vjrkt,ekbf 'dtkf ptvjfqybiyek sdbct,fc\ ufvjyfrkbcbf<br />

uhfabnb (rfhufl fnfht,c tktmnhjltyc) lf bjlb (rhbcnfkehbf)\<br />

yfhtdt,b lf mbvbehb yfthst,b<br />

yfhtdb tojlt,f jhb fy vtnb ybdsbtht,bc ithtdbs vbqt,ek<br />

thsj,kbj,fc= hjvtkibw itvfdfk rjvgjytynt,c ityfhxeyt,ekb<br />

fmdc sfdbcb abpbrehb lf mbvbehb sdbct,t,b\ yfhtdbc itlutybkj,f<br />

itb.kt,f yt,bcvbthfl dwdfkjs\ yfhtdbc lf'jaf itvflutytk rjvgjytynfl<br />

itb.kt,f vfhnbdb abpbrehb vtsjlt,bs\ yfhtdbc vjvpflt,bcfc<br />

fh [lt,f cbs,jc ufvj'jaf fy isfysmvf\ yfhtdt,b jhudfhbf|<br />

thsudfhjdfyb lf fhfthsudfhjdfyb\<br />

thsudfhjdfyb tojlt,f yfhtdc= hjvtkibw vbrhjcrjgbsfw rb<br />

ite.kt,tkbf yfhtdbc itvflutytkb ybdsbtht,t,bc lfyf[df\ thsudfhjdfybf=<br />

vfufkbsfl= cgbhnbc o'fk[cyfhb= ]fthb lf c[df\<br />

fhfthsudfhjdfyb tojlt,f yfhtdc= hjvtkibw sdfkbs fy vbrhjcrjgbs<br />

itcf.kt,tkbf yfhtdbc itvflutytkb ybdsbtht,t,bc lfyf[df\<br />

fhfthsudfhjdfybf hrbybc a[dybkbcf lf [bc yf[th[bc= wfhwbcf<br />

lf ceahbc vfhbkbc= ptsbcf lf o'kbc yfhtdb lf c[df\<br />

yfthsb tojlt,f jhb fy vtnb ybdsbtht,bc mbvbehb ehsbthsmvtlt,bc<br />

itltufl vbqt,ek sdbcj,hbdfl f[fk thsj,kbj,fc=<br />

hjvtkibw itvfdfk ybdsbtht,t,c lfrfhuekb fmdc gbhdfyltkb<br />

sdbct,t,b\ yfthsbc ofhvjmvybcfc vbbqt,f sdbcj,hbdfl f[fkb ybdsbtht,f\<br />

yfthsbc ofhvjmvybcfc ybdsbtht,t,b ufhrdtekb ojybsb<br />

sfyfafhlj,t,bs ethslt,f thsvfytsc\<br />

mbvbehb yfthsbc lf'jaf cfo'bc ybdsbtht,t,fl vfhnbdb abpbrehb<br />

vtsjlt,bs fh itb.kt,f\<br />

yfthsbc ofhvjmvybcfc cbs,j ufvjb'jaf fy isfbysmvt,f\<br />

4 5


afhlj,bsb fnjvehb lf vjktrekehb vfcf<br />

vjktrekt,bcf lf fnjvt,bcfsdbc lfvf[fcbfst,tkbf pjvf lf<br />

vfcf\ fnjvsf vfct,bc f,cjkenehb vybidytkj,t,b .fkbfy vwbht<br />

cblbltt,bf= vfuhfv rdktdbc sfyfvtlhjdt vtsjlt,b vfsb lblb cbpecnbs<br />

ufycfpqdhbc cfiefkt,fc b.ktdf\ o'fk,flbc fnjvbc vfcf<br />

njkbf 1=674 \ 10 _27 ru+ yf[ibh,flbcf _ 1=993 \ 10 _26 ru\ fctsb hbw[dt,bs<br />

cfhut,kj,f vje[th[t,tkbf= fvbnjv itvjqt,ekbf afhlj,bsb<br />

fnjvehb vfcbc wyt,f (A r )\ tktvtynbc afhlj,bsb fnjvehb vfcf<br />

bpjvt,f yf[ibh,flthstekt,ib lf udbxdtyt,c= se hfvlty/th<br />

vtnbf tktvtynbc fnjvbc vfcf yf[ibh,flbc C 12 bpjnjgbc fnjvbc<br />

vfcbc 1$12 yfobkpt\ vfc ufypjvbkt,f fhf fmdc\<br />

vfufkbsfl=<br />

�26<br />

2,<br />

667 �10<br />

Ar ( O)<br />

� � �26<br />

1/<br />

12 �1,<br />

993 �10<br />

15,<br />

999<br />

afhlj,bsb fnjvehb vfcbc ufvjsdkbcfc v[tldtkj,fib eylf<br />

vbdbqjs fvf se bv tktvtynbc bpjnjgehb itlutybkj,f lf ufvjdsdfkjs<br />

cfiefkj afhlj,bsb fnjvehb vfcf\ tktvtynsf afhlj,bsb<br />

fnjvehb vfcbc vybidytkj,t,b vj'dfybkbf vtyltkttdbc<br />

gthbjlek cbcntvfib\ fnjveh vfcfcsfy f[kjvlujv vstk hbw[dc<br />

vfcehb hbw[db tojlt,f\ bub udbxdtyt,c tktvtynbc fnjvuekib<br />

ghjnjyt,bcf lf ytbnhjyt,bc /fvc\<br />

afhlj,bsb vjktrekehb vfcf (M r ) udbxdtyt,c= hfvlty/th<br />

fqtvfnt,f fvf se bv vjktrekbc vfcf yf[ibh,flbc fnjvbc vfcbc<br />

1$12 yfobkc\ bub ufvjbsdkt,f vjktrekfib itvfdfkb 'dtkf fnjvbc<br />

afhlj,bsb fnjvehb vfct,bc /fvbs\<br />

M r (H 2 O) = 2 . A r (H) + A r (O) = 2 . 1 + 16 = 18<br />

vjkb _ ybdsbtht,bc hfjltyj,bc thstekb<br />

thsteksf cfthsfijhbcj cbcntvfib (SI) ybdsbtht,bc hfjltyj,bc<br />

thstekfl vbqt,ekbf vjkb\<br />

vjkb fhbc ybdsbtht,bc hfjltyj,f= hjvtkbw itbwfdc bvlty<br />

cnhemnehek thstekc (vjktrekf= fnjvb= bjyb= tktmnhjyb<br />

lf c[d\)= hfvlty fnjvcfw itbwfdc C 12 yf[ibh,flbc bpjnjgbc 0=012 ru\<br />

wyj,bkbf= hjv 'dtkf ybdsbtht,bc thsb vjkb itbwfdc vjktrekt,bc<br />

thscf lf bvfdt hbw[dc= rth.jl= 6=02 \ 10 23 (fdjuflhjc hbw[db)\<br />

ybdsbtht,bc vfcfc= fqt,ekc thsb vjkbc hfjltyj,bs=<br />

tojlt,f vjkehb vfcf\<br />

dfktynj,f<br />

mbvbehb ajhvekbc cojhfl lfothbcsdbc fewbkt,tkbf tktvtynsf<br />

dfktynj,bc fy ;fyudbc [fhbc[bc wjlyf\<br />

dfktynj,f tojlt,f vjwtvekb tktvtynbc fnjvsf eyfhc=<br />

vbbthsjc fy xffyfwdkjc c[df tktvtynbc fnjvsf ufycfpqdhekb<br />

hbw[db\<br />

dfktynj,bc thstekfl vbqt,ekbf o'fk,flbc fnjvbc dfktynj,f\<br />

hflufyfw o'fk,flbc ths fnjvc fhf fmdc eyfhb= itbthsjc<br />

c[df tktvtynbc ths fnjvpt vtnb\ fmtlfy ufvjvlbyfhtj,c= hjv<br />

se hjvtkbvt tktvtynbc thsb fnjvb bthst,c o'fk,flbc 1 fnjvc=<br />

vfiby tc tktvtynb bsdkt,f thsdfktynbfyfl+ se bthst,c o'fk-<br />

,flbc 2 fnjvc _ jhdfktynbfyfl+ se bthst,c cfvc _ cfvdfktynbfyfl<br />

lf f\i\ vfu\= HCl-ib mkjhb thsdfktynbfybf= H 2 S-ib ujubhlb<br />

jhdfktynbfyb= NH 3 -ib fpjnb cfvdfktynbfyb= H 2 O-ib lf<br />

'dtkf ;fyu,flyfthsib ;fyu,flb jhdfktynbfybf lf vbcb lf[vfht,bs<br />

itb.kt,f ufydcfpqdhjs c[df tktvtynbc dfktynj,f\<br />

fhct,j,c velvbddfktynbfyb lf wdfkt,fldfktynbfyb tktvtynt,b\<br />

velvbddfktynbfybf= vfufkbsfl= H= Li= Na= K (dfktynj,f<br />

6 7


'jdtksdbc thsbc njkbf)= Ca= Ba= Mg (dfktynj,f 'jdtksdbc jhbc<br />

njkbf)= Al (dfktynj,f cfvbc njkbf)\ wdfkt,fldfktynbfybf=<br />

vfufkbsfl= yf[ibh,flb _ C (dfktynj,f itb.kt,f b'jc 2 lf 4)=<br />

ujubhlb _ S (dfktynj,f itb.kt,f b'jc 2= 4 fy 6)\<br />

fv;fvfl dfktynj,bc wyt,f vtnfl ufafhsjdlf\ dfktynj,fc<br />

erfdibht,ty vjktrekfib fnjvt,c ijhbc mbvbehb ,vbc ,eyt,fc\<br />

fvbnjv vfc ufycfpqdhfdty hjujhw hbw[dc tktmnhjyekb o'dbkbcf<br />

(,vfsf hbw[dbc)= hjvkbsfw vjwtvekb fnjvb itthst,ekbf<br />

c[df fnjvsfy\<br />

ybdsbtht,bc vfcbc velvbdj,bc rfyjyb<br />

tc rfyjyb fqvjxtybk bmyf 1748-1756 o\ kjvjyjcjdbc= [jkj<br />

1789 otkc kfdefpbtc vbth thsvfytsbcfufy lfvjerblt,kfl\ tc<br />

rfyjyb fv;fvfl itvltuyfbhfl ajhvekbhlt,f| mbvbeh htfmwbfib<br />

itcek ybdsbtht,fsf vfcf 'jdtksdbc njkbf htfmwbbc itltufl<br />

vbqt,ekb ybdsbtht,t,bc vfcbcf\<br />

fnjveh-vjktrekehb vj.qdht,bc sdfkcfphbcbs= ybdsbtht,bc<br />

vfcbc velvbdj,bc rfyjybc fhcb vlujvfhtj,c bvfib= hjv<br />

mbvbehb htfmwbt,bc lhjc fnjvt,b fh mht,f lf fh ofhvjbmvyt,f<br />

fhfahbcfufy= fhfvtl htfmwbfvlt lf htfmwbbc itvltu vfsb hfjltyj,f<br />

hxt,f ewdktkb\ hfvltyflfw fnjvt,c fmdc velvbdb vfcf<br />

lf vfsb hfjltyj,f htfmwbbc itltufl fh bwdkt,f= ybdsbtht,bc<br />

vfcf htfmwbfvlt lf htfmwbbc itvltu hxt,f velvbdb\<br />

vfcbc velvbdj,bc rfyjysfy vzblhj rfdibhibf tythubbc velvbdj,bc<br />

rfyjyb\ vfnthbbc sdbct,ff vj.hfj,f= hjvkbc hfjltyj,hbd<br />

cfpjvc ofhvjflutyc tythubf\ h\ vtbthvf lffvnrbwf<br />

vfnthbbc vj.hfj,bc c[dflfc[df ajhvbc trdbdfktynehj,f lf<br />

xfvjf'fkb,f rfyjyb= hjvtkbw wyj,bkbf tythubbc ufhlfmvybcf lf<br />

velvbdj,bc rfyjybc cf[tkojlt,bs\ bub vlujvfhtj,c itvltuib|<br />

tythubf fh ofhvjbmvyt,f fhfahbcfufy lf fhw erdfkjl mht,f=<br />

fhfvtl uflflbc thsb ajhvblfy vtjhtib\<br />

fvudfhfl= ybdsbtht,bc vfcbc velvbdj,bc rfyjyb lf tythubbc<br />

velvbdj,bc rfyjyb _ tc fhbc ,eyt,bc thsbfyb rfyjybc jhb v[fht<br />

_ vfnthbbcf lf vbcb vj.hfj,bc vfhflbcj,f\<br />

itlutybkj,bc velvbdj,bc rfyjyb<br />

itlutybkj,bc velvbdj,bc rfyjyb fqvjxtybkbf ahfyub vtwybthbc<br />

ghecnbc vbth lf itvltuyfbhfl ajhvekbhlt,f| 'jdtk<br />

mbvbehfl ceasf ybdsbtht,fc= lfvjerblt,kfl vbcb vbqt,bc<br />

[th[t,bcf= fmdc velvbdb sdbct,bsb lf hfjltyj,bsb itlutybkj,f\<br />

vfufkbsfl= hf upbsfw fh eylf vbdbqjs o'fkb= vbcb itlutybkj,f<br />

velvbdbf\ bub itlut,f o'fk,flbcf lf ;fyu,flbcfufy (sdbcj,hbdb<br />

itlutybkj,f) fvfcsfy= vfcbc vb[tldbs o'fkib o'fk,flb itlbc<br />

11=19 %= ;fy,flb rb 88=81 %\<br />

mbvbbc itvlujvvf ufydbsfht,fv udbxdtyf= hjv fhct,j,c hjujhw<br />

velvbdb= fctdt wdfkt,flb itlutybkj,bc vmjyt yfthst,b\<br />

velvbdb itlutybkj,bc vmjyt yfthst,c tojlt,f lfknjyblt,b=<br />

[jkj wdkflb itlutybkj,bc vmjyt yfthst,c _ ,thnjkblt,b\<br />

trdbdfktynb lf trdbdfktynsf rfyjyb<br />

tktvtynbc mbvbehb trdbdfktynb tojlt,f vbc bcts ojybs<br />

hfjltyj,fc= hjvtkbw ethslt,f fy mbvbeh htfmwbt,ib xftyfwdkt,f<br />

1 ojybs yfobk o'fk,flc fy 8 ojybs yfobk ;fyu,flc\<br />

trdbdfktynehb vfcf fhbc ybdsbtht,bc 1 trdbdfktynbc vfcf<br />

(ufypjvbkt,f u$vjkb)\ vjwtvek yfthsib tktvtynbc trdbdfktynehb<br />

vfcf njkbf tktvtynbc fnjvehb vfcbc (A) afhlj,bcf vbc<br />

dfktynj,fcsfy (v)\<br />

8 9


A<br />

Э =<br />

v<br />

trdbdfktynbc wyt,fc fmdc lblb vybidytkj,f= hfvltyflfw vbcb<br />

cfiefkt,bs ajhvekbhlt,f mbvbbc ths-thsb .bhbsflb rfyjyb<br />

_ trdbdfktynt,bc rfyjyb| mbvbehb tktvtynt,b thsvfytsc ethslt,f<br />

vrfwhfl ufycfpqdhekb ojybsb hfjltyj,t,bs= fye trdbdfktynehb<br />

hfjltyj,bs= fye vjhtfubht ybdsbtht,fsf vfct,b bct<br />

ittafhlt,f thsvfytsc= hjujhw vfsb trdbdfktynt,b _<br />

m : m = Э : Э 1 2 1 2<br />

v;fdfc trdbdfktynehb vfcf njkbf v;fdfc vjktrekehb vfcbc<br />

itafhlt,bc vbc ae.bfyj,fpt\ vfufkbsfl=<br />

Э (H 2 SO 4 ) =<br />

M 2 4 �<br />

( H SO ) 98<br />

�<br />

2 2<br />

M(<br />

HCl)<br />

36,<br />

5<br />

Э (HCl) = � � 36,<br />

5<br />

1 1<br />

ae.bc trdbdfktynehb vfcf njkbf ae.bc vjktrekehb vfcbc<br />

itafhlt,bc vbc vjktrekfib itvfdfk OH /ueat,bc hbw[dpt=<br />

fye= hfw bubdtf= kbsjybc ;fyudbs [fhbc[pt\ vfufkbsfl=<br />

40<br />

Э (NaOH) = � 40<br />

1<br />

74<br />

Э (Ca(OH) ) = � 37<br />

2 2<br />

vfhbkbc trdbdfktynb njkbf vfhbkbc vjktrekehb vfcbc<br />

itafhlt,bc kbsjysf fnjvt,bc hbw[dbcf lf dfktynj,bc yfvhfdkpt\<br />

vfufkbsfl=<br />

57, 5<br />

Э (NaCl) = � 57,<br />

5<br />

1�1<br />

142<br />

Э (Na SO ) = � 71<br />

2 4 1�<br />

2<br />

49<br />

fdjuflhjc rfyjyb<br />

fbht,c ijhbc vbvlbyfht htfmwbt,bc itcofdkbcfc utb-kecfrvf<br />

fqvjfxbyf vjwekj,fsf sfyfafhlj,bc rfyjyb= hjvkbc sfyf[vfl<br />

_ htfmwbfib vjyfobkt fbht,bc vjwekj,t,b bct ittafhlt,f<br />

thsvfytsc lf htfmwbbc itltufl vbqt,ek fbhfl ybdsbtht,fsf<br />

vjwekj,t,c= hjujhw vfhnbdb vstkb hbw[dt,b\<br />

fv rfyjybc fcf[cytkfl bnfkbtkvf vtwybthvf fdjuflhjv 1811<br />

otkc ufvjsmdf ]bgjstpf= hjvtkbw itvltuib lflfcnehlf wlbc<br />

vjyfwtvt,bs= [jkj rfyjyc fdjuflhjc rfyjyb tojlf| c[dflfc[df<br />

fbht,bc njkb vjwekj,t,b thsyfbh abpbreh gbhj,t,ib vjktrekt,bc<br />

njk hbw[dc itbwfdc\<br />

hfvltyflfw yt,bcvbthb ybdsbtht,bc 1 vjkb itbwfdc vjktrekt,bc<br />

lf fnjvt,bc thscf lf bvfdt hbw[dc= rth.jl= N = 6=02 \ 10 23<br />

(fdjuflhjc hbw[db)= fvbnjv fbht,bc 1 vjkbc vbth lfrfdt,ekb<br />

vjwekj,t,b (v) thsyfbh abpbreh gbhj,t,ib njkbf lf yjhvfkehb<br />

gbhj,t,bc lhjc (P 0 = 760 vv dthw[kbco'kbc cdtnbc 1 fnv =<br />

= 101=325 rgf lf t = 0 0 C, T 0 = 273,160 K) njkbf 22=4 kbnhbcf=<br />

hjvtkcfw vjkeh vjwekj,fc eojlt,ty\<br />

fdjuflhjc rfyjyblfy ufvjvlbyfhtj,c fuhtsdt= hjv thsyfbhb<br />

vjwekj,bc vmjyt c[dflfc[df fbhbc vfct,b bct ittafhlt,f thsvfytsc=<br />

hjujhw vfsb vjktrekehb vfct,b\<br />

m 1 : m 2 = M 1 : M 2<br />

ufycfpqdhekb vjwekj,bc thsb fbhbc vfcbc itafhlt,fc<br />

bvfdt vjwekj,bc vtjht fbhbc vfcfcsfy (fqt,ekbf bvfdt gbhj,t,ib)<br />

tojlt,f gbhdtkb fbhbc cbvrdhbdt vtjhbc vbvfhs (fqbybiyt,f<br />

D fcjsb)\ fvbnjv=<br />

10 11<br />

M<br />

M<br />

1<br />

2<br />

D � cfblfyfw M = M . D<br />

1 2<br />

fmtlfy ufvjvlbyfhtj,c= hjv fbhbc vjktrekehb vfcf elhbc<br />

vbc cbvrdhbdtc vtjht fbhbc vbvfhs= ufvhfdkt,ekc fvfdt fbhbc<br />

vjktrekeh vfcfpt\


xdtekt,hbd fbhbc cbvrdhbdtc ufycfpqdhfdty 'dtkfpt vce,emb<br />

fbhbc _ o'fk,flbc vbvfhs\ o'fk,flbc vjktrekf itlut,f jhb<br />

fnjvbcfufy= fvbnjv vbcb vjktrekehb vfcf njkbf 2 \ 1=00797=<br />

=2=01595 u$vjkb (lfvhudfkt,ekfl elhbc 2-c)\ t\b\ cf,jkjjl<br />

vbdbqt,s= hjv M = 2D H2 +<br />

vfifcflfvt= fbhflb ybdsbtht,bc vjktrekehb vfcf elhbc vbc<br />

ufjhrtwt,ek cbvrdhbdtc o'fl,flbc vbvfhs\<br />

abpbrehb lf mbvbehb vjdktyt,b<br />

'jdtkudfh wdkbkt,fc= hfw xdtyc ufhtvjvwdtk cfv'fhjib<br />

[lt,f= vjdktyf tojlt,f\ ybdsbtht,bc wdkbkt,fcsfy lfrfdibht-<br />

,ekb vjdktyt,b itb.kt,f lfd'js jh /ueafl| abpbreh lf mbvbeh<br />

vjdktyt,fl\<br />

vjdktyfc= hjvkbc lhjcfw bwdkt,f ybdsbtht,bc ajhvf fy<br />

fuhtufnekb vlujvfhtj,f= [jkj itlutybkj,f fh bwdkt,f= t\b\<br />

f[fkb ybdsbtht,f fh ofhvjbmvyt,f= abpbrehb vjdktyf tojlt,f\<br />

vfufkbsfl= o'kbc uf'bydf= 'byekbc lyj,f= o'kbc fjhsmkt,f=<br />

jhsmkbc rjyltycfwbf= ufdfhdfht,ekb vbybc vjqeydf _ abpbrehb<br />

vjdktyt,bf\<br />

vjdktyfc= hjvkbc lhjcfw bwdkt,f ybdsbtht,bc itlutybkj,f=<br />

t\b\ f[fkb ybdsbtht,f ofhvjbmvyt,f= mbvbehb vjdktyf<br />

tojlt,f\ vfufkbsfl= yf[ibhbc odf= hrbybc lf;fyudf _ mbvbehb<br />

vjdktyt,bf\ mbvbeh vjdktyt,c c[dfyfbhfl mbvbeh htfmwbt,c<br />

eojlt,ty\<br />

mbvbehb htfmwbbc .bhbsflb nbgt,b<br />

mbvbehb htfmwbt,b itb.kt,f c[dflfc[df ybiybs lfdf/ueajs\<br />

se htfmwbfsf rkfcbabrfwbfc cfae.dkfl lfdelt,s fqt,ek<br />

lf vbqt,ek ybdsbtht,fsf hbw[dbc wdkbkt,fc= vfiby vbdbqt,s<br />

htfmwbt,bc js[ nbgc| itthst,bc= lfikbc= xfyfwdkt,bcf lf<br />

vbvjwdkbc htfmwbt,c\<br />

itthst,bc htfmwbf tojlt,f bcts htfmwbfc= hjvkbc vbvlbyfhtj,bcfc<br />

jhb fy vtnb ybdsbtht,bcfufy vbbqt,f thsb f[fkb ybdsbtht,f\<br />

itthst,bc htfmwbff vfufkbsfl o'kbc ofhvjmvyf o'fk,flbcf<br />

lf ;fyu,flbcfufy|<br />

2H 2 + O 2 � 2H 2 O<br />

fvjybevbc mkjhblbc ofhvjmvyf fvbfrbcf lf mkjho'fk,flbcfufy|<br />

NH 3 + HCl � NH 4 Cl<br />

lfikbc htfmwbf tojlt,f bcts htfmwbfc= hjvkbc vbvlbyfhtj,bcfc<br />

thsb ybdsbtht,bcfufy vbbqt,f hfvltybvt f[fkb ybdsbtht,f\<br />

vfu rbhmdbc lfikbs vbbqt,f jhb f[fkb ybdsbtht,f xfevmhfkb<br />

rbhb lf yf[ibh,flbc lbjmcblb|<br />

CaCO 3 � CaO + CO 2<br />

dthw[kbco'kbc jmcblb uf[eht,bs lfbikt,f= hbc itltuflfw<br />

vbbqt,f dthw[kbco'fkb lf ;fyu,flb|<br />

2HgO � 2Hg + O 2<br />

cgbkty.bc ae.trfh,jyfnbc= fye vbythfk vfkfmbnbc lfikbs<br />

vbbqt,f cfvb f[fkb ybdsbtht,f _ fgbkty.bc jmcblb= yf[ibh,flbc<br />

lbjmcblb lf o'fkb|<br />

Cu 2 (OH) 2 CO 3 � 2CuO + CO 2 + H 2 O<br />

xfyfwdkt,bc htfmwbf tojlt,f htfmwbfc vfhnbd lf hsek ybdsbtht,fc<br />

ijhbc= hjvkbc lhjcfw vfhnbdb ybdsbtht,bc fnjvt,b<br />

xffyfwdkt,c hsekb ybdsbtht,bc itvflutytk ths-thsb tktvtynbc<br />

fnjvt,c\ vfufkbsfl=<br />

12 13


Fe + CuSO 4 � FeSO 4 + Cu<br />

fv htfmwbfib hrbybc fnjvt,b xftyfwdkt,f cgbkty.bc fnjvt,c=<br />

fye f.tdt,c vfc cgbkty.bc cekafnbc [cyfhblfy\<br />

Zn + H 2 SO 4 � ZnSO 4 + H 2<br />

ufypfdt,ek ujubhlv;fdfcsfy ehsbthsmvtlt,bcfc sesbbc<br />

fnjvt,bs xfbyfwdkt,f o'fk,flbc fnjvt,b\<br />

vbvjwdkbc htfmwbf tojlt,f jh hsek ybdsbtht,fc ijhbc<br />

vbvlbyfht htfmwbfc= hjvkbc lhjcfw hsekb ybdsbtht,bc itvflutytkb<br />

fnjvt,b fy fnjvsf /ueat,b vbvjbwdkt,f\ vfufkbsfl=<br />

AgNO 3 + NaCl � AgCl � + NaNO 3<br />

CuSO 4 + 2NaOH � Cu(OH) 2� + Na 2 SO 4<br />

mbvbehb htfmwbt,bc vbvlbyfhtj,bc lhjc ufvj'jabkb fy<br />

isfysmvekb cbs,jc vb[tldbs= htfmwbt,c 'jaty tupjsthvek lf<br />

tyljsthvek htfmwbt,fl\<br />

tupjsthvekbf htfmwbf= hjvtkbw cbs,jc ufvj'jabs vbvlbyfhtj,c\<br />

vfufkbsfl= yf[ibhbc odf tupjsthvekb ghjwtcbf\<br />

C + O � CO + Q, cflfw Q htfmwbbc cbs,jc ufvjcf[fdc\<br />

2 2<br />

tyljsthvekbf htfmwbf= hjvtkbw vbvlbyfhtj,c cbs,jc isfysmvbs\<br />

vfufkbsfl= fpjnblfy lf ;fyu,flblfy fpjnbc (II) jmcblbc<br />

ofhvjmvyf vbvlbyfhtj,c cbs,jc isfysmvbs|<br />

N + O � 2NO _ Q<br />

2 2<br />

mbvbehb htfmwbt,b vbvlbyfhtj,bc vbvfhsekt,bc vb[tldbs<br />

b'jaf itmwtdfl lf itemwtdfl htfmwbt,fl\<br />

htfmwbt,b= hjvkt,bw vbvlbyfhtj,c v[jkjl thsb vbvfhsekt,bs<br />

lf vsfdhlt,f vjhtfubht ufvjcfdfkb ybdsbtht,t,bc vskbfyb<br />

ufhlfmvybs cf,jkjj ghjlemnfl= tojlt,f itemwtdflb htfmwbt,b\<br />

vfufkbsfl= rfkbevbc ybnhfnb uf[eht,bs bikt,f|<br />

2KNO � 2KNO + O 3 2 2<br />

htfmwbf ito'lt,f vfiby= hjltcfw KNO vskbfyfl ufhlfbmv-<br />

3<br />

yt,f rfkbevbc ybnhbnfl lf ;fyu,flfl\<br />

htfmwbt,b ,jkjvlt vblbc bv itvs[dtdfib= hjltcfw htfmwbbc<br />

itltufl ths-thsb ghjlemnb ufvjb'jaf fbhbc= yfktmbc fy yfrkt,lbcjwbht,ekb<br />

ybdsbtht,bc cf[bs\ vfufkbsfl=<br />

CaCO 3 + 2HCl � CaCl 2 + H 2 O + CO 2 �<br />

BaCl 2 + K 2 SO 4 � BaSO 4� + 2KCl<br />

2NaOH + H 2 SO 4 � Na 2 SO 4 + 2H 2 O<br />

itmwtdflbf htfmwbt,b hjvkt,bw thslhjekfl jhb ehsbthscfobyffqvltuj<br />

vbvfhsekt,bs vbvlbyfhtj,c\ itmwtdflb htfmwbt,b<br />

,jkjvlt fh vblbc lf vsfdhlt,f mbvbehb ojyfcojhj,bc<br />

lfv'fht,bs\ vfufkbsfl= fvbfrbc cbystpb itmwtdflb htfmwbff|<br />

N 2 + 3H 2 � 2NH 3<br />

vjhtfubht ybdsbtht,fsf itlutybkj,fib v'jab fnjvt,bc<br />

;fyudbsb [fhbc[bc wdkbkt,bc vb[tldbs htfmwt,c 'jaty|<br />

1) fnjvsf ;fyudbsb [fhbc[bc itewdktkfl vbvlbyfht htfmwbt,fl\<br />

vfufkbsfl=<br />

CaCO 3 � CaO + CO 2 lf<br />

2) ;fyudbsb [fhbc[bc wdkbkt,bs vbvlbyfht htfmwbt,fl= fye<br />

;fyudf-fqlutybc htfmwbt,fl\ vfufkbsfl=<br />

Al0 +3 _2 +3 _2 0<br />

+ Fe O3 � Al2 O3 + Fe 2<br />

14 15


SFDB ^^\<br />

L\B\ VTYLTKTTDBC GTHBJLEKJ


yfobkib+ nbgehb fhfkbsjyt,b rb rblehf /ueat,ib= vfh/dybd+ ief<br />

/ueat,ib vjsfdct,ekbf ufhlfvfdfkb nbgbc tktvtynt,b\<br />

'jdtkb gthbjlb bo't,f nbgehb kbsjybs\ vjvltdyj tktvtynt,ib<br />

kbsjyehb sdbct,t,b cecnlt,f lf .kbthlt,f fhfkbsjyehb<br />

sdbct,t,b\ rfyjypjvbthfl bwdkt,f fv gthbjlt,ib tktvtynsf<br />

yfthst,bc sdbct,t,bw= rth.jl= ae.bc sdbct,t,blfy fvajnthek<br />

lf fmtlfy v;fdeh sdbct,t,pt uflfcdkbs\<br />

tktvtynsf sdbct,t,b bwdkt,f fuhtsdt vtjht vbvfhsekt,bs|<br />

dthnbrfkehfl sbsjtekb mdt/ueabc afhukt,ib\ mdt/ueat,ib<br />

tktvtynsf fnjvehb vfcbc phlbc gfhfktkehfl ptdblfy mdtdbs<br />

.kbthlt,f kbsjyehb sdbct,t,b lf cecnlt,f fhfkbsjyehb sdbct,t,b\<br />

vfufkbsfl= ^ /ueabc vsfdfh mdt/ueaib kbsjyehb sdbct,t,b<br />

'dtkfpt eahj .kbthfl fmdc ufvj[fnekb ahfywbevc (Fr)=<br />

'dtkfpt cecnfl kbsbevc (Li)\ &^^ /ueabc vsfdfh mdt/ueaib=<br />

bctdt= hjujhw c[df mdt/ueat,ib= ptdblfy mdtdbs fhfkbsjyehb<br />

sdbct,t,b cecnlt,f= 'dtkfpt fmnbehb fhfkbsjybf asjhb (F)<br />

lf 'dtkfpt cecnb _ bjlb (I)\<br />

tktvtynsf gthbjlekj,bc rfyjybc vybidytkj,f<br />

vtyltkttdbc tktvtynsf gthbjlekj,bc rfyjyc lblb vybidytkj,f<br />

fmdc\ vfy lfcf,fvb vbcwf sfyfvtlhjdt mbvbfc= vnrbwt otchbub<br />

itbnfyf mbvbehb tktvtynt,bc cbcntvfnbrfib lf gbhdtkfl<br />

ufvjfhrdbf vfs ijhbc fhct,ekb cfthsj rfyjypjvbthb rfdibhb\<br />

tktvtynsf gthbjlekj,bc rfyjybc lf[vfht,bs it.kj vtyltkttdvf<br />

bv lhjbcfsdbc /th rbltd ewyj,b tktvtynt,bcfsdbc<br />

sfdbceafkb e/ht,bc lfnjdt,f (yjvhbs 21= 31 lf 32) lf vfsb sdbct,t,bc<br />

obyfcofhvtn'dtkt,f\ vtyltkttdvf fv tktvtynt,c eojlf<br />

trf-,jhb= trf-fkevbyb lf trf-cbkbwbevb\ tc tktvtynt,b fqvjxtybk<br />

bmyf .fkbfy vfkt= vtyltkttdbc cbwjw[ktibdt\ trf-,jhc<br />

eojltc _ crfylbevb (Sc)= trf-fkevbyc _ ufkbevb (Ga)= [jkj<br />

trf-cbkbwbevc _ uthvfybevb (Ge)\ fv tktvtynt,bc fqvjxtyf gthbjlekj,bc<br />

rfyjybc lblb ufvfh/dt,f b'j= dbyfblfy vtyltkttdbc<br />

vbth yfobyfcofhvtn'dtkb sdbct,t,b pecnfl lftvs[df tmcgthbvtynbs<br />

lflutybkc\<br />

gthbjlekj,bc rfyjybc cfae.dtkpt uf[lf itcf.kt,tkb<br />

tktvtynsf fnjvehb vfct,bc lfpecnt,f\ vfyltkttdbc vbth itcojht,ekb<br />

bmyf 20 tktvtynbc fnjvehb vfcf= hbc itltuflfw fv<br />

tktvtynt,vf sfdbfysb flubkb lfbrfdtc gthbjlek cbcntvfib\<br />

18 19


SFDB ^^^\<br />

FHFJHUFYEK YFTHSSF >BHBSFLB RKFCT


jmcblt,bc vbqt,bc otct,b<br />

jmcblt,b vbbqt,f|<br />

1\ itcf,fvbcb vfhnbdb ybdsbtht,bc ehsbthsmvtlt,bs ;fyu,flsfy|<br />

2Cu O2<br />

2CuO<br />

� �<br />

4P � 5O2<br />

� 2P2O5<br />

4Al � 3O2<br />

� 2Al2O<br />

3<br />

2\ hsekb ybdbstht,t,bc odbs ;fyu,flib|<br />

2CuS � 3O2<br />

� 2CuO<br />

� 2SO2<br />

CH4 � 2O2<br />

� CO2<br />

� 2H2O<br />

2ZnS � 3O2<br />

� 2ZnO<br />

� 2SO2<br />

3\ ;fyu,flitvwdtkb hsekb ybdsbtht,t,bc sthvekb lfikbs|<br />

Mg( OH)<br />

2 � MgO � H2O<br />

H2SiO 3 � SiO 2 � H2O<br />

CaCO3 �CaO<br />

� CO2<br />

Al(<br />

OH)<br />

� Al O � 3H<br />

O<br />

2 3 2 3 2<br />

ae.t jmcblt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />

1\ ae.t jmcblt,blfy nent lf nenfvbof kbsjyt,bc jmcblt,b<br />

ehsbthsmvtlt,ty o'fksfy lf ofhvjmvybfy itcf,fvbc= o'fkib<br />

[cyfl ]blhjmcblt,c (nentt,c)|<br />

O � H O � 2NaOH<br />

Na2 2<br />

CaO � H O �<br />

2<br />

2Ca(<br />

OH<br />

2\ ae.t jmcblt,b ehsbthsmvtlt,ty v;fdt,sfy= hbc itltuflfw<br />

ofhvjbmvyt,f vfhbkb lf o'fkb|<br />

CuO � 2HNO3<br />

� Cu(<br />

NO3)<br />

2 � H2O<br />

MgO � H 2SO4<br />

� MgSO4<br />

� H 2O<br />

3\ ae.t jmcblt,b ehsbthsmvtlt,c v;fdf jmcblt,sfy vfhbkt-<br />

,bc ofhvjmvybs|<br />

)<br />

2<br />

2<br />

3 CaCO<br />

CO CaO � �<br />

Na O � SiO � Na SiO<br />

22 23<br />

2<br />

2<br />

v;fdf jmcblt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />

1\ v;fdf jmcblt,b (ufhlf SiO 2 -cf) ehsbthsmvtlt,ty o'fksfy<br />

lf ofhvjmvybfy itcf,fvbc v;fdt,c|<br />

N O � H O � 2HNO<br />

2<br />

3<br />

5<br />

SO � H O � H<br />

2<br />

5<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

SO<br />

P O � H O � 2HPO<br />

2\ v;fdf jmcblt,b ehsbthsmvtlt,ty nentt,sfy= hbc itltuflfw<br />

ofhvjbmvyt,f fv v;fdehb jmcblbc itcf,fvbcb v;fdfc vfhbkb<br />

lf o'fkb|<br />

� Ca(<br />

OH)<br />

� CaCO � H O<br />

CO 2<br />

2<br />

3 2<br />

SiO2 � 2NaOH<br />

� Na2SiO<br />

3 � H2<br />

3\ v;fdf jmcblt,b ehsbthsmvtlt,ty ae.t jmcblt,sfy vfhbkt,bc<br />

ofhvjmvybs|<br />

SO � Na O � Na<br />

3<br />

2<br />

2<br />

2<br />

SO<br />

SiO � CaO � CaSiO<br />

fvajnthekb jmcblt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />

fvajnthekb jmcblt,b [fcbfslt,f hjujhw ae.t= bct v;fdf<br />

jmcblt,bc mbvbehb sdbct,t,bs\ gbhj,t,bc vb[tldbs= bcbyb itlbfy<br />

htfmwbfib hjujhw v;fdfcsfy= bct nentcsfy lf jhbdt itvs[dtdfib<br />

ofhvjmvybfy vfhbkcf lf o'fkc\ v;fdt,sfy ehsbthsmvtlt-<br />

,bcfc bcbyb fv;qfdyt,ty ae.t jmcblbc sdbct,t,c|<br />

ZnO � H 2SO4<br />

� ZnSO 4 � H 2O<br />

Al 2O<br />

3 �<br />

6HCl<br />

� 2AlCl<br />

3 � 3H<br />

2O<br />

3<br />

4<br />

4<br />

3<br />

3<br />

3<br />

O


nentt,sfy ehsbthsmvtlt,bcfc bcbyb fv;qfdyt,ty v;fdf<br />

jmcblbc sdbct,f|<br />

itkqj, f<br />

ZnO � 2NaOH<br />

��<br />

��<br />

� Na 2ZnO<br />

2 � H 2O<br />

2<br />

[cyfhib<br />

ZnO � 2NaOH<br />

� H O ��<br />

�� �<br />

yfnhbevbc wbyrfnb<br />

Na<br />

2<br />

Na-bc<br />

ntnhf<br />

Al 2O3<br />

� 2NaOH<br />

� 2NaAlO<br />

2 � H 2O<br />

2<br />

3<br />

Na-bc<br />

vtnffkevby fnb<br />

Al O � 2NaOH<br />

� 3H<br />

O �<br />

Al O � 2NaOH<br />

� 7H<br />

O �<br />

2<br />

3<br />

2<br />

2<br />

2Na<br />

�Zn( OH)<br />

4 �<br />

]blhjmcbwbyrfnb<br />

�Al( OH)<br />

�<br />

4<br />

Na-bc<br />

ntnhf ]blhjmcb fkevbyfnb<br />

2Na<br />

�Al( OH)<br />

( H O)<br />

�<br />

4 2 2<br />

Na-bc<br />

lbfrdfntnh f]blhjmcb fkevbyfnb<br />

jmcblt,bc uhfabrekb ajhvekt,b<br />

Na 2 O CaO Al 2 O 3 SO 3<br />

Na \<br />

/ O<br />

Na<br />

Ca = O<br />

O<br />

O<br />

\ \ //<br />

P_O_P<br />

P O // \ \<br />

2 5 O<br />

O<br />

O<br />

//<br />

Al<br />

\<br />

O<br />

/<br />

Al<br />

\ \<br />

O<br />

O<br />

||<br />

S �� O<br />

||<br />

O<br />

v;fdt,b<br />

v;fdf tojlt,f bcts hsek ybdsbtht,fc= hjvkbc vjktrekf<br />

itlut,f kbsjybc fnjvbs xfyfwdkt,bc eyfhbc vmjyt o'fk,flbc<br />

fnjvbcf lf v;fdfc yfisbcufy\ v;fdfc yfisb tojlt,f v;fdfib<br />

o'fk,flbc fnjvt,sfy ,vek fnjvc fy fnjvsf /ueac\ vfc fmdc<br />

efh'jabsb ;fyudbsb [fhbc[b lf bub njkbf o'fk,flbc fnjvsf<br />

hbw[dbcf\<br />

itlutybkj,bc vb[tldbs fhxtdty ;fyu,flbfy lf e;fyu,flj<br />

v;fdt,c\ e;fyu,flj v;fdt,bf| HF, HCl, HBr, HI, H 2 S lf f\i\ ;fyu,flbfyb<br />

v;fdt,bf| H 2 CO 3 , HNO 3 , H 3 PO 4 , H 2 SO 4 lf f\i\<br />

v;fdt,c ufyfc[dfdt,ty fuhtsdt ae.bfyj,bc lf cb.kbthbc<br />

vb[tldbs\<br />

xdtekt,hbd gbhj,t,ib v;fdt,b fy cbs[tf (H 2 SO 4 , HNO 3 , HBr<br />

lf f\i\)= fy v'fhb ybdsbtht,f (H 3 PO 4 , H 2 SiO 3 , H 3 BO 3 ).<br />

v;fdt,bc cf[tkojlt,f<br />

;fyu,flbfyb v;fdt,bc cf[tkojlt,f bofhvjt,f fhfkbsjybc cf-<br />

[tkojlt,bcfufy cbn'df o'fk,flbc lfvfnt,bs| HF _ asjho'fk-<br />

,flv;fdf= fye vkqj,b v;fdf+ HCl _ mkjho'fk,flv;fdf= fye vfhbkv;fdf+<br />

HBr _ ,hjvo'fk,flv;fdf+ HI _ bjlo'fk,flv;fdf+ H 2 S _<br />

ujubhlo'fk,flv;fdf\<br />

;fyu,flbfyb v;fdfc cf[tkojlt,f ofhvjlut,f v;fdfc ofhvjvmvytkb<br />

tktvtynbc cf[tkojlt,bcfufy= vfu\= H 2 CO 3 _ yf[ibhv;fdf\<br />

vfuhfv se tktvtynb thsb lf bubdt ;fyudbc [fhbc[bs ofhvjmvybc<br />

hfvltybvt ;fyu,flbfy v;fdfc= hjvkt,bw thsvfytsbcufy o'fk,flbcf<br />

lf ;fyu,flbc fnjvsf hbw[dbs ufyc[dfdlt,f= vfiby ;fyu,flbc lf<br />

o'fk,flbc fnjvbc yfrkt,b hbw[dbc itvwdtkb v;fdfc cf[tkojlt,fc<br />

tvfnt,f ghtabmcb @vtnf#+ vtnb hb[wdbc itvwdtkc _ @jhsj#\<br />

vfu\| HPO 3 _ vtnfajcajhv;fdf lf H 3 PO 4 _ jhsjajc-<br />

24 25


ajhv;fdf+ H 2 SiO 3 _ vtnfcbkbwbevv;fdf lf H 4 SiO 4 _ jhsjcbkbwbevv;fdf\<br />

se thsb lf bubdt tktvtynb ofhvjmvybc jh v;fdfc c[dflfc[df<br />

;fyudbsb [fhbc[bs= vfiby bv v;fdfc= hjvtkibw v;fdfc ofhvjvmvytkb<br />

tktvtynbc ;fyudbsb [fhbc[b lf,fkbf= tktvtynbc cf[tkojlt,fc<br />

tvfnt,f ceabmcb @jdfyb#= [jkj bv v;fdfc= cflfw tktvtynbc<br />

;fyudbsb [fhbc[b vfqfkbf= tktvtynbc cf[tkojlt,fc tvfnt-<br />

,f cbn'df v;fdf\ vfu\|<br />

3<br />

HN O<br />

�<br />

2<br />

4<br />

2 3 O S<br />

�<br />

H<br />

_ fpjnjdfyb v;fdf=<br />

_ ujubhljdfyb v;fdf=<br />

5<br />

HN O<br />

�<br />

3<br />

6<br />

2 4 O S<br />

�<br />

H<br />

_ fpjnv;fdf\<br />

v;fdt,bc vbqt,bc [th[t,b<br />

_ ujubhlv;fdf\<br />

e;fyu,flj v;fdt,b vbbqt,f|<br />

1\ itcf,fvbcb vfhnbdb ybdsbtht,t,bc eiefkj itthst,bs= fye<br />

cbystpbs= lf vbqt,ekb ghjlemnbc o'fkib uf[cybs|<br />

H2 � Cl2<br />

� 2HCl<br />

H2 S H 2S<br />

� �<br />

2\ itcf,fvbc vfhbkpt .kbthb fy yfrkt,fl fmhjkflb v;fdfc<br />

vjmvtlt,bs|<br />

2NaCl � H2SO<br />

4 � Na2SO<br />

4 � 2HCl<br />

2HCl<br />

FeCl H S<br />

� �<br />

FeS 2 2 �<br />

;fyu,flbfyb v;fdt,b vbbqt,f|<br />

1\ itcf,fvbcb jmcblbc= fye itcf,fvbcb fy]blhblbc= o'fksfy<br />

ehsbthsmvtlt,bs|<br />

N2O 5 � H2O<br />

� 2HNO3<br />

SO � H O � H SO<br />

3<br />

2<br />

2<br />

4<br />

2\ itcf,fvbc vfhbkpt .kbthb fy yfrkt,fl fmhjkflb v;fdfc<br />

vjmvtlt,bs|<br />

NaNO3 � H2SO4<br />

� NaHSO4<br />

� HNO3<br />

Na SiO � 2HCl<br />

� 2NaCl<br />

� H SiO<br />

26 27<br />

2<br />

3<br />

v;fdt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />

1\ v;fdt,b ehsbthsmvtlt,c kbsjyt,sfy\ kbsjyt,bc cnfylfhnek<br />

tktmnhjlek gjntywbfksf hbuib o'fk,flbc vfhw[ybd vjsfdct,ekb<br />

kbsjyt,b ufypfdt,ekb v;fdt,blfy (ufhlf HNO -cf) 3<br />

f.tdt,c o'fk,flc\ vfu\|<br />

� � 2 � 2 � H ZnCl Zn HCl 2<br />

H2SO4<br />

� Mg � MgSO4<br />

� H2<br />

�<br />

fv htfmwbfib o'fk,flbc bjyt,b fqlut,f lf lfv;fyufdt,bf\ v;fdt,blfy<br />

o'fk,flc dth f.tdt,c cnfylfhnekb tktmnhjlekb gjntywbfkt,bc<br />

hbuib o'fk,flbc vfh/dybd vlujvb kbsjyb\ o'fk,flb<br />

fh ufvjb'jaf kbsjyt,bc ufypfdt,ek lf rjywtynhbht,ek fpjnv;fdfcsfy<br />

lf rjywtynhbht,ek ujubhlv;fdfcsfy ehsbthsmvtlt-<br />

,bc lhjcfw\ fv itvs[dtdfib fqlut,f fpjnb N+ 5 lf ujubhlb S+ 6 .<br />

Cu � 4HNO3<br />

� Cu(<br />

NO3<br />

) 2 � 2NO2<br />

� 2H2O<br />

rjyw\<br />

3Cu � 8HNO3<br />

� 3Cu(<br />

NO3<br />

) 2 � 2NO<br />

� 4H2O<br />

ufyp\<br />

Cu � 2H2SO<br />

4 � CuSO 4 � SO2<br />

� 2H<br />

2O<br />

rjyw\<br />

Ca � 4H2SO<br />

4 � 3CaSO4<br />

� S � 4H2O<br />

rjyw\<br />

2\ v;fdt,b ehsbthsmvtlt,c kbsjysf jmcblt,sfy= hbc itltuflfw<br />

ofhvjbmvyt,f vfhbkb lf o'fkb|<br />

2HNO3 � MgO � Mg(<br />

NO3<br />

) 2 � H2O<br />

H SO �<br />

2Fe<br />

O � Fe ( SO ) � 3H<br />

O<br />

3 2 4 2 3 2 4 3 2<br />

2<br />

3


3\ v;fdt,b itlbc htfmwbfib ae.tt,sfy vfhbkbcf lf o'kbc<br />

ofhvjmvybs (ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf)|<br />

2HCl � Mg(<br />

OH)<br />

2 � MgCl 2 � 2H2O<br />

H2SO 4 � 2NaOH<br />

� Na 2SO4<br />

� 2H2O<br />

4\ v;fdt,b esbthsmvtlt,ty vfhbkt,sfy bv itvs[dtdfib= se htfmwbbc<br />

itltufl vbbqt,f fmhjkflb fy e[cyflb v;fdf= fy e[cyflb<br />

vfhbkb|<br />

H2SO4 � 2NaCl�<br />

Na2SO4<br />

� 2HCl<br />

�<br />

H2SO4 � K 2SiO3<br />

� K 2SO4<br />

� H2SiO<br />

3<br />

5\ pjubthsb v;fdf fhfvluhflbf lf fldbkfl bikt,f\ pjub<br />

bikt,f uf[eht,bs|<br />

H CO � H O � CO<br />

2<br />

2<br />

3<br />

3<br />

0<br />

2<br />

t C<br />

H SiO ����<br />

H O �SiO<br />

2<br />

6\ v;fdf vjmvtlt,c bylbrfnjhpt| kfrvecbc keh/ [cyfhc fy<br />

mfqfklc fobskt,c= atyjkanfktbybc eathj [cyfhc athc fh<br />

ewdkbc= vtsbkyfhby/c fdfhlbcaht,c\<br />

v;fdt,bc ae.byj,f<br />

v;fdt,bc ae.bfyj,f ufybcfpqdht,f o'fk,fl fnjvt,bc hbw[dbs=<br />

hjvtksfw eyfhb fmds= xfbyfwdkjy kbsjybc fnjvt,bs\ ufyfc[dfdt,ty<br />

thsae.bfy= jhae.bfy lf f\i\ v;fdt,c\ vfu\| thsae.bfyb<br />

v;fdt,bf _ HCl, HBr, HNO 3 lf f\i\ jhae.bfybf _ H 2 SO 3 , H 2 CO 3 ,<br />

H 2 SO 4 lf f\i\ cfvae.bfyb v;fdt,bf _ H 3 PO 4 , H 3 AsO 4 lf f\i\<br />

H 3 PO 3 _ jhsjajcajhjdfyb v;fdf vfhsfkbf cfv o'fk,flc<br />

itbwfdc= vfuhfv jhae.bfybf= dbyfblfy kbsjybc fnjvbs xfyfwdkt-<br />

,bc eyfhb v[jkjl jh o'fk,flc fmdc|<br />

2<br />

O_<br />

H<br />

/<br />

� P<br />

H \<br />

O_H<br />

O ..<br />

2<br />

v;fdt,bc uhfabrekb ajhvekt,b<br />

H 2 CO 3 H 2 SO 4 H 3 PO 4<br />

H_O\<br />

C � O /<br />

H_O<br />

H _O\<br />

// O<br />

S / \ \<br />

H_O<br />

O<br />

ae.tt,b<br />

28 29<br />

H_O<br />

\<br />

H_O<br />

_ P � O<br />

H_O<br />

/<br />

ae.t tojlt,f hsek ybdsbtht,fc= hjvkbc vjktrekf itlut,f<br />

kbsjybc thsb fnjvbcf lf vfcsfy lfrfdibht,ekb thsb fy<br />

hfvltybvt ]blhjmcbkbc (OH) /ueabcufy\ vfu\= ae.tt,bf Cu(OH) 2 ,<br />

KOH, Ca(OH) 2 , Fe(OH) 3 lf c[df\<br />

fhct,j,c o'fkib [cyflb lf o'fkib e[cyflb ae.tt,b\ o'fkib<br />

[cyfl ae.tc nent tojlt,f\ nentt,c ofhvjmvybc gthbjlek<br />

cbcntvbc ^ lf ^^ /ueabc vsfdfhb mdt/ueabc kbsjyt,b= Be lf<br />

Mg-bc ufhlf\<br />

ae.tt,bcsdbc lfvf[fcbfst,tkbf v;fdehj,f= hjvtkbw ufybcfpqdht,f<br />

vbc vjktrekfib itvfdfkb ]blhjmcbkbc /ueabc hfjltyj,bs\<br />

vfu\= thsv;fdehb ae.tt,bf NaOH, KOH= jhv;fdehbf<br />

Ca(OH) 2 , Ba(OH) 2 lf f\i\<br />

ae.tt,b c[dflfc[df itathbkj,bc vmjyt v'fhb ybdsbtht,t,bf\<br />

vfu\| Ca(OH) 2 , Zn(OH) 2 , NaOH _ stshbf= Cu(OH) 2 _ wbcathb=<br />

Fe(OH) 3 _ vehf obstkb lf f\i\<br />

ae.tt,bc cf[tkojlt,f bofhvjt,f kbsjybc cf[tkojlt,bcf<br />

lf cbn'df ]blhjmcblbcfufy\ vfu\| Ca(OH) 2 _ rfkwbevbc ]blhjmcblb=<br />

Mg(OH) 2 _ vfuybevbc ]blhjmcblb\ se kbsjyb ofhvjmvybc<br />

hfvltybvt ae.tc= vfiby cf[tkojlt,fib esbst,ty kbsjybc ;fyudbc<br />

[fhbc[c\ vfu\| Fe(OH) 2 _ hrbyf (^^)-bc ]blhjmcblb= Fe(OH) 3<br />

_ hrbyf (^^^)-bc ]blhjmcblb\


pjubthsb ae.bcsdbc ufvjb'tyt,f c[df cf[tkojlt,fw\ vfu\|<br />

NaOH _ yfnhbevbc nent= vodfyt yfnhb (ntmybrehb cf[tkojlt,ff<br />

rfecnbrehb cjlf)= Ca(OH) 2 xfvmhfkb rbhb= NH 4 OH _<br />

fvjybevbc nent (ybiflehbc cgbhnb)\<br />

ae.tt,bc vbqt,bc [th[t,b<br />

1\ nentt,b vbbqt,f itcf,fvbcb kbsjyt,bc o'fksfy ehsbthsmvtlt,bs|<br />

2Na � 2H<br />

O � 2NaOH<br />

� H<br />

2<br />

2<br />

Ca � 2H<br />

O � Ca(<br />

OH)<br />

� H<br />

2\ itcf,fvbc kbsjysf jmcblt,bc o'fksfy ehsbthsmvtlt,bs|<br />

K 2 2<br />

O � H O � 2KOH<br />

BaO � H O �<br />

2<br />

Ba(<br />

OH<br />

3\ o'fkib [cyflb ae.tt,b vbbqt,f itcf,fvbcb vfhbkbc o'fk-<br />

[cyfhpt nenbc vjmvtlt,bs|<br />

MgSO � 2NaOH<br />

� Mg(<br />

OH)<br />

� �Na<br />

SO<br />

4<br />

FeCl 3 � 3NaOH<br />

� Fe(<br />

OH)<br />

3 � 3NaCl<br />

fv [th[bs vbbqt,f nentw|<br />

Na2CO3 � Ca(<br />

OH)<br />

2 � CaCO3<br />

� �2NaOH<br />

ae.tt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />

1\ 'dtkf ae.t ehsbthsmvtlt,c v;fdfcsfy= hbc itltuflfw ofhvj<br />

bmvyt , f vf hbk b l f o' f k b (ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf)|<br />

Fe( OH)<br />

2 � 2HCl<br />

� FeCl 2 � 2H<br />

2O<br />

KOH � HNO 3 � KNO 3 � H 2O<br />

)<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

4<br />

2\ nentt,b ehsbthsmvtlt,c vfhbkt,sfy|<br />

2NaOH � CuSO4<br />

� Cu(<br />

OH)<br />

2 � �Na2SO<br />

2KOH � ZnSO4<br />

� Zn(<br />

OH)<br />

2 � �K<br />

2SO4<br />

3\ nentt,b ehsbthsmvtlt,c v;fdf jmcblt,sfy|<br />

Ca( OH)<br />

2 � SiO 2 � CaSiO 3 � H 2O<br />

Ba( OH)<br />

2 � SO 3 � BaSO 4 � H 2O<br />

4\ o'fkib e[cyflb ae.t uf[eht,bs bikt,f|<br />

2Fe( OH)<br />

3 ���<br />

Fe 2O3<br />

� 3H2O<br />

30 31<br />

t<br />

t<br />

0<br />

0<br />

Cu( OH)<br />

2 ���<br />

CuO � H 2O<br />

5\ nentt,b ehsbthsmvtlt,c bv kbsjyt,sfy= hjvtksf<br />

itcf,fvbcb jmcblt,b lf ]blhjmcblt,b fvajnthekbf|<br />

2NaOH�<br />

Zn � Na2ZnO2<br />

� H2<br />

�<br />

�Zn( OH)<br />

�� H �<br />

2NaOH<br />

� Zn � 2H2O<br />

� Na2<br />

4 2<br />

2KOH<br />

� 2Al<br />

� 2H<br />

2O<br />

� 2KAlO2<br />

� 3H2<br />

�<br />

�Al( OH)<br />

( H O)<br />

�� 3H<br />

�<br />

2KOH<br />

� 2Al<br />

� 10H2O<br />

� 2K<br />

4 2 2 2<br />

ae.t athc ewdkbc bylbrfnjhc| kfrvecbc mfqfklc fy [cyfhc<br />

fkeh/t,c= atyjkanfktbybc eathj [cyfhc ;jkjcahfl qt,fdc=<br />

vtsbkyfhby/c f'dbskt,c\<br />

fvajnthekb ]blhjmcblt,b<br />

fvajnthekb tojlt,f ]blhjmcblc= hjvtkbw fv;qfdyt,c<br />

hjujhw ae.bc= bct v;fdfc sdbct,t,c\ fvajnthekb ]blhjmcblt,bf=<br />

vfu\| Zn(OH) 2 . Al(OH) 3 , Be(OH) 2 , Cr(OH) 3 lf f\i\ bcbyb<br />

o'fkib e[cyflb ae.tt,bf lf vbbqt,bfy itcf,fvbcb vfhbkbc<br />

o'fk[cyfhpt nenbc vjmvtlt,bs|<br />

BeSO � 2NaOH<br />

� Be(<br />

OH)<br />

� �Na<br />

SO<br />

4<br />

AlCl3 �<br />

3NaOH<br />

� Al(<br />

OH)<br />

3 � �3NaCl<br />

2<br />

2<br />

4<br />

4


fvajnthekb ]blhjmcblb ae.bc sdbct,fc fv;qfdyt,c v;fdt,sfy<br />

ehsbthsmvtlt,bcfc|<br />

Be( OH)<br />

2 � 2HCl<br />

� BeCl 2 � 2H<br />

2O<br />

2Al( OH)<br />

3 � 3H<br />

2SO4<br />

� Al 2(<br />

SO 4 ) 3 � 6H<br />

2O<br />

fvajnthekb ]blhjmcblb v;fdfc sdbct,fc fv;qfdyt,c nentt,sfy<br />

ehsbthsmvtlt,bcfc|<br />

itkqj, bs<br />

Be( OH)<br />

2 � 2NaOH<br />

�����<br />

Na2BeO<br />

2 � 2H<br />

2O<br />

2<br />

[cyfhib<br />

Be( OH)<br />

� 2NaOH<br />

��<br />

�� �<br />

itkqj, bs<br />

yfnhbevbc , thbkfnb<br />

Na<br />

�Be( OH)<br />

�<br />

2<br />

4<br />

yfnhbevbc ntnhf]blhjmcb,<br />

thbkfnb<br />

Al( OH)<br />

3 � KOH �����<br />

KAlO 2 � 2H<br />

2O<br />

3<br />

[cyfhib<br />

Al( OH)<br />

� KOH ��<br />

�� �<br />

K-bc<br />

vtnffkevbyfnb<br />

K<br />

�Al( OH)<br />

�<br />

4<br />

K-bc<br />

ntnhf]blhjmcbfkevbyfnb<br />

ae.tt,bc uhfabrekb ajhvekt,b<br />

Na OH Ca(OH) 2 Fe(OH) 3<br />

Na _ O _ H<br />

O_H<br />

/<br />

Ca<br />

\<br />

O_H<br />

vfhbkt,b<br />

/ O_H<br />

Fe_<br />

O_H<br />

\ O_H<br />

vfhbkt,b tojlt,f hsek ybdsbtht,t,c= hjvtksf vjktrekt,b<br />

itlut,f kbsjybc fnjvbcf lf v;fdfc yfisbcfufy\<br />

itlutybkj,bc vb[tldbs fhxtdty| cfiefkj= fye yjhvfkeh<br />

vfhbkt,c= v;fdf= ae.t= jhvfu= ithtek lf rjvgktmceh vfhbkt,c\<br />

se v;fdfc vjktrekfib xfyfwdkt,bc eyfhbc vmjyt o'fk,flbc<br />

'dtkf fnjvb xfyfwdkt,ekbf kbsjybc fnjvt,bs= fcts vfhbkc<br />

cfiefkj= fye yjhvfkehb tojlt,f\ cfiefkj vfhbkt,bf= vfu\|<br />

Na 2 SO 4 , K 2 CO 3 , Ca 3 (PO 4 ) 2 lf f\i\<br />

v;fdf vfhbkt,bc ufypfdt,ekb [cyfht,b ufhlf kbsjyt,bcf lf<br />

v;fdehb yfisbc bjyt,bcf= itbwfdc fuhtsdt o'fk,flbc bjyt,cfw\<br />

vfufkbsfl= v;fdf vfhbkt,bf| KHCO 3 , NaHSO 4 , NaH 2 PO 4 , CaHPO 4<br />

lf c[df\<br />

thsae.bfyb v;fdf dth ofhvjmvybc v;fdf vfhbkt,c\<br />

ae.t vfhbkt,b bctsb vfhbkt,bf= hjvtksf o'fk[cyfht,b<br />

kbsjybc bjyt,bcf lf v;fdehb yfisbc ufhlf itbwfdc ]blhjmcbl<br />

bjyt,c\ ae.t vfhbkt,bf| CaOHCl, AlOHSO 4 , MgOHNO 3 lf c[df\<br />

thsv;fdehb ae.tt,b ae.t vfhbkt,c dth ofhvjmvybc\<br />

se vfhbkb itlut,f ths v;fdeh yfissfy lfrfdibht,ekb jhb<br />

c[dflfc[df kbsjybc rfsbjybcfufy= vfc jhvfuc eojlt,ty\ vfu\|<br />

KAl(SO 4 ) 2 , KClMgCl 2 , KaNaSO 4 lf c[df\<br />

hjltcfw vfhbkb itbwfdc ths rfsbjysfy lfrfdibht,ek jhb<br />

c[dflfc[df v;fdfc fybjyc _ vfc ithtekb tojlt,f\ vfu\| CaClNO 3 ,<br />

AlClSO 4 lf f\i\<br />

bcts vfhbkt,c= hjvkbc itvflutykj,fib itlbc rjvgktmcehb<br />

bjyt,b= rjvgktmcehb tojlt,f\ vfu\| K 3 [Fe(CN) 6 ], K 4 [Fe(CN) 6 ],<br />

[Ag(NH 3 ) 2 ]Cl lf c[df\<br />

vfhbkt,bc cf[tkojlt,t,b<br />

cfiefkj vfhbkt,bc cf[tkojlt,f ofhvjlut,f v;fdfc cf[tkojlt,blfy=<br />

hjvtkcfw tvfnt,f kbsjybc lfcf[tkt,f\ vfu\| Na 2 CO 3<br />

_ yf[ibhv;fdf yfnhbevb= K 2 SO 4 _ ujubhlv;fdf rfkbevb lf f\i\<br />

e;fyu,flj v;fdt,bc vfhbkt,bc cf[tkojlt,f ofhvjlut,f fhfkbsjyt,bc<br />

cf[tkojlt,blfy= hjvtkcfw tvfnt,f ceabmcb @jdfyb# lf<br />

kbsjybc cf[tkojlt,f\ vfu\| K 2 SO 4 _ ujubhlv;fdf rfkbevb lf f\i\<br />

eahj vtnfl ufdhwtkt,ekbf vfhbkt,bc cfthsfijhbcj cf-<br />

[tkojlt,t,b\ bub ofhvjlut,f kbsjybc cf[tkojlt,bcf lf v;fdfc<br />

32 33


yfisbc kfsbyehb cf[tkojlt,blfy\ gbhdtkfl fcf[tkt,ty kbsjyc=<br />

[jkj itvltu v;fdfc yfisc\ e;fyu,flj v;fdfsf vfhbkt,bc<br />

itvs[dtdfib fhfkbsjybc cf[tkojlt,fc tvfnt,f ceabmcb @lb#\<br />

vfu\| NaCl _ yfnhbevbc mkjhblb\<br />

bv ;fyu,flbfyb v;fdt,bc vfhbkt,bc cf[tkojlt,fc= hjvkt,bw<br />

ofhvjmvybkbf thsb lf bvfdt tktvtynbcfufy c[dflfc[df ;fyudbsb<br />

hbw[dbs= lf,fkb ;fyudbsb hbw[dbc vmjyt fhfkbsjybc itvwdtk<br />

v;fdfc vfhbkbc cf[tkojlt,fc tvfnt,f ceabmcb @bnb#= [jkj vfqfkb<br />

;fyudbsb hbw[dbc itvwdtk v;fdfc vfhbkt,bc cf[tkojlt,fc<br />

lf,jkjt,f @fnb#\ vfu\|NaNO 2 _ yfnhbevbc ybnhbnb= NaNO 3 _<br />

yfnhbevbc ybnhfnb\<br />

se kbsjyb fv;qfdyt,c lf;fyuekj,bc c[dflfc[df [fhbc[c=<br />

vfiby fv erfyfcrytkc vbesbst,ty ahx[bkt,ib hjvfekb wbahbs\<br />

vfu\| FeSO 4 _ hrbybc (^^) cekafnb= Fe 2 (SO 4 ) 3 _ hrbybc (^^^) cekafnb\<br />

v;fdf vfhbkbc cf[tkojlt,f ofhvjlut,f itcf,fvbcb cfiefkj<br />

vfhbkbc cf[tkojlt,bcfufy cbn'df @]blhj#-c lfvfnt,bs\ vfu\|<br />

NaHCO 3 _ yfnhbevbc ]blhjrfh,jyfnb= NaH 2 PO 4 _ yfnhbevbc<br />

lb]blhjajcafnb\<br />

ae.t vfhbkt,bc cf[tkojlt,f bofhvjt,f fctdt cfiefkj vfhbkbc<br />

cf[tkojlt,blfy lfvfnt,ekb cbn'df @]blhjmcbc# lfvfnt,bs\<br />

vfu\| AlOHSO 4 _ fkevbybc cekafn ]blhjmcblb= Al(OH) 2 Cl<br />

_ fkevbybc mkjhbl lb]blhjmcblb\<br />

vfhbkt,bc vbqt,bc [th[t,b<br />

vfhbkt,b vbbqt,f|<br />

1\ v;fdfc vjmvtlt,bs fmnbeh kbsjyt,sfy|<br />

H2SO4<br />

� Zn � ZnSO4<br />

� H2<br />

�<br />

� � 3 � 2 � H 3 AlCl 2 Al 2 HCl 6<br />

2\ v;fdt,bc ehsbthsmvtlt,bs ae.t jmcblt,sfy|<br />

2HNO3 � CuO � Cu(<br />

NO3<br />

) 2 � H2O<br />

H 2SO4<br />

� K 2O<br />

� K 2SO4<br />

� H2O<br />

3\ v;fdt,bc ehsbthsmvtlt,bs ae.tt,sfy|<br />

HCl 2<br />

� NaOH � NaCl � H O<br />

H 2SO4<br />

� Cu(<br />

OH)<br />

2 � CuSO 4 � 2H2O<br />

4\ v;fdt,bc ehsbthmvtlt,bs vfhbkt,sfy|<br />

2HCl � CaCO � CaCl � H O � CO<br />

H2SO4 � Na2SiO<br />

3 � Na2SO<br />

4 � H2SiO<br />

5\ nentt,bc ehsbthsmvtlt,bs v;fdf jmcblt,sfy|<br />

34 35<br />

3<br />

2NaOH � CO2<br />

� Na2CO<br />

3 � H2O<br />

Ca( OH)<br />

2 � SO3<br />

� CaSO4<br />

� H2O<br />

6\ ae.t lf v;fdf jmcblbc ehsbthsmvtlt,bs|<br />

CaSiO<br />

SiO CaO � �<br />

Na2O � SiO 2 � Na 2SiO<br />

3<br />

7\ kbsjybc ehsbthsmvtlt,bs vfhbksfy|<br />

2<br />

Fe � CuSO 4 � FeSO4<br />

� Cu<br />

Zn � Hg(<br />

NO3<br />

) 2 � Zn(<br />

NO3<br />

) 2 � Hg<br />

8\ kbsjybc ehsbthsmvtlt,bs fhfkbsjysfy|<br />

Fe � S � FeS<br />

Cu � Cl2<br />

� CuCl 2<br />

9\ vfhbkt,bc ehsbthsmvtlt,bs|<br />

AgNO � NaCl�<br />

AgCl�<br />

�NaNO<br />

3<br />

Na2SO4 � BaCl2<br />

� BaSO4<br />

� �2NaCl<br />

10\ nenbc ehsbthsmvtlt,bs fvajnthek kbsjyt,sfy|<br />

2NaOH�<br />

Zn � Na2ZnO2<br />

� H2<br />

�<br />

2NaOH�<br />

2Al<br />

� 2H2O<br />

� 2NaAlO2<br />

� 3H2<br />

�<br />

3<br />

2<br />

2<br />

3<br />

2<br />

3


11\ pjubthsb v'fhb v;fdf jmcblbc itkqj,bs vfhbkt,sfy= cfblfyfw<br />

bcbyb f.tdt,ty fmhjkfl v;fdf jmcblt,c|<br />

SiO � CaCO � CaSiO � CO<br />

2<br />

SiO2 � Na2CO<br />

3 � CaSiO3<br />

� CO<br />

12\ nentt,bc ehsbthsmvtlt,bs vfhbkt,sfy|<br />

3<br />

2NaOH� CuSO �Cu(<br />

OH)<br />

� �Na<br />

SO<br />

4<br />

2KOH� MgCl2<br />

� Mg(<br />

OH)<br />

2 � �KCl<br />

13\ fvbfrbcf lf v;fdt,bc ehsbthsmvtlt,bs vbbqt,f fvjybevbc vfhbkt,b|<br />

NH3 4<br />

� HCl � NH Cl<br />

vfhbkt,bc abpbrehb sdbct,t,b<br />

vfhbkt,b v'fhb= rhbcnfkehb ybdsbtht,t,bf\ o'fkib [cyflj,bc<br />

vb[tldbs bcbyb itb.kt,f lfd'js [cyfl= vwbhtl [cyfl lf<br />

ghfmnbrekfl e[cyfl vfhbkt,fl\<br />

o'fkib rfhufl b[cyt,f fpjnv;fdfc lf .vfhv;fdfc vfhbkt,b=<br />

vfhbkv;fdfc vfhbkt,b ufhlf AgCl-cf lf Hg 2 Cl 2 -cf\ nent vfhbkt,bcf<br />

lf fvjybevbc vfhbkt,b 'dtkf [cyflbf\<br />

vfhbkt,bc mbvbehb sdbct,t,b<br />

vfhbkt,bcfsdbc 'dtkfpt lfvf[fcbfst,tkbf jbyehb vbvjwdkbc<br />

htfmwbt,b sdbs vfhbkt,sfy= ae.tt,sfy lf v;fdt,sfy\ tc vbvjwdkbc<br />

htfmwbt,b ,jkjvlt vblbc bv itvs[dtdfib= hjwf htfmwbbc<br />

ths-thsb ghjlemnb ufvjb'jaf yfktmbc= fbhflb ybdsbtht,bc<br />

fy vwbhtl lbcjwbht,flb ybdsbtht,bc cf[bs\<br />

3<br />

2<br />

2<br />

2<br />

2<br />

4<br />

1\ vfhbkb lf v;fdf|<br />

BaCl2 � H2SO4<br />

� BaSO4<br />

� �2HCl<br />

Na2CO3<br />

� 2HCl<br />

� 2NaCl�<br />

H2O<br />

� CO2<br />

�<br />

2\ vfhbkb lf nent|<br />

CuCl2<br />

� 2KOH�<br />

2KCl�<br />

Cu(<br />

OH)<br />

2 �<br />

FeCl3<br />

� 3NaOH�<br />

3NaCl�<br />

Fe(<br />

OH)<br />

3 �<br />

3\ vfhbkb lf vfhbkb|<br />

AgNO � NaCl�<br />

AgCl�<br />

�NaNO<br />

36 37<br />

3<br />

CaCl2 2 3<br />

3<br />

� Na CO �CaCO<br />

� �2NaCl<br />

4\ vfhbkb itlbfc htfmwbt,ib kbsjysfy\ cnfylfhnekb tktmnhjlekb<br />

gjntywbfkt,bc hbuib 'jdtkb obyfvlujvb kbsjyb f.tdt,c<br />

itvlujvc vfhbksf [cyfht,blfy\<br />

Zn � Hg(<br />

NO3<br />

) 2 � Zn(<br />

NO3<br />

) 2 � Hg<br />

Fe � CuSO 4 � FeSO4<br />

� Cu<br />

5\ vfhbkt,b uf[eht,bs bikt,f|<br />

CaCO �CaO<br />

� CO<br />

3<br />

2Pb( NO ) � 2PbO<br />

� 4NO<br />

� O<br />

3<br />

2<br />

6\ vfhbkt,b ehsbthsmvtlt,ty o'fksfy lf ofhvjmvybfy rhbcnfk]blhfnt,c|<br />

CuSO4 � 5H2O<br />

�CuSO<br />

4 �5H<br />

2<br />

if, bfvfyb<br />

CaSO4 �<br />

2H2O<br />

� CaSO4<br />

� 2H2<br />

sf, fibhb<br />

2<br />

2<br />

O<br />

O<br />

2<br />

3


vfhbkt,bc uhfabrekb ajhvekt,b<br />

Na 2 SO 4 K 2 CO 3 Al 2 (SO 4 ) 3<br />

O<br />

Na_O<br />

\ //<br />

S<br />

Na_O<br />

/ \ \<br />

O<br />

K_O<br />

\<br />

C � O<br />

K_O/<br />

ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf<br />

// O<br />

/ O \ S<br />

\ \ O<br />

Al_O<br />

/<br />

\ O \ // O<br />

S<br />

/ O / \ \ O<br />

Al _O<br />

\<br />

// O<br />

\ O / S<br />

\ \ O<br />

ae.tcf lf v;fdfc ijhbc htfmwbfc= hjvkbc itltuflfw vbbqt,f<br />

ytbnhfkehb ghjlemnt,b _ o'fkb lf vfhbkb= ytbnhfkbpfwbbc<br />

htfmwbf tojlt,f\<br />

ytbnhfkbpfwbbc htfmwbbc fhcb vlujvfhtj,c bvfib= hjv<br />

v;fdfc o'fk,fl bjyb _ H + ethslt,f ae.bc ]blhjmcbl bjyc _ (OH) _ =<br />

hbc itltuflfw ofhvjbmvyt,f ytbnhfkehb ghjlemnb o'fkb|<br />

� �<br />

H � OH � H2O<br />

fv ufynjkt,fc tojlt,f ytbnhfkbpfwbbc itvjrkt,ekb bjyehb<br />

ufynjkt,f= cflfw o'fk,fl bjybc (H + ) mdti buekbc[vt,f 'dtkf<br />

v;fdf= OH _<br />

-bjybc mdti _ 'dtkf ae.t\<br />

ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf jhudfhbf _ chekb lf fhfchekb\<br />

chekb ytbnhfkbpfwbbc fewbkt,tkb gbhj,ff o'fk,fl<br />

bjyt,bc hbw[db njkb b'jc ae.bc ]blhjmcbl bjyt,bcf (H + =<br />

OH_ )\ chekb ytbnhfkbpfwbbc itltufl ofhvjbmvyt,f cfiefkj=<br />

fye yjhvfkehb vfhbkt,b\<br />

NaOH � HCl � NaCl � H2O<br />

( OH)<br />

� H SO � CaSO � 2H<br />

O<br />

Ca 2 2 4<br />

4 2<br />

fhfchek ytbnhfkbpfwbfc vfiby fmdc flubkb= hjltcfw v;fdfc<br />

o'fk,fl bjyt,bc (H + ) hbw[db njkb fh fhbc ae.bc ]blhjmcbl<br />

bj yt , bcf (OH_ � �<br />

)= t\b\ H � OH \ fhfchekb ytbnhfkbpfwbbc itltufl<br />

vbbqt,f v;fdf fy ae.t vfhbkb\ v;fdf vfhbkt,b ofhvjbmvyt,f<br />

vfiby= hjwf H + > OH_ \ vfu\|<br />

NaOH � H2SO4<br />

� H2O<br />

� NaHSO4<br />

Ca( OH)<br />

2 � H3PO<br />

4 � 2H2O<br />

� CaHPO4<br />

v;fdf vfhbkt,b vbbqt,f vfhbkpt itcf,fvbcb v;fdfc vjmvtlt,bs|<br />

CaCO3 � H2O<br />

� CO2<br />

� Ca(<br />

HCO3<br />

) 2<br />

K 2SO4<br />

� H2SO<br />

4 � 2KHSO4<br />

hjwf OH_ >H + = vfiby ofhvjbmvyt,f ae.t vfhbkb|<br />

Ca( OH)<br />

2 � HCl � H2O<br />

� CaOHCl<br />

Al( OH)<br />

3 � H2SO<br />

4 � 2H2O<br />

� AlOHSO4<br />

ae.t vfhbkt,b vbbqt,f fuhtsdt vfhbkpt itcf,fvbcb ae.bc<br />

vjmvtlt,bs|<br />

CuCl 2 � Cu(<br />

OH)<br />

2 � 2CuOHSO4<br />

Ca( NO ) � Ca(<br />

OH)<br />

� 2CaOHNO<br />

38 39<br />

3<br />

2<br />

2<br />

v;fdf lf ae.t vfhbkt,bc uflf'dfyf<br />

cfiefkj vfhbkt,ib<br />

bvbcfsdbc= hjv v;fdf vfhbkb uflfdb'dfyjs cfiefkj fye yjhvfkeh<br />

vfhbkib= cfzbhjf vfcpt dbvjmvtljs itcf,fvbcb ae.bs|<br />

NaHSO4 � NaOH � H2O<br />

� Na2SO<br />

4<br />

Ca( HCO3<br />

) 2 � Ca(<br />

OH)<br />

2 � 2CaCO3<br />

� 2H2O<br />

ae.t vfhbkbc cfiefkj vfhbkib uflfcf'dfyfl cfzbhjf vfcpt<br />

dbvjmvtljs itcf,fvbcb v;fdbs|<br />

CaOHCl� HCl � H2O<br />

� CaCl2<br />

2AlOHSO �<br />

H SO � 2H<br />

O � Al ( SO )<br />

4<br />

2<br />

4<br />

2<br />

2<br />

3<br />

4<br />

3


v;fdfc<br />

ajhvekf<br />

HF<br />

HCl<br />

HBr<br />

HI<br />

H 2 S<br />

H 2 CO 3<br />

H 2 SiO 3<br />

HNO 3<br />

HNO 2<br />

HPO 3<br />

H 4 P 2 O 7<br />

H 3 PO 4<br />

H 2 SO 4<br />

H 2 SO 3<br />

H 2 CrO 4<br />

H 2 Cr 2 O 7<br />

HClO<br />

HClO 2<br />

HClO 3<br />

HClO 4<br />

v;fdt,b= vfsb fy]blhblt,b lf fybjyt,b<br />

v;fdfc<br />

cf[tkojlt,f<br />

anjho'fk,flv;fdf<br />

mkjho'fk,flv;fdf<br />

,hjvo'fk,flv;fdf<br />

bjlo'fk,flv;fdf<br />

ujubhlo'fk,flv;fdf<br />

yf[ibhv;fdf<br />

cbkbwbevv;fdf<br />

fpjnv;fdf<br />

fpjnjdfyb v;fdf<br />

vtnfajcajhv;fdf<br />

gbhjajcajhv;fdf<br />

jhsjajcajhv;fdf<br />

ujubhlv;fdf<br />

ujubhljdfyb v;fdf<br />

mhjvv;fdf<br />

,bmhjvv;fdf<br />

mdtmkjhjdfyb v;fdf<br />

mkjhjdfyb v;fdf<br />

mdtmkjhv;fdf<br />

mkjhv;fdf<br />

itcf,fvbcb<br />

fy]blhblb<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

CO 2<br />

SiO 2<br />

N 2 O 5<br />

N 2 O 3<br />

P 2 O 5<br />

P 2 O 5<br />

P 2 O 5<br />

SO 3<br />

SO 2<br />

CrO 3<br />

CrO 3<br />

Cl 2 O<br />

ClO 2<br />

Cl 2 O 6<br />

Cl 2 O 7<br />

itcf,fvbcb<br />

fybjyb<br />

F_ Cl_ Br_ I_ S2_ HS_ 2_ CO3 _ HCO3 2_ SiO3 _ NO3 _ NO2 _ PO3 4_<br />

P O 2 7<br />

H P O 2 2 7<br />

2_<br />

3_ PO4 2_ HPO4 _<br />

H 2 PO 4<br />

2_ SO4 _ HSO4 2_ SO3 2_ CrO4 2_<br />

Cr O 2 7<br />

ClO_ _ ClO2 _ ClO3 _ ClO4 fybjybc<br />

cf[tkojlt,f<br />

anjhblb<br />

mkjhblb<br />

,hjvblb<br />

bjlblb<br />

cekablb<br />

]blhjcekablb<br />

rfh,jyfnb<br />

]blhjrfh,jyfnb<br />

cbkbrfnb<br />

ybnhfnb<br />

ybnhbnb<br />

vtnfajcafnb<br />

gbhjajcafnb<br />

lb]blhjgbhjajcafnb<br />

ajcafnb<br />

]blhjajcafnb<br />

lb]blhjajcafnb<br />

cekafnb<br />

]blhjcekafnb<br />

cekabnb<br />

mhjvfnb<br />

lbmhjvfnb<br />

]bgjmkjhbnb<br />

mkjhbnb<br />

mkjhfnb<br />

gthmkjhfnb<br />

v;fdf lf ae.t vfhbkt,bc uhfabrekb ajhvekt,b<br />

NaHSO 4 Ca(HCO 3 ) 2<br />

Na-bc ]blhjcekafnb Ca-bc ]blhjrfh,jyfnb<br />

Na_O<br />

\ // O<br />

S<br />

H_O<br />

/ \ \ O<br />

40 41<br />

H_O<br />

\ C � O<br />

O /<br />

Ca�<br />

O \<br />

H_O<br />

/<br />

C � O<br />

Ca(H 2 PO 4 ) 2 CaOHCl<br />

Ca-bc lb]blhjajcafnb Ca-bc ]blhjmcbmkjhblb<br />

H_O<br />

\<br />

H_O_<br />

P � O<br />

O /<br />

Ca�<br />

O \<br />

H_O_<br />

P � O<br />

H_O<br />

/<br />

Ca<br />

/ OH<br />

\ Cl<br />

AlOHSO 4 Cu 2 (OH) 2 CO 3<br />

Na-bc ]blhjmcbcekafnb Cu-bc ae.t rfh,jyfnb<br />

O \<br />

HO_ Al�<br />

O<br />

S<br />

/<br />

// O<br />

\<br />

\ O<br />

Cu<br />

Cu<br />

/ O_H<br />

\ O \<br />

/ O /<br />

\ O_H<br />

C � O


SFDB ^&\<br />

FNJVBC FQYFUJ


A (Li) = 7 (0,927) + 6 (0073) = 6, 94<br />

r<br />

fhct,j,c bctsb fnjvt,b= hjvkt,cfw thsyfbhb vfcehb hbw[dt,b<br />

fmdc= vfuhfv bcbyb ufyc[dfdlt,bfy fnjv,bhsdbc ve[nbc cblblbs\<br />

fcts fnjvt,c b p j ,fht,b tojlt,f\ vfufkbsfl=<br />

40 40 40<br />

18 Ar,<br />

19 K,<br />

20 Ca \<br />

bpj,fht,c fnjv,bhsdib ghjnjyt,bcf lf ytbnhjyt,bc cfthsj<br />

hbw[db thsyfbhb fmdc= vfuhfv bcbyb ghjnjyt,bc (Z) lf ytbnhjyt,bc<br />

(n) hbw[dbs ufyc[dfdlt,bfy\<br />

wyj,bkbf fuhtsdt c[dflfc[df tktvtynbc fnjvt,b= hjvtksf<br />

fnjv,bhsdib vjsfdct,ekbf ytbnhjyt,bc njkb lf ghjnjyt,bc<br />

c[dflfc[df hfjltyj,f\ vfs bpjnjyt,b tojlt,f\ vfufkbsfl=<br />

70 72 74<br />

30 Zn,<br />

32 Ge,<br />

34 Se (30 P, 40 n) (32 P, 40 n) (34 P, 40 n)<br />

fnjvsf tktmnhjyekb ufhct,bc fqyfuj,f<br />

fnjvb hsekb fqyfuj,bc vmjyt tktmnhjytbnhfkehb cbcntvff\<br />

bub itlut,f lflt,bsfl lfve[nekb fnjv,bhsdbcf lf vbc<br />

bhudkbd vj.hfdb efh'jabsfl lfve[nekb tktmnhjyt,bcfufy\<br />

tktmnhjyt,bc hbw[db fnjvib elhbc fnjv,bhsdbc ve[nbc cblbltc<br />

(ghjnjyt,bc hfjltyj,fc)\ vfifcflfvt= tktvtynbc hbuj,hbdb<br />

yjvthb gthbjlek cbcntvfib udbxdtyt,c hjujhw fnjv,bhsdbc<br />

lflt,bsb ve[nbc (ghjnjybc) hbw[dc= fctdt fnjv,bhsdbc ufhitvj<br />

vj.hfdb tktmnhjyt,bc hfjltyj,fcfw\<br />

mdfynehb vtmfybrbc sdfkcfphbcbs= tktmnhjyc f[fcbfst,c<br />

hjujhw rjhgecrekehb= fctdt nfkqehb ,eyt,f\ bub vj.hfj,c<br />

fnjvbc vstk vjwekj,fib lf ofhvjmvybc t\o\ tktmnhjyek<br />

qhe,tkc= hjvtkbw fqothc tktmnhjybc vlujvfhtj,fc fnjvib\<br />

tktmnhjyekb qhe,kbc cbvrdhbdt fnjvehb cbdhwbc c[dflfc[df<br />

yfobkib c[dflfc[dff\ cbdhwbc bv yfobkc= hjvtkibw 'dtkfpt<br />

vtnbf tktmnhjybc 'jaybc fk,fsj,f= t\b\ 'dtkfpt vtnbf tktmnhjyekb<br />

qhe,kbc cbvrdhbdt= jh,bnfkb tojlt,f\<br />

fnjvib tktmnhjybc vlujvfhtj,fc f[fcbfst,ty js[b mdfynehb<br />

hbw[dbs\ tctybf|<br />

n _ vsfdfhb mdfynehb hbw[db<br />

� _ jh,bnfkehb mdfynehb hbw[db<br />

m _ vfuybnehb mdfynehb hbw[db<br />

s _ cgbyehb mdfynehb hbw[db<br />

vsfdfhb mdfynehb hbw[db _ n fqybiyfdc tythutnbrekb<br />

ljybc yjvthc= ufycfpqdhfdc tktmnhjybc tythubfc fnjvib lf<br />

bqt,c yfnehfkeh hbw[dsf vorhbdbc vybidytkj,t,c n = 1, 2, 3, 4,<br />

...�\ vbcb vybidytkj,f lfvjrblt,ekbf tktmnhjybc lfijht,fpt<br />

fnjv,bhsdblfy\ bub f[fcbfst,c bv tktmnhjybc tythubfc= hjvtkcfw<br />

ezbhfdc vjwtvekb tythutnbrekb ljyt\ 'dtkfpt vwbht<br />

tythubf uffxybf gbhdtkb tythutnbrekb ljybc tktmnhjyt,c\<br />

t\b\ bv ljybc= hjvtkbw 'dtkfpt f[kjf fnjv,bhsdsfy\ fnjv-<br />

,bhsdblfy hfw eahj lfijht,ek tythutnbrek ljytptf vjsfdct,ekb<br />

tktmnhjyb= vbs eahj vtnbf vbcb tythubf\<br />

tktmnhjyt,bc tythubfpt= fye vsfdfh mdfyneh hbw[dpt lfvjrblt,ekt,bs<br />

fhxtdty K, L, M, N, O, P, Q tythutnbrek ljytt,c=<br />

hjvkt,bw vsfdfhb mdfynehb hbw[dbc itvltu vybidytkj,t,c gfce[j,c|<br />

K tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 1<br />

L tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 2<br />

M tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 3<br />

N tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 4<br />

O tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 5<br />

P tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 6<br />

Q tythutnbrekb ljybcfsdbc n = 7<br />

fnjvib tythutnbrekb ljytt,bc hbw[db njkbf bv gthbjlbc<br />

yjvhbc= hjvtkibw tktvtynb bv'jat,f\ ^ gthbjlbc tktvtynt,c<br />

thsb tythutnbrekb ljyt fmdc+ ^^ gthbjlbc tktvtynt,c _ jhb+<br />

^^^ gthbjlbcfc _ cfvb lf f\i\<br />

44 45


tythutnbrek ljytpt tktmnhjyt,bc vfmcbvfkehb hfjltyj,f<br />

ufybcfpqdht,f ajhvekbs N = 2n 2 = cflfw N _ tktmnhjyt,bc<br />

hfjltyj,ff= n _ tythutnbrekb ljybc yjvthb= fye vsfdfhb mdfynehb<br />

hbw[db\<br />

hjwf n = 1 N = 2.1 2 = 2; t\b\ gbhdtk tythutnbrek ljytpt<br />

vfmcbvfkehfl itb.kt,f ,heyfdltc 2 tktmnhjyb\<br />

n = 2 N = 2 . 2 2 = 8; t\b\ vtjht tythutnbrek ljytpt<br />

vfmcbvfkehfl itb.kt,f ,heyfdltc 8 tktmnhjyb\<br />

n = 3 N = 2 . 3 2 = 18; t\b\ vtcfvt tythutnbrek ljytpt itb.kt,f<br />

,heyfdltc 18 tktmnhjyb\<br />

n = 4 N = 2 . 4 2 = 32; t\b\ vtjs[t tythutnbrek ljytpt itb.kt,f<br />

,heyfdltc 32 tktmnhjyb lf f\i\<br />

ihtc= hjvtkptw ,heyfdc 2n 2 tktmnhjyb= tojlt,f lfchekt-<br />

,ekb= fye xfrtnbkb iht\<br />

jh,bnfkehb= fye sfyfehb mdfynehb hbw[db _ � udf.ktdc<br />

ofhvjlutyfc jh,bnfkbc ajhvfpt lf tktmnhjybc tythubfpt=<br />

tythutnbrekb ljybc afhukt,ib\ bub bqt,c vybidytkj,t,c| 0= 1=<br />

2= 3= 4= \\\\ (n _ 1)-vlt= cflfw n vsfdfhb mdfynehb hbw[dbf\ hjwf=<br />

n = 1 n = 2 n = 3 n = 4<br />

� = 0 � = 0,1 � = 0,1,2 � = 0,1,2,3<br />

tythubbc itcf,fvbcfl tythutnbrekb ljytt,b= lfo't,ekb n=<br />

= 2-lfy= b'jaf mdtljytt,fl= hjvtksf hbw[db vsfdfhb mdfynehb<br />

hbw[dbc vybidytkj,bc njkbf| ^ tythutnbrek ljytc fmdc thsb<br />

mdtljyt= vtjhtc _ 2= vtcfvtc _ 3 lf f\i\ vbqt,ekbf mdtljytt,bc<br />

fqybidyf kfsbyehb fcjt,bs| lf s, p, d, f f\i\<br />

jh,bnfkehb mdfynehb itcf,fvbcb tythutnbrekb<br />

hbw[db mdtljytt,b<br />

� = 0 s<br />

� = 1 p<br />

� = 2 d<br />

� = 3 f<br />

mdtljytt,b sfdbc v[hbd itlut,f jh,bnfkt,bcfufy\ s mdtljyt<br />

itlut,f 1s-jh,bnfkbcufy= p mdtljyt 3p-jh,bnfkbcfufy= d mdtljyt<br />

_ 5d-jh,bnfkbcfufy lf f mdtljyt _ 7f-jh,bnfkbcufy\ ufvjrdktdt,bs<br />

lflutybkbf= hjv s-jh,bnfkc fmdc cathjc ajhvf<br />

lf cbdhwtib vbvfhsekt,f fh f[fcbfst,c\ p-jh,bnfkt,c fmdc ]fyntkbc=<br />

fye vjwekj,bsb hdbfybc ajhvf lf cfvbdt p-jh,bnfkb<br />

ehsbthsgthgtylbrekfhekbf= fvbnjv vfs ufyb[bkfdty cbdh-<br />

yf[\ 1\ s, p, d tktmnhjyekb jh,bnfkt,bc ajhvf lf<br />

cbdhwbsb jhbtynfwbf<br />

46 47<br />

P z<br />

P x<br />

dz 2 dxz dx 2 -y 2<br />

dyz dxy<br />

P y


wbsb rjjhlbyfnt,bc qth.bc vbvfhs\ d- lf f-jh,bnfkt,c fmdc<br />

eahj hsekb utjvtnhbekb ajhvf\<br />

vfuybnehb mdfynehb hbw[db _ m ufycfpqdhfdc tktmnhjyekb<br />

jh,bnfkt,bc jhbtynfwbfsf hbw[dc vfuybneh dtkib\<br />

vfuybnehb mdfynehb hbw[db lfvjrblt,ekbf jh,bnfkeh mdfyneh<br />

hbw[dpt lf bwdkt,f _ � -lfy + � -vlt\ vfuybnehb mdfynehb<br />

hbw[dbc vybidytkj,fsf hfjltyj,f ufvjbsdkt,f ajhvekbs (2 � +1)=<br />

cflfw � _ jh,bnfkehb mdfynehb hbw[dbf\<br />

hjwf � = 0, t\b\ udfmdc s mdtljyt lf itcf,fvbcfl s jh,bnfkb=<br />

vfiby m-bc vybidytkj,fsf hfjltyj,f njkb bmyt,f (2 . 0 + 1) = 1,<br />

t\b\ s jh,bnfkc fmdc thsb jhbtynfwbf= hjvtkbw cmtvfnehfl<br />

thsb e/htlbs fqbybiyt,f _ �+<br />

hjwf � = 1, t\b\ udfmdc p mdtljyt= hjvtkcfw ittcf,fvt,f 3p<br />

jh,bnfkb= vfiby m-bc vybidytkj,fsf hfjltyj,f njkb bmyt,f<br />

(2 . 1 + 1) = 3, t\b\ p jh,bnfkt,c fmdc cfvb jhbtynfwbf vfuybneh<br />

dtkib lf cmtvfnehfl cfvb e/htlbs ufvjbcf[t,f _<br />

���<br />

\<br />

fyfkjubehfl= d jh,bnfkt,bcsdbc udtmyt,f m-bc [esb<br />

vybidytkj,f= t\b\ [esb jhbtynfwbf cbdhwtib lf ufvjbcf[t,f<br />

itvltuyfbhfl| �����<br />

f jh,bnfkt,bcsdbc udtmyt,f m-bc 7 vybidytkj,f= hfw cmtvfnehfl<br />

itvltuyfbhfl ufvjbcf[t,f| �������<br />

cgbyehb mdfynehb hbw[db _ s f[fcbfst,c tktmnhjybc ,heydfc<br />

cfresfhb qth.bc ufhitvj= cffsbc bchbc vbvfhsekt,bs lf<br />

1<br />

cfobyffqvltujl lf bqt,c vybidytkj,t,c ± \ tktvtynsf fnjvt,ib<br />

2<br />

tktmnhjyt,bc ufyfobkt,fc ufycfpqdhfdc gfekbc ghbywbgb=<br />

tythubbc vbybvevbc ghbywbgb= ]eylbc otcb lf rktxrjdcrbc otcb\<br />

gfekbc ghbywbgbc sfyf[vfl| fh itb.kt,f ths jh,bnfpt ,heyfdltc<br />

jhb bctsb tktmnhjyb= hjvlt,cfw js[bdt mdfynehb hbw[db<br />

thsyfbhb tmyt,f\ fmtlfy ufvjvlbyfht= dbyfblfy s mdtljytc<br />

fmdc thsb jh,bnfkb= vfcpt itb.kt,f vjsfdcltc vfmcbvev 2<br />

p<br />

x<br />

p<br />

y<br />

p<br />

z<br />

tktmnhjyb cfobyffqvltuj cgbyt,bs �= ��<br />

p mdtljytc fmdc cfvb<br />

jh,bnfkb lf vfcpt vjsfdclt,f 6 tktmnhjyb= d-pt 10 tktmnhjyb<br />

lf f-pt _ 14 tktmnhjyb\<br />

evwbhtcb tythubbc ghbywbgbc sfyf[vfl| fnjvib tktmnhjybc<br />

'dtkfpt eahj vluhfl vlujvfhtj,fc ittcf,fvt,f vbcb itcf.kj<br />

vbybvfkehb tythubf\ t\b\ mdtljytt,pt tktmnhjyt,bc ufyfobkt-<br />

,bcfc /th itbdct,f bc mdtljytt,b= hjvlt,cfw vbybvfkehb tythubf<br />

fmdc\ tythubbc phlbc vb[tldbs rb mdtljytt,b itvltuyfbhfl fhbc<br />

ufykfut,ekb|<br />

1s


gbhdtk itvs[dtdfib cgbyehb mdfynehb hbw[dt,bc /fvbc f,-<br />

1 1 1 1<br />

cjkenehb vybidytkj,t,b vfmcbvfkehbf ( � s � � � � 1 )\<br />

2 2 2 2<br />

vtjht itvs[dtdfib rb /fvehb cgbyehb mdfynehb hbw[dt,bc f,-<br />

1<br />

cjkenehb vybidytkj,f yfrkt,bf ( � s � )\ 2<br />

fnjvib tktmnhjyt,bc ufyfobkt,fc tythutnbrekb ljytt-<br />

,bcf lf mdtljytt,bc vb[tldbs ufvjcf[fdty tktmnhjyekb ajhvekt,bs\<br />

[ibhfl tktmnhjyekb qhe,kt,bc cnhemnehfc ufvjcf[fdty<br />

tythutnbrekb= fye mdfynehb e/htlt,bs\ tc fhbc uhfabrekb<br />

tktmnhjyekb ajhvekt,b= cflfw e/htlb jh,bnfkbf= bcfhb _<br />

tktmnhjyb= bchbc vbvfhsekt,f _ cgbyb\<br />

ufydb[bkjs= hjujh [lt,f fnjvsf tktmnhjyekb ajhvekt,bc<br />

itlutyf|<br />

jh,bnfkb vbybvfkehb tythubbs _ tc fhbc 1s jh,bnfkb\<br />

o'fk,flbc fnjvbcsdbc bub lfrfdt,ekbf thsflthsb tktmnhjybs=<br />

fvbnjv o'fk,flbc fnjvbc tktmnhjyek ajhvekfc tmyt,f<br />

fctsb cf[t| 1s1 = uhfabrekb tktmnhjyekb ajhvekf rb bmyt,f<br />

n = \<br />

1s jh,bnfkbc itdct,f vsfdhlt,f He-ib (Z = 2)\ vbcb tktmnhjyekb<br />

ajhvekff 1s2 = uhfabrekb tktmnhjyekb ajhvekf bmyt,f<br />

\<br />

vjvltdyj tktvtynt,ibw tktmnhjyt,bs mdtljytt,bc itdct-<br />

,bc sfyvbvltdhj,f tmdtvlt,fht,f gfekbcf lf evwbhtcb tythubbc<br />

ghbywbgc lf vbvlbyfhtj,c ]eylbc otcbcf lf rktxrjdcrbc otcbc<br />

lfwdbs\<br />

'jdtkbdt ptvjsmvekbc ufsdfkbcobyt,bs= fpjnbc fnjvbc<br />

tktmnhjyek ajhvekfc tmyt,f itvltub cf[t| N (Z = 7) 1s22s22p3 s<br />

��<br />

���<br />

=<br />

uhfabrek tktmnhjyek ajhvekfc rb fctsb|<br />

��� n = 2 � � �<br />

p<br />

s<br />

��<br />

n = 1 ���<br />

��<br />

���<br />

�<br />

pjubthsb tktvtynbcsdbc mdtljytt,bc tktmnhjyt,bs itdct,f<br />

vbvlbyfhtj,c ptvjs ufy[bkekb ghbywbgt,blfy ufhrdtekb<br />

uflf[hbs\ vfufkbsfl= mhjvbcf lf cgbkty.bc fnjvt,ib [lt,f tktmnhjyt,bc<br />

uflfcdkf (xfdfhlyf) 4s mdtljyblfy 3d-pt= hbc itltuflfw<br />

fv tktvtynt,bc tktmnhjyek ajhvekt,c fmdc itvltub<br />

cf[t|<br />

24 Cr - 1s2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1 3d 5<br />

29 Cu - 1s2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1 3d 10<br />

bvbc vb[tldbs= se hjvtkb jh,bnfkb (s, p, d, f) erfdbf fnjvbc<br />

,jkj tktmnhjyc= ufyfc[dfdt,ty s, p, d lf f tktvtynt,c\ ^ f lf ^^ f<br />

mdt/ueabc tktvtynt,b vbtresdyt,f s-tktvtynt,c\ tktvtynt,b<br />

^^^ f -lfy &^^ f mdt/ueabc xfsdkbs vbtresdyt,f p-tktvtynt,c= ^ , -<br />

lfy &^^ , mdt/ueabc xfsdkbs _ d-tktvtynt,bf= [jkj kfysfyjblt,b<br />

lf fmnbyjblt,b _ f-tktvtynt,c ofhvjflutyc\<br />

fnjvbc fqyfuj,f lf gthbjlekj,bc rfyjyb<br />

fnjvbc fqyfuj,bc itcofdkfv lfudfyf[f= hjv tktvtynt,bc<br />

sdbct,t,b .bhbsflfl ufybcfpqdht,f fhf fnjvehb vfcbs= fhfvtl<br />

fnjvbc ,bhsdbc ve[nbc cblblbs\ fnjvbc ,bhsdbc ve[nbc cblbltptf<br />

lfvjrblt,ekb tktvtynbc 'dtkf sdbct,f lf fuhtsdt vbcb<br />

vlt,fhtj,f gthbjlek cbcntvfib\ fvfcsfy lfrfdibht,bs= wdkbkt,f<br />

ufybwflf l\b\ vtyltkttdbc gthbjlekj,bc rfyjybc ajhvekbht,fvfw|<br />

tktvtynbc sdbct,t,b= fuhtsdt vfsb yfthst,bc ajhvt,b<br />

lf sdbct,t,b gthbjlek lfvjrblt,ekt,fibf vfsb fnjvbc ,bhsdbc<br />

ve[nbc cblbltcsfy\<br />

vtyltkttdbc tktvtynsf gthbjlekb cbcntvf pecnfl ufvj[fnfdc<br />

gthbjlekj,bc rfyjyc lf= fvfcsfy thsfl= tktvtynbc<br />

fnjvbc fqyfuj,fc\<br />

fnjvbc fqyfuj,bc stjhbf rfhufl [cybc gthbjlek cbcntvfib<br />

tktvtynsf sdbct,t,bc gthbjlek wdkbkt,t,c\ fnjvbc ,bhsdbc<br />

50 51


ve[nbc cblblbc phlf 1-lfy 116-vlt bodtdc tktvtynt,bc ufht<br />

tythutnbrekb ljybc fqyfuj,bc gthbjlek ufyvtjht,fc lf hflufy<br />

tktvtynt,bc sdbct,t,b .bhbsflfl lfvjrblt,ekbf ufht ihbc<br />

tktmnhjyt,bc hfjltyj,fpt= fvbnjv bcbyb gthbjlekfl vtjhlt,f\<br />

fvfibf gthbjlekb cbcntvbc abpbrehb fhcb\<br />

vfufkbsbcsdbc ufydb[bkjs ^^= ^^^ lf ^& gthbjlt,bc lfcfo'bcib<br />

vjsfdct,ekb tktvtynt,b _ Li _ 2 \ 1= Na _ 2 \ 8 \ 1= K _ 2 \ 8 \ 8 \ 1\<br />

vfs ufht ihtpt fhbc 1s tktmnhjyb lf fvbnjvfw fv;qfdyt,ty<br />

vcufdc sdbct,t,c\ bcbyb tktmnhjyekb ihbc lfcfchekt,kfl fldbkfl<br />

ufcwtvty fv ths tktmnhjyc= hfw ufyfgbhj,t,c vfs kbsjyeh<br />

sdbct,t,c= [jkj fv gthbjlbc ,jkjib vjsfdct,ek tktvtynt,c<br />

ufht ihtpt fmds 8 tktmnhjyb (s 2 p 6 )\ vfsb ufht iht lfchekt,tkbf\<br />

tc tktvtynt,b bythnekb fbht,bf (Ne, Ar, Kr)\<br />

vwbht gthbjlt,ib fnjvuekbc lflt,bsb ve[nbc cblblbc<br />

phlfcsfy thsfl ufht ihtpt tktmnhjyt,bc hbw[db bphlt,f (1lfy<br />

2-vlt ^ gthbjlib lf 1-lfy 8-vlt ^^ lf ^^^ gthbjlt,ib)= hfw<br />

[cybc tktvtynt,bc sdbct,t,bc wdkbkt,fc kbsjyehblfy (gthbjlt,bc<br />

lfcfo'bcib) fhfkbsjyt,bcfrty (gthbjlt,bc ,jkjc)\ gthbjlt,bc<br />

lfcfo'bcib= ufhlf ^ gthbjlbcf= vjsfdct,ekbf nent<br />

kbsjyt,b= itvltu kbsjyehb sdbct,t,b sfylfsfyj,bs cecnlt,f<br />

lf bphlt,f fhfkbsjyehb sdbct,t,b\ cfdfktynj ihtib tktmnhjyt,bc<br />

hbw[dbc phlfcsfy thsfl vwbhlt,f tktmnhjyt,bc ufwtvbc<br />

eyfhb lf bphlt,f tktmnhjyt,bc vbthst,bc eyfhb\ hfw<br />

eahj fldbkfl ufcwtvc tktvtynbc fnjvb tktmnhjyt,c= vbs eahj<br />

vrdtshfl tmyt,f ufvjv;qfdyt,ekb kbsjyehb sdbct,t,b+ hfw<br />

eahj fldbkfl vbbthst,c tktvtynbc fnjvb tktmnhjyt,c= vbs<br />

eahj vrdtshfl tmyt,f ufvjv;qfdyt,ekb fhfkbsjyehb sdbct,t,b\<br />

lblb gthbjlbc keo vorhbdt,ib fnjvuekbc ve[nbc cblblbc<br />

phlbcfc ufht ihtib tktmnhjyt,bc hfjltyj,f hxt,f velvbdb<br />

lf nbkb 2-bc fy 1-bc= fvbnjv= cfyfv ,jkjc obyf ihbc itdct,f<br />

vbvlbyfhtj,c= tktvtynt,bc sdbct,t,b fv hbut,ib ufycfresht,bs<br />

ytkf bwdkt,f+ [jkj lblb gthbjlt,bc rtyn vorhbdt,ib fnjvbc<br />

,bhsdbc ve[nbc cblblbc phlfcsfy thsfl bphlt,f tktmnhjyt,bc<br />

hfjltyj,f (1-lfy 8-vlt) ufht ihtib= hbc ufvjw tktvtynt,bc<br />

sdbct,t,bc wdkbkt,f rdkfd vrdtshfl vbvlbyfhtj,c\<br />

fnjvbc fqyfuj,f rfhufl [cybc vsfdfhb lf sfyfehb mdt/ueat,bc<br />

fhct,j,fc\ tc lf'jaf ufygbhj,t,ekbf bvbs= hjv tktvtynt,c<br />

tythutnbrekb ljytt,b tktmnhjyt,bs c[dflfc[dfyfbhfl<br />

tdct,f\ rth.jl= vsfdfhb mdt/ueabc tktvtynt,c tdct,f s mdtljyt<br />

(s tktvtynt,c) fy p mdtljyt (p tktvtynt,c) ufht ihbcf\ sfyfehb<br />

mdt/ueabc tktvtynt,c tdct,f ufhtcobyf ihbc d mdtljyt (d tktvtynt,b)=<br />

[jkj kfysfyjblt,c lf fmnbyjblt,c itcf,fvbcfl 4f lf<br />

5f mdtljytt,b\<br />

fvudfhfl= sbsjtek mdt/ueaib ufthsbfyt,ekbf tktvtynt,b=<br />

hjvtksf fnjvt,cfw fmdc tktmnhjyekb ihtt,bc vcufdcb fqyfuj,f\<br />

fvfcsfy= vsfdfhb mdt/ueabc tktvtynt,bc ufht ihbc tktmnhjyt,bc<br />

hbw[db tvs[dtdf /ueabc yjvthc= [jkj sfyfehb<br />

mdt/ueabc tktvtynt,bc fnjvt,c rb fmdc jhb fy thsb tktmnhjyb\<br />

cojhtl tc ufyc[dfdt,f fqyfuj,fib ufyfgbhj,t,c vfsb sdbct,t,bc<br />

c[dflfc[dfj,fc= hbc ufvjw bcbyb vjsfdct,ekb fhbfy thsb lf bubdt<br />

/ueabc c[dflfc[df mdt/ueaib\ fct vfufkbsfl= &^^ /ueabc vsfdfh<br />

mdt/ueaib vjsfdct,ekbf ]fkjutyt,b= hjvtksf fnjvt,c ufht<br />

ihtpt fmdc 7 tktmnhjyb= [jkj sfyfeh mdt/ueaib vjsfdct,ek<br />

Mn-bc mdt/ueabc tktvtynt,c _ 2 tktmnhjyb\ gbhdtkb nbgehb<br />

fhfkbsjyt,bf= [jkj vtjht _ kbsjyt,b= vfuhfv fv /ueabc tktvtynt,c<br />

cfthsj sdbct,fw fmdc= rth.jl bc= hjv vfsb fnjvt,b<br />

htfmwbfib vjyfobktj,c 7-7 tktmnhjybs= t\b\ mbvbehb ,vf ofhvjbmvyt,f<br />

7- tktmnhjybs (ufvjyfrkbcbf F)\ fvbs fhbc ufygbhj,t-<br />

,ekb vfsb vcufdct,f= vfuhfv bjlbc fnjvc cfdfktynj tktmnhjyt-<br />

,b fnjv,bhsdblfy eahj lfijht,ekb fmdc= dblht asjhc= hbc ufvjw<br />

bjlbc fnjvc cecnfl fmdc itrfdibht,ekb tc tktmnhjyt,b lf<br />

fvbnjv bjlbc fnjvt,b fldbkfl ufcwtvc tktmnhjyt,c lf ite.kbf<br />

kbsjyehb sdbct,t,bc ufvjv;qfdyt,f= hfcfw dth dbn'dbs asjhpt\<br />

fctsbdt rfyjypjvbtht,f itbvxytdf lfyfhxty /ueat,ibw\ fctsb<br />

vblujvbs fb[cyt,f H-bc vlt,fhtj,f thslhjekfl gthbjlekb<br />

52 53


cbcntvbc ^ lf &^^ /ueaib\ ^ /ueabc vsfdfhb mdt/ueabc tktvtynt,bc<br />

vcufdcfl vfc ufht cfdfktynj ihtpt fmdc thsb tktmnhjyb\<br />

mbvbeh htfmwbt,ib vjyfobktj,bc lhjc fldbkfl ufcwtvc fv ths<br />

tktmnhjyc lf uflflbc +1 ve[nbfy bjyib= fvbnjv o'fk,flb eylf<br />

vlt,fhtj,ltc ^ /ueaib\ vtjht v[hbd= o'fk,flbc fnjvc lfchekt,ekb<br />

(2-tktmnhjybfyb) ihbc itcfmvytkfl czbhlt,f thsb<br />

tktmnhjyb\ vfc eyfhb fmdc itbthsjc thsb tktmnhjyb &^^ /ueabc<br />

vsfdfhb mdt/ueabc tktvtynt,bc _ ]fkjutyt,bc vcufdcfl\<br />

o'fk,flb fv itvs[dtdfib fv;qfdyt,c fhfkbsjyeh sdbct,t,c= fvbnjv<br />

bc eylf vlt,fhtj,ltc &^^ /ueabc vsfdfh mdt/ueaib\ fmtlfy<br />

ufvjvlbyfht= ufcfut,bf= hfnjv fhbc o'fk,flb vjsfdct,ekb<br />

thslhjekfl gthbjlekb cbcntvbc ^ lf &^^ /ueaib\<br />

gthbjlek cbcntvfib tktvtynt,b js[ flubkfc fh fhbc ufykfut,ekb<br />

fnjvehb vfcbc phlbc vb[tldbs\ tctybf| Ar (39= 948) lf<br />

K (39= 102)+ Co (58= 933) lf Ni (58=71)+ Te (127=6) lf J(126= 9)=<br />

Th (232=0) lf Pa (231= 0)\ fv uflf[dtdt,c rfhufl [cybc fnjvbc fqyfuj,f=<br />

hjvkbc sfyf[vflfw= tktvtynbc sdbct,t,b lfvjrblt,ekbf<br />

fnjvbc ,bhsdbc ve[nbc cblbltpt\ fnjvbc ,bhsdbc ve[nbc cblblbc<br />

phlbc vb[tldbs rb bcbyb cojhfl fhbfy ufykfut,ekb gthbjlek<br />

cbcntvfib\<br />

bjybpfwbbc tythubf= tktmnhjybcflvb cohfadf lf<br />

tktmnhjefh'jabsj,f<br />

fnjvbc ths-ths vybidytkjdfy vf[fcbfst,tkc ofhvjflutyc<br />

bjybpfwbbc tythubf\ tc bc tythubff= hjvtkbw cfzbhjf yjhvfkeh<br />

vlujvfhtj,fib v'jab fnjvblfy tktmnhjybc vjcfo'dtnfl lf<br />

ecfchekjl lblb vfy.bkbs lfcfijht,kfl\ bjybpfwbbc tythubfc<br />

ufvjcf[fdty tktmnhjydjknt,bs lf f[fcbfst,c tktmnhjybc ufwtvbc<br />

eyfhc\ bjybpfwbbc tythubfpt vybidytkjdfyobkfl fhbc lfvjrblt,ekb<br />

mbvbehb ,vbc [fcbfsb lf cbvnrbwt= fuhtsdt= fnj-<br />

vbc fqvlutyb sdbct,f= fye _ hfw eahj vwbhtf bjybpfwbbc tythubf=<br />

vbs eahj fldbkfl ufcwtvc fnjvb tktmnhjyt,c lf vbs eahj<br />

rfhub fqvlutybf\<br />

bjybpfwbbc tythubbc cblblt lfvjrblt,ekbf fnjvbc hflbecpt=<br />

,bhsdbc ve[npt lf tktmnhjyek rjyabuehfwbfpt\<br />

nent kbsjyt,bc bjybpfwbbc tythubf eahj yfrkt,bf= dblht<br />

nentvbofsf kbsjyt,bc= hflufy ntne kbsjyt,bc fnjvt,c cfdfktynj<br />

s tktmnhjyt,b ufeo'dbkt,tkb fmdc= nentvbofsf kbsjyt,c<br />

rb _ ufo'dbkt,ekb\<br />

thsb gthbjlbc tktvtynt,bcsdbc bjybpfwbbc tythubf bphlt,f<br />

vfhw[yblfy vfh/dybd= hflufy bphlt,f fnjv,bhsdbc ve[nb\<br />

mdt/ueat,ib bjybpfwbbc tythubf vwbhlt,f ptvjlfy mdtvjs=<br />

hflufy bphlt,f vfy.bkb tktmnhjycf lf fnjv,bhsdc ijhbc= hbc<br />

ufvjw fnjv,bhsdb cecnfl bpblfdc ufht ihbc tktmnhjyc lf fvbnjv<br />

eahj vwbht tythubff cfzbhj tktmnhjybc vjcfo'dtnfl\<br />

bjybpfwbbc tythubf ufdktyfc f[ltyc tktvtynt,bc mbvbeh<br />

sdbct,t,pt= rth.jl= hfw eahj vwbhtf bjybpfwbbc tythubf= vbs<br />

vrdtshfl fmdc ufvjcf[ekb tktvtync kbsjyehb sdbct,t,b lf gbhbmbs\<br />

fnjvt,c ite.kbf fhf vfhnj ufcwtc= fhvtl itbthsjc rbltw<br />

tktmnhjyt,b\ tythubfc= hjvtkbw ufvjb'jaf fnjvsfy thsb<br />

tktmnhjybc vbthst,bcfc= tojlt,f tktmnhjybcflvb cohfadf\<br />

tktmnhjybcflvb cohfadf= bjybpfwbbc tythubbc vcufdcfl=<br />

ufvjbcf[t,f tktmnhjydjknt,ib\ tktmnhjybcflvb cohfadbc cblblt<br />

'dtkf tktvtynbcfsdbc fh fhbc wyj,bkb= hflufy vbcb ufpjvdf<br />

cfrvfjl .ytkbf\<br />

tktmnhjybcflvb cohfadf bcts tktvtynt,c f[fcbfst,c= hjvtksf<br />

fnjvt,bc ufht tythutnbrek ljytpt 4-pt vtnb cfdfktynj<br />

tktmnhjyb vj.hfj,c\ fnjvbc vbth tktmnhjyt,bc vbthst,bcfc<br />

ofhvjbmvyt,f efh'jabsfl lfve[nekb bjyb\ fv lhjc tc fnjvt,b<br />

fqlut,f lf ;fyufdc c[df fnjvt,c\ tktmnhjyt,bc vbthst,f lfvf[fcbfst,tkbf<br />

fhfkbsjyt,bc fnjvt,bcfsdbc\ tktmnhjybcflvb<br />

54 55


cohfadbc hbw[j,hbdb vybidytkj,bc phlfcsfy thsfl bphlt,f<br />

tktvtynbc ;fyudbsb eyfhb\<br />

tktvtynbc fnjvbc eyfhc vjktrekfib sfdbcrty vbbpbljc<br />

c[df fnjvbc tktmnhjyt,b= tktmnhjefh'jabsj,f tojlt,f\<br />

tktmnhjefh'jabsj,bc pjvfl bsdkt,f bc tythubf= hjvtkbw<br />

njkbf bjybpfwbbc tythubbc (I) lf tktmnhjybcflvb cohfadbc<br />

(E) hbw[j,hbd vybidytkj,fsf /fvbc yf[tdhbc|<br />

I � E<br />

x = cflfw= x- tktmnhjefh'jabsj,ff\<br />

2<br />

f,cjkenehb tktmnhjefh'jabsj,bc yfwdkfl b[vfht,f<br />

afhlj,bsb tktmnhjefh'jabsj,f= hjvkbc thstekfl vbxytekbf<br />

kbsbevbc tktmnhjefh'jabsj,f\ c[df tktvtynt,bc<br />

tktmnhjefh'jabsj,f ufvjbsdkt,f vfsb f,cjkenehb tktmnhjefh'jabsj,bc<br />

afhlj,bs kbsbevbc tktmnhjefh'jabsj,fcsfy\<br />

gjkbyubc vbth ,vbc tythubbc cfae.dtkpt ufycfpqdhek<br />

bmyf tktvtynt,bc tktmnhjefh'jabsj,f (w[h\ 1)\<br />

H<br />

2,1<br />

tktvtynt,bc afhlj,bsb tktmnhjefh'jabsj,f<br />

gjkbyubc vb[tldbs<br />

Li Be B C N O F<br />

1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0<br />

Na Mg Al Si P S Cl<br />

0,9 1,2 1,5 1,8 2,1 2,5 3,0<br />

K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br<br />

0,8 1,0 1,3 1,5 1,6 1,5 1,5 1,8 1,8 1,9 1,6 1,6 1,8 1,8 2,0 2,4 2,8<br />

Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I<br />

0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 1,9 2,2 2,2 2,2 1,9 1,7 1,7 1,8 1,9 2,1 2,5<br />

Cs Ba La-Lu Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Rb Bi Po At<br />

0,7 0,9 1,1-1,2 1,3 1,5 1,7 1,9 2,2 2,2 2,2 2,4 1,9 1,8 1,8 1,9 2,0 2,2<br />

Fr Ra Ac Th Pa U Np-Lw<br />

0,7 0,9 1,1 1,3 1,5 1,7 1,3<br />

w[hbkb 1\<br />

w[hbkblfy xfyc= hjv fnjvsf tktmnhjyekb cnhemnehbc<br />

ufhsekt,fcsfy thsfl sbsjtek gthbjlib tktvtynt,bc tktmnhjefh'jabsj,bc<br />

cblblt bphlt,f= wfkrtek /ueat,ib rb<br />

rkt,ekj,c\ fvbc vb[tldbs= gbhdtkb /ueabc s-tktvtynt,b (nent<br />

kbsjyt,b) [fcbfslt,f vwbht tktmnhjefh'jabsj,bs= [jkj<br />

vtidblt /ueabc p-tktvtynt,b (]fkjutyt,b) elbltcb tktmnhjefh'jabsj,bs\<br />

'dtkfpt vwbht tktmnhjefh'jabsj,f f[fcbfst,c<br />

kbsbevc (1=0) lf 'dtkfpt lblb _ asjhc (4=0)\<br />

SFDB &\<br />

MBVBEHB


o'dbkt,bc ofhvjmvybs\ sfyfvtlhjdt ofhvjlutyt,bc sfyf[vfl=<br />

mbvbeh ,vfc fmdc tktmnhekb ,eyt,f= vfuhfv bc [jhwbtklt,f<br />

c[dflfc[dfyfbhfl\ fvbc vb[tldbs fhxtdty mbvbehb ,vbc cfv<br />

.bhbsfl cf[tc| rjdfktynehc= bjyehc lf kbsjyehc\<br />

bjyehb ,vbc stjhbf vjojlt,ekb bmyf 1916 otkc uthvfytkb<br />

vtwybthbc rjctkbc vbth= [jkj bvfdt otkc fvthbrtkvf vtwybthvf<br />

kebcvf ofvjf'tyf rjdfktynehb ,vbc stjhbf= hjvkbc sfyf[vfl=<br />

mbvbehb ,vf [jhwbtklt,f cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkt,bc<br />

ofhvjmvybs= hjvtkbw thslhjekfl tresdybc jh fnjvc\<br />

rjctkbcf lf kebcbc stjhbfpt lf'hlyj,bs fqvjwtylf mbvbehb<br />

,vbc sfyfvtlhjdt stjhbf= t\o\ dfktynehb ,vbc stjhbf\<br />

mdfynehb vtmfybrbc ofhvjlutyt,bc ufydbsfht,fv w[fl'j<br />

ufpbfht,ekb tktmnhjyekb o'dbkbc [fh/pt mbvbehb ,vbc ofhvjmvybc<br />

vbptpb\ se fnjvib tktmnhjyt,c ufydb[bkfds hjujhw<br />

tktmnhjyek qhe,kt,c= vfiby cfpbfhj o'dbkbc ofhvjmvyf itb.kt,f<br />

ofhvjdblubyjs= hjujhw fv tktmnhjyekb qhe,kt,bc uflfafhdbc<br />

itltub\<br />

,bhsdt,c ijhbc fhct,ekb zfh,b tktmnhjyekb cbvrdhbdt<br />

f[ltyc vfs ijhbc ufypbldbc .fkt,bc rjvgtycfwbfc\ fvudfhfl= .fkt,c=<br />

hjvkt,bw epheydtk'jac ,vt,bc ofhvjmvyfc= fmdc tktmnhjcnfnbrehb<br />

[fcbfsb\<br />

cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkt,bs lfv'fht,ek mbvbeh ,vfc<br />

tojlt,f rjdfktynehb= fye fnjvehb ,vf\<br />

rjdfktynehb ,vf ufydb[bkjs o'fk,flbc vjktrekt,bc ofhvjmvybc<br />

vfufkbspt\ o'fk,flbc vjktrekfib mbvbehb ,vbc .fkf<br />

mdfynehb vtmfybrbc gjpbwbblfy 1927 otkc vjudwtc byukbctkvf<br />

vtwybtht,vf ]tbnkthvf lf kjyljyvf\ o'fk,flbc vjktrekf itlut,f<br />

4 vbrhj yfobkfrbcfufy| jhb ,bhsdbcf lf jhb tktmnhjybcfufy<br />

(o'fk,flbc fnjv,bhsdb itvjafhukekbf cathekb s tktmnhjyekb<br />

qhe,kbs)+ fnjvt,bc cfrvfj vfy.bkpt vbf[kjt,bcfc<br />

fqb.dht,f vbpblekj,bc .fkt,b= thsb v[hbd= gbhdtkbc ,bhsdcf<br />

lf vtjhbc tktmnhjyek qhe,tkc ijhbc lf= vtjht v[hbd= gbhb-<br />

yf[\ 2\ o'fk,flbc vjktrekfib<br />

tktmnhjyekb<br />

qhe,kt,bc uflfafhdf<br />

58 59<br />

mbs\ fvfdt lhjc= fqb.dht,f ufypbldbc<br />

.fkt,b fv fnjvt,bc ,bhsdt,c ijhbc<br />

lf tktmnhjyt,c ijhbc\ vjktrekt,bc<br />

vluhflb vlujvfhtj,f vbbqotdf<br />

vfiby= hjwf vbpbldbc .fkt,b uflffzfh,t,c<br />

ufypbldbc .fkt,c\ tc gfce[j,c<br />

,vbc ufycfpqdhek cbuh.tc\<br />

t\b\ fnjvt,bc ufycfpqdhek vfy.bkpt<br />

vbf[kjdt,bcfc [lt,f vfsb tktmnhjyekb<br />

qhe,kt,bc (jh,bnt,bc) uflfafhdf=<br />

hbc itltuflfw ofhvjbmvyt,f<br />

vjktrekehb qhe,tkb= bc sfdclt,f<br />

jhbdt ,bhsdbc wtynht,c ijhbc lf<br />

fmdc ufphlbkb tktmnhjyekb cbvrd-<br />

hbdt= fvbnjv ,bhsdt,c ijhbc vfy.bkb vjktrekfib yfrkt,bf<br />

o'fk,flbc jhb fnjvbc hflbecbc /fvpt (r (H) = 0,053 y\v\+ eylf<br />

'jabkb'j 0=106 y\v\ fhbc 0=074 y\v\)\ b[\ yf[\ `2\<br />

fvudfhfl= rjdfktynehb ,vbc fq.dhbcfc [lt,f fnjvt,bc tktmnhjyekb<br />

qhe,kt,bc uflfafhdf= hfcfw sfy f[kfdc tythubbc<br />

ufvj'jaf= hbc ufvjw fnjvsf itthst,bcfc vjktrekfib cbcntvbc<br />

cfthsj tythubf vwbhlt,f\<br />

hjwf mbvbehb ,vf jhb fnjvbc sbsj s tktmnhjyekb jh-<br />

,bnfkbc uflfafhdbs [jhwbtklt,f= vbbqt,f ��(cbuvf) ,vf= cflfw<br />

tktmnhjyekb qhe,kt,bc vfmcbvfkehb uflfafhdf [jhwbtklt,f<br />

fnjvsf itvfthst,tkb [fpbc ufcodhbd\ �-,vf ofhvjbmvyt,f fuhtsdt<br />

bv itvs[dtdfib= hjwf ,vbc ofhvjmvyfib vjyfobktj,c thsb<br />

fnjvbc s-jh,bnfkb lf vtjht fnjvbc p-jh,bnfkb\ hjwf ,vf jhb<br />

p jh,bnfkbs [jhwbtklt,f= vfiby vfsb uflfafhdf itb.kt,f<br />

vj[ltc hjujhw fnjvt,bc itvfthst,tkb [fpbc ufcodhbd= fctdt<br />

fv [fpbc gthgtylbrekfhekfl= cb,hn'bc jhbdt v[fhtc= hbc itltuflfw<br />

gbhdtk itvs[dtdfib ofhvjbmvyt,f � (cbuvf) ,vf= [jkj<br />

vtjht itvs[dtdfib � (gb) ,vf\


jhb d-jh,bnfkbc uflfafhdbs ofhvjbmvyt,f hjujhw � lf<br />

� ,vt,b= fctdt itb.kt,f ofhvjbmvyfc vtcfvt nbgbc ,vf _ ��(ltknf)\<br />

fv erfyfcrytk itvs[dtdfib [lt,f d-tktmnhjyekb jh,bnfkt,bc<br />

js[upbc uflfafhdf\<br />

ptvjs fqybiyekb ,vt,bc ofhvjmvyf cmtvfnehfl ufvjcf[ekbf<br />

yf[\32-pt\<br />

yf[\ 3\ tktmnhjyekb jh,bnfkt,bc uflfafhdf<br />

rjdfktynehb ,vbc ufvjcf[df itb.kt,f<br />

c[dflfc[dfyfbhfl| f) cfdfktynj tktmnhjyt,bc<br />

othnbkt,bc cf[bs xfothbc upbs mbvbehb<br />

cbv,jkjcsfy (vfu\= H . + . H; H:H) fy<br />

,) mdfynehb e/ht,bc cf[bs<br />

[ibhfl rjdfktynj,fc ufvjcf[fdty [fpbs<br />

H_H\<br />

1s1 1s1 �� + ��<br />

���<br />

se fnjvt,c ijhbc ofhvjbmvyt,f thsb rjdfktynehb ,vf= vfiby<br />

vfc vfhnbdb ,vf tojlt,f= [jkj se vtnb _ /thflb ,vf\<br />

ufydb[bkjs mkjhbcf lf fpjnbc vjktrekbc ofhvjmvyf\<br />

1s 2<br />

Cl 2 -bc ofhvjmvyf<br />

mkjhbc fnjvbc hbuj,hbdb yjvthbf _ Z-17= tktmnhjyekb<br />

ajhvekff 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 5 = vbcsdbc cfdfktynjf vtcfvt iht<br />

��� ��<br />

3p<br />

���<br />

3s �� �� �<br />

��� hjujhw d[tlfds= mkjhbc fnjvc cfdfktynj ihtib fmdc cfvb<br />

o'dbkb lf thsb ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyb\ mbvbehb ,vbc ofhvjmvyf<br />

[lt,f jhb fnjvbc ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyt,bc ufo'dbkt,bc<br />

[fh/pt= hjvtkbw cfpbfhj [lt,f jhbdt fnjvbcsdbc=<br />

hbc itltuflfw lfchekt,ekb hdftktmnhjybfyb (s 2 p 6 ) iht tmyt,f<br />

mkjhbc jhbdt fnjvc lf tc cfpbfhj o'dbkb sfyf,hfl tresdybc<br />

jhbdt fnjvc\<br />

: Cl�<br />

� �Cl<br />

: �:<br />

Cl : Cl : � Cl<br />

60 61<br />

��<br />

��<br />

��<br />

��<br />

��<br />

��<br />

se v[tldtkj,fib vbdbqt,s= hjv Cl 2 -bc ofhvjmvyf [jhwbtklt,f<br />

p- tktmnhjyekb jh,bnfkt,bc uflfafhdbs= vfiby cmtvfnehfl<br />

itb.kt,f fct ufvjdcf[js|<br />

�<br />

��<br />

��<br />

�<br />

2<br />

Cl Cl<br />

ptvjs erdt bsmdf= hjv se fnjvt,c ijhbc ofhvjbmvyt,f thsb<br />

rjdfktynehb ,vf= vfiby vfc tojlt,f vfhnbdb (thsvfub) ,vf= [jkj<br />

se vtnb= vfiby vfc tojlt,f /thflb\ rth.jl= se fnjvt,c ijhbc<br />

ofhvjbmvyt,f jhb mbvbehb ,vf vfc jhvfub ,vf tojlt,f= se cfvb _<br />

cfvvfub lf f\i\ thsvfub ,vf ufvjbcf[t,f thsb [fpbs= jhvfub _<br />

jhbs lf f\i\


thflb (jhvfub lf cfvvfub) ,vt,b lfvf[fcbfst,tkbf vhfdfkdfktynjdfyb<br />

fnjvt,bcfufy ofhvjmvybkb vjktrekt,bcsdbc\<br />

vfufkbsfl ufydb[bkjs fpjnbc vjktrekbc ofhvjmvyf\<br />

N 2 -bc ofhvjmvyf<br />

fpjnc fnjvbc hbuj,hbdb yjvthbf _ Z=7= tktmnhjyekb<br />

ajhvekf| 1s 2 2s 2 2p 3 \<br />

fpjnbc fnjvc cfdfktynj ihtib fmdc cfvb ufeo'dbkt,tkb<br />

tktmnhjyb= hbc ufvjw vjktrekfib fnjvt,c ijhbc ofhvjbmvyt,f<br />

cfvb cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkb= hjvkt,bw sfyf,hfl tresdybc<br />

fpjnbc jhbdt fnjvc\<br />

2s<br />

��� ��� ��<br />

2p<br />

���<br />

� � �<br />

: N���N:<br />

�:<br />

N��N<br />

: �N2<br />

fpjnbc fnjvbc cfvb p jh,bnfkb ufykfut,ekfh X, Y lf Z<br />

qth.t,bc vfhsj,ekfl\ fpjnbc jhb fnjvbc vbf[kjdt,bcfc P - X<br />

tktmnhjyt,bc tktmnhjyekb<br />

jh,bnfkt,b X-qth.bc ufcodhbd<br />

uflfafhfdc thsvfytsc= hbc itltuflfw<br />

ofhvjbmvyt,f �-,vf\ P lf P Y Z<br />

jh,bnfkt,bc ehsbthsuflfafhdf<br />

vj[lt,f jh flubkpt= hbc itltuflfw<br />

ofhvjbmvyt,f �-,vt,b\ �-,vf<br />

eahj cecnb ,vff= dblht �-,vf= hfl-<br />

yf[\ 4\ mbvbehb ,vt,b fpjnbc<br />

vjktrekfib<br />

ufy jh,bnfkt,bc uflfafhdbc fht<br />

�-,vbc lhjc eahj vwbhtf= dblht<br />

��,vbc itvs[dtdfib= t\b\ fpjnbc vjktrekfib fpjnbc fnjvt,b<br />

cfvvfub ,vbs fhbc itrfdibht,ekb thsvfytssfy= thsb �-,vbs lf<br />

jhb �-,vbs\ cfvvfub ,vbc ufvj fpjnbc vjktrekf eahj vnrbwtf=<br />

dblht H 2 , Cl 2 lf c[df\ (yf[\ 4)<br />

ufyfc[dfdt,ty rjdfktynehb ,vbc jh cf[tc| gjkfhekc lf fhfgjkfhekc\<br />

fhfgjkfhekb rjdfktynehb ,vbc lhjc cfpbfhj tktmnhjyekb<br />

o'dbkbs ofhvjmvybkb tktmnhjyekb qhe,tkb<br />

cbdhwtib sfyf,hfl fhbc ufyfobkt,ekb jhbdt fnjvbc ,bhsdt,c<br />

ijhbc\ fhfgjkfhekb rjdfktynehb ,vbs thsvfytsc erfdibhlt,f<br />

thsb lf bubdt tktvtynbc fnjvt,b (vfu\= H 2 , F 2 , Cl 2 , O 2 , N 2 lf<br />

c[df)\<br />

gjkfhekb rjdfktynehb ,vbc itvs[dtdfib ,vbc tktmnhjyekb<br />

qhe,tkb uflfotekbf eahj tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc<br />

fnjvbcrty\ fvbc itltufl= vjwtvek fnjvc vbtybzt,f hfqfw<br />

cblblbc efh'jabsb ve[nb � (tktmnhjybc ve[nbc thstekt,bs<br />

ufvjcf[ekb)= hfcfw tojlt,f tatmnehb ve[nb\ vtjht fnjvc bvfdt<br />

cblblbc lflt,bsb ve[nb tmyt,f\ fhfgjkfhekb rjdfktynehb<br />

,vbs ofhvjmvybkb yfthst,bcsdbc ���= hflufy fv itvs[dtdfib= hjujhw<br />

ptvjs fqdybiyts= tktmnhjyekb o'dbkbs ofhvjmvybkb<br />

tktmnhjyekb qhe,kbc cbvrdhbdt cbvtnhbekfl fhbc ufykfut-<br />

,ekb fnjvt,c ijhbc\ lflt,bsb lf efh'jabsb ve[nt,bc cbv.bvbc<br />

wtynht,b ths othnbkibf ufykfut,ekb= hbc ufvjw vjktrekf<br />

fhfgjkfhekbf (vfu\| H 2 , O 2 , N 2 , lf f\i\)\ hjwf lflt,bsb lf efh-<br />

'jabsb tktmnhj,bc cbv.bvbc wtynht,b lfijht,ekbf thsvfytsc=<br />

vjktrekf gjkfhekbf= vfufkbsfl= fmhjkflb fhfjhufyekb<br />

ybdsbtht,bc vjktrekt,b (HCl, H 2 S, NH 3 lf c[df)\<br />

gjkfhekb vjktrekt,b ofhvjflutyc lbgjkt,c\ ,vbc gjkfhj,bc<br />

[fhbc[bc cfpjvbf lbgjkehb vjvtynb (�)= hjvtkbw njkbf<br />

lbgjkbc cbuh.bc (l) lf tatmnehb ve[nb (e) yfvhfdkbcf|<br />

����el<br />

gjkfhekb vjktrekbc ofhvjmvyf ufydb[bkjs mkjho'fk-<br />

,flbc HCl-bc vfufkbspt\ mkjhbc fnjvc cfdfktynj ihtpt fmdc<br />

7 tktmnhjyb lf jmntnfvlt itcfdct,fl frkbf thsb tktmnhjyb\<br />

fv 7 tktmnhjyblfy cfvb o'dbkbf lf thsb rtynb _ p-tktmnhjyb\<br />

62 63


Cl Z=17 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 5<br />

��� ��<br />

3p<br />

���<br />

3s �� �� �<br />

��� mkjho'fk,flbc vjktrekbc ofhvjmvybcfc mbvbehb ,vf [jhwbtklt,f<br />

mkjhbc fnjvbc thstktmnhjybfyb p-jh,bnfkbcf lf<br />

o'fk,flbc fnjvbc s-jh,bnfkbc<br />

uflfafhdbc [fh/pt\ tktmnhjyekb<br />

qhe,kbc cbvrdhbdt uflfotekb<br />

bmyt,f mkjhbcrty= hflufy mkjhbc<br />

fnjvbc afhlj,bsb tktmnhjefh'jabsj,f<br />

(2=83) vtnbf= dblht<br />

o'fk,flbc fnjvbc (2=1)\ (yf[\ 5)<br />

yf[\ 5\ mkjho'fk,flbc<br />

vjktrekbc jh,bnfkehb cmtvf<br />

rjdfktynehb ,vbc ofhvjmvybc<br />

ljyjhek-fmwtgnjhekb vtmfybpvb<br />

ljyjhek-fmwtgnjhekb ,vf ofhvjflutyc rjdfktynehb<br />

,vbc rth.j itvs[dtdfc\ xdtekt,hbdb rjdfktynehb ,vbc ofhvjmvybc<br />

itvs[dtdfib vjyfobktj,c jhbdt itcfrfdibht,tkb fnjvbc cfgbhbcgbhj<br />

cgbyt,bc vmjyt ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyt,b= hjvtksf<br />

qhe,kt,bc uflfafhdbs ofhvjbmvyt,f ,vf= [jkj ljyjhek-fmwtgnjhekb<br />

,vbc itvs[dtdfib mbvbehb ,vf ofhvjbmvyt,f<br />

thsb fnjvbc jhtktmnhjybfyb qhe,kbcf lf vtjht fnjvbc sfdbceafkb<br />

jh,bnfkbc [fh/pt\ ljyjhek-fmwtgnjhekb ,vbc<br />

nbgeh vfufkbsc ofhvjflutyc fvjybevbc bjybc ( NH ) ofhvjmvyf\<br />

�<br />

4<br />

fvbfrbc vjktrekfib fpjnbc fnjvc cfvb ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyb<br />

ufo'dbkt,ekb fmdc o'fk,flbc cfvb fnjvbc sbsj rtyn<br />

tktmnhjysfy\ ufhlf fvbcf= vfc uffxybf ufe'jatkb tktmnhjyekb<br />

o'dbkb (jhtktmnhjybfyb qhe,tkb)\ o'fk,flbc bjyc fmdc<br />

sfdbceafkb 1s jh,bnfkb\ fvbfrbcf lf o'fk,flbc bjybc vbf[kjt-<br />

,bcfc fpjnbc fnjvbc jhtktmnhjybfyb qhe,tkb cfthsj [lt,f<br />

jhbdt fnjvbcsdbc (hjujhw fpjnbcsdbc= fctdt o'fk,flbcsdbc)=<br />

hbc itltuflfw ofhvjbmvyt,f vjktrekehb tktmnhjyekb qhe-<br />

,tkb= t\b\ ofhvjbmvyt,f vtjs[t rjdfktynehb ,vf\<br />

fvjybevbc bjybc ofhvjmvyf itb.kt,f ufvjdcf[js cmtvbs|<br />

64 65<br />

H<br />

��<br />

H : N : �<br />

��<br />

H<br />

� H �<br />

� �<br />

�<br />

��<br />

�<br />

�<br />

H � �H<br />

: N : H�<br />

� �<br />

� ��<br />

�<br />

�<br />

� H �<br />

�<br />

fvudfhfl= fpjnbc fnjvbc jhtktmnhjybfyb qhe,tkb cfthsj<br />

[lt,f= [jkj o'fk,flbc bjybc ve[nb sfyf,hfl yfobklt,f 'dtkf<br />

fnjvt,c ijhbc= fvbnjv NH -bc ve[nb +1-bc njkbf\<br />

4<br />

mbvbeh ,vfc= hjvtkbw [jhwbtklt,f tktmnhjyekb o'dbkbc<br />

uflfcdkbs thsb fnjvblfy jhb fnjvbcsdbc cfthsj cfhut,kj-<br />

,fib= tojlt,f ljyjhek-fmwtgnjhekb= fye rjjhlbyfwbekb ,vf\<br />

fnjvc= hjvtkbw ufcwtvc ufepbfht,tk tktmnhjyek o'dbkc<br />

cfthsj cfhut,kj,fib= ljyjhb tojlt,f= [jkj fnjvc= hjvtkcfw<br />

fmdc sfdbceafkb jh,bnf lf bqt,c fv tktmnhjyek o'dbkc _<br />

fmwtgnjhb\ t\b\<br />

�<br />

NH -bc bjybc ofhvjmvybcfc ljyjhb fhbc fpjnb=<br />

4<br />

[jkj fmwtgnjhb _ o'fk,flbc bjyb\<br />

fvudfhfl= fvjybevbc bjyib fhbc js[b rjdfktynehb ,vf= hjvtksfufyfw<br />

o'fk,flbc cfvb fnjvb fpjnbc fnjvsfy itrfdibht,ekbf<br />

rjdfktynehb ,vbs= [jkj vtjs[t ljyjhek-fmwtgnjhekb<br />

vtmfybpvbs\ vbe[tlfdfl fvbcf= js[bdt ,vf thsvfytsbc njkafcbf\<br />


jdfktynehb ,vbc sdbct,t,b<br />

rjdfktynehb ,vf [fcbfslt,f ,vbc cbuh.bs= ,vbc tythubbs=<br />

uf/tht,ekj,bs lf vbvfhsekt,bs\<br />

,vbc cbuh.t bpjvt,f fnjv,bhsdt,c ijhbc vfy.bkbs\ fqcfybiyfdbf=<br />

hjv hfw eahj yfrkt,bf ,vbc cbuh.t= vbs eahj vnrbwtf ,vf= vfuhfv<br />

,vbc cbvnrbwbc cfpjvc .bhbsflfl ofhvjflutyc ,vbc tythubf\<br />

,vbc tythubf tojlt,f bv tythubfc= hjvtkbw fewbkt,tkbf<br />

vjktrekfib fhct,ekb ,vbc ufcfo'dtnfl\ ,vbc tythubf bpjvt,f<br />

rbkj/jekt,ib lf bfyufhbit,f ybdbstht,bc 1 vjkpt\ hfw vtnbf<br />

,vbc tythubf= vbs vnrbwtf ,vf\ ,vbc /thflj,bc ufphlbs ,vbc tythubf<br />

bphlt,f= [jkj cbuh.t vwbhlt,f\<br />

,vbc uf/tht,ekj,f uekbc[vj,cf fnjvbc vbth 'dtkf cfdfktynj<br />

jh,bnfkbc chekfl ufvj'tyt,fc= hbc itltuflfw fnjvc<br />

erdt fqfh fmdc lfvfnt,bsb ,vbc ofhvjmvybc eyfhb\ ,vbc uf/tht-<br />

,ekj,bs fb[cyt,f bc afmnb= hjv vjktrekt,c fmdc ufycfpqdhekb<br />

itlutybkj,f= vfufkbsfl= H 2 lf fhf H 3 = CH 4 lf fhf CH 5 lf f\i\<br />

rjdfktynehb ,vf [fcbfslt,f vbvfhsekt,bs= hfw ufyfgbhj-<br />

,t,c vjktrekbc cbdhwbs cnhemnehfc\ rjdfktynehb ,vf fqb.dht,f<br />

tktmnhjyekb qh,ekt,bc vfmcbvfkehb uflfafhdbc vbvfhsekt,bs\<br />

,vt,c ijhbc res[tt,c tojlt,f cfdfktynj res[tt,b\<br />

rjdfktynehb ,vbc vbvfhsekt,f lfvjrblt,ekbf cfdfktynj jh-<br />

,bnfkt,bc ]b,hblbpfwbbc nbgcf lf vfs cbdhwbs ufykfut,fpt\<br />

jh,bnfkt,bc ]b,hblbpfwbbc lhjc [lt,f vfsb ithtdf lf<br />

ajhvbsf lf tythubbs ufsfyf,ht,f\ fv itvs[dtdfib tktmnhjyekb<br />

jh,bnfkt,bc cfo'bcb ajhvf bwdkt,f lf ofhvjbmvyt,f thsyfbhb<br />

ajhvbc jh,bnfkt,b\ ]b,hblekb jh,bnfkb fcbvtnhbekbf lf<br />

ufotkbkbf fnjv,bhsdblfy ths v[fhtc (yf[\ 6)\ ]b,hblekb jh,bnfkt,bc<br />

hbw[db cfo'bcb jh,bnfkt,bc hbw[db njkbf\ ]b,hblekb<br />

jh,bnfkt,bc uflfafhdbs ofhvjmvybkb ,vf eahj vnrbwtf=<br />

dblht fhf]b,hblekbs= dbyfblfy ]b,hblekb jh,bnfkt,bc itv-<br />

itcf,fvbcfl vtnbf ,vbc tythubfw lf fvbnjv eahj vnrbwtf ,vf\<br />

bvbc vb[tldbs= se hfvltyb lf hjvtkb jh,bnfkt,b vjyfobktj,c<br />

]b,hblbpfwbfib= ufyfc[dfdt,ty sp, sp 2 , sp 3 lf f\i\ ]b,hblbpfwbt,c\<br />

sp-]b,hblbpfwbf= hjltcfw ]b,hblbpfwbfib vjyfobktj,c<br />

thsb s lf thsb p-jh,bnfkb<br />

(s+p)-jh,bnfkb<br />

sp 2 -]b,hblbpfwbf= hjltcfw ]b,hblbpfwbfib vjyfobktj,c<br />

thsb s lf jhb p-jh,bnfkb<br />

66 67<br />

jhb sp-jh,bnfkb<br />

(s+p+p)-jh,bnfkb cfvb sp 2 -jh,bnfkb<br />

sp 3 -]b,hblbpfwbf= hjltcfw ]b,hblbpfwbfib vjyfobktj,c<br />

thsb s lf cfvb p-jh,bnfkb<br />

(s+p+p+p)-jh,bnfkb js[b sp 3 -jh,bnfkb<br />

s[dtdfib tktmnhjyekb qhe,kt,bc uflfafhdbc [fhbc[b vtnbf= yf[\ 6\ cfdfktynj jh,bnfkt,bc ]b,hblbpfwbf


yf[ibh,flbc fnjvc fupyt,ek vlujvfhtj,fib fmdc js[b ufeo'dbkt,tkb<br />

tktmnhjyb|<br />

� ��� �� �<br />

p 2<br />

1s22s1 1 1 2p 2py 2pz<br />

x<br />

1 1s ��<br />

���<br />

� � �<br />

vtsfybc (CH 4 ) vjktrekbc ofhvjmvybcfc yf[ibh,flbc fnjvib<br />

]b,hblbpfwbfc ufybwlbc thsb s- lf p-jh,bnfkb= ofhvjbmvyt,f<br />

js[b thsyfbhb ]b,hblekb sp 3 -jh,bnfkb= hjvkt,bw uflfbafht,f<br />

js[b fnjvb o'fk,flbc s-jh,bnfkt,bs lf ofhvjbmvyt,f<br />

vtsfybc vjktrekf js[b trdbdfktynehb ,vbs\ cfdfktynj res[t<br />

]b,hblek jh,bnfkt,c ijhbc itflutyc 109 0 28 ' (yf[\ 7).<br />

���<br />

2s<br />

yf[\ 7\ vtsfybc vjktrekbc fqyfuj,bc cmtvf<br />

mbvbehb ,vf lf dfktynj,f<br />

sfyfvtlhjdt vj.qdht,f dfktynj,bc itcf[t, xfvj'fkb,lf vfc<br />

itvltu= hfw lflubylf fnjvbc hsekb ,eyt,f lf itveifdlf mbvbehb<br />

,vbc stjhbf\<br />

wyj,bkbf= hjv tktvtynt,bc fnjvt,c fmdc eyfhb= ufcwty fy<br />

vbbthsjc tktmnhjyt,bc ufhrdtekb hfjltyj,f fy ofhvjmvyfc<br />

cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkt,b c[df fnjvt,sfy\ tktmnhjyt,c=<br />

hjvkt,bw vjyfobktj,c fnjvt,c ijhbc mbvbehb ,vt,bc ofhvjmvyfib=<br />

cfdfktynj tktmnhjyt,b tojlt,f\ mbvbehb tktvtynbc<br />

cfdfktynj tktmnhjyt,bc hbw[db njkbf tktvtynbc /ueabc<br />

yjvhbcf gthbjlek cbcntvfib\ cfdfktynj tktmnhjyt,c egbhdtktc'jdkbcf<br />

vbtresdyt,f ufht (lfevsfdht,tkb) ihbc tktmnhjyt,b=<br />

vfuhfv cfdfktynj itb.kt,f b'jc fuhtsdt ufht ihbc obyf<br />

ihbc tktmnhjyt,bw (vfu\| Cr, Fe lf 'dtkf sfyfehb mdt/ueabc<br />

tktvtynt,bcsdbc)\<br />

mbvbehb ,vbc itcf[t, vj.qdht,bc ufydbsfht,fcsfy thsfl itbwdfkf<br />

sdbs wyt,f dfktynj,bc itcf[t,\ fv;fvfl dfktynj,f ufybcfpqdht,f<br />

mbvbehb ,vt,bc hbw[dbs= hjvkbsfw vjwtvekb tktvtynbc<br />

fnjvb erfdibhlt,f c[df fnjvt,c\ mbvbehb ,vt,bc hbw[db<br />

rb ufybcfpqdht,f fnjvib ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyt,bc hfjltyj,bs=<br />

hjvkbc [fh/ptw [lt,f cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkt,bc<br />

ofhvjmvyf\ fvfcsfyfdt= v[tldtkj,fib fh vbbqt,f ,vbc gjkfhj,f=<br />

hbc ufvjw dfktynj,fc fhf fmdc ybifyb\<br />

fvudfhfl= hflufy dfktynj,f ufybcfpqdht,f mbvbeh ,vfsf hbw[dbs=<br />

hjvtkbw fh itb.kt,f b'jc lflt,bsb= efh'jab fy yekbc<br />

njkb= itcf,fvbcfl dfktynj,fw fh itb.kt,f b'jc fhw lflt,bsb=<br />

fhw efh'jabsb lf fhw yekbc njkb\ fv sdfkcfphbcbs ufydb[bkjs<br />

fpjnbc dfktynj,f vbc pjubths yfthsib= vfu\= NH -ib lf<br />

3<br />

+ NH -ib\ fpjnbc fnjvbc uhfabrekb tktmnhjyekb ajhvekb-<br />

4<br />

lfy xfyc= hjv fpjnbc fnjvc cfdfktynj ihtib fmdc cfvb ufeo'db-<br />

��� ��<br />

kt,tkb tktmnhjyb = fvbnjv vfc ite.kbf ofhvjmvyfc<br />

2p<br />

3s ��� ����������������<br />

cfvb mbvbehb ,vf lf vbcb dfktynj,f njkb bmyt,f cfvbc\ se rjdf-<br />

ktynehb ,vbc ofhvjvmvytk sbsjtek o'dbkc fqdybiyfds [fpbs=<br />

vfiby vbdbqt,s itvltub cf[bc ajhvekt,c|<br />

68 69<br />

H<br />

_<br />

H<br />

|<br />

N<br />

_<br />

���<br />

H<br />

H \ / H<br />

N_N<br />

H/<br />

\ H<br />

hjujhw dbwbs= rjdfktynehb ,vf itb.kt,f ufy[jhwbtkltc<br />

ljyjhek-fmwtgnjhekb vtmfybpvbsfw\ vfufkbsfl= fvjybevbc<br />

+ bjyib (NH ) udfmdc js[b rjdfktynehb ,vf= fmtlfy thsb ofh-<br />

4<br />

vjmvybkbf ljyjhek fmwtgnjhekb-vtmfybpvbs|


� H �<br />

��<br />

� �<br />

�H<br />

: N : H<br />

��<br />

�<br />

� �<br />

� H �<br />

�<br />

= fvbnjv fpjnbc fnjvb js[dfktynbfybf\<br />

itcf.kt,tkbf fnjvib ufbpfhljc ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyt,bc<br />

hfjltyj,f lf= itcf,fvbcfl= dfktynj,fw\ tc [lt,f bv itvs[dtdfib=<br />

hjltcfw fnjvb uflflbc fupyt,ek vlujvfhtj,fib\ fv<br />

lhjc jhtktmnhjybfyb qhe,kt,b bikt,f thstktmnhjybfy<br />

qhe,kt,fl\ vfufkbsfl= yf[ibh,flbc fnjvc yjhvfkeh vlujvfhtj,fib<br />

fmdc jhb ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyb|<br />

6C 1s22s22p3 ��� ��<br />

t\b\ ite.kbf ufvjfv;qfdyjc<br />

2-bc njkb dfktynj,f\ fupyt,ek vlujvfhtj,fib uflfcdkbcfc<br />

2p<br />

2s<br />

��� ��� � �<br />

1s<br />

���<br />

[lt,f ufo'dbkt,ekb tktmnhjyt,bc ufywfkrtdt,f= hbc itltuflfw<br />

yf[ibh,flbc fnjvc exylt,f 4 ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyb=<br />

hjvtksf [fh/ptw ofhvjmvybc mbvbeh ,vfc lf= itcf,fvbcfl= fv;qfdyt,c<br />

4-bc njk dfktynj,fc| ��� ��<br />

* 2 1 1 1 1<br />

C 1s 2s 2px 2py 2pz<br />

2p<br />

2s<br />

� ��� � � �<br />

1s �<br />

���<br />

;fyudbc [fhbc[b<br />

hsekb ybdsbtht,bc vjktrekfib c[dflfc[df tktvtynbc<br />

fnjvt,c ijhbc mbvbehb ,vf fhfcbvtnhbekbf\ bjyeh yfthst,ib<br />

tktmnhjyt,bc tc esfyf,hj ufyfobkt,f vfmcbvfkehbf= rth.jl=<br />

bjyehb yfthsbc ofhvjmvybcfc cfdfktynj tktmnhjyt,b ghfmnbrekfl<br />

vskbfyfl uflflbc thsb tktvtynbc fnjvblfy vtjht tktvtynbc<br />

fnjvpt\ yfthst,ib fnjvt,c ijhbc tktmnhjyt,bc esfyf,hj<br />

ufyfobkt,fv vbbqj lf;fyuekj,bc cf[tkojlt,f\ fvfcsfy=<br />

tktvtynb= hjvkbc tktmnhjyt,b uflfbotdf c[df tktvtynbc fnjvbcrty<br />

(vskbfyfl bjyehb ,vbc itvs[dtdfib fy yfobkj,hbd _ gjkfhek-rjdfktynehb<br />

,vbc itvs[dtdfib)= fv;qfdyt,c lflt,bs lf-<br />

;fyuekj,fc= [jkj tktvtynb= hjvkbc fnjvbcrtyfw uflfbotdf<br />

c[df fnjvt,bc tktmnhjyt,b= fv;qfdyt,c efh'jabs lf;fyuekj,fc\<br />

tktmnhjyt,bc hbw[dc= hjvtkbw uflfotekbf thsb tktvtynbc<br />

fnjvblfy vtjht tktvtynbc fnjvbcrty= tojlt,f ;fyudbc [fhbc-<br />

[b= fye ;fyudbc hbw[db\<br />

fvudfhfl= ;fyudbc [fhbc[b (fye ;fyudbc hbw[db) fhbc vjktrekfib<br />

fnjvt,bc gbhj,bsb ve[nb= ufvjsdkbkb bv vjcfpht,blfy=<br />

hjv vjktrekf itlut,f v[jkjl bjyt,bcfufy\<br />

bjyeh yfthsib bjybc ;fyudbc [fhbc[b= fye ;fyudbc hbw[db=<br />

70 71<br />

�<br />

�<br />

�2<br />

�2<br />

njkbf fv bjybc ve[nbc cblblbc= vfufkbsfl= Na Cl,<br />

Cu O lf f\i\<br />

eylf fqbybiyjc= hjv lf;fyuekj,bc [fhbc[b ajhvfkehb ufut,ff<br />

lf fh f[fcbfst,c fnjvbc htfkeh vlujvfhtj,fc yfthst,ib=<br />

bvltyfl= hfvltyflfw rjdfktynehb yfthst,bw ufyb[bkt,f= hjujhw<br />

bjyt,bcufy itvlufhb= sevwf= cbyfvldbktib= fv yfthst,ib bjyt,b<br />

fh fhbc\ rjdfktyneh yfthst,ib sbsjtekb fnjvbc ;fyudbc<br />

hbw[dc cfpqdhfdty bv ve[nbc cblblbs= hjvtkbw lfhxt,f vjwtvek<br />

fnjvc vfc itvltu= hfw itvfthst,tk o'dbk tktmnhjyc jh=<br />

thsvfytssfy it,vekb fnjvblfy eahj tktmnhjefh'jabs fnjvc<br />

vbfresdyt,ty\ vfu\|<br />

�3<br />

� � �2<br />

� �<br />

N H,<br />

H2<br />

S,<br />

H2<br />

O2<br />

lf f\i\<br />

vfhnbd ybdsbtht,fsf fnjvt,c f[fcbfst,c yekjdfyb ;fyudbc<br />

0 0 0 0<br />

hbw[db= vfu\| H 2,<br />

Cl2<br />

, O2<br />

, N lf f\i\= hflufy fv itvs[dtdfib<br />

2<br />

lfvfrfdibht,tkb tktmnhjyekb o'dbkb (tktmnhjyekb qhe-<br />

,tkb) sfyf,hfl tresdybc jhbdt fnjvc\ se ybdsbtht,f bv'jat,f<br />

fnjveh vlujvfhtj,fib= fnjvbc ;fyudbc [fhbc[bw fuhtsdt yekbc<br />

njkbf\<br />

;fyudbc [fhbc[bc wyt,f ufycfresht,ek ufvj'tyt,fc gjekj,c<br />

;fyudf-fqlutybc htfmwbt,bc itcofdkbc lhjc\ fv htfmwbt,ib<br />

thsb fnjvblfy vtjht fnjvpt tktmnhjyt,bc vskbfyb uflfcdkbs<br />

fy yfobkj,hbdb uflfpbldbc itvltu bwdkt,f vfsb ;fyudbc [fhbc[b\<br />

o'fk,flbc ;fyudbc [fhbc[b 'dtkf yfthst,ib (+1)-bf= ufhlf<br />

kbsjysf ]blhblt,bc= hjvkt,ibw o'fk,flbc ;fyudbc [fhbc[b<br />

(-1)-bc njkbf\ vfu\|<br />

�<br />

�<br />

�2<br />

Na H,<br />

Ca H lf f\i\<br />

�<br />

2


;fyu,flbc ;fyudbc [fhbc[b 'dtkf yfthsib (-2)-bc njkbf=<br />

ufvjyfrkbcbf asjhsfy yfthsb _ OF 2 = hjvtkibw ;fyu,flbc<br />

;fyudbc [fhbc[b (+2)-bf\ F-bc ;fyudbc [fhbc[b rb 'jdtksdbc nj-<br />

kbf (-1)-bc\ gthjmcblt,ib ;fyu,flbc ;fyudbc [fhbc[b (-1)-bc nj-<br />

�<br />

�<br />

�2<br />

�<br />

kbf\ vfu\| Na 2 O2<br />

, Ca 2 O2<br />

lf f\i\ nent kbsjyt,bc ;fyudbc [fhbc[b<br />

'jdtksdbc (+1)-bc= [jkj nentvbofkbsjyt,bc (+2)\<br />

yt,bcvbth yfthsib fnjvt,bc lflt,bsb lf efh'jabsb ;fyudbc<br />

[fhbc[bc /fvb yekbc njkbf\ 'jdtkbdt ptvjs fqybiyekbc lf[vfht,bs<br />

itb.kt,f ufydcfpqdhjs yt,bcvbthb fnjvbc ;fyudbc [fhbc[b<br />

c[dflfc[df yfthsib\ vfu\| Na SO -ib ufydcfpqdhjs uj-<br />

2 3<br />

ubhlbc (S) ;fyudbc [fhbc[b\ bub fqdybiyjs �-bs\ dbwbs= hjv ;fyu-<br />

,flbc ;fyudbc hbw[db (-2)-bc njkbf= Na-bc _ (+1)-bc= vfiby vbdbqt,s|<br />

2 . (+1) + � + 3 . (-2) = 0<br />

2 + � + (-6) = 0<br />

� = +4<br />

ufydcfpqdhjs fpjnbc ;fyudbc [fhbc[b vbc itvltu yfthst,ib|<br />

H + N5O-2 3 , N+4O-2 2 , H+ N +3O-2 2 , N+2O-2 , N +<br />

2O-2 0 -2 0 , N , N2 H , N-<br />

2<br />

4<br />

3 H +<br />

3<br />

\ t\b\ ;fyudbc [fhbc[b itb.kt,f b'jc lflt,bsb= efh'jabsb lf<br />

yekbc njkb= hbsfw bub ufyc[dfdlt,f dfktynj,bcufy\<br />

,tdh itvs[dtdfib fnjvbc ;fyudbc [fhbc[b fh tvs[dtdf vfs<br />

vbth ofhvjmvybk ,vfsf hbw[dc= t\b\ dfktynj,fc\ tc ufycfresht,bs<br />

sdfkcfxbyjf jhufyek yfthst,ib\ wyj,bkbf= hjv jhufyek<br />

yfthst,ib yf[ibh,flbc dfktynj,f 'jdtksdbc js[bc njkbf<br />

(ofhvjmvybc js[ ,vfc)= vfuhfv vbcb ;fyudbc [fhbc[b itb.kt,f b'jc<br />

(-4)-bc njkb CH 4 -ib+ (-2)-bc njkb _ CH 3 OH-ib+ 0-bc njkb _<br />

// O<br />

ajhvfklt]blib ( H_ C )+ (+2)-bc njkb _ zbfyzdtkfv;fdfib<br />

\ H<br />

(HCOOH) lf f\i\<br />

cfthsjl= tktvtynbc evfqktcb ;fyudbc [fhbc[b yfthst,ib<br />

njkbf /ueabc yjvhbcf\ ufhlf evfqktcb ;fyudbc [fhbc[bcf= fh-<br />

6 2<br />

xtdty evlf,ktc lf cfiefkj ;fyudbc [fhbc[t,cfw\ vfu\| H2 S O4<br />

� � �<br />

-<br />

4 2<br />

ib ujubhlc fmdc evfqktcb ;fyudbc [fhbc[b (+6)+ H2 S O3<br />

� � �<br />

-ib uj-<br />

+<br />

_<br />

ubhlb fv;qfdyt,c iefktleh ;fyudbc [fhbc[c (+4)\ [jkj H S 2-<br />

2<br />

ib ujubhlbc ;fyudbc [fhbc[velf,ktcbf (_2)\<br />

bjyehb ,vf<br />

,vfc= hjvtkbw [jhwbtklt,f cfobyffqvltujl lfve[nek<br />

bjyt,c ijhbc tktmnhjcnfnbrehb vbpblekj,bc .fkt,bs= tojlt,f<br />

bjyehb= fye tktmnhjdfktynehb ,vf\<br />

bjyehb ,vbs thsvfytsc erfdibhlt,f bctsb tktvtynt,bc<br />

fnjvt,b= hjvkt,bw vrdtshfl ufyc[dfdlt,f thsvfytsbcfufy tktmnhjefh'jabsj,bs\<br />

fctst,bf nbgehb kbsjyt,b lf nbgehb fhfkbsjyt,b\<br />

bjyehb ,vbc ofhvjmvyf ufydb[bkjs NaCl-bc ofhvjmvybc vfufkbspt\<br />

yfnhbevbcf lf mkjhbc fnjvsf fqyfuj,blfy (Na -<br />

1s22s22p63s1 , Cl - 1s22s22p63s23p5 ) xfyc= hjv vfs fnjvt,c fmdc lfechekt,tkb<br />

ufht iht\ fv ihbc lfvsfdht,bcsdbc Na-bc fnjvb fldbkfl<br />

ufcwtvc cfdfktynj ihbc ths tktmnhjyc lf ufhlfbmvyt,f<br />

+1 ve[nbfy bjyfl<br />

72 73<br />

�<br />

Na � e � Na<br />

0 = hbc itltuflfw Na-bc rjy-<br />

abuehfwbf uflflbc vluhfl hdftktmnhjybfy ufhcib lf tvcufdct,f<br />

bythnek fbh Ne-c (Na + -bc bjyb 1s 2 2s 2 2p 6 )= [jkj Cl-bc fnjvb<br />

rb (cfdfktynj ihbc lfchekt,fc frkbf thsb tktmnhjyb) fldbkfl<br />

bthst,c tktmnhjyc lf ufhlfbmvyt,f efh'jabs thsve[nbfy<br />

bjyfl<br />

Cl 0<br />

�<br />

� e � Cl \ fv lhjc Cl-bc ufhcb uflflbc bythnekb fbhbc<br />

fhujybc vluhfl rjyabuehfwbfib (Cl _ -bc bjyb 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 )\


Na + lf Cl - bjyt,c ijhbc fqb.dht,f tktmnhjcnfnbrehb vbpbldbc<br />

.fkt,b lf ofhvjbmvyt,f bjyehb yfthsb NaCl\<br />

mbvbehb ,vbc sfyfvtlhjdt stjhbf bjyeh ,vfc ufyb[bkfdc=<br />

hjujhw rjdfktynehb ,vbc pqdhekb gjkfhbpfwbbc itvs[dtdfc=<br />

hjwf cfthsj tktmnhjyekb od'bkb vskbfyfl uflflbc ths-thsb<br />

fnjvbc vakj,tkj,fib|<br />

��<br />

��<br />

Na�<br />

� �Cl<br />

: � Na:<br />

Cl :<br />

��<br />

��<br />

��<br />

��<br />

� � �<br />

Na : Cl : � Na<br />

��<br />

�:<br />

Cl :<br />

��<br />

�<br />

� �<br />

bjyeh ,vfc= ufyc[dfdt,bs rjdfktynehbcufy= fh f[fcbfst,c<br />

vbvfhsekt,f lf uf/tht,ekj,f\<br />

'dtkf bjyehb yfthsb (v'fh vlujvfhtj,fib) [fcbfslt,f bjyehb<br />

rhbcnfkehb vtchbs= hfw ufyfgbhj,t,c fv nbgbc yfthst,bc<br />

leqbkbcf lf kqj,bc vfqfk ntvgthfnehfc\<br />

bjyehb yfthst,bc vybidytkjdfyb sdbct,ff bc= hjv o'fkib<br />

uf[cybcfc fy ufkqj,bcfc bikt,f bjyt,fl= hbc itltuflfw vfsb<br />

[cyfht,b lf yfkqj,t,bw fnfht,c tktmnhek ltyc= fvbnjv vfs<br />

tktmnhjkbnt,b tojlt,f\<br />

kbsjyehb ,vf<br />

wyj,bkbf= hjv kbsjyt,bcsdbc lfvf[fcbfst,tkbf vfqfkb<br />

kqj,bc ntvgthfnehf= cbyfskbc c[bdt,bc fhtrdkbc eyfhb= vfqfkb<br />

tktmnhj- lf cbs,jufvnfhj,f= ufzbvdbcf lf ukbydbc rfhub<br />

eyfhb\ kbsjysf 'dtkf tc sfdbct,eht,f fb[cyt,f vfsb rhbcnfkehb<br />

vtchbc fqyfuj,bs= vfs rhbcnfkeh vtcthib fnjvt,c ijhbc<br />

ufycfresht,ekb [fcbfsbc ,vbc _ kbsjyehb ,vbc fhct,j,bs\<br />

kbsjysf fnjvt,bc evtntcj,f ufht tythutnbrek ljytpt<br />

itbwfdc tktmnhjyt,bc vwbht hbw[dc\ ufhlf fvbcf= kbsjysf<br />

�<br />

fnjvt,c ufht tythutnbrek ljytpt fmdc ,tdhb sfdbceafkb jh-<br />

,bnfkb= cfdfktynj tktmnhjyt,b cfrvfjl cecnfl fhbc itrfdibht,ekb<br />

fnjv,bhsdsfy\ kbsjyt,bc bjybpfwbbc tythubf vwbhtf=<br />

fvbnjv tktmnhjyt,bc rfdibhb fnjvt,sfy fldbkfl o'lt,f= hbc<br />

ufvjw rhbcnfkeh vtcthib uflfyfwdkt,bc lblb sfdbceakt,f<br />

fmdc\ wfkrtek fnjvt,c vjo'dtnbkb tktmnhjyt,b ofhvjmvybc<br />

t\o\ tktmnhjyek ufpc _ @sfdbceafkb# tktmnhjyt,bc thsj,kbj,fc\<br />

fvudfhfl= kbsjyt,b itudb.kbf ofhvjdblubyjs= hjujhw lflt,bsb<br />

bjyt,bc vzblhjl itrfdibht,ekb cnhemnehf= hjvkt,bw<br />

thsvfytssfy lfrfdibht,ekbf tktmnhjyekb ufpbs= fvfcsfy=<br />

ufthsbfyt,ekb tktmnhjyt,bc itlfht,bs vwbht hbw[db frfdibht,c<br />

thsvfytssfy bjysf lbl hbw[dc\<br />

mbvbehb ,vbc cf[tc= hjvtkbw kbsjybc bjyt,cf lf sfdbceakfl<br />

vj.hfd ufthsbfyt,ek tktmnhjyt,c (tktmnhjyek ufpc) ijhbc<br />

ehsbthsvbpblekj,bc itltufl [jhwbtklt,f= kbsjyehb<br />

,vf tojlt,f\<br />

hfvltyflfw kbsjybc rhbcnfkib cfdfktynj tktmnhjyt,b<br />

ufyfobkt,ekbf sbsmvbc sfyf,hfl= bvltyfl ite.kt,tkbf kfgfhfrb<br />

kbsjyehb ,vbc vbvfhsekt,fpt\ fvbs bc vrdtshfl ufyc[dfdlt,f<br />

rjdfktynehb ,vbcfufy= hjvtkcfw fmdc ufhrdtekb vbvfhsekt,f<br />

cbdhwtib\ kbsjyehb ,vf ufyc[dfdlt,f rjdfktynehb ,vbcfufy<br />

cbvnrbwbsfw\ vbcb ,vbc tythubf 3-4-/th vwbhtf rjdfktynehb<br />

,vbc tythubfcsfy itlfht,bs\ kbsjyeh ,vfc fmdc cfthsj<br />

rjdfktyneh ,vfcsfy= rth.jl bc= hjv kbsjyehb ,vfw [jhwbtklt,f<br />

cfdfktynj tktmnhjyt,bc ufthsbfyt,bc cfae.dtkpt=<br />

v[jkjl bv ufyc[dfdt,bs= hjv rjdfktynehb ,vbc lhjc cfpbfhj<br />

[lt,f jhb vtpj,tkb fnjvbc tktmnhjyt,b= [jkj kbsjyehb ,vbc<br />

ofhvjmvyfib tktmnhjyt,bc ufthsbfyt,fib 'dtkf fnjvb bqt,c<br />

vjyfobktj,fc\ rjdfktynehb ,vbc ofhvjvmvytkb tktmnhjyt,b<br />

thsvfytssfy frfdibht,c jh fnjvc lf vfssfy vnrbwtlff lfrfdibht,ekb\<br />

kbsjyehb ,vbc ofhvjvmvytkb tktmnhjyt,b rb sf-<br />

74 75


dbceakfl uflfflubklt,f vstk rhbcnfkib lf thsyfbhfl tresdybc<br />

'dtkf fnjvc\<br />

fvudfhfl= kbsjyehb ,vf fhbc .ktbh fhfkjrfkbpt,ekb mbvbehb<br />

,vf= hjvtkbw fqb.dht,f bv itvs[dtdfib= hjltcfw sfdbceafkb<br />

cfdfktynj jh,bnfkt,bc hfjltyj,fcsfy itlfht,bs fnjvt,c<br />

fmdc cfdfktynj tktmnhjyt,bc vwbht hbw[db= hjvkt,bw<br />

bjybpfwbbc lf,fkb tythubbc ufvj cecnfl fhbc lfrfdibht,ekb<br />

fnjv,bhsdsfy\<br />

o'fk,flehb ,vf<br />

,vf= hjvtkbw [jhwbtklt,f o'fk,flbc lflt,bs bjycf lf<br />

hjvtkbvt .kbthb tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc fnjvt,c ijhbc<br />

(fctsb tktvtynt,bf F, O, N lf f\i\)= o'fk,flehb ,vf tojlt,f\<br />

o'fk,flehb ,vf itb.kt,f b'jc vjktrekfsfijhbcb lf ibufvjktrekehb\<br />

vjktrekfsfijhbcb o'fk,flehb ,vf [jhwbtklt,f bcts vjktrekt,c<br />

ijhbc= hjvtksf itlutybkj,fib itlbc o'fk,flbcf<br />

lf hjvtkbvt .kbth tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc fnjvt,b\<br />

fcts vjktrekfib cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkb uflfpblekbf<br />

o'fk,flblfy tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc fnjvbcrty\<br />

o'fk,flc exylt,f lflt,bsb ve[nb= bub ehsbthsmvtlt,c c[df<br />

fnjvbc fy bjybc ufe'jatk tktmnhjyek o'dbksfy= hbc itltuflfw<br />

ofhvjbmvyt,f o'fk,flehb ,vf\ flht o'fk,flehb ,vbc ofhvjmvyfc<br />

[cyblyty tktmnhjcnfnbrehb ehsbthsmvtlt,bs ghjnjycf<br />

lf c[df gjkfhek /ueac ijhbc\ lqtbcfsdbc rb sdkbfy=<br />

hjv o'fk,flehb ,vbc ufy[jhwbtkt,f ljyjhek-fmwtgnjhekb<br />

vtmfybpvbs vbvlbfyhtj,c= cflfw o'fk,flbc lflt,bsb bjyb (ghjnjyb)<br />

fmwtgnjhbf= [jkj .kbth tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc<br />

fnjvb _ ljyjhb\ xdtekt,hbd= o'fk,fleh ,vfc fqybiyfdty<br />

othnbkt,bs\ bub eahj cecnb ,vff= dblht rjdfktynehb ,vf (lff[kjt,bs<br />

15-20-/th)\ o'fk,flehb ,vbc cb.kbtht lfvjrblt,e-<br />

kbf bv fnjvt,bc hflbecpt lf tktmnhjefh'jabsj,fpt= hjvtksf<br />

ijhbcfw ofhvjbmvyt,f\ rth.jl= hfw eahj vwbhtf fnjvbc hflbecb<br />

lf lblbf tktmnhjefh'jabsj,f= vbs eahj .kbthbf o'fk,flehb<br />

,vf\ o'fk,flehb ,vf ofhvjbmvyt,f vfu\= o'kbc vjktrekt,c ijhbc\<br />

o'kbc vjktrekfib ,vf o'fk,flcf lf ;fyu,flc ijhbc fhbc gjkfhekb=<br />

cfpbfhj tktmnhjyekb o'dbkb uflfpblekbf o'fk,flblfy<br />

;fyu,flbcrty= hbc ufvjw o'fk,flc fmdc vwbht lflt,bsb<br />

ve[nb lf ite.kbf ehsbthsmvtlt,f o'kbc vtjht vjktrekbc<br />

;fyu,flbc fnjvbc ufepbfht,tk tktmnhjyek o'dbksfy= hbc<br />

itltuflfw fqb.dht,f o'fk,flehb ,vf= [lt,f o'kbc vjktrekt,bc<br />

fcjwbfwbf lf ofhvjbmvyt,f ntnhftlhekb cnhemnehf\<br />

O O<br />

76 77<br />

. .<br />

O<br />

. . .<br />

H<br />

H<br />

. . .<br />

O<br />

o'fk,flehb ,vt,b ofhvjbmvyt,f fuhtsdt cgbhnbc vjktrekt,c<br />

ijhbc= HF-bc vjktrekt,c ijhbc lf c[df\<br />

H _ O � H _ O � H _ O �<br />

C<br />

|<br />

R<br />

O _ H<br />

O<br />

. . .<br />

O _ H<br />

|<br />

R<br />

H<br />

H<br />

. .<br />

. .<br />

O<br />

hjujhw fqdybiyts= o'fk,flehb ,vf<br />

itb.kt,f ufy[jhwbtkltc vjktrekbc ibuybs\<br />

vfu\= cfkbwbkbc v;fdfib o'fk,flehb<br />

,vf fqb.dht,f jh aeymwbjyfkeh /ueac ijhbc=<br />

hjvtkbw bodtdc O_H ,vbc gjkfhbpt,fc<br />

lf v;fdfc cb.kbthbc ufphlfc\<br />

|<br />

R


o'fk,flehb ,vt,b ufycfresht,bs ufdhwtkt,ekbf ,bjkjubehfl<br />

vybidytkjdfyb yfthst,bc vjktrekt,ib= hjujhbwff wbkt,b=<br />

yerktbybc v;fdt,b lf c[df\<br />

o'fk,flehb ,vf ufdktyfc f[ltyc ybdsbtht,fsf sdbct,t,pt\<br />

fv ,vbc fhct,j,bs fb[cyt,f o'kbc leqbkbc ntvgthfnehbc<br />

(100 0 C) uflblt,f= ;fyu,flbc /ueabc c[df tktvtynbc o'fk,flyfthst,sfy<br />

itlfht,bs (H 2 S, H 2 Se, H 2 Te)= hflufy fv itvs[dtdfib cfzbhjf<br />

lfvfnt,bsb tythubf o'fk,flehb ,vt,bc ufcf[ktxfl\<br />

HF-bc vjktrekt,c ijhbc o'fk,flehb ,vbc fhct,j,bs fb[cyt,f<br />

bc afmnb= hjv anjho'fk,flb xdtekt,hbd gbhj,t,ib cbs[tf=<br />

lfyfhxtyb ]fkjutyo'fk,flt,b rb fbhflbf\<br />

SFDB &^<br />

MBVBEHB HTFMWBT


ht,bc vbvfhs 1 fnv\ oytdbc lf 250C-bc (198=15 K) ntvgthfnehbc<br />

lhjc\ bub fqbybiyt,f �H0 lf bpjvt,f r/jekbs\ vfufkbsfl=<br />

298<br />

H + 1/2 (O ) = H O ������H = -286 r/jekb\<br />

2(fbhb) 2 (fbhb) 2 (cbs[t)<br />

tynhjgbf\ 'dtkf mbvbehb ghjwtcb itbwfdc jh sfyfvbvltdhek<br />

vjdktyfc| tythubbc uflfwtvfc lf yfobkfrt,bc vjeotchbut,kj-<br />

,fib uflfcdkfc\ cbcntvbc vjeotchbut,kj,bc vfc[fcbfst,tkb fhbc<br />

tynhjgbf\ tynhjgbf vwbhlt,f= se cbcntvf eahj vjotchbut,ekb<br />

[lt,f\ tc ghjwtcb rb sfdbcsfdfl fh vbvlbyfhtj,c\ se jh ,fkjyib<br />

udfmdc c[dflfc[df fbhb bltfkeh vlujvfhtj,fib lf vfs ijhbc<br />

itvfthst,tk jyrfyc ufd[cybs= bcbyb itthtdbfy thsvfytsc= cfyfv<br />

fh ufdhwtklt,bfy vstk vjwekj,fib thsyfbhfl\ tynhjgbf ufbphlt,f\<br />

vfsb ufywfkrtdt,f sfdbcsfdfl fh vj[lt,f\<br />

mbvbeh htfmwbfib tynhjgbbc wdkbkt,f ufybcfpqdht,f ajhvekbs|<br />

�S = S 2 _ S 1 = cflfw S 1 fhbc 'dtkf cfo'bcb ybdsbtht,bc<br />

tynhjgbt,bc /fvb= [jkj S 2 _ htfmwbbc 'dtkf rjvgjytynbc tynhjgbt,bc<br />

/fvb\<br />

mbvbeh htfmwbt,ib tynhjgbbc wdkbkt,fpt itb.kt,f dbvc-<br />

/tkjs vjwekj,bc wdkbkt,bs\<br />

1/2 C (v'fhb) + 1/2CO 2 (fbhb) = CO (fbhb)<br />

fv htfmwbfib vjwekj,f bphlt,f �V>0= tynhjgbfw ufbphlt,f\<br />

fvbfrbc ofhvjmvybcfc N 2 (fbhb) + 3H 2 (fbhb) = 2NH 3 (fbhb) cbcntvbc<br />

vjwekj,f vwbhlt,f= itcf,fvbcfl itvwbhlt,f tynhjgbfw\<br />

se htfmwbf vbvlbyfhtj,c v'fh afpfib= vfufkbsfl=<br />

Al + Sb = AlSb = fhw vjwekj,f lf fhw tynhjgbf<br />

(v'fhb) (v'fhb) v'fhb)<br />

fh bwdkt,f\<br />

cnfylfhnek tynhjgbfc= tysfkgbbc vcufdcfl= pjvfdty 1 vjkb<br />

ybdsbtht,bc vbvfhs= 1 fnv\ oytdbc lf 250C (298,15 K) ntvgthfnehbc<br />

gbhj,t,ib\ bub fqbybiyt,f S0 298 \<br />

bpj,fhek-bpjvtnhekb gjntywbfkb\<br />

/b,cbc tythubf<br />

mbvbehb htfmwbt,bc lhjc flubkb fmdc jh ntyltywbfc| 1) yfobkfrt,bc<br />

cohfadfc ufthsbfylyty= hfw fvwbht,c tysfkgbfc+ 2) yfobkfrt,bc<br />

cohfadfc ufywfkrtdlyty= hfw phlbc tynhjgbfc\ fv ghjwtcbc<br />

/fvehb tatmnb velvbdb oytdbc lf ntvgthfnehbc gbhj,t,ib<br />

fhbc bpj,fhek-bpjvtnhekb gjntywbfkb= fye /b,cbc tythubf\<br />

�G = �H _ T�S<br />

mbvbehb htfmwbbc itcf.kt,tkb vbvlbyfhtj,bc vfxdtyt,tkbf=<br />

hjwf �G < 0\ se �G > 0 htfmwbbc vbvlbyfhtj,f ite.kt,tkbf\<br />

[jkj se �G = 0= vfiby cbcntvf ojyfcojhj,fibf\<br />

mbvbehb htfmwbbc cbxmfht lf<br />

vfcpt vjmvtlb afmnjht,b<br />

mbvbehb htfmwbbc cbxmfhbc vf[fcbfst,tkb fhbc cfo'bcb lf cf,jkjj<br />

ghjlemnbc rjywtynhfwbbc wdkbkt,f lhjbc thstekib\<br />

se rjywtynhfwbbc cfo'bc lf cf,jkjj vybidytkj,t,c fqdybiyfds<br />

C 1 lf C 2 -bs= [jkj ntvgthfnehfc itcf,fvbcfl t 1 lf t 2 -bs= vfiby<br />

c<br />

V � �<br />

t<br />

80 81<br />

2<br />

2<br />

� c<br />

� t<br />

1<br />

1<br />

�c<br />

� �<br />

�t<br />

(_) ybifyb botht,f vfiby= hjltcfw ybdsbtht,bc rjywtynhfwbfc<br />

dfyufhbij,s cfo'bcb ghjlemnbcfufy= hflufy C 2 < C 1 \ se<br />

rjywtynhfwbbc ufycfpqdhf [lt,f cf,jkjj ghlemnbs= vfiby cfzbhjf<br />

(+) ybifyb= hflufy vbqt,ekb ghjlemnbc rjywtynhfwbf<br />

bphlt,f (C 2 > C 1 )\<br />

mbvbehb htfmwbbc cbxmfht lfvjrblt,ekbf _ vjhtfubht ybdsbtht,bc<br />

,eyt,fpt= rjywtynhfwbfpt= ntvgthfnehfpt= fmnbdfwbbc<br />

tythubfpt= rfnfkbpfnjhpt\


vjhtfubht ybdsbtht,fsf ,eyt,bc ufdktyf mbvbehb htfmwbbc<br />

cbxmfhtpt itb.kt,f ufvjbcf[jc itvltub htfmwbt,bc vb[tldbs|<br />

H2 � F2<br />

�<br />

H<br />

2<br />

� Cl<br />

2<br />

2HF<br />

h�<br />

� 2HCl<br />

gbhdtkb htfmwbf vbvlbyfhtj,c cb,ytktibw= vtjht rb v[jkjl<br />

cbyfsktpt\<br />

2NO + O 2 = 2NO<br />

2CO + O 2 = 2CO 2<br />

jsf[bc ntvgthfnehfptw fpjnb (^^) jmcblb cohfafl htfubht,c<br />

;fyu,flsfy= hfw vehf obstkb athbc fpjnbc (^&) jmcblbc<br />

ofhvjmvybs fhbc ufygbhj,t,ekb= vfiby= hjltcfw yf[ibh,flbc<br />

(^^) jmcblb bvfdt gbhj,t,ib sbsmvbc fh htfubht,c ;fyu,flsfy\<br />

vjhtfubht ybdsbtht,fsf rjywtynhfwbbc ufdktyf\ mbvbehb htfmwbbc<br />

cbxmfht lfvjrblt,ekbf vjhtfubht ybdsbtht,t,bc vjktrekt,bc<br />

ehsbthsmvtlt,fpt thstek lhjib lf thstek vjwekj-<br />

,fib\ vjktrekt,bc ehsbthsmvtlt,f sfdbc v[hbd lfvjrblt,ekbf<br />

vfs rjywtynhfwbfpt\ fqybiyekb rfyjypjvbtht,f fhbc vjvmvtl vfcfsf<br />

rfyjyb= hjvkbc vb[tldbsfw= htfmwbbc cbxmfht gbhlfgbhghjgjhwbekbf<br />

vjhtfubht ybdsbtht,t,bc rjywtynhfwbbc yfvhfdkbc\<br />

H 2 + J 2 = 2HJ<br />

tc htfmwbf vjmvtl vfcfsf rfyjybc ufvj'tyt,bs xfbotht,f itvltuyfbhfl|<br />

V = K [H 2 ][J 2 ]=cflfw V _ htfmwbbc cbxmfhtf= [jkj<br />

[H 2 ] lf [J 2 ] fhbc o'fk,flbc lf bjlbc rjywtynhfwbt,b\<br />

htfmwbbcfsdbc N 2 + 3H 2 = 2NH 3 V = K [N 2 ][H 2 ] 3<br />

K _ ghjgjhwbekj,bc rjtabwbtynbf= fye htfmwbbc cbxmfhbc<br />

rjycnfynf\ bub hbw[j,hbdfl htfmwbbc cbxmfhbc njkbf= hjltcfw<br />

vjhtfubht ybdsbtht,t,bc rjywtynhfwbf fhbc 1 vjkb\<br />

ntvgthfnehbc ufdktyf mbvbehb htfmwbbc cbxmfhtpt\ ntvgthfnehbc<br />

ufphlbs bphlt,f htfmwbbc cbxmfht\ vfufkbsfl=<br />

2H 2 + O 2 = 2H 2 O htfmwbbc cbxmfht 300 0 C-pt evybidytkjf= 700 0 C-pt<br />

htfmwbf vbvlbyfhtj,c v'bcbthfl= fatsmt,bs\<br />

dfyn-]jabc otcbc vb[tldbs ntvgthfnehbc 'jdtkb 10 0 Cbs<br />

ufphlbs= evtntcb htfmwbt,bc cbxmfht bphlt,f 2-4-/th\<br />

82 83<br />

T<br />

2<br />

T2<br />

�T1<br />

10<br />

V � � � V<br />

cflfw VT1 lf V fhbc cbxmfhtt,b cfo'bcc lf cf,jkjj ntvgt-<br />

T<br />

2<br />

hfneht,pt= [jkj g= htfmwbbc ntvgthfnehekb rjtabwbtynb=<br />

hjvtkbw udbxdtyt,c= hfvlty/th bphlt,f htfmwbbc cbxmfht vjhtfubht<br />

ybdsbtht,t,bc ntvgthfnehbc 100C-bs ufphlbs\<br />

fmnbdfwbbc tythubf\ bvbcfsdbc= hjv vjhtfubht ybdsbtht,t,c<br />

ijhbc vj[ltc htfmwbf= cfzbhjf= hjv vjktrekt,c ijhbc vj[ltc<br />

it/f[t,f\ vfuhfv vjktrekt,c ijhbc 'dtkf it/f[t,f fh bodtdc<br />

mbvbeh htfmwbfc\ htfmwbf [lt,f v[jkjl vfiby= hjltcfw vjhtfubht<br />

ybdsbtht,t,bc vjktrekt,b bvltyfl vbef[kjdlt,bfy thsvfytsc=<br />

hjv vfs ijhbc itcf.kt,tkb [lt,f tktmnhjyekb cbvrdhbdbc<br />

uflfyfobkt,f lf f[fkb mbvbehb ,vbc ofhvjmvyf\ t\b\ vjhtfubht<br />

ybdsbtht,t,bc vjktrekt,c eylf ]mjyltc bvltyb tythubf=<br />

hjv itcf.kt,tkb uf[ltc vfs ijhbc fhct,ekb ufypbldbc .fkt,bc<br />

(tythutnbrekb ,fhbthbc) uflfafhdf\ fcts htfmwbbceyfhbfy vjktrekt,c<br />

tojlt,f fmnbehb vjktrekt,b= [jkj itcf,fvbc tythubfc<br />

tojlt,f fmnbdfwbbc tythubf\ yfobkfrt,bc /ueac= hjvtkbw<br />

vjyfobktj,c fv ghjwtcib= tojlt,f fmnbehb rjvgktmcb\<br />

tythubf<br />

a<br />

b<br />

cfo'bcb<br />

vlujvfhtj,f<br />

uffmnbdt,ekb<br />

vlujvfhtj,f<br />

C<br />

E 1<br />

Q<br />

E 2<br />

d<br />

cf,jkjj vlujvfhtj,f<br />

htfmwbbc rjjhlbyfnb<br />

T<br />

1<br />

yf[\8\ gjntywbfkehb vhelbc<br />

wdkbkt,f htfmwbbc lhjc


jhlbyfnsf qth.pt uflfpjvbkbf cbcntvbc gjntywbfkehb<br />

tythubf= [jkj f,cwbcsf qth.pt htfmwbbc rjhlbyfnf= fye htfmwbbc<br />

upf\ htfmwbf vbvlbyfhtj,c itvltuyfbhfl| fmnbehb H 2 lf J 2<br />

vjktrekt,b lf/f[t,bcfc ofhvjmvybfy iefktleh fmnbeh rjvgktmcc<br />

H 2 ....J 2 \ fv rjvgktmcib H_J rfdibhb ofhvjbmvyt,f H_H lf<br />

J_J rfdibht,bc ufo'dtnbc gfhfktkehfl\<br />

H H<br />

I I<br />

H - - - - - H<br />

- - - -<br />

I - - - - - - - - - - - - - I<br />

fmnbehb rjvgktmcb<br />

H 2 - - - - - I 2<br />

fv uflf/ueat,bc itltufl ofhvjmvybk fmnbeh rjvgktmcib<br />

fmnbdfwbbc tythubf eahj vwbhtf= dblht cfo'bc vjktrekt,ib<br />

rfdibhbc vskbfyb ufo'dtnbcfsdbc cfzbhj tythubf\ tyljsthvekb<br />

lfikbc htfmwbbcsdbc 2HJ(fbhb) �� H 2(fbhb) + J 2(fbhb) �H = 175<br />

r/jekb= htfmwbbc upf bmyt,f it,heyt,ekb\ cfo'bc lf cf,jkjj<br />

ljytt,c ijhbc c[dfj,f fhbc htfmwbbc cbs,ehb tatmnb �H\<br />

rfnfkbpfnjhbc ufdktyf\ rfnfkbpfnjhb fhbc ybdsbtht,f=<br />

hjvtkbw wdkbc htfmwbbc cbxmfhtc lf cf,jkjj ghjlemnbc itvflutykj,fib<br />

fh itlbc\ htfmwbt,c= hjvkt,bw vbvlbyfhtj,c rfnfkbpfnjhbc<br />

sfy[kt,bs= rfnfkbpehb htfmwbt,b tojlt,f\<br />

rfnfkbpfnjhb fhbc jhudfhb| lflt,bsb _ fxmfht,c htfmwbbc<br />

cbxmfhtc lf efh'jabsb _ fvwbht,c htfmwbbc cbxmfhtc\ fv<br />

erfyfcrytkbc vfufkbsbf ,typbypt hrbybc rfh,jybkbc lfvfnt,f=<br />

hfw fvwbht,c fatsmt,bc itcf.kt,kj,fc\<br />

ufydb[bkjs lflt,bsb rfnfkbpbc vfufkbst,b\<br />

rfnfkbpfnjhb ths-ths vjhtfubht ybdsbtht,fcsfy itlbc<br />

htfmwbfib= ofhvjmvybc iefktleh ghjlemnc= hjvkbc cfiefkt-<br />

,bsfw cf,jkjj ghjlemnb eahj fldbkfl vbbqt,f\ rfnfkbpfnjhb<br />

fvwbht,c fmnbdfwbbc tythubfcfw\<br />

I<br />

I<br />

rfnfkbpfnjhbc vjmvtlt,f itb.kt,f itvltuyfbhfl ufvjdcf[js|<br />

A + B = AB A + K = AK AK + B = AB + K<br />

vfufkbsfl= SO 2 -bc lf;fyudf SO 3 -fl\ rfnfkbpfnjhbf NO 2 \<br />

SO 2 + 1/2O 2 = SO 3 \<br />

sfdlfgbhdtkfl SO 2 + NO 2 = SO 3 + NO<br />

itvltu rb NO + 1/2O 2 = NO 2<br />

rfnfkbpehb htfmwbt,b b'jaf jh /ueafl _ ]jvjutyehfl<br />

lf ]tnthjutyekfl\<br />

]jvjutyehb rfnfkbpbc lhjc _ rfnfkbpfnjhb lf vjhtfubht<br />

ybdsbtht,t,b ths afpfibf (fbhflb fy s[tdflb)\ ]tnthjutyekb<br />

rfnfkbpbc lhjc rfnfkbpfnjhb fhbc lfvjerblt,tk<br />

(v'fh) afpfib\ vjhtfubht ybdsbtht,t,cf lf rfnfkbpfnjhc ijhbc<br />

htfmwbf vbvlbyfhtj,c rfnfkbpfnjhbc ptlfgbhpt\<br />

rfnfkbpfnjht,b [ibhfl cgtwbabrehfl vjmvtlt,c\ vfufkbsfl=<br />

tsbkbc cgbhnbc lt]blhfnfwbbc lhjc rfnfkbpfnjhbc<br />

nbgbc vb[tldbs itb.kt,f vbdbqjs c[dflfc[df ghjlemnb\<br />

Al 2O3 C2H 5OH<br />

���<br />

� C2H<br />

4 � H 2O<br />

H 3PO4 2C2H 5OH<br />

����(<br />

C2H<br />

5 ) 2O<br />

� H2O<br />

Cu<br />

C2H 5OH<br />

���<br />

CH 3CHO<br />

�<br />

84 85<br />

H<br />

mbvbehb ojyfcojhj,f lf<br />

vfcpt vjmvtlb afmnjht,b<br />

mbvbehb htfmwbt,bc evtntcj,f itmwtdflbf\ hjltcfw gbhlfgbhb<br />

lf it,heyt,ekb htfmwbbc cbxmfhtt,b thsyfbhbf= vfiby<br />

v'fhlt,f ojyfcojhj,f\ vfufkbsfl= htfmwbfib H 2 + J 2 � 2HJ gbhlfgbhb<br />

htfmwbbc cbxmfht njkbf| V 1 = k 1 [H 2 ][J 2 ]= [jkj it,heyt,ekb<br />

htfmwbbc cbxmfht V 2 = k 2 [HJ] 2 \ hflufyfw V 1 = V 2 lf K 1<br />

lf K 2 velvbdb cblbltt,bf= vfsb afhlj,fw bmyt,f velvbdb\<br />

2


2 �HI� �H ��I �<br />

K � K _ ojyfcojhj,bc velvbdff\<br />

2<br />

2<br />

mbvbehb ojyfcojhj,f ittcf,fvt,f ufhrdtek gbhj,t,c\ fhct,ekb<br />

gbhj,t,bc lfhqdtdf bodtdc ojyfcojhj,bc lfhqdtdfc\<br />

ufhrdtekb lhjbc itvltu cbcntvf bctd e,heylt,f ojyfcojhek<br />

vlujvfhtj,fc\ gbhj,t,bc itwdkbc ufdktyfc ojyfcojhj,fpt<br />

ufycfpqdhfdc kt-ifntkbtc ghbywbgb| se cbcntvf ojyfcojhj-<br />

,fibf lf hjvtkbvt ufhtufyb afmnjhb fhqdtdc fv ojyfcojhj,fc=<br />

vfiby sdbsjy cbcntvfib fqb.dht,f .fkt,b= hjvkt,bw lfvhqdtdb<br />

afmnjhb obyffqvltu fhbc vbvfhsekb\<br />

ntvgthfnehbc ufdktyf\ cfhtfmwbj fhtib ntvgthfnehbc vjvfnt,f<br />

ufphlbc htfmwbbc cbxmfhtc bv vbvfhsekt,bs= hjvtkbw<br />

vbvlbyfhtj,c ntvgthfnehbc isfysmvbs (tyljsthvekb htfmwbf)\<br />

itcf,fvbcfl= ntvgthfnehbc itvwbht,f ojyfcojhj,fc uflf[hbc<br />

tupjsthvekb htfmwbbcrty\ vfufkbsfl=<br />

N + 3H �2NH �H 2 2 3 0 = - 46,2 r/jekb\<br />

298<br />

ntvgthfnehbc vjvfnt,f ufphlbc fvbfrbc lfikbc htfmwbbc<br />

cbxmfhtc= hflufy cbcntvbc tysfkgbf vwbhlt,f= t\b\ cbs,j ufvjb-<br />

'jaf\ ghjwtcb tupjsthvekbf\ ntvgthfnehb itvwbht,f lffxmfht,c<br />

fvbfrbc ofhvjmvyfc (it,heyt,ekb htfmwbf tyljsthvekbf)\<br />

oytdbc ufdktyf\ fvbfrbc ofhvjmvybc vfufkbspt ufydb[bkjs<br />

oytdbc ufdktyf ojyfcojhj,fpt\ gbhlfgbhb htfmwbf vbvlbyfhtj,c<br />

vjwekj,bc= t\b\ oytdbc itvwbht,bs\ fvbnjv oytdbc ufphlbcfc<br />

ufbphlt,f gbhlfgbhb htfmwbbc cbxmfht\<br />

rjywtynhfwbbc ufdktyf\ se ojyfcojhj,fib v'ja cbcntvfc<br />

lfdevfnt,s hjvtkbvt rjvgjytync (ufdphlbs rjywtynhfwbfc)=<br />

vfiby ojyfcojhj,f lfbhqdtdf ufhrdtekb lhjbc ufyvfdkj,fib=<br />

itvltu [tkf[kf fqlut,f\ vjhtfubht ybdsbtht,t,bc rjywtynhfwbbc<br />

ufphlf phlbc htfmwbbc cbxmfhtc ghjlemnt,bc ofhvjmvybcfrty\<br />

SFDB &^^<br />

LBCGTHCBEKB CBCNTVT


cytkb fhbc bc rjvgjytynb= hjvtkbw vtnb hfjltyj,bsff\ xdty<br />

ufydb[bkfds s[tdfl [cyfht,c\<br />

ghfmnbrfib cfertstcj ufv[cytkfl bsdkt,f o'fkb= s[tdflb<br />

fvbfrb= tsfyjkb= njkejkb= ,typjkb lf c[df\ [cyfht,c lblb vybidytkj,f<br />

fmdc hjujhw kf,jhfnjhbek rdktdfib= fctdt ofhvjt-<br />

,fib\ vybidytkjdfybf bcbw= hjv wjw[fk jhufybpvib ybdsbtht,fsf<br />

wdkbc ghjwtcb vbvlbyfhtj,c s[tdfl vlujvfhtj,fib\<br />

[cyfht,ib uf[cybkb ybdsbtht,bc yfobkfrt,b lfrfdibht,ekbf<br />

ufv[cytkbc vjktrekt,sfy\ se ufv[cytkb o'fkbf= vfs ]blhfnt,b<br />

tojlt,f (HSO_ . nH2O)= [jkj se ufv[cytkb c[df ybdsbt-<br />

4<br />

ht,ff _ cjkdfnt,b\ [cyflj,bc vb[tldbs ufyfc[dfdt,ty| rfhufl<br />

[cyfl= vwbhtl [cyfl lf ghfmnbrekfl e[cyfl ybdsbtht,t,c<br />

(f,cjkenehfl e[cyflb ybdsbtht,f fh fhct,j,c)\<br />

[cyflj,bc vf[fcbfst,tkb fhbc [cyflj,bc rjtabwbtynb\ hfjltyj,hbdfl<br />

bub njkbf ufcf[cytkb ybdsbtht,bc vfmcbvfkehb<br />

hfjltyj,bcf uhfvt,ib= hjvtkbw b[cyt,f vjwtvek ntvgthfnehfpt<br />

100 uhfv ufv[cytkib\ rfhufl [cyflb ybdsbtht,f jsf[bc ntvgthfnehfpt<br />

b[cyt,f 10 u-vlt= vwbhtl [cyflb _ 0=1_1 u-vlt= ghfmnbrekfl<br />

e[cyflb _ 0=001 u-pt yfrkt,b\<br />

v'fhb ybdsbtht,bc [cyflj,f ntvgthfnehbc ufphlbs evtntcfl<br />

bphlt,f= pjubthsb v'fhb ybdsbtht,bc vwbhlt,f\ fctsbf vfufkbsfl=<br />

Ca(OH) , Li SO \ (yf[\ 9)<br />

2 2 4<br />

uf[cyf abpbreh-mbvbehb ghjwtcbf\ bub vbvlbyfhtj,c cbs-<br />

,ehb tatmnbc sfy[kt,bs\ v'fhb ybdsbtht,bc uf[cybcfc ufv[cytkib<br />

flubkb fmdc jh ghjwtcc| v'fhb ybdsbtht,bc lfikf vjktrekt,fl<br />

fy bjyt,fl= hfptw b[fh/t,f tythubf Q lf vjktrekt,bc<br />

1<br />

fy bjyt,bc ehsbthsmvtlt,f ufv[cytksfy\ fv ghjwtcbc lhjc tythubf<br />

ufvjb'jaf Q \ 2<br />

Q = Q + Q 1 2<br />

se Q < Q = vfiby cbs,j ufvjb'jaf lf uf[cybc ghjwtcb tu-<br />

1 2<br />

pjsthvekbf\ hjwf Q > Q = vfiby [lt,f cbs,jc isfysmvf _ ghj-<br />

1 2<br />

wtcb tyljsthvekbf\<br />

yf[\9\ v'fhb ybdsbtht,bc [cyflj,bc lfvjrblt,ekt,f ntvgthfnehfpt<br />

fbht,bc o'fkib uf[cybcfc flubkb fmdc v[jkjl ]blhfnfwbbc<br />

ghjwtcc= fvbnjv cbs,ehb tatmnb 'jdtksdbc lflt,bsbf\<br />

kt-ifntkbtc ghbywbgbc vb[tldbs= ntvgthfnehbc ufphlbcfc<br />

fbht,bc [cyflj,f vwbhlt,f\ ]tyhbc rfyjybc sfyf[vfl= uf[cybkb<br />

fbhbc hfjltyj,f lfvjrblt,ekbf fv fbht,bc oytdfpt cbs[bc<br />

ptvjs\<br />

N = Kp, cflfw N _ fhbc uf[cybkb fbhbc vjkehb obkb+ p _<br />

gfhwbfkehb oytdf= K _ ghjgjhwbekj,bc rjtabwbtynb= hjvtkbw<br />

lfvjrblt,ekbf fbhbc udfhj,fcf lf ntvgthfnehfpt\<br />

fbht,bc [cyflj,f oytdbc ufphlbs bphlt,f\<br />

88 89


[cyfht,b fhct,j,c yf/thb= e/thb lf vtnyf/thb\<br />

yf/thbf [cyfhb= se ufcf[cytkb ybdsbtht,f vjwtvek ntvgthfnehfpt<br />

vtnfl fqfh b[cyt,f vjwtvekb hfjltyj,bc ufv[cytkib\<br />

se ufcf[cytkb ybdsbtht,bc hfjltyj,f yfrkt,bf fv ybdsbtht,bc<br />

[cyflj,fpt= vfiby [cyfhb fhbc e/thb\ se ybdsbtht,bc<br />

hfjltyj,f vtnbf= dblht vbcb [cyflj,f ([cyfhbc vjvpflt,f itb.kt,f=<br />

se uf[cybcfc ufdphlbs ntvgthfnehfc lf itvltu ufdfwbt,s<br />

jsf[bc ntvgthfnehfvlt)= fctsb [cyfhb fhbc ptyf/thb= fye<br />

vtnyf/thb\ fctsb [cyfht,b fhfvluhflbf\<br />

fhct,j,c rjywtynhbht,ekb lf ufypfdt,ekb [cyfht,b\ rjywtynhbht,ek<br />

[cyfhib uf[cybkb ybdsbtht,f lblb hfjltyj,bsff=<br />

ufypfdt,ekib _ vwbht hfjltyj,bs\ [cyfht,bc rjywtynhfwbbc<br />

ufvjcf[dbc c[dflfc[df [th[b fhct,j,c\<br />

1\ ojybsb ghjwtynb udbxdtyt,c uf[cybkb ybdsbtht,bc hfjltyj,fc<br />

100 uhfv [cyfhib\<br />

muf[cy\<br />

w% � �100<br />

m<br />

[cyfhbc<br />

se [cyfhb s[tdflbf vbcb vfcbc ufycfpqdhf [lt,f ajhvekbs|<br />

m = V . r= cflfw V _ vjwekj,ff= r _ cbvrdhbdt (u$vk)\<br />

2\ vjwekj,bsb ghjwtynb _ uf[cybkb ybdsbtht,bc vbkbkbnhbc<br />

hfjltyj,f 100 vk [cyfhib\<br />

3\ vjkehj,f _ uf[cybkb ybdsbtht,bc vjkt,bc hbw[db 1000 vk<br />

[cyfhib\<br />

4\ vjkfkj,f _ uf[cybkb ybdsbtht,bc 1 vjkb 1000 vk<br />

ufv[cytkib\<br />

5\ yjhvfkj,f _ uf[cybkb ybdsbtht,bc uhfvtmdbdfktynb 1000<br />

vk [cyfhib\<br />

yjhvfkehb [cyfht,bcsdbc lfvf[fcbfst,tkbf nbnhb T\ bub<br />

fhbc 1 vk [cyfhib uf[cybkb ybdsbtht,bc hfjltyj,f|<br />

N�"<br />

T �<br />

1000<br />

thsyfbhb yjhvfkj,bc [cyfht,b thsvfytssfy htfubht,c thsyfbhb<br />

vjwekj,bs\<br />

90 91<br />

N<br />

N<br />

v;\<br />

nenbc<br />

V<br />

�<br />

V<br />

v;\<br />

nenbc<br />

[cyfht,bc leqbkbc ntvgthfnehbc fotdf\<br />

t,ekbjcrjgbehb velvbdf<br />

leqbkbc ntvgthfnehf fhbc bc ntvgthfnehf= hjvkbc lhjcfw<br />

yf/thb jhsmkbc oytdf cbs[bc ptvjs enjklt,f ufht oytdfc\<br />

velvbdb oytdbc lhjc [cyfht,c fmdc eahj vfqfkb leqbkbc ntvgthfnehf=<br />

dblht ceasf ufv[cytkt,c\<br />

[cyfht,bc leqbkbc ntvgthfnehbc fotdf _ Dt _ gbhlfgbhghjgjhwbekbf<br />

[cyfhbc rjywtynhfwbbc lf fhf fhbc lfvjrblt-<br />

,ekb uf[cybkb ybdsbtht,bc ,eyt,fpt (hfekbc rfyjyb)\<br />

[cyfhbc rjywtynhfwbfl vbqt,ekbf vjkfkj,f (1 vjkb 1 k<br />

ufv[cytkib)|<br />

Dt = K t,\ . m<br />

K t,\ _ t,ekbjcrjgbehb velvbdff\ vjwtvekb ufv[cytkbcfsdbc<br />

K t,\ fhbc velvbdb cblblt\ vfufkbsfl= ceasf o'fkb fnvjcathekb<br />

oytdbc gbhj,t,ib leqc 100 0 C\ 1-vjkfkb rjywtynhfwbbc ybdsbtht,bc<br />

o'fk[cyfhbc leqbkbc ntvgthfnehf= bubdt oytdfpt= bmyt,f<br />

100=52 0 C\<br />

se wyj,bkbf ufv[cytkbc t,ekbjcrjgbehb velvbdf lf [cyfhbc<br />

leqbkbc ntvgthfnehbc fotdf= vfiby itcf.kt,tkbf uf[cybkb<br />

ybdsbtht,bc vjktrekehb vfcbc ufvjsdkf\


1000�g<br />

2<br />

Mg1<br />

�t � K t,\ fmtlfy= M � K t,\ �<br />

1000 g2<br />

t1g<br />

1<br />

cflfw g 1 _ fhbc ufv[cytkbc vfcf+ g 2 _ ybdsbtht,bc vfcf\<br />

uf'bydbc ntvgthfnehbc lfotdf\<br />

rhbjcrjgbekb velvbdf<br />

[cyfhbc uf'bydbc ntvgthfnehbc lfotdf= bctdt= hjujhw leqbkbc<br />

ntvgthfnehbc fotdf= ceasf ufv[cytksfy itlfht,bs= fh<br />

fhbc lfvjrblt,ekb uf[cybkb ybdsbtht,bc ,eyt,fpt\<br />

[cyfhbc uf'bydbc ntvgthfnehbc lfotdf gbhlfgbhghjgjhwbekbf<br />

[cyfhbc vjkfkb rjywtynhfwbbc|<br />

Dt uf'\ = K rhbjcrjg\ . m<br />

se ufv[cytkbc vfcfc fqdybiyfds g 1 = [jkj ybdsbtht,bc vfcfc<br />

g 2 = vbdbqt,s ajhvekfc= cfblfyfw itb.kt,f ufydcfpqdhjs uf[cybkb<br />

ybdsbtht,bc vjktrekehb vfcf\<br />

1000�<br />

g<br />

1000 � g<br />

2<br />

� tuf'\<br />

� K rhbjcrjg\<br />

Mg<br />

fmtlfy=<br />

M � K rhbjcr\<br />

�t<br />

g<br />

1<br />

rhbjcrjgbekb velvbdt,b ufvjsdkbkbf c[dflfc[df ufv[cytkt,bcsdbc\<br />

vfufkbsfl= hjwf 1000 u o'fkib uf[cybkbf thsb<br />

vjkb ifmfhb fy hjvtkbvt c[df fhftkjmnhjkbnb= uf'bydbc othnbkb<br />

bmyt,f fhf 0 0 C= fhfvtl _ 1=86 0 C\ t\b\ o'kbc rhbjcrjgbekb<br />

velvbdf njkbf 1= 86\<br />

jcvjcb lf jcvjcehb oytdf<br />

ybdsbtht,bc uf[cybcfc yt,bcvbth ufv[cytkib uf[cybkb ybdsbtht,bc<br />

cjkdfnbht,ekb (o'kbc itvs[dtdfib _ ]blhfnbht-<br />

,ekb) vjktrekt,b lblb rjywtynhfwbbc flubkblfy bo't,ty vj.hfj,fc<br />

yfrkt,b rjywtynhfwbbcrty\ fv ghjwtcc lbaepbf toj-<br />

uf'\<br />

1<br />

2<br />

lt,f\ lbaepbf vsfdhlt,f vfiby= hjwf uf[cybkb ybdsbtht,bc cjkdfnbht,ekb<br />

vjktrelkt,b sfyf,hfl ufyfobklt,f [cyfhbc vstk<br />

vjwekj,fib\ se [cyfhc ufd'jas yf[tdfhitqotdflb vtv,hfybs=<br />

hjvtkbw fnfht,c ufv[cytkbc vjktrekt,c= vfiby ofhvjbmvyt,f<br />

oytdf _ jcvjcehb oytdf\ ewdktkb ntvgthfnehbc gbhj,t,ib<br />

bub uf[cybkb ybdsbtht,bc rjywtynhfwbbc ghjgjhwbekbf lf fh<br />

fhbc lfvjrblt,ekb ufv[cytkb lf ufcf[cytkb ybdsbtht,bc ,eyt-<br />

,fpt\ fvfdt lhjc= bub ntvgthfnehbc gbhlfgbhghjgjhwbekbf\<br />

jcvjcehb oytdbc ufvjrdktdt,b cfae.dkfl lftlj dfyn-]jabc<br />

[cyfhsf stjhbfc\ vtwybthvf itfvxybf= hjv [cyfhbc jcvjcehb oytdf<br />

njkbf bv oytdbc= hjvtkcfw vjf[ltylf uf[cybkb ybdsbtht,f= se<br />

bub bvfdt ntvgthfnehfpt fbhfl vlujvfhtj,fib bmyt,jlf lf [cyfhbc<br />

vjwekj,bc njk vjwekj,fc lfbrfdt,lf\ t\b\ ufypfdt,ekb<br />

[cyfht,bc jcvjcehb oytdf itb.kt,f ufybcfpqdhjc vtyltkttdrkfgtbhjybc<br />

ufynjkt,bs|<br />

pV = nRT= fye p . v = nRT,<br />

jcv\<br />

cflfw v _ [cyfhbc vjwekj,ff= n _ uf[cybkb ybdsbtht,bc<br />

vjkt,bc hbw[db= R _ eybdthcfkehb velvbdf\<br />

n<br />

se ufydcfpqdhfds p = udtmyt,f p = RT<br />

jcv\ jcv\ v<br />

n<br />

_ fhbc vjkehb rjywtynhfwbf= t\b\ pjcv = CRT<br />

v<br />

se udfmdc 1-vjkfkb [cyfhb= vfiby 00C-pt p = 0,082 jcv\ . 273 . 1 = 22,4 fnv\<br />

ptvjfqybiyekb rfyjypjvbtht,t,b vbcfqt,b b'j bctsb [cyfht,bcsdbc=<br />

hjvkt,bw fh fnfht,lf tktmnhek ltyc (fhftktmnhjkbnt,b)\<br />

bltfkehb [cyfht,blfy uflf[hf itbvxytjlf v;fdt,bc= ae.tt,bc<br />

lf vfhbkt,bc o'fk[cyfht,bc itvs[dtdfib\ tc ghj,ktvf uflfo'dbnf<br />

fhtybecbc tktmnhjkbnehb lbcjwbfwbbc stjhbfv\ fv<br />

stjhbbc sfyf[vfl| v;fdt,b= ae.tt,b lf vfhbkt,b uf[cybcfc sdbs-<br />

92 93


yt,ehfl ofhvjmvybfy bjyt,c\ fcts [cyfht,c vfy eojlf tktmnhjkbnt,b\<br />

bvbcfsdbc= hjv tktmnhjkbnt,bc [cyfht,bw vjmwtekb'j<br />

fhtybecbc stjhbbc xfhxjt,ib= dfyn-]javf itvjbqj bpjnjyehb<br />

rjtabwbtynb i\ bub udbxdtyt,c tktmnhjkbnsf [cyfht,ib tmcgthbvtynekfl<br />

ufycfpqdhekb jcvjcehb oytdf= leqbkbc ntvgthfnehbc<br />

fotdf= uf'bydbc ntvgthfnehbc lfotdf= hfvlty/th vtnbf<br />

stjhbekfl ufvjsdkbk cblbltpt\<br />

p = iRTC<br />

fhtybecvf lfflubyf= hjv 'dtkf [cyfhb= hjvtkbw cfzbhjt,c<br />

i bpjnjyehb rjtabwbtynbc itvjqt,fc= fhbc tktmnhjkbnb\<br />

SFDB &^^^<br />

TKTMNHJKBNSF {CYFHT


Ba(OH) 2 lf c[df\ cecnb tktmnhjkbnt,bf| pjubthsb vbythfkehb<br />

v;fdf _ H 2 CO 3 , H 2 SO 3 , HNO 2 lf c[df= kbsjyt,bc ,tdhb ]blhjmcblb=<br />

vfs ijhbc nent _ NH 4 OH\ .kbthbf tktmnhjkbnb se<br />

vbcb ��30%-pt= cfiefkj .fkbc tktmnhjkbnbc ��vth'tj,c 3-<br />

30%-vlt= [jkj cecnb tktmnhjkbnbf= se vbcb ����\<br />

lbcjwbfwbbc [fhbc[b lfvjrblt,ekbf c[dflfc[df afmnjhpt|<br />

f) ufypfdt,fpt| lbcjwbfwbbc [fhbc[b bphlt,f ufypfdt,bcfc\<br />

vfufkbsfl= 100%-bfyb H 2 SO 4 ghfmnbrekfl fh itbwfdc bjyt,c\<br />

fvbnjv bub htfmwbbceyfhbfyb fh fhbc (fh vjmvtlt,c kbsjyt,sfy)=<br />

vfiby= hjwf ufypfdt,bcfc vbcb fmnbehj,f vrdtshfl bphlt,f\<br />

,) tktmnhjkbnbc ,eyt,fpt| vfufkbsfl= 0=1N vfhbkv;fdfc<br />

lbcjwbfwbbc [fhbc[b 18 0 C-pt fhbc 92%\ bvfdt ntvgthfnehfpt<br />

0,1N ,jhv;fdfc lbcjwbfwbbc [fhbc[b ��= 0,01%\<br />

u) ufv[cytkbc ,eyt,fpt= hjvtkbw sfdbc v[hbd lfvjrblt,ekbf<br />

vbc lbtktmnhbrek itqotdflj,fpt\ hfw eahj vtnbf ufv[cytkbc<br />

lbtktmnhbrekb velvbdf= vbs yfrkt,bf bjyt,c ijhbc vjmvtlb<br />

tktmnhjcnfnbrehb .fkf\<br />

q1<br />

� q2<br />

F � ,<br />

D�<br />

r<br />

cflfw q lf q _ c[dflfc[dfybiybfyb bjyt,bf= r _ bjyt,c ijhbc<br />

1 2<br />

vfy.bkb\ o'kbcsdbc D = 80= [jkj yfdsib _ D = 2,3\ fvbnjv o'fkib<br />

ufwbkt,bs fldbkfl [lt,f lbcjwbfwbf\<br />

l) ntvgthfnehfpt| ntvgthfnehbc ufphlbcfc cecnb tktmnhjkbnt,bc<br />

lbcjwbfwbbc [fhbc[b bphlt,f= .kbthb tktmnhjkbnt,bc<br />

rb gbhbmbs= vwbhlt,f\<br />

v;fdt,bc= ae.tt,bc= vfhbkt,bc<br />

tktmnhjkbnehb lbcjwbfwbf<br />

tktmnhjkbnehb lbcjwbfwbbc stjhbbc sdfkcfphbcbs=<br />

v;fdf tktmnhjkbnbf= hjvtkbw lbcjwbbc lhjc rfsbjybc cf[bs<br />

ofhvjmvybc v[jkjl o'fk,flbc bjyc\<br />

HCl � H + + Cl _<br />

vhfdfkae.bfyb v;fdt,b lbcjwbhlt,f cfat[eht,hbdfl|<br />

H SO � H 2 4 + _ + HSO4 _ + 2_<br />

HSO � H + SO4<br />

4<br />

H SO � 2H 2 4 + 2_ + SO4 ae.t tktmnhjkbnbf= hjvtkbw lbcjwbfwbbc lhjc efh-<br />

'jabsb bjybc cf[bs (fybjyb) ofhvjmvybc v[jkjl ]blhjmcblbc<br />

OH _ bjyc\ ae.tt,b= hjvkt,bw itbwfdc thspt vtn ]blhjmcblbc<br />

bjyc= lbcjwbhlt,f cfat[eht,hbdfl\<br />

Ca(OH) 2 � CaOH + + OH _<br />

CaOH + � Ca 2+ + OH _<br />

Ca(OH) 2 � Ca 2+ + 2OH _<br />

fvajnthekb ae.tt,b lbcjwbhlt,f hjujhw v;fdf= bct _ ae-<br />

.t\ fvajnthekb ae.tt,b e[cyflbf= vfuhfv vwbht yfobkb vfbyw<br />

lbcjwbhlt,f|<br />

96 97<br />

�Zn( OH)<br />

�<br />

2�<br />

�<br />

2H<br />

2O �<br />

�2<br />

Zn � 2OH<br />

� Zn(<br />

OH)<br />

2 ����<br />

2H<br />

�<br />

4<br />

ae.t<br />

v; fdf<br />

cfiefkj vfhbkt,b lbcjwbhlt,f kbsjybc lflt,bs lf v;fdehb<br />

yfisbc efh'jabs bjyt,fl\<br />

NaCl � Na + + Cl _<br />

Al (SO ) � 2Al 2 4 3 3+ 2_ + 3SO4


v;fdf vfhbkt,b lbcjwbfwbbc itltufl rfsbjybc cf[bs ofhvjmvybc<br />

kbsjybcf lf o'fk,flbc lflt,bs bjyt,c\<br />

NaHCO � Na 3 + _ + HCO3 _ + 2_<br />

HCO � H + CO3<br />

3<br />

NaHCO � Na 3 + + H + 2_ + CO3 ae.t vfhbkt,b fybjybc cf[bs b.ktdf v;fdehb yfisbcf lf ]blhjmcblbc<br />

bjyt,c\<br />

CaOHCl � CaOH + + Cl_ CaOH + � Ca 2+ + OH _<br />

CaOHCl � Ca 2+ + OH _ + Cl _<br />

v;fdt,bc lf ae.tt,bc ghjnjkbnehb stjhbf<br />

fv stjhbbc vb[tldbs= v;fdf fhbc mbvbehb yfthsb= hjvtkcfw ite.kbf<br />

ufcwtc ghjnjyb\ t\b\ v;fdf ghjnjybc ljyjhbf HA= A _ +H + =<br />

[jkj ae.t b.tyc ghjnjyc= t\b\ ae.t ghjnjybc fmwtgnjhbf<br />

B+H + = HB + (HA _ v;fdfc cfthsj ajhvekff= B _ ae.bc)\ ghjnjyekb<br />

stjhbbc vb[tldbs= sbsjtek v;fdfc ittcf,fvt,f sfdbcb<br />

ae.t= hjvtkcfw vbybvev thsb ghjnjybs vtnb fmdc\<br />

HA � A _ + H + lf B + H + � HB +<br />

v;fdf 1 ae.t 1 ghjnjyb ae.t 2 ghjnjyb v;fdf 2<br />

fcts ghjwtcib vjyfobkt v;fdfc lf ae.tc iteqkt,ekb tojlt,f\<br />

sbsjtekb v;fdf uflflbc sfdbc itcf,fvbc ae.tib _ ghjnjybc<br />

lfrfhudbc itltufl= [jkj sbsjtekb ae.t uflflbc sfdbc itcf-<br />

,fvbc v;fdfib _ ghjnjybc vbthst,bc ufvj\<br />

HA/A_ lf HB + /B; vfufkbsfl=<br />

_<br />

fpjnv;fdf lf ybnhfnbjyb| HNO / NO 3 3<br />

mkjho'fk,flb lf mkjhbjyb| HCl / Cl_ fvjybevbc bjyb lf fvbfrb| NH +<br />

4 / NH3 ghjnjyekb stjhbbc vb[tldbs v;fdeh sdbct,fc ufvj[fnfdc<br />

HNO , HCL, NH 3 +<br />

4 bjyb= [jkj ae.t sdbct,fc NO _ _ + = Cl = NH bjyt,b\<br />

3<br />

4<br />

ufydb[bkjs fvbfrbs .vfhv;fdfc ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf|<br />

CH 3 COOH � CH 3 COO _ + H +<br />

NH 3 + H + � NH +<br />

4<br />

CH 3 COOH + NH 3 � CH 3 COO _ + NH +<br />

4<br />

v;fdf ae.t ae.t v;fdf<br />

ghjnjyekb stjhbbc sfyf[vfl= v;fdt,bw lf ae.tt,bw itb.kt,f<br />

ufdfthsbfyjs cfthsj cf[tkojlt,bs _ ghjnjkbnt,b\<br />

ghjnjkbnt,b ybdsbtht,t,bf= hjvkt,cfw ite.kbf ghjnjybc vbthst,f<br />

(ae.t sdbct,f) fy ufwtvf (v;fdf sdbct,f)\<br />

fhct,j,c bctsb ghjnjkbnt,b= hjvkt,cfw gbhj,t,bc vb-<br />

[tldbs ite.kbf ghjnjybc hjujhw ufwtvf= bct vbthst,f\ vfs tojlt,f<br />

fvajkbnt,b\ t\b\ fvajkbnt,b thslhjekfl ljyjhbw fhbc<br />

lf fmwtgnjhbw\ vfufkbsfl= fvajkbnbf ]blhjrfh,jyfnbc bjyb|<br />

_ _2 +<br />

HCO � CO3 + H 3<br />

98 99<br />

lf HCO _ + _ + H � H2CO \ t\b\ HCO itb.-<br />

3<br />

3 3<br />

_ _2 kt,f itlbjltc jh iteqkt,ek o'dbkib| HCO /CO3 (v;fdehb<br />

3<br />

_ sdbct,f) lf H CO / HCO (ae.t sdbct,f)\<br />

2 3 3<br />

o'kbc bjyehb vfxdtyt,tkb<br />

ceasf o'fkb vwbhtl fhbc lbcjwbht,ekb bjyt,fl|<br />

H 2 O �� H + + OH _ \<br />

1 kbnhb ceasf o'fkb 25 0 C-pt itbwfdc 1 \ 10 _7 vjk o'fk,flbc<br />

rfsbjyc [H + ] lf 1 \ 10 _7 vjk ]blhjmcbkbc [OH _ ] fybjyc\ velvbdb ntvgthfnehbc<br />

lhjc [H + ] lf [OH _ ] bjyt,bc vjkehb rjywtynhfwbt,bc<br />

yfvhfdkb [H + ][OH _ ]= 10 _7\ 10 _7 = 10 _14 vjkb$k velvbdb cblbltf<br />

lf tojlt,f o'kbc bjyehb vfxdtyt,tkb\ lfdeidfs= [cyfhbcsdbc v;fdbc<br />

lfvfnt,bcfc [H + ] bjyt,bc rjywtynhfwbf uf[lf 1 \ 10 _3 vjkb$k\ hflufy<br />

[H + ][OH _ ] bjyt,bc rjywtynhfwbt,bc yfvhfdkb velvbdb cblbltf=<br />

fvbnjv [OH _ ] bjyt,bc rjywtynhfwbf uf[lt,f 1 \ 10 _11


vjkb$k\ fyufhbibc ufcfvfhnbdt,kfl itvjqt,ekb bmyf o'fk-<br />

,flehb vfxdtyt,tkb _ pH= hjvtkbw fhbc [H + ] bjyt,bc rjywtynhfwbbc<br />

it,heyt,ekb cblblbc kjufhbsvb\<br />

1<br />

pH � lg<br />

H<br />

� � �<br />

xdtyb itvs[dtdbcfsdbc ([H + ]=1 \ 10 _3 vjkb$k) udtmyt,f<br />

1<br />

pH lg 3 3 �<br />

� � \ itcf,fvbcfl= [OH_ ] bjyt,bc rjywtynhfwbf<br />

�10 �<br />

bmyt,f 11\<br />

pH cblblt ufvjb'tyt,f [cyfht,bc ufhtvjc lfcflutyfl|<br />

pH7 _ nent ufhtvj+<br />

pH=7 _ ytbnhfkehb ufhtvj\<br />

vfhbksf ]blhjkbpb<br />

]blhjkbpb ytbnhfkbpfwbbc it,heyt,ekb ghjwtcbf= hjvkbc<br />

lhjcfw ofhvjbmvyt,f vwbhtl lbcjwbht,ekb ghjlemnb\<br />

]blhjkbpbc itcf.kt,kj,f lf [fhbc[b ufybcfpqdht,f vfhbkbc<br />

,eyt,bs= fye bv v;fdbcf lf ae.bc cb.kbthbs= hjvkt,bcufyfw fhbc<br />

itlutybkb vjwtvekb vfhbkb\<br />

cb.kbthbc vb[tldbs ufyfc[dfdt,ty .kbth lf cecn v;fdt,c<br />

lf ae.tt,c\<br />

cecnb v;fdt,bf| HNO 2 , H 2 CO 3 , CH 3 COOH, HF, H 2 S,<br />

H 2 SO 3 lf f\i\<br />

.kbthb v;fdt,bf| HNO 3 , H 2 SO 4 , HCl, HBr, HJ, HClO 4 lf f\i\<br />

cecnb ae.tt,bf| NH 4 OH, Cu(OH) 2 , Fe(OH) 2 , Mn(OH) 2 ,<br />

Al(OH) 3 , Be(OH) 2 , Zn(OH) 2 lf f\i\<br />

.kbthb ae.tt,bf| LiOH, NaOH, KOH, RbOH, Ca(OH) 2 ,<br />

Sr(OH) 2 , Ba(OH) 2 lf f\i\<br />

vfhbkt,b itb.kt,f lfd'js js[ .bhbsfl /ueafl|<br />

1\ .kbthb nenbc lf cecnb v;fdfc vfhbkb+<br />

2\ .kbthb v;fdfc lf cecnb ae.bc vfhbkb+<br />

3\ cecnb v;fdfc lf cecnb ae.bc vfhbkb+<br />

4\ .kbthb v;fdfc lf .kbthb nenbc vfhbkb\<br />

ufydb[bkjs sbsjtekb vfsufyb\<br />

1\ .kbthb nenbc lf cecnb v;fdfc vfhbkb\ ufydb[bkjs<br />

NaNO ]blhjkbpb (fybjyehb ]blhjkbpb)\ fqybiyekb vfhbkb<br />

2<br />

lbcjwbhlt,f| NaNO �Na 2 + _ + + NO \ yfnhbevbc rfsbjyb Na dth<br />

2<br />

it,jzfdc o'kbc ]blhjmcblbc bjyt,c= hflufy NaOH .kbthb ne-<br />

_ ntf\ ybnhbnbjyb NO ,jzfdc o'fk,flbc bjyt,c= hflufy ofh-<br />

2<br />

vjmvybkb fpjnjdfyb v;fdf (HNO ) cecnbf lf bub vwbhtl lbcj-<br />

2<br />

wbht,c\<br />

NaNO + H O � NaOH + HNO 2 2 2<br />

Na + _ + NO2 _ NO2 100 101<br />

+ H 2 O � Na+ OH _ + HNO 2<br />

+ H 2 O � Na+ + OH _ + HNO 2<br />

pH>7<br />

fvhbufl= vfhbkb= hjvtkbw vbqt,ekbf .kbthb nenbc lf<br />

cecnb v;fdbcufy= ]blhjkbpbc lhjc ofhvjmvybc nent ufhtvjc\<br />

2\ .kbthb v;fdbcf lf cecnb ae.bcufy ofhvjmvybkb vfhbkb\<br />

ufydb[bkjs NH 4 Cl-bc ]blhjkbpb (rfsbjyehb ]blhjkbpb)\<br />

NH 4 Cl + H 2 O � NH 4 OH + HCl<br />

+ _ NH + Cl 4<br />

+ H 2 O � NH 4 OH + H+ + Cl _<br />

+ NH + H2O � NH OH + H 4<br />

4 + pH


fv nbgbc vfhbkbc ]blhjkbpb itb.kt,f b'jc hjujhw rfsbjyehb=<br />

bct fybjyehb\ fvbnjv itb.kt,f ]mjyltc cecnb v;fdf=<br />

cecnb nent fy sbsmvbc ytbnhfkehb ufhtvj\ 'dtkfathb lfvjrblt,ekbf=<br />

ufvj'jabkb vwbhtl lbcjwbht,ek v;fdfcf lf ae.tc<br />

ijhbc hjvtkc fmdc eahj vfqfkb lbcjwbfwbbc [fhbc[b\<br />

4\ .kbthb ae.bcufy lf .kbthb v;fdbcufy ofhvjmvybkb vfhbkt,b<br />

fh ufybwlbc ]blhjkbpc= hflufy ufvj'jabkb v;fdfw lf ae-<br />

.tw .kbthbf\ fvbnjv dthwthsb dth ,jzfdc o'fk,flbc (H + ) lf<br />

]blhjmcblbc (OH_ ) bjyt,c\ t\b\ [cyfhc tmyt,f ytbnhfkehb ufhtvj\<br />

NaCl + H O � NaOH + HCl<br />

2<br />

Na + + Cl_ + H2O � Na+ + OH_ + H + + Cl_ H 2 O � H + + OH _ pH = 7<br />

SFDB ^*<br />

:FYUDF-FQLUTYF<br />

htfmwbt,c= hjvkt,bw vbvlbyfhtj,c vjhtfubht ybdsbtht,t,bc<br />

fnjvt,bc fy bjyt,bc ;fyudbc [fhbc[bc wdkbkt,bs= tojlt,f ;fyudf-fqlutybsb<br />

htfmwbt,b\ tktmnhjyekb stjhbbc sdfkcfphbcbs=<br />

fnjvt,bc fy bjyt,bc vbth tktmnhjyt,bc ufwtvfc ;fyudf tojlt,f=<br />

tktmnhjyt,bc it.tyfc _ fqlutyf\ tktvtynbc lflt,bsb ve[nb<br />

ufybcfpqdhf fv tktvtynbc fnjvbc fy bjybc vbth ufwtvekb tktmnhjyt,bc<br />

hbw[dbs\<br />

S 0 _ 6e ��S +6 ; S +4 + 2e ��S +6 ; S _2 _ 6e ��S +4 ;<br />

it.tybkb tktmnhjyt,bc hfjltyj,f ufycfpqdhfdc ofhvjmvybkb<br />

bjybc efh'jabs ve[nc\<br />

N 0 + 3e �� N _3 ; N +5 + 8e �� N _3 ; N +3 + 6e �� N _3 ;<br />

fnjvt,b fy bjyt,b= hjvkt,bw ufcwtvc tktmnhjyt,c= fhbc<br />

fqvlutyt,b= sdbsjy b;fyut,f\ fqvlutybf 'dtkf bc fnjvb= hjvtkcfw<br />

cfdfktynj ihtpt fmdc js[ tktmnhjypt yfrkt,b\ t\b\ fqvlutyt,bf<br />

^= ^^ lf ^^^ /ueabc vsfdfhb mdt/ueabc kbsjyt,b\ fqvlutybc<br />

sdbct,t,b itb.kt,f ]mjyltc fhfkbsjyt,cfw (;fyu,flbcf lf asjhbc<br />

ufhlf)\<br />

vfhnbd ybdsbtht,fsf fqvlutyb sdbct,t,b lfvjrblt,ekbf<br />

bjybpfwbbc gjntywbfkpt\ hfw eahj yfrkt,b fmdc fnjvc bjybpfwbbc<br />

gjntywbfkb= vbs eahj .kbthb fqvlutybf\ fhfkbsjyt-<br />

,blfy fqvlutybc sdbct,fc fv;qfdyt,c= vfufkbsfl= o'fk,flb= yf[ibh,flb=<br />

fctdt pjubthsb vfhnbdb fybjyb _ Cl _ , Br _ , J _ ,S _2 , C +2 \<br />

fqvlutybc sdbct,t,c bxtyc kbsjybc bjyt,b lf,fkb ;fyudbc<br />

hbw[dbs| Fe +2 = Sn +2 = Cu + = Cr +2 \<br />

ytbnhfkehb fnjvt,b fy bjyt,b= hjvkt,bw b.tyc tktmnhjyt,c<br />

(sdbsjy fqlut,f)= v;fyufdt,bf\ fctsbf vfufkbsfl= fhfkbsjyt,bc<br />

fnjvt,b| fpjnb= ujubhlb= asjhb= ;fyu,flb= mkjhb= ,hjvb=<br />

bjlb+ kbsjyt,bc lf fhfkbsjyt,bc bjyt,b evfqktcb ;fyudbc<br />

[fhbc[bs| Cu +2 , Fe +3 = Sn +4 = Cr +6 , Mn +7 , N +5 = S +6 , Cl +7 \<br />

kbsjyt,bc lf fhfkbsjyt,bc bjyt,b= iefktlehb ;fyudbc [fhbc[bs=<br />

v;fyufdbw fhbc lf fqvlutybw| Cu + , Cr +3 , S +4 , N +3 lf c[df\<br />

v;fyufdbc sdbct,t,b lfvjrblt,ekbf tktmnhjybcflvb cohfadbc<br />

cblbltpt\ hfw vtnbf tktmnhjybcflvb cohfadf= vbs eahj<br />

.kbthfl fhbc ufvj[fnekb v;fyufdb sdbct,f\<br />

vfhnbdb ybdsbtht,t,bc ;fyudf-fqlutybs sdbct,t,c rfhufl<br />

ufvj[fnfdc vfsb tktmnhjefh'jabsj,f\ tktvtynbc tktmnhjefh'jabsj,bc<br />

phlfcsfy thsfl rkt,ekj,c vbcb fqvlutyb sdbct,t,b<br />

lf= gbhbmbs= vfnekj,c v;fyufdb sdbct,t,b\<br />

102 103


;fyudf-fqlutybc htfmwbt,bc ufynjkt,bc itlutyf<br />

;fyudf fqlutybc ufhnjkt,fib rjtabwbtynt,bc ithxtdbcfsdbc<br />

ufvjb'tyt,f jhb vtsjlb| tktmnhjyekb ,fkfycbc lf tktmnhjyek-bjyehb<br />

,fkfycbc\ xdty ufydb[bkfds tktmnhjyekb<br />

,fkfycbc vtsjlc\ fv vtsjlc cfae.dkfl eltdc itvltub gbhj,f|<br />

fqvlutybc vbth ufwtvekb tktmnhjyt,bc lf v;fyufdbc vbth vbqt,ekb<br />

tktmnhjyt,bc hbw[db thsvfytsbc njkbf\ vjwtvek<br />

htfmwbfib sfdlfgbhdtkfl cfpqdhfdty ;fyudbc hbw[dc\<br />

Pb +2S_2 _ +2 +6 _2 +<br />

+ H O �� Pb S O4 + H 2 2<br />

2O_2 S_2 _ 8e ��S +6 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

(O ) 2 _2 + 2e �� 2O_2 4 v;fyufdb (fqluf)<br />

v;fyufdbc lf fqvlutybc vbth it.tybkb lf ufwtvekb tktmnhjyt,bcsdbc<br />

gjekj,ty evwbhtc cfthsj /thflc\ vbqt,ek rjtabwbtync<br />

eothty mbvbeh htfmwbfib fqvluty lf v;fyufd ybdsbt-<br />

ht,t,c\<br />

PbS + 4H O �� PbSO4 + 4H2O 2 2<br />

;fyudf-fqlutybsb htfmwbt,bc<br />

rkfcbabrfwbf<br />

;fyudf-fqlutybsb htfmwbt,b b'jaf cfv /ueafl|<br />

1\ fnjvsfijhbcb= vjktrekfsijhbcb fy bjsfijhbcb ;fyudffqlutybc<br />

htfmwbt,b+<br />

2\ ibuf vjktrekehb+<br />

3\ sdbs;fyudf-sdbsfqlutybc= fye lbcghjgjhwbbc htfmwbt,b\<br />

ufydb[bkjs sbsjtekb vfsufyb\<br />

1\ fnjvsfijhbcb= vjktrekfsfijhbcb fy bysfijhbcb ;fyudffqlutybc<br />

htfmwbt,c vbtresdyt,f bctsb htfmwbt,b= hjvkt,bw<br />

vbvlbyfhtj,c vfhnbd ybdsbtht,t,c fy bjyt,c ijhbc (v;fyufdb lf<br />

fqvlutyb c[dflfc[df vjktrekbc itvflutykj,fibf)\<br />

f) Zn 0 + S 0 ��Zn +2 S _ 2<br />

Zn 0 _ 2e ��Zn +2 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

S 0 + 2e ��S _2 1 v;fyufdb (fqluf)<br />

�� Hg 0 + Sn +4 Cl4<br />

104 105<br />

,) Hg +2 +2 Cl + Sn Cl2<br />

2<br />

Hg +2 + 2e ��Hg0 1 v;fyufdb (fqluf)<br />

Sn +2 _ 2e ��Sn +4 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

2\ ibufvjktrekehbf htfmwbt,b= hjvkbc lhjcfw v;fyufdbw<br />

lf fqvlutybw itlbc thsb lf bubdt vjktrekbc itvflutykj,fib\<br />

f) NaN +5 _2 +3 0<br />

O �� NaN O2 + O 3<br />

2<br />

N +5 + 2e ��N +3 2 v;fyufdb (fqluf)<br />

2O_2 0 _ 4e ��O2 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

2O 0 �� N + Cr+3<br />

7 2<br />

,) (N_3H ) Cr 4 2 +6<br />

2O3 + 4H2O 2N_3 0 _ 6e ��N 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

2<br />

2Cr +6 + 6e ��2Cr +6 1 v;fyufdb (fqluf)<br />

3\ lbcghjgjhwbbc= fye sdbs;fyudf-sdbsfqlutybc htfmwbt,b<br />

bctsb htfmwbt,bf= hjvkbc lhjcfw thsb lf bubdt fnjvb fy bjyb<br />

fqvlutytkbw fhbc lf lfv;fyufdbw\<br />

0 f) Cl2 + H2O ��HCl_ + HCl + O<br />

Cl0 _ e ��Cl + 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

Cl0 + e ��Cl_ 1 v;fyufdb (fqluf)<br />

,) 2N +4 O 2 + H 2 O �� HN +5 O 3 + N +2 O<br />

N +4 _ e ��N +5 2 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

N +4 + 2e ��N +2 1 v;fyufdb (fqluf)


;fyudf-fqlutybsb htfmwbt,bc vbvlbyfhtj,f vybidytkjdyfl<br />

fhbc lfvjrblt,ekb ufhtvjpt\ c[dflfc[df ufhtvjib thsb lf bubdt<br />

v;fyufdbc lf fqvlutybc ehsbthsmvtlt,bc ghjlemnt,b itb.kt,f<br />

chekbfl ufyc[dfdt,ekb b'jc\ ufydb[bkjs KMnO -bc fqlutyf<br />

4<br />

yfnhbevbc cekabnbs (Na SO ) v;fdf= nent lf ytbnhfkeh<br />

2 3<br />

ufhtvjib\<br />

f) v;fdf ufhtvj|<br />

2KMn +7O + 5Na S 4 2 +4O + H SO �� K2SO + 2Mn 3 2 4<br />

4 +2SO + 4<br />

+5Na S 2 +6O + 3H O<br />

4 2<br />

Mn +7 + 5e �� Mn +2 2 v;fyufdb (fqluf)<br />

S +4 _ 2e ��S +6 5 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

,) nent ufhtvj|<br />

2KMn +7O + Na S 4 2 +4O + 2KOH �� 2K Mn 3 2 +6O + Na S 4 2 +6O + 4<br />

+ 3H O 2<br />

Mn +7 + e �� Mn +6 2 v;fyufdb (fqluf)<br />

S +4 _ 2e ��S +6 1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

u) ytbnhfkehb ufhtvj|<br />

2KMn +7O + 3Na S 4 2 +4O + H O �� 2MnO + 3Na S 3 2 2 2 +6O + 4<br />

+KOH<br />

Mn +7 + 3e �� Mn +4 2 v;fyufdb (fqluf)<br />

S +4 _ 2e ��S +6 3 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

fmdt eylf fqdybiyjs= hjv e.kbthtcb fqvlutybf rfsjlb lf<br />

e.kbthtcb v;fyufdbf fyjlb\<br />

SFDB *<br />

TKTMNHJMBVBF<br />

tktmnhjmbvbehb .f,dfsf vorhbdb<br />

ybdsbtht,t,bc ;fyudf-fqlutybsb sdbct,t,bc ths-ths cfpjvfl<br />

ufvjb'tyt,f cnfylfhnekb tktmnhekb gjntywbfkb= se hjvtkbvt<br />

kbsjyc xfdeidt,s sfdbcbdt vfhbkbc o'fk[cyfhib vfu\=<br />

Cu 2+ __ CuSO 4 lf Zn 2+ __ ZnSO 4 ofhvjmvybk cbcntvfib flubkb<br />

tmyt,f jhudfh ghjwtcc|<br />

f) vfhbkbc o'fk[cyfhblfy kbsjybc rfsbjyb itb.kt,f fqlutc<br />

lf lfbktmjc kbsjybc abhabnfpt= hflufyfw rfsbjyt,bc fqlutybcsdbc<br />

cfzbhjf tktmnhjyt,b\ fv tktmnhjyt,c bub bqt,c kbsjybc<br />

abhabnblfy= fvbnjv abhabnfpt bmyt,f tktmnhjyt,bc<br />

yfrkt,j,f\<br />

n� 0<br />

M � ne � M<br />

,) kbsjybc fnjvt,b itb.kt,f lfb;fyujc\ fcts itvs[dtdfib<br />

kbsjybc bjyt,b uflflbc [cyfhib= [jkj ufysfdbceakt,ekb tktmnhjyt,b<br />

zfh,fl hxt,f kbsjybc abhabnfpt\<br />

M ne M n<br />

0 �<br />

� �<br />

kbsjyt,bc vblhtrbkt,f ;fyudbcfrty c[dflfc[dff lf lfvjrblt,ekbf<br />

vfs ,eyt,fpt\ vfu\= cgbkty.bc lf sesbbc itvs[dtdfib|<br />

sesbf ufwbkt,bs eahj fldbkfl ufcwtvc tktmnhjyt,c= dblht<br />

cgbkty.b\ se ybdsbtht,t,bc [cyfht,bc rjywtynhfwbt,b thsyfbhbf=<br />

vfiby sesbbc abhabnfpt udtmyt,f vtnb tktmnhjyt,b= dblht<br />

cgbkty.bc abhabnfpt\ rfsbjyt,c lf tktmnhjyt,c ijhbc tktmnhjcnfnbrehb<br />

vbpblekj,bc ufvj= abhabnbc vf[kj,kfl bmyt,f<br />

rfsbjyt,bc cbqfhb,t\ tc rb ufvjbodtdc jhvfub tktmnhekb<br />

ihbc ofhvjmvyfc= hfcfw sfdbcsfdfl vjcltdc gjntywbfksf c[dfj,bc<br />

ofhvjmvyf\ bvbcfsdbc= hjv itd.kjs c[dflfc[df tktmnhjlekb<br />

gjntywbfkbc itlfht,f= eylf itdfhxbjs cnfylfhnekb<br />

gbhj,t,b\ fctsb gbhj,t,bf| ntvgthfnehf 250 C= oytdf 1 fnv= rjywtynhfwbf<br />

1 vjkb$k\<br />

106 107


tktmnhjyekb gjntywbfkt,bc f,cjkenehb cblbltt,bc ufpjvdf<br />

lqtbcsdbc ite.kt,tkbf= fvbnjv f,cjkenehb vybidytkj,t,bc<br />

vfubdhfl cfhut,kj,ty afhlj,bsb vybidytkj,t,bs= hjvtkbw<br />

bpjvt,f thstekfl vbqt,ek o'fk,flbc cnfylfhnek tktmnhjlek<br />

gjntywbfksfy itlfht,bs (w[h\ 2)\ w[hbkib<br />

vjwtvekbf kbsjyt,bc .f,dfsf vorhbdb\<br />

tktmnhjlekb fghwtcbc<br />

ufynjkt,f<br />

Li + e _ = Li<br />

Rb + + e _ =Rb<br />

K + + e _ = K<br />

Cs + + e _ = Cs<br />

Ca 2+ + 2e _ = Ca<br />

Na + + e _ = Na<br />

Mg 2+ + 2e _ = Mg<br />

Al 3+ + 3e _ = Al<br />

Ti 2+ + 2e _ = Ti<br />

Mn 2+ + 2e _ = Mn<br />

Cr 2+ + 2e _ = Cr<br />

Zn 2+ + 2e _ = Zn<br />

Cr 5+ + 3e _ = Cr<br />

Fe 2+ + 2e _ = Fe<br />

Cd 2+ +2e _ = Cd<br />

kbsjyt,bc .f,dfsf vorhbdb<br />

cnfylfhnekbgjntywbfkb<br />

- 3,045<br />

- 2,925<br />

- 2,925<br />

- 2,925<br />

- 2,866<br />

- 2,714<br />

- 2,363<br />

- 1,662<br />

- 1,628<br />

- 1,180<br />

- 0,913<br />

- 0,763<br />

- 0,744<br />

- 0,440<br />

- 0,403<br />

tktmnhjlekb<br />

fghwtcbc ufynjkt,f<br />

Co2+ + 2e_ = Co<br />

Ni2+ + 2e_ = Ni<br />

Sn2+ + 2e_ = Sn<br />

Pb3+ + 3e_ = Pb<br />

Fe3+ + 3e_ = Fe<br />

2H + + 2e_ = H2 Bi3+ + 3e_ = Bi<br />

Cu2+ + 2e_ = Cu<br />

Cu + + e_ = Cu<br />

2+ _ Hg + 2e = 2Hg<br />

2<br />

Ag + + e_ = Ag<br />

Hg + + e_ = Hg<br />

Pt2+ + 2e_ = Pt<br />

Au3+ + 3e_ = Au<br />

Au + + e_ = Au<br />

w[hbkb 2<br />

cnfylfhnekbgjntywbfkb<br />

- 0,277<br />

- 0,250<br />

- 0,136<br />

- 0,126<br />

- 0,036<br />

0<br />

+ 0,215<br />

+ 0,337<br />

+ 0,521<br />

+ 0,788<br />

+ 0,799<br />

+ 0,854<br />

+ 1,200<br />

+ 1,498<br />

+ 1,691<br />

yt,bcvbthb kbsjybc mbvbehb sdbct,t,b ufhrdtekobkfl ufygbhj,t,ekbf<br />

bvbs= se hfvltyfl fldbkfl ufcwtvc tktmnhjyt,c\<br />

se kbsjyt,c ufydfkfut,s vfsb ;fyudbc eyfhbc itvwbht,bc vb[tldbs=<br />

vbdbqt,s kbsjyt,bc .f,dbc tktmnjmbvbeh hbuc|<br />

Li, K, Ba, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Cr, Zn, Fe, Cd, Co, Ni, H, Cu, Ag, Pl, Au<br />

sbsjtekb kbsjyb o'fk[cyfhblfy f.tdt,c sfdbc itvlujv<br />

kbsjyc\ tktmnhjmbvbeh .f,dfsf vorhbdib vjsfdct,ekbf o'fk-<br />

,flb= hflufyfw vfc= kbsjyt,bc vcufdcfl ite,kbf ofhvjmvyfc rfsbjyb<br />

H + \ bub tmdtvlt,fht,f bv rfyjypjvbtht,fc= hfcfw c[df kbsjyt,b\<br />

rth.jl= o'fk,flbc oby vlujvb kbsjyt,b f.tdt,ty ufypf-<br />

dt,ekb v;fdt,blfy o'fk,flc\<br />

Zn � H SO � ZnSO � H<br />

108 109<br />

2 4(ufyp\) 4 2<br />

o'fk,flbc itvltu fhct,ekb kbsjyt,b dth f.tdt,ty o'fk,flc<br />

ufypfdt,ekb v;fdt,blfy\ tktmnhjmbvbeh .f,dfsf vorhbdib o'fk-<br />

,flbc vlt,fhtj,bs fhbc ufygbhj,t,ekb v;fdt,bc lf'jaf fhflfv;fyufd<br />

lf lfv;fyufd v;fdt,fl\<br />

fhflfv;fyufdb v;fdt,b htfmwbfib itlbfy v[jkjl o'fk,flbc<br />

oby vlujv kbsjyt,sfy (v;fyufdbf o'fk,flbc bjyb)\<br />

Zn � 2HCl � ZnCl 2 � H 2<br />

2Al � 3H SO � Al ( SO ) � 3H<br />

2 4 2 4 3 2<br />

v;fyufdb v;fdt,b vjmvtlt,ty kbsjyt,sfy wtynhfkehb fnjvbc<br />

[fh/pt|<br />

2Al � 6H<br />

2SO4(rjyw\)<br />

� Al2<br />

( SO4<br />

) 3 � 3SO2<br />

� 6H<br />

2O<br />

Cu � 4HNO 3(rjyw\) � Cu( NO3 ) 2 � 2NO 2 � 2H<br />

2O<br />

ufkdfyehb tktvtynb<br />

se jh c[dflfc[df abhabnfc xfdeidt,s tktmnhjkbnbc<br />

[cyfhib= vfs ijhbc fqb.dht,f gjntywbfksf c[dfj,f _ kbsjyb<br />

1 $tktmnhjkbnbc [cyfhb$kbsjyb 2 \ fcts cbcntvfc tojlt,f<br />

ufkdfyehb tktvtynb\ gjntywbfksf c[dfj,bc ofhvjmvyf ufvjodtekbf<br />

kbsjyt,bc sdbct,bs uflfcwtc rfsbjyt,b [cyfhib\ sbsjtekb<br />

kbsjybc ptlfgbhsfy ofhvjbmvyt,f jhvfub tktmnhjyekb<br />

iht= hjvtkbw [tkc eikbc rfsbjyt,bc itvlujv uflfcdkfc\ se


-<br />

Zn 2+<br />

Zn Cu<br />

2 SO 4<br />

e _<br />

2 SO 4<br />

Cu 3+<br />

+<br />

2 SO 4<br />

yf[\ 10\ ufkdfyehb tktvtynbc<br />

cmtvf<br />

jhbdt kbsjyc thsvfytssfy itdfthst,s<br />

kbsjybc ufvnfhbs= vbdbqt,s<br />

xfrtnbk tktmnhek ohtlc\<br />

ohtlib tktmnhjyt,bc yfrflb<br />

fmnbehb kbsjyblfy uflfbyfwdkt,c<br />

yfrkt,fmnbehb kbsjybcfrty<br />

lf ufybve[nt,f fv erfyfcrytkbc tktmnhjyt,bc<br />

cfiefkt,bs\ fv ghjwtcbc<br />

htpeknfnb bmyt,f tktmnhekb<br />

ltybc ofhvjmvyf\<br />

ufkdfyehb tktvtynbc vjmvtlt,fc<br />

cfae.dkfl eltdc tktmnhjmbvbehb ghjwtcb\ bub itb.kt,f<br />

itvltuyfbhfl ufvjdcf[js|<br />

fmnbehb kbsjyb<br />

;fyudf<br />

(tktmnhjyt,bc ufwtvf<br />

rfsbjyt,bc ofhvjmvyf)<br />

rtsbkij,bkb kbsjyb<br />

fqlutyf<br />

(tktmnhjyt,bc vbqt,f<br />

rfsbjyt,bc ufyve[ndf)<br />

fvhbufl= ufkdfyehb tktvtynbc efh'jabsb gjkecb fhbc fmnbehb<br />

kbsjyb= hjvtkptw udfmdc tktmnhjyt,bc cbzfh,t\ ufkdfyehb<br />

tktvtynbc lflt,bsb gjkecb yfrkt,flfmnbehb kbsjybf=<br />

cflfw itbvxytdf tktmnhjyt,bc yfrkt,j,f\ ufkdfyehb tktvtynbc<br />

.f,df vbs eahj vtnb bmyt,f= hfw eahj lblb ufyc[dfdt,f bmyt,f<br />

tktmnhjlt,bc cnfylfhnek gjntywbfksf ijhbc\<br />

frevekfnjhb\ ufkdfyeh tktvtynib vbvlbyfhtj,c ghfmnbrekfl<br />

itemwtdflb ghjwtcb\ ltybc fctsb mbvbehb o'fhjc [tkf[kf<br />

lfve[ndf lf ufvj'tyt,f sfdbcsfdfl fh [lt,f\ frevekfnjhb<br />

bubdt ufkdfyehb tktvtynbf= hjvtkbw itmwtdflb tktmnhjmbvbehb<br />

htfmwbt,bc [fh/pt= itb.kt,f vhfdfk/th lfbve[njc\<br />

frevekfnjhbc tktmnhjlt,b xfidt,ekbf tktmnhjkbnbc [cyfhib\<br />

vbcb gjkfhbpfwbf [lt,f ufhtlfy (lfve[ndf)\ frevekfnj-<br />

hblfy tktmnhjtythubbc ufvj'tyt,bc itltufl gjkfhbpfwbf vwbhlt,f=<br />

t\b\ [lt,f ufyve[ndf\ frevekfnjhbc lfve[ndbcfc tktmnhjtythubf<br />

ufhlfbmvyt,f mbvbehfl= ufyve[ndbcfc _ gbhbmbs\<br />

lfve[ndf<br />

���� �<br />

tktmnhjtythubf mbvbehb tythubf<br />

���� �<br />

ufyve[ndf<br />

'dtkfpt vtnfl ufdhwtkt,ekbf n'dbbc lf ybrtk-rflvbevbc<br />

frevekfnjht,b\ n'dbbc frevekfnjhb itlut,f n'dbbc tktmnhjlbcfufy<br />

(rfsjlb)= fyjlfl ufvj'tyt,ekbf n'dbbc tktmnhjlb=<br />

hjvtkbw lfafhekbf n'dbbc jh;fyubc (PbO 2 ) atybs\ tktmnhjlt,b<br />

vjsfdcte,kbf ujubhlv;fdfib\ n'dbbc frevekfnjhib udfmdc<br />

itvltuyfbhb o'dbkb| Pb/H 2 SO 4 /PbO 2<br />

ghjwtcb vbvlbyfhtj,c c[dflfc[df lf;fyuekj,bc hbw[dbc<br />

vmjyt n'dbbc bjyt,c ojhbc\<br />

110 111<br />

� 2<br />

rfsjlb _ Pb SO<br />

fyjlb _<br />

4<br />

�<br />

lfve[ndf<br />

��<br />

� � ��<br />

2e<br />

Pb<br />

��<br />

� � �� �<br />

ufyve[ndf<br />

lfve[ndf<br />

0<br />

� SO<br />

2�<br />

4<br />

� �<br />

Pb � H O � e PbO H<br />

���<br />

2 2 � 4<br />

/fvehb htfmwbf fctsbf|<br />

2 2<br />

���� �<br />

ufyve[ndf<br />

lfve[ndf<br />

���� �<br />

2PbSO � 2H O Pb � PbO � 2H<br />

SO<br />

���� �<br />

4 2 2 2 4<br />

ufyve[ndf<br />

rflvbevb-ybrtkbc frevekfnjhib\ rfsjlb fhbc rflvbevb=<br />

[jkj fyjlb _ NiO(OH)\ bcbyb xfidt,ekb fhbfy KOH-bc o'fk-<br />

[cyfhib\ Cd/KOH/NiO(OH)<br />

/fvehb tktmnhjmbvbeh htfmwbfc fmdc itvltub cf[t|<br />

lfve[ndf<br />

���� �<br />

2Ni( OH) 2 � Cd( OH) 2 2NiO( OH) � Cd � 2H<br />

2O<br />

���� �<br />

ufyve[ndf<br />


tktmnhjkbpb<br />

v;fdt,b= nentt,b= vfhbkt,b vbtresdyt,f tktmnhjkbnt,c\<br />

tktmnhekb ltybc uflfnfyf [lt,f bjyt,bc cfiefkt,bs= hjvkt-<br />

,bw velvbd vj.hfj,fibf\ ufkqj,bk vlujvfhtj,fib fy o'fk[cyfht,ib<br />

tktmnhjkbnt,b rfhub ufvnfht,bf\ se tktmnhjkbnbc<br />

o'fk[cyfhib xfdeidt,s kbsjybc jh abhabnfc (tktmnhjlt,c)<br />

lf itdethst,s velvbd ltybc o'fhjc= vfiby efh'jabs gjkecsfy<br />

itthst,ekb abhabnf bmyt,f rfsjlb= [jkj lflt,bs gjkecsfy<br />

itthst,ekb abhabnf _ fyjlb\ sfdbc v[hbd tktmnhjkbnbc<br />

[cyfhb itbwfdc lflt,bs lf efh'jabs bjyt,c\ lflt,bsb bjyt,b<br />

vbbpblt,f rfsjlbs= fvbnjv vfs rfsbjyt,c eojlt,ty\ itcf,fvbcfl=<br />

efh'jabs bjyt,c _ fybjyt,b tojlt,f\ rfsbjyb rfsjlbcufy bqt,c<br />

tktmnhjyt,c lf fqlut,f= t\b\ rfsjlb fqvlutytkbf lf ghjwtcbw<br />

[lt,f fqlutybc\ fybjyb rb gbhbmbs= fyjlc uflfcwtvc tktmnhjyt,c<br />

lf b;fyut,f= t\b\ fyjlb lfv;fyufdbf lf ghjwtcbw [lt,f lf-<br />

;fyudbc\<br />

tktmnhjkbnt,bc o'fk[cyfht,bc tktmnhjkbpbc lhjc=<br />

tktmnhjkbnbc bjyt,bc ufhlf= vjyfobktj,fc qt,ekj,c o'kbc<br />

vjktrekt,bw\ bcbyb thsvfytssfy velvbd rjyrehtywbfib fhbfy\<br />

tktmnhjlt,pt vj[lt,f bv bjyt,bc ufyve[ndf= hjvkt,cfw fmdc<br />

eahj lf,fkb ufyve[ndbc .f,df\ tktmnhjkbnsf o'fk[cyfht,ib<br />

rfsbjyt,bcfsdbc fhct,j,c rfsbjypt ufyve[ndbc itvltub hbub|<br />

fmnbehb kbsjyt,b| K + , Na + , Mg 2+ , Al 3+ _ vfhnj H 2<br />

yfrkt, fmnbehb kbsjyt,b| Zn 2+ , Fe 2+ , Sn 2+ , Pb 2+ _ kbsjyb lf H 2<br />

rtsbkij,bkb kbsjyt,b| Cu 2+ , Ag + _ kbsjyb<br />

fmnbehb kbsjyt,bc fqlutyf [lt,f v[jkjl yfkqj,blfy|<br />

2NaCl � 2Na � 2Cl<br />

yfkqj,b<br />

� �<br />

K _ �<br />

2Na � 2e � 2Na<br />

A + 2 2 � 0<br />

Cl � e � Cl2<br />

0<br />

fybjyt,bcsdbc udfmdc itvltub hbub|<br />

2_ _ ;fyu,flitvwdtkb v;fehb yfisb| SO , NO3 lf c[df\ _ O2<br />

4<br />

e;fyu,flj v;fdt,bc v;fehb yfisb| Cl_ , Br_ , I_ lf c[df _ Cl , Br , I 2 2 2<br />

ptvjs fqybiyekb hbut,bc ufvj'tyt,bs itcf.kt,tkbf= obyfcofh<br />

ufydcfpqdhjs c[dflfc[df tktmnhjkbnt,bc o'fk[cyfht,bc<br />

tktmnhjkbpbc itltufl= rfsjlpt lf fyjlpt vbqt,ekb ghjlemnt,bc<br />

itlutybkj,f\ w[hbkib vjwtvekbf 'dtkfpt vtnfl<br />

ufdhwtkt,ekb tktmnhjkbnt,bc o'fk[cyfht,bc tktmnhjkbpbc<br />

lhjc ufvj'jabkb ghjlemnt,b (w[h\ 3)\<br />

tktmnhjkbnb<br />

HCl<br />

H 2 SO 4<br />

HNO 3<br />

NaOH<br />

CuCl 2<br />

ghjlemnt,b<br />

rfsjlb fyjlb<br />

112 113<br />

H 2<br />

H 2<br />

H 2<br />

H 2<br />

Cu<br />

Cl 2<br />

O 2<br />

O 2<br />

O 2<br />

Cl 2<br />

O 2<br />

tktmnhjkbnb<br />

CuSO 4<br />

NiSO 4<br />

NaCl<br />

Na 2 SO 4<br />

ghjlemnt,b<br />

rfsjlb fyjlb<br />

Cu<br />

Ni, H 2<br />

H 2<br />

H 2<br />

rjyrhtnek vfufkbspt ufydb[bkjs c[dflfc[df vfhbkbc<br />

o'fk[cyfht,bc tktmnhjkbpb\<br />

f) Na 2 SO 4 -bc o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpb|<br />

Na SO � 2Na<br />

� SO<br />

K<br />

A<br />

2 4<br />

H2O � 2�<br />

4<br />

_ �<br />

2H 2O<br />

� 2e<br />

� H 2 � 2OH<br />

+ �<br />

2H2O � 4e<br />

� O2<br />

� 4H<br />

w[hbkb 3\<br />

O 2<br />

O 2<br />

Cl 2<br />

O 2


,) Ni(NO 3 ) 2 -bc o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpb|<br />

Ni( NO ) � Ni � 2NO<br />

3 2<br />

H2O 2�<br />

�<br />

3<br />

K _ �<br />

Ni � 2e<br />

� Ni<br />

2 0<br />

0<br />

2 2<br />

2H O � 2e � H � 2OH<br />

+ A 2H2O � 4e � O2 � 4H<br />

u) CuCl 2 -bc o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpb|<br />

CuCl � Cu � 2Cl<br />

K _<br />

A +<br />

H O 2<br />

2<br />

2�<br />

�<br />

�<br />

Cu � 2e<br />

� Cu<br />

2 0<br />

� 0<br />

2Cl � 2e � Cl2<br />

tktmnhjkbpb [cyflb fyjlbs<br />

fmfvlt xdty ufydb[bkts ghjwtcb= hjvtkbw vbvlbyfhtj,lf<br />

e[cyflb fyjlbs (yf[ibhbc= gkfnbybc= bhblbevbc= nfynfkbc tktmnhjlt,b)\<br />

tktmnhjkbpbc ghjwtcb itb.kt,f vbvlbyfhtj,ltc<br />

[cyflb fyjlbs (ufycfresht,ekfl ceasf kbsjybc vbcfqt,fl)\<br />

[cyfl fyjlfl itb.kt,f ufvj'tyt,ekb b'jc cgbkty.b= ybrtkb=<br />

rflvbevb= fkevbyb lf c[df\ [cyflb fyjlbs vbvlbyfht tktmnhjkbpbc<br />

lhjc fyjlb b;fyut,f (b[cyt,f)= bub [cyfhib uflflbc rfsbjyt,bc<br />

cf[bs\ rfsjlpt vj[lt,f vbcb fqlutyf\ vfu\= CuSO 4 -bc<br />

o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpbc lhjc= [cyflb cgbkty.bc fyjlbs<br />

[lt,f itvltub ghjwtcb|<br />

K _<br />

A +<br />

0 2<br />

Cu � 2e<br />

� Cu<br />

� ;fyudf<br />

2� 0<br />

Cu � 2e<br />

� Cu fqlutyf<br />

�<br />

�<br />

tktmnhjmbvbehb rjhjpbf<br />

kbsjyt,bc rjhjpbf fhbc vfsb ptlfgbhbc lfpbfyt,f tktmnhjmbvbehb<br />

ptvjmvtlt,bc ufvj\ bub ofhvjbmvyt,f vfiby= hjltcfw<br />

kbsjyb eiefkj rfdibhibf tktmnhjkbnsfy\ tktmnhjmbvbehb<br />

rjhjpbbc lhjc kbsjybc ptlfgbhpt vbvlbyfhtj,c thslhjekfl<br />

jhb ghjwtcb| kbsjybc ;fyudf _ fyjlehb ghjwtcb=<br />

M ne M n<br />

0 � � �<br />

lf v;fyufdbc fqlutyf (vfu\| ;fyu,flb fy o'fk,flbc rfsbjyb) _<br />

rfsjyehb ghjwtcb|<br />

114 115<br />

�<br />

O 2H O � 4e � 4OH<br />

(;fyu,flehb rjhjpbf)<br />

2 2<br />

�<br />

2H O � 2e � H � 2H<br />

O (o'fk,flehb rjhjpbf)<br />

3 2 2<br />

;fyu,flehb rjhjpbf vbvlbyfhtj,c ytbnhfkeh fy nent ufhtvjib=<br />

o'fk,flehb _ v;fdf ufhtvjib\<br />

tktmnhjkbnb itb.kt,f b'jc o'fkb\ ceasf o'fkb welb<br />

tktmnhjufvnfhbf\ vbcufy ufyc[dfdt,bs= fnvjcathekb o'fkb=<br />

vfcib uf[cybkb c[dflfc[df fbht,bc ufvj (CO 2 , SO 2 )= rfhub tktmnhjufvnfhbf\<br />

rjhjpbfc ufycfresht,bs rfhu ufhtvjc emvybc jhb c[dflfc[df<br />

gjntywbfkbc vmjyt kbsjybc rjynfmnb\ fcts itvs[dtdfib<br />

efh'jabsb gjntywbfkbc vmjyt kbsjybc rjhjpbf bphlt,f= eahj<br />

lf,fkb gjntywbfkbc vmjyt kbsjybc rjhjpbf rb ytklt,f\<br />

fcts rjhjpbfc tojlt,f rjynfmnehb\ vfu\= ufydb[bkjs hrbybc<br />

lf cgbkty.bc o'dbkbc rjhjpbf= fnvjcathekb o'kbc ufdktybs<br />

(vfcib uf[cybkb fnvjcathekb ;fyu,flbs)\ hrbyf b;fyut,f<br />

0 2<br />

Fe � 2e<br />

� Fe<br />

�<br />

ufysfdbceakt,ekb tktmnhjyt,b fqflutyty ;fyu,flc ]blhjmcblbjyfvlt|<br />

O � 2H O � 4e � 4OH<br />

2 2<br />


hrbybc lf ]blhjmcblbc bjyt,b ofhvjmvybc e[cyfl Fe(OH) 2:<br />

2�<br />

�<br />

Fe � 2OH<br />

� Fe( OH)<br />

fnvjcathekb ;fyu,flb yfobkj,hbd ;fyufdc hrbybc (^^) ]blhjmcbkc<br />

Fe(OH) -c\ vbbqt,f hrbybc vtnf]blhjmcblb FeO(OH)\<br />

2<br />

4Fe( OH) 2 � O 2 � 4FeO( OH) � 2H<br />

2O<br />

Fe( OH) � 2FeO( OH) � Fe O � 2H<br />

O<br />

2 3 4 2<br />

tktmnhjmbvbehb rjhjpbbc ufhlf fhct,j,c mbvbehb rjhjpbf\<br />

fv itvs[dtdbc lhjc kbsjyt,bc lfikf [lt,f tktmnhekb<br />

ltybc fq.dhbc ufhtit\<br />

kbsjyt,bc lfwdf rjhjpbbcfufy<br />

rjhjpbbcufy lfcfwfdfl .bhbsflfl ufvjb'tyt,f itvtub vtsjlt,b|<br />

kbsjyt,bc ptlfgbhekb lfafhdf= vluhflb ityflyj,t,bc<br />

itmvyf= ghjntmnjhekb lfwdf\<br />

ptlfgbhekb lfafhdbc jhb cf[t fhct,j,c| kbsjyehb lf fhfkbsjyehb\<br />

kbsjyehb lfafhdbc lhjc= lfvwfdb kbsjyb tktmnhjmbvbeh<br />

.f,dfsf vorhbdib lufc lfcfwfdb kbsjybc vfh/dybd\<br />

fhfkbsjyehb lfafhdbcfc ufvjb'tyt,f| kfmb= cfqt,fdb= vbyfymfhb<br />

lf c[df\<br />

rjhjpbbcfufy lfwdf itb.kt,f vluhflb ityflyj,t,bc itmvybs\<br />

vfu\= ajkflbc ityflyj,t,ib mhjvbc= vfyufyevbc= ybrtkbc itnfyf<br />

itcf.kt,kj,fc udf.ktdc= vbdbqjs e;fyufdb ajkflb\<br />

[ibhfl [cyfhib= hjvtkbw fhbc rjhjpbbc ufvjvodtdb= itfmds<br />

bctsb ybdsbtht,t,b= hjvkt,bw fytkt,ty vbc fuhtcbek vjmvtl<br />

t , f c\ f ct s ybds bt ht , t , c by]b,bnjht,b tojlt,fs\<br />

fhct,j,c rbltd kbsjyt,bc ghjntmnjhekb lfwdf\ o'fkib<br />

fy ybflfuib fhct,ek rjycnhemwbfc itethst,ty vfcpt eahj<br />

fmnbeh kbsjyc\ ofhvjbmvyt,f ufkdfyehb o'dbkb= fvbnjv lfbikt,f<br />

ghjntmnjhekb kbsjyb= [jkj kbsjybc rjycnhemwbf<br />

lfhxt,f lfepbfyt,tkb\<br />

2<br />

f h f j h u f y e k b<br />

m b v b f<br />

116 117


^ /ueabc s tktvtynt,b<br />

o'fk,flb<br />

cbv,jkj H= hbuj,hbdb yjvthb _ 1= afhlj,bsb fnjvehb vfcf<br />

_ 1=008= ;fyudbc [fhbc[b _ (+1)= bidbfsfl _ (-1)\<br />

o'fk,flbc bpjnjgt,b|<br />

1H<br />

ghjsbevb _ fnjvuekib fmdc thsb ghjnjyb= fh fmdc<br />

1<br />

ytbnhjyb\<br />

2H<br />

ltbnthbevb (D) _ thsb ghjnjyb + thsb ytbnhjyb\<br />

1<br />

H nhbnbevb (Ti) _ thsb ghjnjyb + jhb ytbnhjyb\<br />

3<br />

1<br />

,eyt,fib ufdhwtkt,f\ sfdbceafkb o'fk,flb ufdhwtkt,ekbf<br />

rjcvjcib\ ltlfvbofpt ud[dlt,f yfthst,bc cf[bs (o'fkb= yfdsj,b=<br />

mdfyf[ibhb= vbythfkt,b lf c[df)\ gthbjlek cbcntvfib vfc ezbhfdc<br />

ufycfresht,ekb flubkb= hfw ufygbhj,t,ekbf vbcb fnjvbc<br />

fqyfuj,bs\ o'fk,flbc tktmnhjyekb ajhvekff 1s 1 \ nent kbsjyt,bc<br />

vcufdcfl ite.kbf thsb tktmnhjybc ufwtvf lf lflt,bsb<br />

thsdfktynbfyb bjybc ofhvjmvyf\ hflufy tythutnbrekb ihbc lfcfvsfdht,kfl<br />

czbhlt,f thsb tktmnhjyb= fvbnjv ofhvjmvybc<br />

(]fkjutyt,bc vcufdcfl) efh'jabs thsdfktynbfy bjyc (H _ )\ sfdbceafk<br />

vlujvfhtj,fib vbcb vjktrekf jhfnjvbfybf H 2 _ fhfgjkfhekb<br />

rjdfktynehb ,vbs\<br />

o'fk,flbc vbqt,f\ kf,jhfnjhbekb [th[bs o'fk,flb vbbqt,f|<br />

1\ sesbbc fy fkevbybc ehsbthsmvtlt,bs ufypfdt,ek vfhbkv;fdfcsfy<br />

fy ujubhlv;fdfcsfy|<br />

Zn � HCl( ufyp\ ) � ZnCl � H �<br />

2 2 2<br />

2Al � 3H SO ( ufyp\<br />

) � Al ( SO ) � 3H<br />

�<br />

2 4 2 4 3 2<br />

2\ nent lf nentvbof kbsjyt,bc ehsbthsmvtlt,bs o'fksfy\<br />

2Na � 2H O � 2NaOH<br />

� H �<br />

2 2<br />

Ca � H O � Ca( OH) � H �<br />

2 2 2 2<br />

3\ nent lf nentvbof ]blhblt,bc ehsbthsmvtlt,bs o'fksfy|<br />

CaH2<br />

� H2O<br />

� Ca(<br />

OH)<br />

2 � H2<br />

�<br />

NaH � H2O � NaOH � H2<br />

�<br />

vhtodtkj,fib vbbqt,f|<br />

1\ yf[ibhbc rjydthcbbs|<br />

C � H 2O � CO � H 2 (o'fkufpb) ^ cnflbf<br />

CO � ( H2<br />

) � H2O<br />

� CO2<br />

� 2H2<br />

^^ cnflbf<br />

_____________________<br />

C � 2H O � CO � 2H<br />

�<br />

2 2 2<br />

2\ uf[eht,ek hrbyfpt o'kbc jhsmkbc ufnfht,bs|<br />

3Fe � 4H O � Fe O � 4H<br />

�<br />

2 3 4 2<br />

3\ vtsfybc rjydthcbbs (Ni rfnfkbpfnjhbs)|<br />

� H 2O<br />

���<br />

CO � 3H<br />

2 �<br />

118 119<br />

CH<br />

4<br />

Ni<br />

4\ o'kbc tktmnhjkbpbs (evfnt,ty v;fdfc fy nentc)|<br />

tktmnhjkbpb<br />

2 2 2<br />

2H O ������ � 2H<br />

� O<br />

mbvbehb sdbct,t,b\ jsf[bc ntvgthfnehfpt o'fk,flb yfrkt,fmnbehbf\<br />

vfqfk ntvgthfnehfpt vjmvtlt,c hjujhw kbsjyt,sfy=<br />

bct fhfkbsjyt,sfy\ ]fthpt bodbc ,fwb wbcathb fkbs|<br />

2H � O � 2H<br />

O<br />

2 2 2


o'fk,flbc yfhtdb ]fthsfy (vuhudbyfdb ufpb) .kbth atsmt-<br />

,flbf\<br />

o'fk,flb ethslt,f c[df fhfkbsjyt,cfw\<br />

H 2 � Cl2 � 2HCl<br />

H 2 � S � H 2S<br />

nent lf nentvbofsf kbsjyt,sfy ofhvjbmvybc ]blhblt,c\<br />

fv yfthst,ib o'fk,flbc ;fyudbc [fhbc[b fhbc (-1)\<br />

2Li � H � 2LiH<br />

2<br />

]blhblt,b itb.kt,f lfb'jc cfv /ueafl| vfhbkjdfy (nent<br />

lf nentvbof kbsjyt,sfy)= gjkbvthek (ZnH 2 ) n = kbsjyeh (d lf<br />

f tktvtynt,sfy _ TiH 2 , VH lf c[df) ]blhblt,fl\<br />

mbvbehb sdbct,t,bs ]blhblt,b b'jaf| ae.t= v;feh lf fvajnthek<br />

]blhblt,fl\ ]blhjkbpbc itltufl ae.t ]blhblt,b ofhvjmvybc<br />

ae.tt,c= v;fdf ]blhblt,b _ v;fdt,c\<br />

NaH � H2O � NaOH � H2<br />

�<br />

SiH � H O � H SiO � 4H<br />

�<br />

4 2 2 3 2<br />

fvajnthekb ]blhblt,b vjmvtlt,c hjujhw v;fdf= bct ae.t<br />

]blhblt,sfy|<br />

� �<br />

� �<br />

AlH � NaH � Na AlH<br />

3 4<br />

2AlH � 3SiH<br />

� Al SiH<br />

3 4 2 6 3<br />

o'fk,flb ;fyu,flsfy ofhvjmvybc hfvltybvt yfthsc| H 2 O,<br />

H 2 O 2 , H 2 O 3 lf c[df\ vfsufy 'dtkfpt vybidytkjdfybf o'fkb _ H 2 O<br />

lf o'fk,flbc gthjmcblb H 2 O 2 \<br />

o'fkb\ xdtekt,hbd gbhj,t,ib o'kbc vjktrekt,b fcjwbht,ekbf<br />

o'fk,flehb ,vt,bc [fh/pt\ fvbc ufvj vbcb leqbkbcf<br />

lf uf'bydbc ntvgthfnehf ufybwlbc fyjvfkeh wdkbkt,t,c\<br />

sdbct,t,b\ ceasf o'fkc fh uffxybf ceyb= athb= utvj\ yjhvfkehb<br />

fnvjcathekb oytdbc lhjc bub leqc 100 0 C-pt\ 0 0 C-pt<br />

b'byt,f lf bphlt,f vjwekj,fib 9%-bs\ evfqktcb cbvrdhbdt 1u$cv 3<br />

fmdc 4 0 C-pt (rbltd thsb fyjvfkbf)\ ceasf o'kbc tktmnhekb<br />

ufvnfhj,f .fkbfy vwbhtf\ o'kbc vjktrekfc fmdc lblb lbgjkehb<br />

vjvtynb\ fvbnjv bub .fkbfy rfhub ufv[cytkbf\<br />

o'fk,flbc gthjmcblb _ H O \ fv yfthsib ;fyu,flbc ;fyudbc<br />

2 2<br />

+1 -1 [ f hbc[ bf (- 1) _ H O2 \ bub wbcathb= ptsbcvfudfhb cbs[tf\ kf-<br />

2<br />

,jhfnjhbfib ufvjb'tyt,f 3% lf 30%-bfyb [cyfht,b\ o'fk,flbc<br />

gthjmcblb atsmt,flbf\<br />

vbbqt,f ,fhbevbc gthjmcblpt (vbc vfhbkpt) ujubhlv;fdfc<br />

vjmvtlt,bs|<br />

BaO 2 � H2SO4 � BaSO4 � �H2O<br />

2<br />

vhtodtkj,fib qt,ekj,ty tsbkfynhf]blhjmbyjybc ]fthbc<br />

;fyu,flbs lf;fydubcfc\<br />

C 2 H 5<br />

o'fk,flbc gthjmcblb cecnb= jhae.bfyb v;fdff\ ofhvjmvybc<br />

jhb cf[bc vfhbkc\ Na 2 O 2 _ yfnhbevbc gthjmcblb (cfiefkj<br />

vfhbkb= NaHO 2 _ yfnhbevbc ]blhjgthjmcblb (v;fdf vfhbkb)\<br />

H 2 O 2 fldbkfl bikt,f\<br />

2H O � 2H<br />

O � O<br />

2 2 2 2<br />

hflufy o'fk,flbc gthjmcblib ;fyu,flbc ;fyudbc [fhbc[b fh<br />

fhbc vfmcbvfkehb= fvbnjv bcbw lf vbcb vfhbkt,bw fv;qfdyt,c<br />

fqvlutybcf lf v;fyufdbc sdbct,t,c|<br />

120 121<br />

OH<br />

+ O 2<br />

C 2 H 5<br />

O<br />

O<br />

+ H 2 O 2


7�<br />

2K MnO � 5Na ( O ) � 8H SO � K SO � 2MnSO<br />

�<br />

0<br />

2<br />

� 5O � 8H<br />

O<br />

�1 �2<br />

4 2 2<br />

2<br />

2 4 2 4<br />

7� 2�<br />

Mn � 5e<br />

� Mn 2 v;fyufdb (fqluf)<br />

�2 0<br />

( O ) � 2e<br />

� O 5 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

2<br />

2�<br />

� 2�<br />

2 2<br />

2<br />

6�<br />

PbS � 4H ( O ) � Pb S O � 4H<br />

O<br />

4 2<br />

2� 6�<br />

S � 8e<br />

� S<br />

1 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

�2<br />

�2 2�<br />

( O ) � 2e � 2O<br />

4 v;fyufdb (fqluf)<br />

2<br />

o'fk,flbc gthjmcblb ufvjb'tyt,f vtlbwbyfib= hjujhw rfhub<br />

fynbctgnbrb lf cflbpbyatmwbj cfiefkt,f\<br />

nent kbsjyt,b (yfnhbevb)<br />

vtyltkttdbc gthbjlekb cbcntvbc ^f mdt/ueaib vjsfdct-<br />

,ekbf nent kbsjyt,b| kbsbevb Li= yfnhbevb Na= rfkbevb K=<br />

he,blbevb Rb= wtpbevb Cs= ahfywbevb Fr\ fqybiyek tktvtynt,c<br />

cfdfktynj ihtpt fmdc thsb tktmnhjyb _ ns1 \ fvbnjv vfs ite.kbf<br />

v[jkjl thsb tktmnhjybc ufwtvf lf lflt,bsb bjybc ofhvjmvyf<br />

M_ e � M<br />

� \ nent kbsjyt,b v[jkjl fqvlutykt,bf\ mdt-<br />

/ueaib ptdblfy mdtdbs vwbhlt,f bjybpfwbbc gjntywbfkb= itcf,fvbcfl=<br />

ptdblfy mdtdbs bphlt,f kbsjyt,bc fmnbdj,fw\<br />

nent kbsjyt,b vjdthw[kbcathj (wtpbevb jmhjcathb<br />

'dbstkb) h,bkb kbsjyt,bf (vfsb ufzhf itb.kt,f lfybs= kbsbevbc<br />

ufhlf)\ he,blbevb lf wtpbevb ]fthpt sdbsffkt,flbf\ bcbyb<br />

fldbkfl b;fyut,bfy= fvbnjv vfs byf[fdty yfdsib fy gfhfabyib\<br />

fv /ueabc tktvtynt,b= .kbthb fmnbehj,bc ufvj= sfdbceafk<br />

vlujvfhtj,fib fh ud[dlt,f\ ufdhwtkt,ekbf vfsb yfthst,b| NaCl<br />

2�<br />

4<br />

_ mdfvfhbkb= NaCl . KCl _ cfkdbybnb= KCl . MgCl . 6H2O _<br />

2<br />

rfhyfkbnb= Na SO . 10H2O _ ukfe,thbc vfhbkb= K CO _<br />

2 4<br />

2 3<br />

gjnfib= Na CO . 10H2O _ rhbcnfkehb cjlf= NaHCO _<br />

2 3<br />

3<br />

cfcvtkb cjlf= NaNO , KNO _ udfh/bkt,b\<br />

3 3<br />

mbvbehb sdbct,t,b\ vbe[tlfdfl bvbcf= hjv nent kbsjyt,b<br />

sdbct,t,b .fkbfy ]ufdc thsvfytsc= vfs ijhbc vfbyw fhbc vwbhtlb<br />

ufyc[dfdt,f\ ;fyu,flbcrty 'dtkfpt lbl cohfadfc bxtyc kbsbevb\<br />

uf[eht,bs v[jkjl bc udf.ktdc jmcblc| 2Li � O � 2Li<br />

O + yfn-<br />

122 123<br />

2 2<br />

hbevb udf.ktdc gthjmcblc _ 2Na � O 2 � Na 2O 2 +<br />

rfkbevb= he,blbevb lf wtpbevb b.ktdf _ ptgthjmcblt,c|<br />

K O , Rb O , Cs O \<br />

2 4 2 4 2 4<br />

jsf[bc ntvgthfnehfpt v[jkjl kbsbevb ethslt,f fpjnc|<br />

6Li � N � 2Li<br />

N (ybnhblb)<br />

2 3<br />

ufdfhdfht,ekb kbsbevb= vfuybevbc vcufdcfl= bodbc yf[ibhjh;fyubc<br />

fhtib|<br />

4Li � CO � 2Li<br />

O � C<br />

2 2<br />

kbsbevbc nent _ LiOH= fvfdt mdt/ueabc kbsjyt,bc<br />

nentt,bcufy ufyc[dfdt,bs= uf[eht,bs bikt,f|<br />

2LiOH � 2Li 2O � H 2O<br />

yfnhbevbc vbqt,f [lt,f NaCl fy NaOH yfkqj,bc tktmnhjkbpbs|<br />

� �<br />

2MeCl � 2Me 2Cl<br />

K _ �<br />

2Me 0<br />

� 2e<br />

� 2Me<br />

A + � 0<br />

2Cl � 2e � Cl2<br />

mbvbehb sdbct,t,b\ yfnhbevb tythubekfl vjmvtlt,c o'fksfy|<br />

2Na � 2H O � 2NaOH<br />

� H �<br />

2 2<br />

]fkjutyt,sfy| 2Na � Cl2 � 2NaCl<br />

(mkjhblb)<br />

ujubhlsfy| 2Na � S � Na 2S<br />

(cekablb)<br />

fpjnsfy| 6Na � N<br />

t<br />

�� � 3Na<br />

N (ybnhblb)<br />

2 3


jmcblb lf ]blhjmcblb\ yfnhbevb ofhvjmvybc ae.t jmcblc<br />

Na 2 O lf nentc NaOH (rfecnbrehb cjlf)\ cfvhtodtkj [th[bs<br />

vbcb vbqt,f itb.kt,f NaCl o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpbs|<br />

NaCl � Na � Cl<br />

H2O � �<br />

K _ _<br />

2H O � 2e � H � 2OH<br />

A +<br />

2 2<br />

� 0<br />

2Cl � 2e � Cl2<br />

tktmnhkbpb<br />

2 2 2<br />

2NaCl � 2H O ����� � 2NaOH<br />

� H � Cl<br />

fy nentt,bc vbqt,bc cfthsj [th[bs _ itcf,fvbc vfhbkpt<br />

c[df nenbc lfvfnt,bs\ v[tldtkj,fib eylf vbdbqjs= hjv ufvj'jabkb<br />

vfhbkb eylf b'jc e[cyflb|<br />

Na CO � Ca( OH) � CaCO � � NaOH<br />

2 3 2 3 2<br />

kf,jhfnjhbfib vbcb vbqt,f itb.kt,f|<br />

kbsjybc o'fkib uf[cybs| 2Na � 2H O � 2NaOH<br />

� H �<br />

2 2<br />

jmcblbc o'fkib uf[cybs| Na 2O � H 2O � 2NaOH<br />

]blhblbc o'fkib uf[cybs| 2NaH� H2O�<br />

2NaOH�<br />

H2<br />

gthjmcblbc o'fkib uf[cybs| Na 2O 2 � H 2O � 2NaOH<br />

� O<br />

sdbct,t,b\ stshb athbc .kbth ]buhjcrjgekb ybdsbtht,ff\<br />

bub ]fthblfy isfysmfdc yf[ihjh;fyuc= fvbnjv eylf itdbyf[js<br />

lf[ehek zehztkib\ NaOH rfhufl b[cyt,f o'fkib\ nenbc<br />

fqvjxtyf itb.kt,f eathj atyjkanfktbybs ([cyfhb itbatht,f<br />

;jkjcahfl) fy obstkb kfrvecbs ([cyfhb ufkeh/lt,f)\<br />

NaOH vjmvtlt,c v;fdtt,sfy (ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf)|<br />

NaOH � HCl � NaCl � H 2O<br />

v;fdf jmcblt,sfy|<br />

NaOH � CO 2 � NaHCO 3<br />

2NaOH � CO 2 � Na 2CO 3 �<br />

H 2O<br />

vfhbkt,sfy|<br />

CuSO � 2NaOH<br />

� Cu( OH) � Na SO<br />

fvajnthek kbsjyt,sfy|<br />

124 125<br />

4 2 2 4<br />

2<br />

�Al( OH)<br />

4(<br />

H2O)<br />

2�<br />

3H2<br />

2Al � 2NaOH�<br />

10H<br />

O � 2Na<br />

�<br />

]fkjutyt,sfy|<br />

Cl 2 � 2NaOH<br />

� NaCl � NaClO � H2<br />

wbdb<br />

kf, fhrbc o'fkb<br />

yfnhbevbc yfthst,blfy vybidytkjdfybf|<br />

NaHCO 3 _ yfnhbevbc ]blhjrfh,jyfnb= fye cfcvtkb cjlf\<br />

vfc qt,ekj,ty cjkdtc [th[bs |<br />

NaCl � H 2O � NH 3 � CO 2 � NaHCO 3 � NH4Cl Na CO _ rfkwbybht,ekb cjlf= Na CO . 10H2O _<br />

2 3 2 3<br />

rhbcnfkehb cjlf\ vbcb vbqt,f itb.kt,f NaHCO -bc _ yfnhbevbc<br />

3<br />

]blhjrfh,jyfnbc uf[eht,bs|<br />

2NaHCO 3 � Na 2CO 3 � H 2O<br />

+CO 2<br />

ufvj'tyt,f\ nent kbsjyt,blfy Li lf Na yfthst,b lbl hjkc<br />

fchekt,c wjw[fk jhufybpvib vbvlbyfht ghjwtct,ib\ kbsbevb<br />

.bhbsflfl flfvbfybc reyst,ibf= lbl ufdktyfc f[ltyc jhufybpvib<br />

yfnhbevbc lf rfkbevbc bjyt,bc nhfycgjhnbht,fib\ Na + lf K +<br />

bjyt,b ythdekb bvgekct,bc uflfvnfybf\ itlbc pjubthsb athvtynbc<br />

itvflutykj,fib\<br />

NaOH _ yfnhbevbc nent ufvjb'tyt,f wtkekjpbc= cfgybc<br />

ofhvjt,fib= o'kbc cb[bcnbc vjcfcgj,fl\<br />

O


^^ /ueabc s tktvtynt,b<br />

pjuflb lf[fcbfst,f\ vtyltkttdbc gthbjlekb cbcntvbc vtjht<br />

/ueabc tktvtynt,bf| ,thbkbevb _ Be= vfuybevb _ Mg= rfkwbevb<br />

_ Ca= cnhjywbevb _ Sr ,fhbevb _ Ba lf hflbevb _<br />

Ra\ erfyfcrytkb tktvtynb hflbjfmnbehbf\ Ca, Sr lf Ba _ nent<br />

vbofsf kbsjyt,b tojlt,f\<br />

sdbct,t,b\ eahj v.bvt lf vfufhb kbsjyt,bf= dblht nent kbsjyt,b\<br />

mbvbehb fmnbdj,f bphlt,f hbuj,hbdb yjvhbc phlfcsfy<br />

thsfl\ ,thbkbevb lf vfuybevb o'kbc vbvfhs bxtyc vluhflj,fc\<br />

nentvbofsf kbsjyt,b b[cyt,f o'fkib|<br />

Me � H O � Me( OH) � H �<br />

2 2 2 2<br />

fv /ueabc tktvtynt,bcsdbc lfvf[fcbfst,tkbf ;fyu,flbcrty<br />

cohfadf\ bcbyb ofhvjmvybfy vluhfl jmcblt,c\<br />

itcf,fvbcb ]blhjmcblt,b fv;qfdyt,c ae.t sdbct,t,c= ,thbkbevbc<br />

ufhlf (fvajnthekbf)\ fv tktvtynt,bc vfhbkt,bc [cyflj,f c[dflfc[dfyfbhbf\<br />

fhbc rfhufl [cyflb vfhbkt,b _ mkjhblt,b= ,hjvblt,b=<br />

bjlblt,b= cekablt,b (Ca_Ra)= ybnhfnb= ybnhbnb= wbfyblb<br />

(Mg_Ra) lf vwbhtl [cyflb fy ghfmnbrekfl e[cyflb vfhbkt,b<br />

_ asjhblt,b (Be ufhlf)= cekafnt,b (Be lf Mg ufhlf)= jhsjajcafnt,b=<br />

rfh,jyfnt,b lf c[df\ fv kbsjyt,bc rfsbjyt,b eathjf\<br />

pjubthsbc itathbkj,f ufvjodtekbf fybjybs\<br />

mbvbehb sdbct,t,b\ fnjvbc fut,ekt,blfy ufvjvlbyfht= fv tktvtynt,c<br />

cfdfktynj ihtpt fmdc ufo'dbkt,ekb jhb tktmnhjyb\<br />

fupyt,ek vlujvfhtj,fib s-mdtljyblfy thsb tktmnhjyb uflflbc<br />

p-mdtljytpt\ dfktynj,f [lt,f jhbc njkb\<br />

����<br />

���<br />

�� � � �� ����<br />

� �� ����<br />

s<br />

p<br />

fldbkfl ite.kbfs jhbdt tktmnhjybc<br />

s<br />

p ufwtvf lf lflt,bsb<br />

� �<br />

bjybc ofhvjmvyf|<br />

M � e � M<br />

� 2<br />

2<br />

,thbkbevb _ Be\ ,eyt,fib ud[dlt,f yfthst,bc cf[bs\ vfs<br />

ijhbc vybidytkjdfybf ,thbkb Be 2 Al 2 (SiO 3 ) 6 = hjvtkbw vbyfhtdt,bc<br />

ufvj c[dflfc[dfyfbhfl fhbc itathbkb\ vodfyt ,thbkb<br />

fhbc .dbhafcb mdf _ pehve[nb\ ,thbkbevb lf vbcb yfthst,bw<br />

fvajnthekbf\<br />

vfuybevb _ Mg\ ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf .bhbsflfl rfh-<br />

,jyfnt,bc= cekafnt,bc lf cbkbrfnt,bc cf[bs (ljkjvbnb _<br />

MgCO 3 . CaCO3 = rfhyfkbnb KCl . MgCl 2 . 6H2 O)\<br />

vfuybevb dthw[kbcathb vce,emb kbsjybf\ mbvbehfl cfrvfjl<br />

fmnbehbf\ ufypfdt,ekb v;fdt,blfy f.tdt,c o'fk,flc\ bodbc ;fyu-<br />

,flbc lf ]fkjutyt,bc fhtib\ ofhvjmvybc vwbhtl [cyfl ae.t ]blhjmcblc<br />

_ Mg(OH) 2 \<br />

rfkwbevb= cnhjywbevb= ,fhbevb _ Ca, Sr, Ba\ vfs nentvbofsf<br />

kbsjyt,c eojlt,ty\<br />

rfkwbevb _ Ca ,eyt,fib ufdhwkt,bc vb[tldbs vt[est tktvtynbf\<br />

,eyt,fib ud[dlt,f vbythfkt,bc cf[bs\ vbcb vbqt,f itb.kt,f<br />

CaCl 2 yfkqj,bc tktmnhjkbpbs\<br />

CaCl<br />

2�<br />

�<br />

2 � Ca � 2Cl<br />

K _ �<br />

Ca � 2e<br />

� Ca<br />

2 0<br />

A + � 0<br />

2Cl � 2e � Cl2<br />

sdbct,t,b\ vjdthw[kbcahj kbsjybf\ lfybs fh bzht,f\ ]fthpt<br />

ufybs[tdf ]blhjmcblbc ofhvjmvybc ufvj\ ]fthpt uf[eht-<br />

,bcfc bodbc obstkb fkbs\ vfuybevbcfufy ufyc[dfdt,bs= o'fksfy<br />

ehsbthsmvtlt,c byntycbehfl\<br />

Ca � H O � Ca( OH) � H �<br />

2 2 2 2<br />

126 127


fldbkfl b[cyt,f hjujhw ufypfdt,ek= bct rjywtynhbht,ek<br />

v;fdt,ib|<br />

Ca � H SO ( ufyp\ ) � CaSO � H<br />

2 4 4 2<br />

4Ca � 5H SO ( rjyw\ ) � 4CaSO � H S � 4H<br />

O<br />

2 4 4 2 2<br />

vfqfk ntvgthfnehfpt b;fyut,f| 2Ca � O � 2CaO<br />

vjmvtlt,c| o'fk,flsfy _ Ca � H 2 � CaH 2<br />

]fkjutyt,sfy _ Ca � Cl2 � CaCl 2<br />

ujubhlsfy _ Ca � S � CaS<br />

ajcajhsfy _ 3Ca � 2P � Ca 3P2 fpjnsfy _ 3Ca � N2 � Ca 3N 2<br />

CaO _ xfevmhfkb rbhb _ ae.t jmcblbf\<br />

b[cyt,f o'fkib| CaO � H O � Ca( OH)<br />

(xfvmhfkb rbhb)<br />

2 2<br />

b[cyt,f v;fdfib| CaO � H 2SO4 � CaSO 4 � H 2O<br />

t<br />

vjmvtlt,c v;fdf jmcblt,sfy| CaO � SiO �� �CaSiO<br />

2<br />

2 3<br />

Ca(OH) 2 _ xfvmhfkb rbhb\ vbcb o'fk[cyfhb .kbthb nentf\<br />

vbbqt,f xfevmhfkb rbhbc (CaO) o'fkib uf[cybs\ v'fhb Ca(OH) 2<br />

o'fkib .ytkfl b[cyt,f\ ]fthpt bvqdhtdf yf[ibhjh;fyubc isfysmvbc<br />

ufvj\<br />

Ca(OH) 2 +CO 2 � �� CaCO 3 � � +H 2 O<br />

se CO 2 -c zfh,fl ufdfnfht,s= vfiby yfktmb ufb[cyt,f|<br />

CaCO 3 +CO 2 +H 2 O�Ca(HCO 3 ) 2<br />

xfvmhfkb rbhbc mdbibc lf o'kbc yfhtdb ufvjb'tyt,f vityt,kj,fib=<br />

rtlkt,bc itcfktcfl\ bub wyj,bkbf @rbhleqf,bc# cf-<br />

[tkbs\<br />

Ca(OH) 2 fv;qfdyt,c ae.bcfsdbc lfvf[fcbfst,tk 'dtkf sdbct,fc\<br />

vjmvtlt,c v;fdt,sfy _ Ca(OH) 2 + 2HCl � CaCl 2 + 2H 2 O<br />

v;fdf jmcblt,sfy _ Ca(OH) + SiO � CaSiO + H O<br />

2 2 3 2<br />

vfhbkt,sfy _ Na CO + Ca(OH) � CaCO � 2 3 2 3 � + 2NaOH<br />

o'kbc cb[bcnt ufygbhj,t,ekbf Ca 2+ lf Mg 2+ bjyt,bc fhct-<br />

,j,bs\ hfw eahj vfqfkbf vfsb itvwdtkj,f o'fkib= vbs eahj<br />

vtnbf o'kbc cb[bcnt\ fhct,j,c cfvb cf[bc cb[bcnt| lhjt,bsb=<br />

velvbdb lf cfthsj\<br />

lhjt,bsb cb[bcnt= fye rfh,jyfnekb= ufvjodtekbf rfkwbevbc<br />

lf vfuybevbc ]blhjrfh,jyfnt,bc fhct,j,bs [Ca(HCO 3 ) 2 =<br />

Mg(HCO 3 ) 2 ]\ o'kbcsdbc cb[bcnbc vjwbkt,f ybiyfdc Ca 2+ lf Mg 2+<br />

bjyt,bc vjwbkt,fc= fye [cyflb ]blhjrfh,jyfnt,bc uflf'dfyfc<br />

e[cyfl rfh,jyfnt,ib\<br />

lhjt,bs cb[bcntc fwbkt,ty fleqt,bs<br />

t<br />

3 2 3 2 2<br />

Ca( HCO ) �� �CaCO<br />

� �H O � CO<br />

fy rfkwbevbc nenbc lfvfnt,bs|<br />

Ca(HCO 3 ) 2 +Ca(OH) 2 � 2CaCO 3 �+2H 2 O<br />

velvbd cb[bcntc o'fkib ofhvjmvybc CaSO 4 , MgSO 4 , CaCl 2 ,<br />

MgCl 2 \ velvbd cb[bcntc fwbkt,ty rfkwbybht,bs (cjlbc lfvfnt,bs)|<br />

CaCl 2 + Na 2 CO 3 � CaCO 3�� + 2NaCl<br />

CaSO 4 + Na 2 CO 3 � CaCO 3�� + Na 2 SO 4<br />

it htekb= fye cfthsj cb[bcnbc vjwbkt,f itb.kt,f<br />

yfnhbevbc nenbs|<br />

Ca(HCO 3 ) 2 + 2NaOH � CaCO 3� � + Na 2 CO 3 + 2H 2 O<br />

CaCl 2 + Na 2 CO 3 � CaCO 3� + 2NaCl<br />

CaSO 4 + Na 2 CO 3 � CaCO 3� + Na 2 SO 4<br />

o'kbc 'jdtkudfhb cb[bcnbc vjwbkt,f itb.kt,f bjybnt,bs\<br />

128 129


ufvj'tyt,f\ ^^f /ueabc tktvtynt,b ufvj'btyt,f 'dtkf cathjib\<br />

,thbkbevc b'tyt,ty fnjveh htfmnjht,ib\ vfuybevc b'tyt,ty<br />

c[dflfc[df ityflyj,t,ib= gbhjntmybrfib= jhufyek cbystpib=<br />

[cyflb fyjlbc lfcfvpflt,kfl= tktmnhjmbvbeh lfvwfdfl<br />

rjhjpbbc cfobyffqvltujl\ rfkwbevbc yfthst,bc evtntcj,f ufvjb'tyt,f<br />

cfvityt,kj ghfmnbrfib (CaO, Ca(OH) , CaCO ;<br />

2 3<br />

CaSO . 0,5H2O _ fkt,fcnhb), vtlbwbyfib (CaCl ; CaSO . 2H2O _<br />

4<br />

2 4<br />

sf,fibhb+)\<br />

^^^ /ueabc p-tktvtynt,b<br />

vtyltkttdbc gthbjlekb cbcntvbc ^^^ f /ueabc tktvtynt,bf|<br />

,jhb _ B= fkevbyb _ Al= ufkbevb _ Ga= bylbevb _ In,<br />

sfkbev _ Tl\ fv tktvtynt,blfy ,jhb fhfkbsjybf\ vbcb ]blhjmcblb<br />

_ B(OH) 3 cecnb v;fdehb sdbct,t,bs [fcbfslt,f\ fkevbyb=<br />

ufkbevb= bylbevb _ fvajnthekb kbsjyt,bf\ vfsb itcf,fvbcb<br />

]blhjmcblt,b fvajnthekbf\ fvajnthj,f rkt,ekj,c Al-lfy<br />

In-rty\ sfkbevb fh ofhvjmvybc cfvdfktynbfy ]blhjmcblc\ TlOH<br />

_ .kbthb nentf\<br />

fkevbyb _ Al\ fv tktvtynib cfdfktynj tktmnhjyt,b vjsfdct,ekbf<br />

3s2sp1 mdtljytt,pt\ ,eyt,fib ufdhwtkt,bc vb[tldbs<br />

bub vtjs[t tktvtynbf\ evsfdhtcfl fkevbycbkbrfnt,bc cf[bs fhbc<br />

ufdhwtkt,ekb\ fkevbybc yfthst,blfy vybdiytljdfybf Al O _ rj-<br />

2 3<br />

heylb\ (c[dflfc[df vbyfhtdt,bs itathbkb rjheylb ud[dlt,f<br />

.dbhafcb mdt,bc cf[bs| kfkb (mhjvbc vbyfhtdbs)= cfabhjyb (nbnfybc<br />

lf hrbybc vbyfhtdbs))+ ,jmcbnt,b _ Al O . 2H2O= rhbjkbsb<br />

2 3<br />

_ Na [AlF ]= stshb sb[f _ Al (Si O )(OH) \<br />

3 6 2 2 5 4<br />

vbqt,f\ ntmybrfib fkevbyc qt,ekj,ty rhbjkbsib Na 3 [AlF 6 ]ib<br />

uf[cybkb fkevbybc jmcblbc (Al 2 O 3 ) tktmnhjkbpbs\rfsjlpt<br />

ufvjb'jaf ceasf fkevbyb= [jkj fyjlpt lfb;fyut,f ;fyu,flb\<br />

sdbct,t,b\ fkevbyb vjdthw[kbcahj-stshb athbc ztlflb<br />

kbsjybf\ bub rfhub cbs,j- lf tktmnhjufvnfhbf\<br />

]fthpt fkevbyb vluhflbf= hfw ufvjodtekbf vfcpt jmcblbc<br />

lfvwfdb atybc fhct,j,bs (nAl O . mH2O)\ 2 3<br />

vfqfk ntvgthfnehfpt fkevbyb vjmvtlt,c o'kbc jhsmksfy|<br />

2Al+3H O�Al O +3H 2 2 3 2<br />

vfqfk ntvgthfnehfpt ethslt,f|<br />

;fyu,flc _ 4Al + 3O � 2Al O =<br />

2 2 3<br />

ujubhlc _ 2A l+ 3S � Al S = 2 3<br />

fpjnc _ 2Al + N � 2AlN<br />

2<br />

mkjhc lf ,hjvc ethslt,f xdtekt,hbd ntvgthfnehfpt\<br />

htfmwbfib eiefkjl fh itlbc o'fk,flsfy\<br />

fkevbyc fmdc jhudfhb ,eyt,f (fvajnthekbf)\ b[cyt,f cfiefkj<br />

rjywtynhfwbbc v;fdt,ib|<br />

2Al + 6HNO � Al(NO ) + 3NO + 3H O<br />

3 3 3 2 2<br />

2Al + 6H SO � Al (SO ) + 3SO + 6H O<br />

2 4 2 4 3 2 2<br />

rfhufl b[cyt,f nentt,ibw|<br />

2Al + 2NaOH + 10H O � 2Na[Al(OH) (H O) ] + 3H 2 4 2 2 2<br />

fkevbyb ofhvjmvybc o'fk,flyfthsc _ AlH lf ;fyu,flyf-<br />

3<br />

thscfw _ Al O \ 2 3<br />

Al 2 O 3 _ fkevbybc jmcblb= bctdt= hjujhw fkevbyb= fvajnthekbf\<br />

vbcb vbqt,f itb.kt,f fkevbybc ;fyu,flsfy eiefkj itthst,bs<br />

fy fkevbybc ]blhjmcblbc _ Al(OH) 3 -bc lfikbs|<br />

2Al(OH) 3 � Al 2 O 3 + 3H 2 O<br />

fkevbybc ]blhjmcblb _ Al(OH) 3 o'fkib e[cyflb= fvajnthekb<br />

ae.tf\ vbcb vbqt,f itb.kt,f itcf,fvbc vfhbkpt nenbc vjmvtlt,bs\<br />

Al 2 (SO 4 ) 3 + 6NaOH � 2Al(OH) 3�� + 3Na 2 SO 4<br />

130 131


hflufy ufvj'jabkb Al(OH) 3 fvajnthekbf= fvbnjv yfnhbevbc<br />

nent eylf lfdfvfnjs odts-odtsfl\ c[df itvs[dtdfib yfktmb<br />

ufb[cyt,f\<br />

Al(OH) 3 -bc vbqt,bcfc yfnhbevbc nenbc vfubdhfl c/j,c ufvjdb'tyjs<br />

cecnb nent NH 4 OH<br />

Al 2 (SO 4 ) + 6NH 4 OH � 2Al(OH) 3 + 3(NH 4 ) 2 SO 4<br />

Al(OH) 3 _ b[cyt,f v;fdfibw lf zfh, nentibw\<br />

2Al(OH) 3 + 3H 2 SO 4 � Al 2 (SO 4 ) 3 + 6H 2 O (ae.bc sdbct,f)<br />

Al(OH) 3 + NaOH + 2H 2 O � Na[Al(OH) 4 (H 2 O) 2 ] (v;fdbc sdbct,f)<br />

ufvj'tyt,f\ fkevbyb .bhbsflfl ufvjb'tyt,f ityflyj,t,ib\ lfvfnt,t,bc<br />

it'dfybcfc fkevbybc cbvfuht bphlt,f= vfuhfv vwbhlt,f<br />

rjhjpbekb vluhflj,f\ fkevbybc ityflyj,t,b= hjvkt,bw itbwfdc<br />

cgbkty.c lf vwbht hfjltyj,bs vfuybevc _ vluhflbf\ fctsbf<br />

lehfkevbyb (5% Cu lf 2% Mg)\ wyj,bkbf fkevbybc ,hby/fj (Cu<br />

_ 5-10%)\ ufvjb'tyt,f [ehlf aekbc lfcfvpflt,kfl\<br />

fkevbybc ityflyj,t,c b'tyt,ty sdbsvahbyfdvityt,kj,fib\<br />

ufvjb'tyt,f hjujhw rfhub fqvlutytkb vtnfkehubfib\ fv<br />

vtsjlc fkevbyjsthvbf tojlt,f|<br />

3Fe 3 O 4 + 8Al � 9Fe + 4Al 2 O 3<br />

^& /ueabc p_tktvtynt,b<br />

yf[ibh,flb<br />

pjuflb lf[fcbfst,f| gthbjlekb cbcntvbc ^& /ueabc vsfdfhb<br />

mdt/ueabc tktvtynt,bf| yf[ibh,flb _ C= cbkbwbevb _ Si= uthvfybevb<br />

_ Ge= rfkf _ Sn= n'dbf _ Pb\ mdt/ueaib ptdblfy mdtdbs<br />

bphlt,f fnjvbc hflbecb= rkt,ekj,c bjybpfwbbc gjntywbfkb=<br />

fvbnjv ptdblfy mdtdbs vwbhlt,f fhfkbsjyehb sdbct,t,b\ yf[ibh,flb<br />

lf cbkbwbevb nbgehb fhfkbsjyt,bf\ uthvfybevc erfdbf<br />

iefktlehb vlujvfhtj,f= [jkj rfkfcf lf n'dbfib kbsjyehb<br />

sdbct,t,b zfh,j,c\ fv mdt/ueabc tktvtynt,c cfdfktynj ihtpt<br />

fmdc js[b tktmnhjyb ns 2 np 2 (n _ gthbjlbc yjvthbf)= fvbnjv<br />

yfthst,ib bcbyb .bhbsflfl js[dfktynbfybf= sevwf jhbc njkb<br />

dfktynj,fw lfvf[fcbfst,tkbf (Si-bc ufhlf)\<br />

,eyt,fib ufdhwtkt,f| yf[ibh,flb ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf<br />

hjujhw sfdbceafk vlujvfhtj,fib= fctdt yfthst,bc cf[bs\ fhct,j,c<br />

yf[ibh,flbc cfvb fkjnhjgbekb cf[twdkbkt,f| fkvfcb=<br />

uhfabnb= [bc yf[ibhb (rfh,byb)\ vfsb fkjnhjgbbc cfae.dtkb<br />

fhbc rhbcnfkehb vtchbc c[dflfc[dfj,f\<br />

,eyt,hbdb yfthst,blfy fkvfcb 'dtkfpt vfufhbf\ vbcb lfveifdt,bs<br />

vbbqt,f .dbhafcb cfbedtkbhj mdf _ ,hbkbfynb\ [bc yf[ibhc<br />

fmdc flcjh,wbbc lblb eyfhb= ajht,bfyb cnhemnehbc ufvj\<br />

uffmnbdt,ek yf[ibhc fh ite.kbf o'kbc jhsmkbc isfysmvf= cfvfubthjl<br />

rfhufl isfysmfdc bctsb ybdsbtht,t,bc jhsmkc= hjujhbwff<br />

,typjkb= njkejkb= cgbhnb lf c[dflfc[df vjvofvdktkb<br />

ybdsbtht,f\ yf[ibhbc tc sdbct,f ptkbycrbv ufvjb'tyf fbhobyfqt,ib\<br />

,eyt,fib yf[ibh,flb ufdhwtkt,ekbf| rfh,jyfnt,bc [wfhwb=<br />

rbhmdf= vfhvfhbkj (CaCO 3 )+ ljkjvbnb (CaCO 3 .MgCO 3 )] lf<br />

]blhjrfh,jyfnt,bc [Mg(HCO 3 ) 2 , Ca(HCO 3 ) 2 ] cf[bs\<br />

lblb hfjltyj,bs yf[ibh,flc itbwfdc ,eyt,hbdb cfodfdb _<br />

yfdsj,b= mdfyf[ibhb= cfodfdb fbht,b\<br />

132 133


yf[ibh,flbc fnjvbc tktmnhjyekb ajhvekf fhbc _ 6 C _<br />

1s 2 2s 2 2p 2 \ cfdfktynj tktmnhjyt,b vjsfdct,ekbf 2s 2 2p 2 mdtlj-<br />

2 s<br />

2p<br />

ytpt _ ������ � � \ t\b\ fmdc jhb ufeo'dbkt,tkb tktmnhjyb<br />

(jhdfktynbfyb yfthst,b) fupyt,ek vlujvfhtj,fib yf[ibh,flbc<br />

fnjvc ite.kbf 2s-mdtljyblfy thsb tktmnhjyb uflfbnfyjc 2p-<br />

mdtljytpt= hbc itltuflfw vfc ufe[lt,f js[b ufeo'dbkt,tkb<br />

2 s 2p<br />

tktmnhjyb _ ����� �� ��� � � �\<br />

fv itvs[dtdfib bub js[dfktynbfybf\<br />

yf[ibh,flbc yt,bcvbthb fkjnhjgbekb vjlbabrfwbf xdtekt,hbd<br />

gbhj,t,ib bythnekbf\ fmnbehlt,f v[jkjl vfqfk ntvgthfnehfpt\<br />

bub .kbthb fqvlutybf\ tc sdbct,f ufvj'tyt,ekbf<br />

vtnfkehubfib\<br />

yf[ibh,flbc fnjvt,c fmdc thsvfytssfy itthst,bc eyfhb\ fv<br />

sdbct,fv ufyfgbhj,f efvhfdb jhufyekb yfthsbc ofhvjmvyf\<br />

yf[ibh,flbc o'fk,flyfthst,b| yf[ibh,flb o'fk,flsfy ofhvjmvybc<br />

vhfdfkhbw[jdfy yfthsc\ vjktrekfib o'fk,flbc lf yf[ibh,flbc<br />

fnjvt,bc sfyfafhlj,bc vb[tldbs= bcbyb itb.kt,f hfvltybvt<br />

/ueafl lfd'js|<br />

yf/thb yf[ibho'fk,flt,b _ C H n 2n+2<br />

e/thb (tsbktybc hbubc) yf[ibho'fk,flt,b _ C H n 2n<br />

e/thb (fwtnbktybc hbubc) yf[ibho'fk,flt,b) _ C H \<br />

n 2n _ 2<br />

yf[ibho'fk,flt,b ofhvjmvybc ]jvjkjubeh hbuc= cflfw sbsjtekb<br />

otdhb vjvltdyj otdhbcufy ufyc[dfdlt,f _ CH /ueabs\<br />

2<br />

CH -c ]jvjkjubehb c[dfj,f tojlt,f\<br />

2<br />

yf[ibho'fk,flt,blfy 'dtkfpt vtnfl wyj,bkbf _ vtsfyb=<br />

tsbktyb= fwtnbktyb\<br />

vtsfyb _ CH yf/thb yf[ibho'fk,flt,bc gbhdtkb ofhvj-<br />

4<br />

vflutytkbf\ ,eyt,hbdb fbht,b .bhbsflfl vtsfybcufy itlut,f\ bub<br />

eathj= eceyj= o'fkib sbsmvbc e[cyflb yfthsbf\ vtsfyb .bhbsflfl<br />

ufvjb'tyt,f cfodfdfl\ ]fthpt bodbc wbcathb fkbs\<br />

CH + 2O �� CO + 2H O<br />

4 2 2 2<br />

tsbktyb _ C 2 H 4 e/thb yf[ibho'fk,flbf\ bub cfcbfvjdyj<br />

ceybc cecnb fbhbf\ o'fkib rfhufl b[cyt,f\ ufvjb'tyt,f .bhbsflfl<br />

ntmybrehb tsbkbc cgbhnbc vbcfqt,fl\<br />

fwtnbktyb _ C 2 H 2 eathj= vjvofvkfdb fbhbf\ fwtnbktybc<br />

vbqt,f itb.kt,f rfkwbevbc rfh,blpt o'kbc vjmvtlt,bs|<br />

CaC 2 + 2H 2 O �� Ca(OH) 2 + C 2 H 2<br />

]fthsfy lf ;fyu,flsfy fwtnbktybc yfhtdb .kbth atsmt,flbf\<br />

]fthpt bodbc zdfhnkbfyb fkbs|<br />

C 2 H 2 + 2,5 O 2 ��2CO 2 + H 2 O + 151 r/jekb<br />

hflufy fwtnbktybc odbcfc lbl.fkb cbs,j ufvjb'jaf= fvbnjv<br />

vfy afhsj ufvj'tyt,f vjbgjdf ntmybrfib _ evsfdhtcfl kbsjyt,bc<br />

fdnjutyehb itleqt,bc lhjc\ fwtnbktyblfy vpfllt,f .vfhv;fdf\<br />

ufvjb'tyt,f fuhtsdt cbystpehb rfexerbc ofhvjt,bcsdbc\<br />

rfh,blt,b tojlt,f yf[ibh,flbc yfthst,c kbsjyt,sfy= ,jhsfy<br />

lf cbkbwbevsfy\ rfh,blt,b b'jaf cfv /ueafl _ bjyeh= rjdfktyneh<br />

lf bynthvtnfkehfl\ vfs ijhbc vybidytkjdfybf rfkwbevbc<br />

rfh,blb= hjvtkbw bjyeh rfh,blt,c vbtresdyt,f\ fv nbgbc<br />

rfh,blt,c fwtnbktyblt,cfw eojlt,ty= hflufy o'fksfy vfsb<br />

ehsbthsmvtlt,bc itltufl vbbqt,f fwtnbktyb|<br />

CaC 2 + 2H 2 O �� Ca(OH) 2 + C 2 H 2<br />

rfkwbevbc rfh,blb vbbqt,f tktmnhek qevtkib rbhbcf lf<br />

yf[ibhbc yfhtdbc .kbthb uf[eht,bs<br />

CaO + 3C ��CaC 2 + CO<br />

bjyeh rfh,blt,c vbtresdyt,f vtsfyjutyehb rfh,blt,b= hjvkt,bcufyfw<br />

ofhvjbmvyt,f vtsfyb\<br />

Al 4 C 3 + 12H 2 O �� 2Al(OH) 3 + 3CH 4<br />

rjdfktyneh rfh,blt,c vbtresdyt,f ,jhbc rfh,blb (B 4 C) lf<br />

cbkbwbevbc rfh,blb (SiC)\ bcbyb cbvfuhbs fkvfcc ef[kjdlt,bfy\<br />

134 135


yf[ibh,flbc (^^) jmcblb _ CO v[esfdb fbhbf\ vbbqt,f<br />

yf[ibh,flbc fhfchekb odbc itltufl|<br />

2C + O 2 ��2CO<br />

CO-c vbqt,f itb.kt,f yf[ibhbcf lf CO 2 -bc ehsbthsmvtlt,bcfc<br />

vfqfk ntvgthfnehfpt|<br />

CO 2 + C ��2CO<br />

CO _ ]fthpt vce,emb= eathj= eceyj fbhbf\ o'fkib evybidytkjl<br />

b[cyt,f\ ;fyu,flbc fhtib (]fthib) bodbc keh/b fkbs|<br />

2CO + O 2 ��2CO 2 + 2 . 282,4 r/<br />

lfodbcfc ufvjb'jaf cbs,jc lblb hfjltyj,f= fvbnjv ufvjb-<br />

'tyt,f= hjujhw rfhub cfodfdb\<br />

CO rfhub fqvlutybf lf tc sdbct,f ufvjb'tyt,f vtnfkehubfib|<br />

Fe 3 O 4 + 4CO �� 3Fe + 4CO 2<br />

CO vfhbkfhofhvjvmvytkb jmcblbf\ vbe[tlfdfl fvbcf= bub<br />

b[cyt,f yfnhbevbc nentib|<br />

CO + NaOH �� HCOONa<br />

itltufl vbbqt,f zbfyzdtkfv;fdfc vfhbkb _ yfnhbevbc ajhvbfnb\<br />

CO vfqfk ntvgthfnehfpt ethslt,f pjubths kbsjyc lf<br />

vbbqt,f kbsjysf rfh,jybkt,b| Ni(CO) 4 ; Fe(CO) 5 lf c[df\<br />

CO 500 0 C-pt ethslt,f mkjhc lf vbbqt,f ajcutyb\<br />

CO + Cl 2 �� COCl 2<br />

ajcutyb v[esfdb= .kbthvjvofvdktkb= eathj fbhbf\ gbhdtk<br />

vcjakbj jvbc lhjc bc b'j gbhdtkb mbvbehb bfhfqb= hjvtkbw<br />

uthvfybfv ufvjb'tyf\<br />

yf[ibh,flbc (^^) jmcblb fhbc .bhbsflb itvflutytkb yfobkb<br />

utythfnjhbc lf o'fkufpbc\ utythfnjhbc ufpb vbbqt,f yf[ibhbc<br />

fy rjmcbc fhfchekb odbc lhjc\ vbcb itvflutykj,f (vjwekj,bsb<br />

ghjwtynb) fhbc _ 25% CO+ 70% N 2 ; 4% CO 2 \ 1v 3 \ fctsb fbhbc<br />

lfodbcfc ufvjb'jaf 33 000_40 000 r/ cbs,j\<br />

o'fkufpb vbbqt,f ufdfhdfht,ekb rjmcbc atyfib o'kbc jhsmkbc<br />

ufnfht,bs|<br />

C + H 2 O �� CO + H 2<br />

o'fkufpb lf utythfnjhbc ufpb rfhub cfodfdbf\<br />

yf[ibh,flbc (^&) jmcblb _ CO 2 \ yf[ibh,flbc chekb<br />

odbcfc ufvjb'jaf yf[ibhjh;fyub|<br />

C + O 2 ��CO 2<br />

bub ]fthpt 1=5-/th v.bvtf\ cohfab fjhsmkt,bcfc b'byt,f lf<br />

vbbqt,f @vihfkb 'byekb#\ v'fhb CO 2 ufkqj,bc ufhtit fldbkfl<br />

uflflbc fbhfl vlujvfhtj,fib\ o'fkib rfhufl b[cyt,f= fmdc<br />

cfcbfvjdyj utvj= fvbnjvfw afhsjl ufvjb'tyt,f ufvfuhbkt,tkb<br />

cfcvtkt,bc ofhvjt,fib\<br />

CO 2 yf[ibhv;fdfc fy]blhblbf\ b[cyt,f nentt,ib lf vbbqt,f<br />

rfh,jyfnt,b lf ]blhjrfh,jyfnt,b|<br />

CO 2 + 2NaOH<br />

� Na 2CO<br />

3 + H 2O<br />

CO + NaOH �<br />

136 137<br />

2<br />

rfh, jyfnb<br />

NaHCO<br />

3<br />

]blhjrfh, jyfnb<br />

ntmybrehb vbpyt,bcfsdbc CO 2 -c qt,ekj,ty rbhmdbc fy ljkjvbnbc<br />

ufvjodbs|<br />

CaCO 3 ��CaO + CO 2<br />

kf,jhfnjhbek gbhj,t,ib vbbqt,f rbgbc fgfhfnib= vfhvfhbkjc<br />

yfnt[pt vfhbkv;fdfc vjmvtlt,bs<br />

CaCO<br />

3<br />

+ 2HCl<br />

�<br />

CaCl<br />

2<br />

� H 2O<br />

+ H2CO<br />

3<br />

� CO<br />

fy yfnhbevbc ]blhjrfh,jyfnbc uf[eht,bs|<br />

2NaHCO 3 �� Na 2 CO 3 + CO 2 + H 2 O<br />

CO 2 -bc o'fkib uf[cybs vbbqt,f cecnb= fhfvluhflb yf[ibhv;fdf\<br />

CO 2 + H 2 O �� H 2 CO 3<br />

yf[ibhv;fdf cecnb= jhae.bfyb v;fdff\ lbcjwbhlt,f jh cfat-<br />

[ehfl|<br />

2


H CO �� H 2 3 + _ + HCO3 H _ O \<br />

C � O<br />

H _ O /<br />

_ + _2<br />

HCO �� H + CO3<br />

3<br />

H CO ofhvjmvybc jhb cf[bc vfhbkc _ ]blhjrfh,jyfnt,c<br />

2 3<br />

lf rfh,jyfnt,c\<br />

NaOH + H CO �� NaHCO + H O<br />

2 3 3 2<br />

2NaOH + H CO �� Na CO + 2H O<br />

2 3 2 3 2<br />

rfh,jyfnt,b ]blhjkbplt,f nent ufhtvjc ofhvjmvybs|<br />

Na CO + H O �� NaHCO + NaOH<br />

2 3 2 3<br />

_2 _ _ CO + H2O ��HCO + OH pH>7<br />

3<br />

3<br />

NaHCO + H O �� NaOH + H CO 3 2 2 3<br />

_ HCO + H2O ��OH 3<br />

_ + H CO pH>7<br />

2 3<br />

rfh,jyfnt,blfy o'fkib v[jkjl nent kbsjyt,bc lf fvjybevbc<br />

rfh,jyfnt,b b[cyt,f rfhufl\ ]blhjrfh,jyfnt,blfy o'fkib<br />

rfhufl b[cyt,f nent lf nentvbofsf kbsjyt,bc ]blhjrfh-<br />

,jyfnt,b (yfnhbevbc ]blhjrfh,jyfnbc ufhlf)\<br />

yf[ibh,flbc c[df yfthst,blfy vybidytkjdfybf ujubhlyf[ibh,flb<br />

(CS 2 ) lf js[mkjhbfyb yf[ibh,flb (CCl 4 )\ jhbdt rfhub<br />

ufv[cytkbf\<br />

js[mkjhbfyb yf[ibh,flbc jhsmkbc fhtib fh dhwtklt,f<br />

fkb\ fvbnjv bub b[vfht,f cf[fy.hj cfmvtib= wtw[kbc xfcfmhj,fl\<br />

cbkbwbevb<br />

cbkbwbevb ltlfvbofpt 'dtkfpt ufdhwtkt,ekb tktvtynbf\<br />

,eyt,fib sfdbceafkb cf[bs fh ud[dlt,f= fhct,j,c yfthst,bc<br />

cf[bs= hjvkt,bw itb.t,f ufydb[bkjs SiO -bc yfofhvfl\<br />

2<br />

SiO ,eyt,fib ud[dlt,f rdfhwbc= vsbc ,hjkbc= mdbibc cf[bs\<br />

2<br />

vsbc ,hjkb ufvzdbhdfkt rhbcnfkt,bf\ vbyfhtdt,bcufy bc vemahfl<br />

itathbkb vsbc ,hjkb _ yf[tdhfl .dbhafcb vbythfkb<br />

njgfpbf= bbcahfl itathbkb _ fvtsdbcnj\ SiO ud[dlt,f byae-<br />

2<br />

pjhbekb vbobc cf[bsfw\ bub ofhvjflutyc o'fkvwtyfhtt,bc<br />

rf;jdfyb /fdiyt,bc yfhxtyt,c\ ite.kbf lblb hfjltyj,bs cbs[bc<br />

itojdf\ tc sdbct,f ufvj'tyt,ekbf lbyfvbnbc lfcfvpflt,kfl\<br />

cbkbwbevbc ,eyt,hbdb yfthst,blfy vybidytkjdfybf fkevbycbkbrfnt,b|<br />

vbyldhbc igfnb= mfhcb= ,bdhbkb lfc[df\<br />

pjubthsb ,eyt,hbdb cbkbrfnb o'kbc lf yf[ibhjh;fyubc<br />

vjmvtlt,bs ytk-ytkf bikt,f lf ofhvjmvybc o'fkib e[cyfl rfjkbyc<br />

_ Al O . 2SiO2.<br />

2H2O= fye stsh sb[fc lf mdbifc _ SiO \<br />

2 3<br />

2<br />

yf[ibh,flbc vcufdcfl cbkbwbevcfw uffxybf js[b cfdfktynj<br />

tktmnhjyb 2s22p2 mdtljytt,pt\ yfthst,ib bub .bhbsflfl js[dfktynbfybf\<br />

;fyudbc hbw[db +4 (bidbfsfl _ +2)= o'fk,flyfthsib<br />

rb -4\<br />

cbkbwbevb fhct,j,c jhb vjlbabrfwbbc cf[bs\ rhbcnfkehb<br />

lf fvjhaekb\rhbcnfkeh cbkbwbevc fkvfcbc vcufdcb cbvfuht<br />

fmdc\ fhbc rfhub tktmnhjufvnfhb\<br />

cbkbwbevb vbbqt,f SiO -bc fqlutybs tktnhjqevtkib\<br />

2<br />

SiO + 2C ��Si + 2CO<br />

2<br />

fvjhaekb cbkbwbevb fhbc vehf a[dybkb\ mbvbehfl eahj<br />

fmnbehbf= dblht rhbcnfkehb cbkbwbevb\ jsf[bc ntvgthfnehfpt<br />

ethslt,f v[jkjl asjhc\<br />

Si + 2F ��SiF 2 4<br />

lfyfhxty ]fkjutyt,c ethslt,f uf[eht,bs\ ;fyu,flc ethslt,f<br />

8000-pt\ 138 139


Si + O 2 ��SiO 2<br />

fh b[cyt,f fhwths v;fdfib= ufhlf fpjnv;fdbcf lf asjho'fk,flv;fdbc<br />

yfhtdbcf\<br />

3Si 0 + 4HN +5 O 3 + 18HF �� 3H 2 Si +4 F 6 + 4N +2 O + 8H 2 O<br />

Si 0 _ 4e ��Si +4 3 fqvlutyb (lfb;fyuf)<br />

N +5 + 3e �� N +2 4 v;fyufdb (fqluf)<br />

cbkbwbevb b[cyt,f nentt,ib lf ofhvjmvybc vtnfcbkbrfnt,c\<br />

Si + 2NaO + H 2 O �� Na 2 SiO 3 + 2H 2<br />

vfqfk ntvgthfnehfpt ethslt,f pjubths kbsjyc lf ofhvjmvybc<br />

cbkbwblt,c\<br />

2Mg + Si �� Mg 2 Si<br />

tktmnhjqevtkib rjmcbc (C) lf mdbibc (SiO 2 ) itkqj,bs vbbqt,f<br />

cbkbwbevbc rfh,blb SiC_ rfh,jheylb\ vfc f[fcbfst,c<br />

fkvfcbc vcufdcb cbvfuht\<br />

cbkfyt,b _ cbkbwbevbc o'fk,flyfthst,bf\ vfsb cfthsj ajhvekff<br />

Si n H 2n+2 \<br />

cbkbwbevbc ;fyu,flyfthst,blfy wyj,bkbf vjyjmcblb SiO lf<br />

jmcblb SiO 2 \<br />

SiO ,eyt,fib fh vjbgjdt,f\<br />

SiO 2 xdtekt,hbdb rf;vboff lf ,eyt,hbdb gjkbvthbf (SiO 2 ) n \<br />

rf;vbof [fcbfslt,f vfqfkb lyj,bc ntvgthfnehbs= cbcfkbsf lf<br />

mbvbehb vluhflj,bs (xdtekt,hbd gbhj,t,ib)\ SiO 2 cbkbwbevv;fdfc<br />

fy]blhblbf\ o'fkib fh b[cyt,f\ ehsbthsmvtlt,c nentt,sfy<br />

lf vbbqt,f cbkbwbevv;fdfc vfhbkt,b _ cbkbrfnt,b\<br />

SiO 2 + 2NaOH �� Na 2 SiO 3 + H 2 O<br />

o'fkib [cyflbf v[jkjl nent kbsjyt,bc cbkbrfnt,b\<br />

Na 2 SiO 3 _ s[tdflb vbyf ufvjb'tyt,f cfvityt,kj cfmvtib uheynbc<br />

ufcfvfuht,kfl= cffdnjvj,bkj upt,bc vityt,kj,fib\ s[tdfl<br />

vbyfpt v;fdt,bc vjmvtlt,bs vbbqt,f vtnfcbkbwbevv;fdf H 2 SiO 3 \<br />

Na 2 SiO 3 + 2HCl �� 2NaCl + H 2 SiO 3<br />

wyj,bkbf cbkbwbevbc hfvltybvt v;fdf\ vfsufy vybidytkjdfybf<br />

(H 2 SiO 3 -bc ufhlf) H 4 SiO 4 _ jhsjajcajhv;fdf= hjvkbc gjkbvthbpfwbbc<br />

itltufl ofhvjbmvyt,f cbkbwbevbc c[df v;fdt,b\<br />

vbyf\ rf;vbof lf cbkbwbevv;fdfc vfhbkt,b vhfdfkb ntmybrehb<br />

ghjlemnbc itvflutytkb yfobkbf\ SiO 2 -bc= yfnhbevbcf lf<br />

rfkwbevbc rfh,jyfnt,bc itkqj,bs vbbqt,f vbyf\<br />

140 141<br />

Na<br />

2<br />

CO<br />

3<br />

+ CaCO<br />

3<br />

+ 6SiO<br />

2<br />

�<br />

Na O � CaO � 6SiO<br />

2<br />

xdtek\ (afy/hbc) vbyf<br />

2<br />

+ 2CO<br />

se yfnhbevbc jmcblc (Na 2 O) itdwdkbs rfkbevbc jmcblbs<br />

(K 2 O)= vbbqt,f wtw[kufv.kt mbvbehb vbyf\ se CaO xfdfyfwdkt,s<br />

n'dbbc jmcblbs= vbdbqt,s ,hjkc\ wyj,bkbf fuhtsdt<br />

rdfhwbc vbyf\ bub .bhbsflfl SiO 2 -ufy itlut,f\ vfc fmdc .fkbfy<br />

vwbht ufafhsjt,bc rjtabwbtynb= hbc ufvjw ntvgthfnehbc wdfkt,flj,f<br />

vfcpt ufdktyfc fh f[ltyc\ ufvjb'tyt,f cgtwbfkehb<br />

[tkcfo'jt,bc lfcfvpflt,kfl\<br />

athflb vbyt,bc vbcfqt,fl evfnt,ty c[dflfc[df kbsjyt,bc<br />

jmcblt,c\ keh/b vbybc vbcfqt,fl evfnt,ty rj,fknbc jmcblc\<br />

bbcathb vbyf vbbqt,f vfyufyevbc lfvfnt,bs= vodfyt _ mhjvbc jmcblbc<br />

cfiefkt,bs\<br />

vbyfymfhb fhbc fhfufvzdbhdfkt vbyf\ ufvjb'tyt,f kbsjybc<br />

yfrtsj,t,bc ptlfgbhbc lfcfafhfdfl\<br />

afbaehb vbbqt,f sb[bc= rfjkbybc= vbyldhbc igfnbcf lf rdfhwbc<br />

yfhtdbc ufvjodbs\<br />

SiO 2 -bc itvwdtkb vfcfkbcufy vpfllt,f wtw[kufv.kt lbyfcbc<br />

fuehb= hjvtkbw ufvjb'tyt,f wtw[kufv.kt qevtkt,bc fcfut,fl\<br />

wtvtynb itvrdhtkb vfcfkff= hjvtkbw vbbqt,f lfobkflt-<br />

,ekb rbhmdbc (CaCO 3 ) lf SiO 2 -bs ufvlblht,ekb sb[bc yfhtdbc<br />

uf[eht,bs\ vbqt,ek vfcfc rkbyrthb tojlt,f\ fv vfcbc itvlujvb<br />

lfamdbs vbbqt,f wtvtynb\<br />

2


,eyt,fib fhct,j,c mfyt,b _ vthutkt,b= hjvkt,bw sfdbcb itlutybkj,bs<br />

wtvtynbcsdbc cfzbhj sb[bc lf rbhmdbc yfhtdbc<br />

vcufdcbf\ [ibhfl cojhtl vthutkt,c ufvjodfdty lf vbqt,ek<br />

rkbyrthc amdfdty\<br />

wtvtynb yfwhbcathb a[dybkbf= hjvkbc mdbifcsfy yfhtdb<br />

o'fksfy ofhvjmvybc wjvbct,h vfcfc= ufihj,bcfc bub itzbldfc<br />

ufybwlbc\<br />

,tnjyb wtvtynbc lf [htibc yfhtdbc o'fk[cyfhbf= hjvtkcfw<br />

fsfdct,ty ajhvt,ib\ bub afhsjl ufvjb'tyt,f cfvityt,kj cfmvtib\<br />

& /ueabc p-tktvtynt,b<br />

pjuflb lf[fcbfst,f\ gthbjlekb cbcntvbc & f mdt/ueabc tktvtynt,bf|<br />

fpjnb N+ ajcajhb P+ lfhbi[fyb As+ cnb,bevb Sb+<br />

,bcvenb Bi\ fpjnb lf ajcajhb nbgehb fhfkbsjyt,bf\ lfhbi-<br />

[fyb lf cnb,bevb ufhlfvfdfkb ,eyt,bc tktvtynt,bf= [jkj ,bcvenib<br />

zfh,j,c kbsjyehb sdbct,t,b\ fv mdt/ueabc tktvtynt,bc<br />

.bhbsflb dfktynj,f fhbc ^^^ lf & (fpjnbc ufhlf)\ evfqktcb<br />

lflt,bsb ;fyudbc [fhbc[b +5= [jkj efh'jabsb ve[nb _ -3\<br />

fpjnb<br />

sfdbceafkb fpjnb ]fthbc itvflutykj,fibf (78%)\ fpjnbc<br />

yfthst,b ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf yfnhbevbc lf rfkbevbc udfh-<br />

/bkt,bc _ NaNO 3 , KNO 3 cf[bs\<br />

fpjnbc fnjvbc tktmnhjyekb ajhvekff 1s 2 2s 2 2p 3 \ cfdfktynj<br />

tktmnhjyt,b vjsfdct,ekbf 2s 2 2p 3 mdtljytt,pt\ fh uffxybf<br />

sfdbceafkb jh,bnfkb= fvbnjv s-mdtljyblfy tktmnhjyt,bc<br />

ufywfkrtdt,f fh ite.kbf\ fpjnb ofhvjmvybc v[jkjl js[ rjdfktyneh<br />

,vfc\ vbc fnjvc ite.kbf lfrfhujc thsb tktmnhjyb lf<br />

vbbqt,f fpjnbc lflt,bsb bjyb N + = hjvtkcfw ite.kbf thsb<br />

bjyehb lf js[b rjdfktynehb ,vbc ofhvjmvyf\<br />

kf,jhfnjhbekb upbs fpjnbc vbqt,f itb.kt,f fvjybevbc<br />

ybnhbnbc uf[eht,bs\<br />

NH 4 NO 2 �� N 2 + 2H 2 O<br />

ofhvjt,fib fpjnc qt,ekj,ty ufs[tdflt,ekb ]fthbc ahfmwbekb<br />

ufvj[lbs\<br />

fpjnb eathj= eceyj fbhbf\ xdtekt,hbd gbhj,t,ib vbcb vjktrekf<br />

N = N (N 2 ) vluhflbf cfvvfub ,vbc ufvj\ htfmwbbceyfhbfyb<br />

[lt,f v[jkjl vfqfk ntvgthfnehfpt\ uf[eht,bs ethslt,f kbsjyt,c<br />

lf ofhvjmvybc ybnhblt,c\<br />

3Ca + N 2 �� Ca 3 N 2<br />

tktmnhekb hrfkbc mdti ethslt,f ;fyu,flc|<br />

N 2 + O 2 ��2NO<br />

o'fk,flyfthst,b\ fpjnb o'fk,flsfy ofhvjmvybc hfvltybvt<br />

yfthsc\ vfs ijhbc vybidytkjdfybf fvbfrb _ NH \ vbcb vbqt,f<br />

3<br />

itb.kt,f fpjnbc lf o'fk,flbc eiefkj itthst,bs\ htfmwbf<br />

vbvlbyfhtj,c 400-5000C-pt= 1000 fnv\ oytdbc mdti\<br />

N + 3H �� 2NH 2 2 3<br />

kf,jhfnjhbfib qt,ekj,ty fvjybevbc mkjhblblfy (NH Cl)= 4<br />

hjvtkcfw lfntybfyt,ek rfkwbevbc jmcblsfy thsfl f[eht,ty\<br />

2NH Cl + CaO �� CaCl + H O + 2NH 4 2 2 3<br />

fvbfrb (NH ) vrdtshb ceybc= eathj fbhbf\ bodbc ceasf ;fyu-<br />

3<br />

,flib\<br />

4NH + 3O �� 2N + 6H O<br />

3 2 2 2<br />

gkfnbybc rfnfkbpfnjhpt fpjnbc bjyb vtnfl b;fyut,f\<br />

4NH + 5O �� 4NO + 6H O<br />

3 2 2<br />

fvbfrb o'fkib rfhufl b[cyt,f lf ofhvjmvybc fhfvluhfl cecn<br />

nentc _ NH OH\ nenbc itvflutykj,fib itlbc thsdfktynbfyb<br />

4<br />

+ fvjybevbc bjyb _ NH \ 4<br />

142 143


fvbfrb fldbkfl itlbc htfmwbfib v;fdt,sfy lf ofhvjmvybc<br />

fvjybevbc vfhbkt,c|<br />

NH 3 + HCl �� NH 4 Cl<br />

2NH 3 + H 2 SO 4 �� (NH 4 ) 2 SO 4<br />

fv htfmwbt,ib fvbfrb fv;qfdyt,c ae.t sdbct,t,c\<br />

fvbfrc uffxybf v;fdehb sdbct,fw\ vfufkbsfl= vfqfk ntvgthfnehfpt<br />

vjmvtlt,c pjubths kbsjysfy|<br />

2Na + 2NH 3 �� 2NaNH 2 + H 2<br />

vbqt,ekb yfnhbevfvblb (NaNH 2 ) fvbfrbc v;fdf vfhbkbf\<br />

fvjybevbc nent _ NH OH vbbqt,f fvbfrbc o'fkib uf[cybs|<br />

4<br />

NH + 3H O �� NH OH<br />

3 2 4<br />

fvjybevbc ]blhjmcblb ofhvjmvybcsfyfdt bikt,f bjyt,fl<br />

+<br />

_<br />

(NH , OH )\ [cyfhib fv bjyt,bc ufhlf 'jdtksdbc fhct,j,c fvbf-<br />

4<br />

rbc ]blhfnb NH ....H O= fvbnjvfw fvjybevbc nentc 'jdtksdbc<br />

3 2<br />

fmdc fvbfrbc .kbthb ceyb\<br />

NH + bjyb nent kbsjyt,bc (M 4 + ) bjyt,bc vcufdcbf\<br />

fvbfrbc vjktrekbc lf o'fk,flbc bjybc vbf[kjdt,bcfc fpjnbc<br />

ufye'jatk tktmnhjyek o'dbkc lf o'fk,flbc bjybc sfdbceafk<br />

jh,bnfkc ijhbc fqb.dht,f ljyjhek-fmwtgnjhekb ,vf<br />

(fpjnb ljyjhbf= o'fk,flbc bjyb _ fmwtgnjhb)\ ofhvjmvybkb<br />

js[bdt ,vf thsvfytsbc njkafcbf\<br />

H � H �<br />

��<br />

��<br />

� � �<br />

H : N : ��H �<br />

��<br />

�H<br />

: N : H<br />

��<br />

�<br />

H � �<br />

� H �<br />

fvjybevbc vfhbkt,b o'fk[cyfhib ]blhjkbplt,f= evtntcfl<br />

v;fdf ufhtvjc ofhvjmvybs\ fvjybevbc vfhbkt,blfy vybidytkjdfybf<br />

_ NH 4 Cl (ybiflehb)\ ufvjb'tyt,f kbsjyt,bc hxbkdbc<br />

lhjc\<br />

�<br />

fvjybevbc udfh/bkf _ NH 4 NO 3 fpjnbs vlblfhbf\ fvbnjv<br />

ufvjb'tyt,f cfcemfl\ fhbc cfrvfjl atsmt,flb yfthsb lf fv sdbct,bc<br />

ufvj ufvjb'tyt,f cffhnbkthbj dfpyt,ib= nhjnbksfy thsfl\<br />

bubdt lfybiyekt,bcsdbc ufvjb'tyt,f fvjyfkb= hjvtkbw itbwfdc<br />

72% fvjybevbc ybnhfnc= 25% fkevbybc a[dybkc lf 3% yf[ibhc\<br />

fctsb yfhtdb ltnjyfwbbs atsmlt,f\<br />

fpjnbc ;fyu,flyfthst,b\ fpjnb ofhvjmvybc [es jmcblc|<br />

N O, NO, N O , NO (N O ), N O \ N O lf NO vfhbkfhofh-<br />

2 2 3 2 2 4 2 5 2<br />

vjvmvytkb jmcblt,bf\ N O lf N O , itcf,fvbcfl= fpjnjdfyb v;f-<br />

2 3 2 5<br />

dfc (HNO ) lf fpjnv;fdfc (HNO ) fy]blhblt,bf\<br />

2 3<br />

fpjnbc (^^^) jmcblb _ N O keh/b athbc cbs[tf\ vbcb<br />

2 3<br />

itcf,fvbcb v;fdf _ HNO evluhflbf\ fv v;fdfc vbqt,f itb.kt,f<br />

2<br />

nent vbofsf kbsjyt,bc ybnhbnt,pt ujubhlv;fdfc vjmvtlt,bs|<br />

NaNO + H SO �� NaHSO + HNO 2 2 4 4 2<br />

HNO �� N O + H O<br />

2 2 3 2<br />

hflufy fpjnbc ;fyudbc [fhbc[b fpjnjdfy v;fdfcf lf vbc vfhbkt,ib<br />

_ ybnhbnt,ib iefktlehbf (+3)= fvbnjv bcbyb fqvlutyt-<br />

,bw fhbfy lf v;fyufdt,bw\<br />

2KMn +7O + 5HN 4 +3O + 3H SO �� K SO + 2Mn 2 2 4 2 4 +2SO + 4<br />

+ 5HN +3O + 3H O<br />

3 2<br />

Mn +7 + 5e �� Mn +2 2<br />

N +3 _ 2e �� N +5 5 fqvlutyb<br />

2HN +3 0 +2 O + 2HJ �� J + 2N O + 2H O<br />

2 2<br />

2<br />

N +3 + e �� N +2 2<br />

2J_ 0 _ 2e �� J2 1 fqvlutyb<br />

fpjnbc (^&) jmcblb _ NO 2 vemb obstkb athbc fbhbf\-11 0 C-pt<br />

ufhlfbmvyt,f eathj rhbcnfkt,fl= hjvtkbw itlut,f N 2 O 4 -bc vj-<br />

144 145


ktrekt,bcfufy\ t\b\ lf,fk ntvgthfnehfpt v'fhlt,f ojyfcojhj,f<br />

2NO 2 ��N 2 O 4 \<br />

NO 2 ithtekb fy]blhblbf\ nentt,sfy ehsbthsmvtlt,bcfc<br />

vfqfk ntvgthfnehfpt ofhvjmvybc fpjnjdfyb v;fdfc lf fpjnv;fdfc<br />

vfhbkt,c\<br />

2NO 2 + 2NaOH �� NaNO 3 + NaNO 2 + H 2 O<br />

fpjnbc (&) jmcblb (N 2 O 5 ) lf fpjnv;fdf (HNO 3 )\ fpjnbc<br />

fy]blhblb vbbqt,f fpjnv;fdfpt o'fkofvhsvtdb ybdsbtht,bc<br />

vjmvtlt,bs\<br />

2HNO 3 + P 2 O 5 �� 2HPO 3 + N 2 O 5<br />

N 2 O 5 fhfvluhflb= stshb athbc rhbcnfkt,bf\ lyj,bcfc bikt,f<br />

fatsmt,bs\ vbcb o'fk[cyfhb fpjnv;fdff\<br />

N 2 O 5 + H 2 O �� 2HNO 3<br />

fpjnv;fdf fpjnbc ;fyu,flbfy v;fdt,c ijhbc 'dtkfpt vybidytkjdfybf\<br />

vbcb vbqt,bc cfvhtodtkj [th[b fhbc fvbfrbc rfnfkbpehb<br />

lf;fyudf|<br />

4NH 3 + 5O2<br />

���<br />

4NO<br />

+ 4H<br />

2O<br />

2NO + O 2 �� 2NO 2<br />

4NO 2 + 2H 2 O + O 2 �� 4HNO 3<br />

fpjnv;fdf kf,jhfnjhbfib vbbqt,f ybnhfnt,pt ujubhlv;fdfc<br />

vjmvtlt,bs|<br />

NaNO 3 + H 2 SO 4 �� NaHSO 4 + HNO 3<br />

ceasf fpjnv;fdf eathj cbs[tf\ bub thsae.bfyb= .kbthb<br />

v;fdff\ vbc vfhbkt,c ybnhfnt,b tojlt,f\ ufs,j,bcfc ybnhfnt,b<br />

fldbkfl bikt,f\ nent kbsjyt,bc ybnhfnt,bc lfikbcfc ofhvjbmvyt,f<br />

ybnhbnt,b\<br />

NaNO 3 ��Na 2 NO 2 + O 2<br />

v.bvt kbsjyt,bc ybnhfnt,bc lfikbcfc ofhvjbmvyt,f itcf-<br />

,fvbcb kbsjybc jmcblb|<br />

Pt<br />

2Pb(NO ) �� 2PbO + 4NO + O 3 2 2 2<br />

rtsbkij,bkb kbsjyt,bc ybnhfnt,bc uf[eht,bcfc ufvjb'jaf<br />

itcf,fvbcb kbsjyb|<br />

2AgNO �� 2Ag + 2NO + O 3 2 2<br />

fpjnv;fdf .kbthb v;fyufdb v;fdff\ vfcib b[cyt,f fhfkbsjyt,b|<br />

3P + 5HNO �� 3HPO + 5NO + H O<br />

3 3 2<br />

fpjnv;fdf vjmvtlt,c kbsjyt,sfyfw\ fmnbeh kbsjyt,sfy<br />

ufyp\ fpjnv;fdbc vjmvtlt,bcfc fpjnbc fnjvb (+5) ;fyudbc<br />

hbw[dbs, bjyb fqlut,f (-3)-vlt|<br />

4Zn0 + 10HN +5O �� 4Zn 3 +2 _3 (NO ) + N H4NO + 3H O<br />

3 2<br />

3 2<br />

Zn0 _ 2e ��Zn +2 4<br />

N +5 + 8e �� N_3 1<br />

lflt,bsb gjntywbfkbc vmjyt kbsjyt,pt ufypfdt,ekb fpjnv;fdbc<br />

vjmvtlt,bcfc N +5 fqlut,f N +2-vlt| 3Cu0 + 8HN +5O �� 3Cu 3 +2 +2 (NO ) + 2N O + 4H O<br />

3 2<br />

2<br />

Cu0 _ 2e �� Cu +2 3<br />

N +5 + 3e �� N +2 1<br />

rjywtynhbht,ekb fpjnv;fdbc kbsjyt,sfy vjmvtlt,bcfc N +5<br />

'dtkf itvs[dtdfib fqlut,f N +4-vlt\ +4 + 2N O2 + 2H O 2<br />

Zn0 + 4HN +5O �� Zn 3 +2 (NO ) 3 2<br />

Zn0 _ 2e ��Zn +2 1<br />

N +5 + e �� N +4 2<br />

Cu 0 + 4HN +5 O 3 �� Cu +2 (NO 3 ) 2<br />

Cu 0 _ 2e �� Cu +2 1<br />

N +5 + e �� N +4 2<br />

146 147<br />

+ 2N +4 O2 + 2H 2 O<br />

fpjnv;fdf dth ;fyufdc jmhjc lf gkfnbyfc= fctdt= gkfnbybc<br />

hbubc tktvtynt,c\ fqybiyekb kbsjyt,b b[cyt,f v[jkjl cfvtaj<br />

o'fkib (1 vjw\ HNO 3 + 3 vjw\ HCl)\


Au + HNO + 3HCl �� AuCl + NO + 2H O<br />

3 3<br />

2<br />

pjubthsb kbsjyb (Al, Cr, Ni, Fe lf c[df) gfcbdlt,f fpjnv;fdfib\<br />

ufgfcbdt,f bvfib ufvjb[fnt,f= hjv vfs ptlfgbhpt ofhvjbmvyt,f<br />

jmcblt,bc s[tkb fgrb= hjvtkbw bwfdc kbsjyc itvlujvb<br />

lf;fyudbcufy\<br />

fpjnv;fdfc vfhbkt,b= rth.jl= rfkbevbc ybnhfnb= ufvjb-<br />

'tyt,f ifdb ltysbc lfcfvpflt,kfl\<br />

2KNO + 3C + S ��K S + 3CO + N + 169 rrfk\<br />

3 2 2 2<br />

fpjnb yf[ibh,flsfy ofhvjmvybc lbwbfyc (CN) 2 _ eathj= vofht<br />

yeibc ceybc vmjyt fbhbc= hjvtkbw e.kbthtcb cfofvkfdbf\<br />

vfc actdlj]fkjutycfw eojlt,ty mbvbehb sdbct,t,bc ufvj\ ]fkjutyt,bc<br />

vcufdcfl ethslt,f o'fk,flc|<br />

H 2 + (CN) 2 �� 2HCN<br />

b[cyt,f nentt,ib|<br />

(CN) 2 + 2NaOH ��NaCN + NaOCN + H 2 O<br />

[Cl 2 + 2NaOH ��NaCl + NaOCl + H 2 O<br />

wbfyo'fk,flv;fdf lf wbfyblt,b\ HCN _ wbfyo'fk,flb eathj=<br />

vofht yeibc ceybc vmjyt fmhjkflb cbs[tf\ vbbqt,f wbfyblt,pt<br />

ufypfdt,ekb ujubhlv;fdfc vjmvtlt,bs (v;fdt,bc vbqt,bc<br />

cfthsj [th[b)\<br />

KCN + H 2 SO 4 �� KHSO 4 + HCN<br />

wbfyo'fk,flv;fdfc vfhbkt,blfy vybidytkjdfybf yfnhbevbc<br />

lf rfkbevbc wbfyblt,b _ NaCN lf KCN\ bcbyb e.kbthtcb cfofvkfdt,bf\<br />

wbfyv;fdf lf wbfyfnt,b\ HNCO _ wbfyv;fdf eathj= .vfhv;fdfc<br />

ceybc vmjyt cbs[tf\ sfdbceafk vlujvfhtj,fib evluhflbf\<br />

vbc vfhbkt,c wbfyfnt,b tojlt,f\ vbbqt,f lbwbfybc uf[cybs nenbc<br />

o'fk[cyfhib|<br />

(CN) 2 + 2KOH �� KCN + KOCN + H 2 O<br />

wyj,bkbf wbfyv;fdfc jhb nfenjvthekb ajhvf|<br />

H_N = C = O � H _O_ C � N<br />

H _O_ C � N wyj,bkbf vuhudbyfdb v;fdfc cf[tkojlt,bs\<br />

vbcb vfhbkt,blfy fqcfybiyfdbf AgONC_ vuhudbyfdb dthw[kb<br />

lf Hg(ONC) 2 _ vuhudbyfdb dthw[kbco'fkb\ jhbdt yfthsb .kbth<br />

atsmt,flbf\<br />

sbjwbfyv;fdf lf sbjwbfyfnt,b (hjlfyblt,b)\ HNCS _<br />

sbjwbfyv;fdf vbbqt,f vbc vfhbkpt ufypfdt,ekb v;fdfc vjmvtlt-<br />

,bs|<br />

2KCNS + H 2 SO 4 �� K 2 SO 4 + 2HCNS<br />

sbjwbfyv;fdfc vfhbkt,c hjlfyblt,b (sbjwbfyfnt,b) tojlt,f\<br />

sbjwbfyfnt,b Fe +3 bjybc fqvjcfxtyfl ufvjb'tyt,f|<br />

FeCl 3 + 3NH 4 NCS �� Fe(NCS) 3� + NH 4 Cl<br />

148 149<br />

obstkb<br />

ybnhfnt,b rfhub vbythfkehb cfcemt,bf\ fvjybevbc ybnhfnb<br />

(NH 4 NO 3 )= fvjybevbc cekafnb [(NH 4 ) 2 SO 4 ]= udfh/bkt,b| xbktc<br />

udfh/bkf (NaNO 3 )= byljtsbc udfh/bkf (KNO 3 )= yjhdtubbc<br />

udfh/bkf [Ca(NO 3 ) 2 ] bc cfcemt,bf= hjvtkcfw 'dtkf mdt'ybc<br />

cjakbc vtehytj,f fmnbehfl b'tyt,c\<br />

ajcajhb<br />

fpjnbc vcufdcfl= ajcajhbc cfdfktynj tktmnhjyt,b ns 2 np 3<br />

vlujvfhtj,fibf= vfuhfv fpjnbcufy ufyc[dfdt,bs= ajcajhc fmdc<br />

sfdbceafkb 3d-jh,bnfkb= fvbnjv fupyt,ek vlujvfhtj,fib 3smdtljyblfy<br />

ite.kbf uflfbnfyjc thsb tktmnhjyb d-jh,bnfkpt\<br />

t\b\ ajcajhbc vfmcbvfkehb dfktynj,f [esbc njkbf\<br />

,eyt,fib ufdhwtkt,f\ ajcajhb ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf<br />

yfthst,bc cf[bs\ vbcb .bhbsflb vbythfkt,bf| ajcajhbnb _


Ca 3 (PO 4 ) 2 = fgfnbnb _ 3Ca 3 (PO 4 ) 2 .CaX 2 (X = F, Cl, OH) lf c[df\<br />

ajcajhb itlbc wjw[fkb jhufybpvt,bc ythdek mcjdbkt,ib rfh-<br />

,jyfnfgfnbnt,bc cf[bs _ 3Ca 3 (PO 4 ) 2 \<br />

wyj,bkbf ajcajhbc hfvltybvt fkjnhjgbekb cf[tc[dfj,f|<br />

stshb= obstkb= ifdb\<br />

stshb ajcajhb wdbkbc vcufdcb= yf[tdhfl ufvzdbhdfkt= lfvf[fcbfst,tkb<br />

ceybc vmjyt ybdsbtht,f\ rfhufl b[cyt,f s[tdfl<br />

fvbfrib= ujubhlyf[ibh,flib\ vwbhtl b[cyt,f o'fkib\ stshb<br />

ajcajhb [fcbfslt,f vfqfkb htfmwbbceyfhbfyj,bs\ ufs,j,bcfc<br />

[lt,f sdbsffkt,flb\ ]fthpt fldbkfl b;fyut,f lf b.ktdf wbcath<br />

yfst,fc (ajcajhtcwtywbf)\ stshb ajcajhb .kbthb cfofvkfdbf\<br />

stshb ajcajhb ;fyu,flbc fhtib uf[eht,bs ufhlfbmvyt,f<br />

obstk ajcajhfl= hjvtkbw yfrkt,htfmwbbceyfhbfybf\ fh b[cyt,f<br />

ujubhlyf[ibh,flib= fh fhbc cfofvkfdb\<br />

ifdb ajcajhb= ajcajhbc vtcfvt vjlbabrfwbf= vbbqt,f stshb<br />

ajcajhbc 200 0 -pt uf[eht,bs 12 000 fnv\ oytdbc gbhj,t,ib\ ifd<br />

ajcajhc f[fcbfst,c kbsjyehb s,j- lf tktmnhjufvnfhj,f\<br />

vbcb jhsmkb itlut,f P 4 vjktrekt,bcufy\<br />

vbqt,f lf sdbct,t,b| ajcajhb vbbqt,f rfkwbevbc ajcafnbc<br />

_ Ca (PO ) = rdfhwbc mdbibc _ SiO lf yf[ibhbc _ C yfhtdbc<br />

3 4 2 2<br />

uf[eht,b|<br />

Ca (PO ) + 3SiO �� 3CaSiO + P2O 3 4 2 2 3 5<br />

P 2 O 5 +5C �� 2P + 5CO<br />

Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3SiO 2 + 5C�� 3CaSiO 3<br />

+ 5CO + 2P<br />

]fthpt ajcajhb bodbc| 4P + 5O 2 �P 2 O 5 \<br />

ethslt,f ]fkjutyt,c| 2P + 5Cl 2 �2PCl 5 \<br />

ethslt,f kbsjyt,c lf ofhvjmvybc ajcablt,c|<br />

3Ca + 2P �Ca 3 P 2 \<br />

ethslt,f ujubhlc| 2P + 5S �P 2 S 5 \<br />

ajcajhbc o'fk,flyfthst,b\ ajcajhb o'fk,flsfy ofhvjmvybc<br />

hfvltybvt yfthsc\ vfs ijhbc vybidytkjdfybf ajcabyb _ PH \ 3<br />

fvbfrbcufy ufyc[dfdt,bs bub o'fkib vwbhtl b[cyt,f\ ajcajybevbc<br />

PH +4 bjyc ofhvjmvybc ]fkjutyo'fk,flsfy ehsbthsmvtlt,bcfc\<br />

PH + HCl �� PH Cl (mkjhajcajybevb)<br />

3 4<br />

PH + 5HJ �� PH J (bjlajcajybevb)<br />

3 4<br />

tc yfthst,b fhfvluhflbf lf .fkbfy cohfafl bikt,f\<br />

ajcabyb .kbthb fqvlutybf\<br />

5P _ 3H3 + 8KMn +7O + 12H SO �� 5H P 4 2 4 3 +5O + 8Mn 4 +2SO + 4<br />

+ 4K SO + 12H O<br />

2 4 2<br />

P _ 3 _ 8e ��P +5 5<br />

Mn +7 + 5e �� Mn +2 8<br />

ajcajhbc ;fyu,flyfthst,b| ajcajhb ;fyu,flsfy ofhvjmvybc<br />

hfvltybvt yfthsc\ vfs ijhbc vybidytkjdfybf P O _ ajc-<br />

2 3<br />

ajhbc (^^^) jmcblb= ajcajhbc ithtekb fy]blhblb _ P O lf 2 4<br />

ajcajhbc (&) fy]blhblb _ P O \ 2 5<br />

ajcajhjdfyb fy]blhblb _ P O vbbqt,f ajcajhbc ytkb<br />

2 3<br />

lf;fyudbs|<br />

4P + 3O �� 2P O 2 2 3<br />

]fthpt uf[eht,bs bub fldbkfl b;fyut,f|<br />

P O + O �� P O 2 3 2 2 5<br />

ajcajhjdfy fy]blhblc ittcf,fvt,f cfvb v;fdf\ bcbyb vbbqt,f<br />

P O o'fkib uf[cybcfc\<br />

2 3<br />

P O + H O �� 2HPO vtnfajcajhjdfyb v;fdf<br />

2 3 2 2<br />

P O + 2H O �� H P O gbhjajcajhjdfyb v;fdf<br />

2 3 2 4 2 5<br />

P O + 3H O �� 2H PO jhsjajcajhjdfyb v;fdf\<br />

2 3 2 3 3<br />

fv v;fdt,blfy vybidytkjdfybf jhsjajcajhjdfyb v;fdf _<br />

H PO \ bub jhae.bfyb v;fdff\ vjktrekbc itvflutykj,fib fh-<br />

3 3<br />

ct,ekb cfvb o'fk,flbc fnjvblfy v[jkjl jhc ite.kbf kbsjybs<br />

xfyfwdkt,f\ vbcb cnhemnehekb ajhvekblfy xfyc= hjv jhb<br />

150 151


o'fk,flb ajcajhsfy lfrfdibht,ekbf tktmnhjdfktynehfl=<br />

vtcfvt rb _ rjdfktynehfl\<br />

H \<br />

H_O<br />

P<br />

/<br />

// O<br />

\ O_H<br />

H 3 PO 3 -bc vfhbkt,c tojlt,f ajcabnt,b\ fctsbf vfufkbsfl=<br />

yfnhbevbc ajcabnb _ Na 2 HPO 3 \<br />

P O _ stshb= rhbcnfkehb ybdsbtht,ff\ o'fkib rfhufl<br />

2 4<br />

b[cyt,f lf ofhvjmvybc jh v;fdfc| ajcajhjdfy v;fdfc (H PO ) lf<br />

3 3<br />

ajcajhv;fdfc (H PO )\ 3 4<br />

P O + 3H O �� H PO + H3PO 2 4 2 3 3<br />

4<br />

fv htfmwbbc vb[tldbs itb.kt,f lfdfcrdyfs= hjv P O -ib<br />

2 4<br />

thsb ajcajhbc ;fyudbc hbw[db fhbc +3= [jkj vtjhtcb _ +5\<br />

3 � // O<br />

O P O P<br />

\ \ O<br />

� 5<br />

� _ _<br />

P O _ ajcajhbc fy]blhblb vbbqt,f stshb ajcajhbc odbs|<br />

2 5<br />

4P + 5O �� 2P O 2 5<br />

bub .kbth ]buhjcrjgekbf _ fpjnv;fdfc lf ujubhlv;fdfcfw<br />

rb fhsvtdc o'fkc\ ]fthpt ,jkfdc= rfhufl b[cyt,f o'fkib\ o'kbc<br />

c[dflfc[df hfjltyj,bc itcf,fvbcfl ofhvjmvybc c[dflfc[df v;fdfc|<br />

P O + H O �� 2HPO vtnfajcajhv;fdf<br />

2 5 2 3<br />

P O + 2H O �� H P O gbhjajcajhv;fdf<br />

2 5 2 4 2 7<br />

P O + 3H O �� 2H PO jhsjajcajhv;fdf<br />

2 5 2 3 4<br />

ajcajhbc (&)-bc v;fdt,blfy 'dtkfpt vybidytkjdfybf jhsjajcajhv;fdf\<br />

bub vbqt,f ajcajhbc uf[eht,bs fpjnv;fdfcsfy|<br />

3P + 5HNO 3 + 2H 2 O �� 5NO + 3H 3 PO 4<br />

ntmybrehb vbpyt,bcsdbc qt,ekj,ty rfkwbevbc ajcafnpt<br />

ufypfdt,ekb ujubhlv;fdbc vjmvtlt,bs|<br />

Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3H 2 SO 4 �� 3CaSO 4 + 2H 3 PO 4<br />

jhsjajcajhv;fdf cfiefkj cb.kbthbc cfvae.bfyb v;fdff|<br />

H PO � ��H 3 4 + _ + H PO 2 4<br />

_ H PO 2 4<br />

_2 HPO4 152 153<br />

� ��H+ _2 + HPO4 �� H+ _3 + PO4 ofhvjmvybc cfvb cf[bc vfhbkt,c|<br />

NaOH + H3PO 4 � NaH 2PO<br />

4 + H2O<br />

yfnhbevbc<br />

lb]blhjajcafnb<br />

2NaOH + H3PO<br />

4 � Na2HPO<br />

4 + 2H<br />

2O<br />

yfnhbevbc<br />

]blhjajcafnb<br />

3NaOH + H3PO<br />

4 � Na3PO<br />

4 + 3H<br />

2O<br />

yfnhbevbc<br />

ajcafnb<br />

'dtkf thsxfyfwdkt,ekb ajcafnb o'fkib [cyflbf= jh lf<br />

cfvxfyfwdkt,ekb ajcafnt,blfy o'fkib [cyflb v[jkjl nent<br />

kbsjyt,bc vfhbkt,bf\<br />

ajcafnbjybc fqvjxtyf itb.kt,f dthw[kbc ybnhfnbc o'fk-<br />

[cyfhbs|<br />

3Na 3 PO 4 + 2AgNO 3 �� 3NaNO 3 + Ag 3 PO 4�<br />

fv htfmwbbc lhjc ufvjb'jaf 'dbstkb athbc dthw[kbc ajcafnbc<br />

yfktmb\<br />

HPO 3 _ vtnfajcajhv;fdf v'fhb= vbybct,hb vfcff= o'fkib<br />

rfhufl b[cyt,f\ leqbkbcfc uflflbc jhsjajcajhv;fdfib\<br />

HPO 3 + H 2 O �� H 3 PO 4<br />

cfcemt,b\ vwtyfhbc phlbcf lf ufydbsfht,bcfsdbc fewbkt-<br />

,tkbf ajcajhb\ bub ybflfuib itfmds ajcajhjdfyb cfcemt,bc cf-<br />

[bs\<br />

1\ vfhnbdb cegthajcafnb _ vbbqt,f rfkwbevbc ajcafnbc<br />

lf ujubhlv;fdbc vjmvtlt,bs|


Ca (PO ) + H SO �� 2CaSO + Ca(H PO ) 3 4 2 2 4 4 2 4 2<br />

fv lhjc ufvjb'jaf CaSO = hjvtkbw bodtdc ybflfubc ufv'f-<br />

4<br />

ht,fc\ tc rb fhfcfcehdtkb ghjwtcbf\<br />

2\ jhvfub cegthajcafnb itlut,f rfhufl [cyflb rfkwbevbc<br />

lb]blhjajcafnbcufy\ bub fh itbwfdc ybflfubcsdbc fhfcfcehdtk<br />

ybdsbtht,t,c\<br />

Ca (PO ) + H PO �� 3Ca(H PO ) 3 4 2 3 4 2 4 2<br />

3\ ghtwbgbnfnb (lfktmbkb ajcafnb) vbbqt,f rfkwbevbc<br />

nenbcf lf ajcajhv;fdbc ehsbthsmvtlt,bs|<br />

Ca(OH) + H PO �� CaHPO . 2H2O 2 3 4 4<br />

4\ fvjajct,b [NH H PO ; (NH ) HPO ] thslhjekfl itb-<br />

4 2 4 4 2 4<br />

wfdc vwtyfhbcsdbc fewbkt,tk fpjnc lf ajcajhc\ vfsb vbqt,f<br />

itb.kt,f fvbfrbc lf ajcajhv;fdbc ehsbthsmvtlt,bs\<br />

&^ /ueabc p-tktvtynt,b<br />

pjuflb lf[fcbfst,f\ gthbjlekb cbcntvbc &^ /ueabc ptktvtynt,bf|<br />

;fyu,flb _ O= ujubhlb _ S= ctktyb _ Se= ntkehb<br />

_ Te= lf gjkjybevb _ Po\ cfdfktynj ihtpt fv mdt/ueabc tktvtynt,c<br />

fmdc tmdcb tktmnhjyb ns2np4 s p<br />

mdtljytpt| ������ �� � �<br />

hdftktmnhjybfyb ufhcbc ofhvjmvybcfsdbc vfs tcfzbhjt,f<br />

jhb tktmnhjyb\ fvbnjv fv tktvtynt,c f[fcbfst,c dfktynj,f _<br />

2= ;fyudbc [fhbc[b _ -2\ ;fyu,flbc fnjvbc tktmnhjyekb<br />

rjyabuehfwbf ufyc[dfdlt,f lfyfhxtyb tktvtynt,bc fnjvbc<br />

rjyabuehfwbbcufy\ ;fyu,flbc fnjvc fh uffxybf sfdbceafkb djh,bnfkb=<br />

fvbnjv vfc fh ite.kbf tktmnhjyt,bc ufywfkrtdt,f\<br />

yfthst,ib bub .bhbsflfl jhdfktynbfybf= ;fyudbc hbw[db _ -2\<br />

tktmnhjefh'jabsj,bs bub v[jkjl asjhc xfvjedfhlt,f\<br />

vfcsfy ;fyu,flb +2 ;fyudbc hbw[dc fv;qfdyt,c (OF )\ fv /ueabc<br />

2<br />

lfyfhxty tktvtynt,c= fupyt,ek vlujvfhtj,fib= ite.kbf tktmnhjyt,bc<br />

uflfnfyf sfdbceafk d-jh,bnfkpt\ fvbc itvltu vfsb<br />

dfktynj,f [lt,f js[b fy tmdcb= ;fyudbc hbw[dbs= itcf,fvbcfl=<br />

+4 lf +6\<br />

;fyu,flb<br />

ltlfvbofpt 'dtkfpt ufdhwtkt,ekb tktvtynbf ;fyu,flb\ itlbc<br />

]fthbc itvflutykj,fib (20=9% vjwekj,bs)\ ;fyu,flb eathj=<br />

eceyj= ]fthpt v.bvt fbhbf\ vwbht hfjltyj,bs b[cyt,f o'fkib\<br />

vbcb vjktrekf jhfnjvbfybf _ O \ kf,jhfnjhbfib ;fyu,flc<br />

2<br />

qt,ekj,ty rfkbevbc gthvfyufyfnbc fy rfkbevbc mkjhfnbc sthvekb<br />

lfikbs\<br />

2KMnO �� K MnO + MnO2 + O 4 2 4<br />

2<br />

2KClO �� 2KCl + 3O2<br />

3<br />

ofhvjt,fib ;fyu,flc qt,ekj,ty o'kbc tktmnhjkbpbs fy<br />

ufs[tdflt,ekb ]fthbc ahfmwbekb ufvj[lbs\ ;fyu,flb mbvbehfl<br />

.fkbfy fmnbehbf\ ]fkjutyt,bc lf pjubthsb rtsbkij,bkb kbsjybc<br />

(Au, Pt) ufhlf= bub eiefkjl ethslt,f tktvtynt,bc evtntcj,fc|<br />

kbsjyt,c _ 4Li + O ��2Li O<br />

2 2<br />

fhfkbsjyt,c _ S + O ��SO 2 2<br />

ufhlfvfdfkb nbgbc kbsjyt,c _ 4Al + O ��2Al O 2 2 3<br />

;fyu,flbc fhtib bodbc vhfdfkb hsekb ybdsbtht,f|<br />

2H S + 3O �� 2SO + 2H O<br />

2 2 2 2<br />

4NH + 5O �� 4NO + 6H O<br />

3 2 2<br />

;fyu,flb .kbthb v;fyufdbf\ fhct,j,c ytkb lf cohfab ;fyudf\<br />

ytkb ;fyudbc vfufkbsbf hrbybc ybdst,bc ptlfgbhpt ;fyubc ofhvjmvyf=<br />

ptsbc cfqt,fdt,bc ufv'fht,f\ cohfa ;fyudfc [ibhfl sfy<br />

f[kfdc fkbc ofhvjmvyf\ fv ghjwtcc tojlt,f odf\<br />

jpjyb _ O 3 ;fyu,flbc fkjnhjgbekb cf[twdkbkt,ff\ bub<br />

vbbqt,f tktmnhjyekb ufyve[ndbc lhjc| 3O 2 � 2O 3 \<br />

154 155


jpjyb keh/b athbc= vrdtshb ceybc vmjyt fbhbf\ ufs,j,bcfc<br />

atsmlt,f\ ;fyu,flsfy itlfht,bs bub eahj .kbthb lfv;fyudtkbf\<br />

2KJ + O 3 + H 2 O ��J 2 + 2KOH + O 2<br />

PbS + 2O 3 ��PbSO 4 + O 2<br />

nent kbsjyt,sfy jpjyb ofhvjmvybc jpjyblt,c\<br />

K + O 3 ��KO 3<br />

ufvj'tyt,f\ ;fyu,flb ufvjb'tyt,f kbsjyt,bc fdnjutyehb zhbc<br />

lf itleqt,bc lhjc\ htfmnbekb cfodfdbc ;fyudbcsdbc\ ;fyu,flbs<br />

ufvlblht,ekb ]fthb fxmfht,c ,tdh cfvhtodtkj lf ,bjkjubeh<br />

ghjwtcc\ jpjyb ufvjb'tyt,f o'kbc ufcfceasfdt,kfl vfdyt ,fmnthbt,bcufy=<br />

]fthbc ltpbyatmwbbcfsdbc\<br />

ujubhlb<br />

,eyt,fib ufdhwtkt,f\ ujubhlb ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf<br />

hjujhw sfdbceafkb (sdbsyf,flb)= bct yfthst,bc cf[bs\ cekablt,bcf<br />

lf cekafnt,bc cf[bs bub itlbc ,tdhb vbythfkbc itvflutykj,fib\<br />

vbcb ,eyt,hbdb yfthst,blfy wyj,bkbf| FeS 2 _ hrbybc<br />

fkvflfyb (gbhbnb)= Cu 2 S _ cgbkty.bc rhbfkf= PbS _ n'dbbc<br />

rhbfkf= CaSO 4 . 2H2 O _ sf,fibhb= Na 2 SO 4 . 10H2 O _ ukfe,thbc<br />

vfhbkb= MgSO 4 . 7H2 O _ vofht vfhbkb lf c[df\ ufhlf fvbcf= ujubhlb<br />

itlbc mdfyf[ibhbcf lf yfdsj,bc itvflutykj,fib\<br />

xdtekt,hbd gbhj,t,ib ujubhlb 'dbstkb athbc ybdsbtht,ff\<br />

o'fkib fh b[cyt,f\ rfhufl b[cyt,f ujubhlyf[ibh,flib (CS 2 )\<br />

fhct,j,c ujubhlbc cfvb fkjnhjgbekb cf[twdkbkt,f| hjv-<br />

,ekb _ vluhflbf 95 0 C-pt lf,fk ntvgthfnehfpt+ vjyjrkbyehb<br />

_ vluhflbf 95 0 C-pt vfqfk ntvgthfnehfpt+ gkfcnbrehb _<br />

vbbqt,f ufvlyfhb ujubhlbc wbd o'fkib ithtdbs\<br />

mbvbehb sdbct,t,b\ ]fthpt uf[eht,bs ujubhlb bodbc wbcathb<br />

fkbs| S + O 2 ��SO 2 . vfqfk ntvgthfnehfpt ethslt,f _<br />

kbsjyt,c cekablt,bc ofhvjmvybs| Fe + S ��FeS\<br />

fhfkbsjyt,c| 2P + 5S ��P 2 S 5; S + 2Cl 2 ��SCl 4 \<br />

b[cyt,f ujubhlv;fdfib (rjyw\)| S + 2H 2 SO 4 ��3SO 2 + 2H 2 O\<br />

o'fk,flyfthst,b\ ujubhlb o'fk,flsfy udf.ktdc hfvltybvt<br />

yfthsc _ ujubhlo'fk,flc (H 2 S) lf gjkbujubhlo'fk,flt,c (H 2 S 2 ,<br />

H 2 S 3 , H 2 S 5 )\<br />

vfsufy 'dtkfpt vybidytkjdfybf ujubhlo'fk,flb _ H 2 S\<br />

bub ud[dlt,f pjubths vbythfkeh o'fkib= dekrfyehb fvjahmdtdt,bc<br />

lhjc lf c[df\<br />

kf,jhfnjhbek gbhj,t,ib vbbqt,f hrbybc cekablpt vfhbkv;fdbc<br />

vjmvtlt,bs|<br />

FeS +2HCl �� FeCl 2 + H 2 S<br />

ujubhlo'fk,flb eathj= fhfcfcbfvjdyj ceybc (kf't rdthw[bc)=<br />

vjvofvdktkb fbhbf\ o'fkib rfhufl b[cyt,f\ ]fthpt bodbc|<br />

2H 2 S +3O 2 �� 2SO 2 + 2H 2 O<br />

H 2 S-bc o'fk[cyfhb cecnb= jhae.bfyb v;fdff\ lbcjwbhlt,f<br />

cfat[eht,fl|<br />

H 2 S � �� H + + HS _<br />

HS _ �� H + + S _2<br />

H 2 S � �� 2H + + S _2<br />

ofhvjmvybc jhb cf[bc vfhbkt,c| v;fdf vfhbkt,c (]blhjcekablt,b)<br />

lf cfiefkj vfhbkt,c (cekablt,b)\<br />

cekablt,bc vbqt,f itb.kt,f|<br />

f) kbsjyt,bc lf ujubhlbc eiefkj itthst,bs|<br />

Fe +S �� FeS<br />

,) ujubhlo'fk,flbc lf nenbc rhsbthsmvtlt,bs|<br />

H 2 S +2NaOH �� Na 2 S + 2H 2 O<br />

u) kbsjysf vfhbkbc o'fk[cyfht,ib ujubhlo'fk,flbc ufnfht,bs|<br />

156 157


CuSO 4 + H 2 S �� CuS � + H 2 SO 4<br />

]blhjcekablt,b itb.kt,f vbdbqjs fhfchekb ytbnhfkbpfwbbs|<br />

H 2 S +NaOH ��NaHS + H 2 O<br />

]blhjcekablt,b rfhufl b[cyt,f o'fkib\<br />

cekablt,blfy rfhufl [cyflbf nent kbsjyt,bc lf fvjybevbc<br />

cekablt,b\ yfrkt,[cyflbf nent vbofsf kbsjyt,bc cekablt,b\<br />

v.bvt kbsjyt,bc cekablt,b fhf vfhnj o'fkib= fhfvtl<br />

v;fdt,ibw fh b[cyt,f\ vfsb tc sdbct,f ufvjb'tyt,f v.bvt kbsjyt,bc<br />

bjyt,bc fqvjcfxtyfl\<br />

Pb(NO 32 + H 2 S �� PbS � + 2HNO 3<br />

ujubhlo'fk,flb .kbthb fqvlutybf|<br />

Cl 2 + H 2 S ��2HCl + S<br />

2FeCl 3 + H 2 S �� 2FeCl 2 + 2HCl + S<br />

ujubhlbc ;fyu,flyfthst,b<br />

ujubhlbc lbjmcblb SO 2 _ ujubhljdfyb fy]blhblb vbbqt,f<br />

ujubhlbc odbcfc ]fthpt| S + O 2 ��SO 2 \<br />

fctdt= w[tkb rjyw\ ujubhlv;fdbc vjmvtlt,bs lflt,bsb gjntywbfkbc<br />

vmjyt kbsjyt,pt|<br />

Cu + 2H 2 SO 4 ��CuSO 4 + SO 2 + 2H 2 O<br />

xdtekt,hbd gbhj,t,ib eathj= vrdtshb ceybc vmjyt fbhbf\<br />

b[cyt,f o'fkib lf ofhvjmvybc evluhfl= cecn jhae.bfy ujubhljdfy<br />

v;fdfc| SO 2 + H 2 O �� H 2 SO 3 \<br />

hflufy H 2 SO 3 jhae.bfyb v;fdff= fvbnjv ofhvjmvybc jhb<br />

cf[bc vfhbkt,c _ cfiefkj vfhbkt,c (cekabnt,b _ vfu\= Na 2 SO 3 )<br />

lf v;fdf vfhbkt,c (]blhjcekabnb _ vfu\= NaHSO 3 )\<br />

ujubhljdfy v;fdbcf lf vbcb itcf,fvbcb vfhbkt,bc itvflutykj,fib<br />

itlbc ujubhlbc S +4 bjyb= iefktlehb ;fyudbc [fhbc[bc<br />

ufvj bub itb.kt,f b'jc fqvlutybw lf v;fyufdbw\<br />

H S 2 +4 0 O + Cl + H2O �� H S 3 2<br />

2 +6 _ O + 2HCl 4<br />

S +4 _ 2e �� S +6 1 fqvlutyb<br />

2Cl0 + 2e �� 2Cl_ 1<br />

H S 2 +4O + 2H S 3 2 _2 �� 3H2O + S<br />

S +4 + 4e ��S 0 1 v;fyufdb<br />

S _2 _ 2e ��S 0 2<br />

ujubhlbc fy]blhblb _ SO \ vbcb vbqt,f itb.kt,f ujubh-<br />

3<br />

lbc lbjmcblbc lf;fyudbs|<br />

2SO + O ��2SO 2 2 3<br />

SO eathj= fldbkfl.dhflb cbs[tf\ bub rfhufl b[cyt,f<br />

3<br />

o'fkib lf ofhvjmvybc ujubhlv;fdfc|<br />

SO + H O �� H SO 3 2 2 4<br />

ofhvjt,fib ujubhlv;fdfc bqt,ty ujubhljdfyb vflyt,bc ufvjodbs|<br />

4Fe +2 _ 0<br />

S + 11O2<br />

2<br />

Fe +2 _ e �� Fe +3<br />

2S _ _ 10e �� 2S +4 4<br />

2O 0 + 4e �� 2O 0 11<br />

158 159<br />

�� 8S+4 O 2<br />

+3 + 2Fe2 O3<br />

itvltu ;fyufdty SO 2 -c| 2SO 2 + O 2 ��2SO 3<br />

vbqt,ek SO 3 [cybfy ufypfdt,ek ujubhlv;fdfib\ vbbqt,f<br />

jktevb _ H 2 S 2 O 7 |<br />

SO 3 + H 2 SO 4 �� H 2 S 2 O 7<br />

jktevbc ufypfdt,bs vbbqt,f cfcehdtkb rjywtynhfwbbc ujubhlv;fdf\<br />

H 2 S 2 O 7 + H 2 O �� 2H 2 SO 4<br />

H 2 SO 4 _ ujubhlv;fdf b[cyt,f o'fkib= lblb hfjltyj,bc cbs-<br />

,jc ufvj'jabs\ fvbnjv ujubhlv;fdbc ufypfdt,bcfc v;fdf eylf lfdfvfnjs<br />

o'fkc lf fhf gbhbmbs\


ujubhlv;fdf .kbthb v;fyufdbf\ ufypfdt,ek ujubhlv;fdfib<br />

v;fyufdbf o'fk,flbc bjyb= fvbnjv vfcib b[cyt,f v[jkjl efh'jabsb<br />

gjntywbfkbc vmjyt kbsjyt,b (o'fk,flbc oby vlujvb)\<br />

Zn + H 2 SO 4 ��ZnSO 4 + H 2 �<br />

rjywtynhbht,ek ujubhlv;fdfib v;fyufdbf ujubhlbc fnjvb<br />

(+6) ;fyudbc hbw[dbs\ fvbnjv vfcib b[cyt,f hjujhw efh'jabsb=<br />

bct lflt,bsb gjntywbfkbc vmjyt kbsjyt,b|<br />

4Zn + 5H<br />

2SO<br />

4 � 4ZnSO<br />

4 + H 2S<br />

+ 4H<br />

2O<br />

rjyw\<br />

Cu + 2H<br />

2SO<br />

4 � CuSO 4 + SO 2 + 2H<br />

2O<br />

rjyw\<br />

rjywtynhbht,ekb ujubhlv;fdf vjmvtlt,c fhfkbsjyt,ptw|<br />

C + 2H 2 SO 4 �� CO 2 + 2SO 2 + 2H 2 O<br />

H 2 SO 4 jhae.bfyb .kbthb v;fdff\ ofhvjmvybc jhb cf[bc vfhbkt,c|<br />

cfiefkj vfhbkt,c (cekafnt,b) lf v;fdf vfhbkt,c (]blhjcekafnt,b)\<br />

vbcb vfhbkt,blfy evhfdktcj,f rfhufl b[cyt,f<br />

o'fkib\ vwbhtl [cyflbf CaSO 4 lf ghfmnbrekfl e[cyflbf BaSO 4 =<br />

SrSO lf PbSO \<br />

4 4<br />

-2 +2<br />

SO -cekafn bjybc fqvjcfxtyfl b'tyt,ty Ba 4<br />

bjyc\<br />

2H SO + BaCl �� BaSO 2 4 2 4�<br />

+ 2HCl<br />

BaSO odhbklbcgthcekb stshb athbc yfktmbf= hjvtkbw<br />

4<br />

v;fdt,ibw rb fh b[cyt,f\<br />

wbd rjywtynhbht,ek ujubhlv;fdfib fh b[cyt,f (ufgfcbdt,f)<br />

hrbyf= mhjvb= fkevbyb lf c[df kbsjyt,b= fvbnjv rjyw\ ujubhlv;fdf<br />

uflffmds ajkflbc wbcnthyt,bs\<br />

ujubhlv;fdf rfhub o'fkofvhsvtdbf= fvbnjv vfc ofhvjt,fib<br />

b'tyt,ty= hjujhw ufvihj,c\ bc feo'kjt,c yf[ibho'kt,c|<br />

H SO<br />

2 4<br />

C12H 22O11<br />

����<br />

12C<br />

+ 11H<br />

2O<br />

lbcfmfhjpf<br />

ufvj'tyt,f\ ujubhlv;fdfc b'tyt,ty cbystpehb mcjdbkt,bc<br />

ofhvjt,fib= cfcemt,bc (vfhnbdb cegthajcafnb)= fcfatsmt,tkb<br />

ybdsbtht,t,bc= cfhtw[b cfiefkt,t,bc= tvekufnjht,bc= cfvrehyfkj<br />

ghtgfhfnt,bc vbcfqt,fl= fyjlehb lf;fyudbcfc= n'dbbc frevekfnjht,ib<br />

lf c[df\<br />

&^^ /ueabc p-tktvtynt,b<br />

gthbjlekb cbcntvbc vtidblt /ueabc vsfdfhb mdt/ueabc p<br />

tktvtynt,bf| asjhb _ F= mkjhb _ Cl= ,hjvb _ Br= bjlb _ J<br />

lf fcnfnb _ At\ tc tktvtynt,b wyj,bkbf ]fkjutyt,bc cf[tkojlt,bs\<br />

cbn'df ]fkjutyb vfhbkv,flc ybiyfdc\<br />

]fkjutyt,b eiefkjl ethslt,f kbsjyt,c lf ofhvjbmvyt,f<br />

vfhbkt,b= t\o\ ]fkblt,b\<br />

]fkjutyt,bc fnjvt,c cfdfktynj ihtpt fmdc 7 tktmnhjyb\<br />

cfdfktynj ihbc pjuflb tktmnhjyekb ajhvekff ns 2 np 5 \ ]fkjutyt,bc<br />

fnjvt,bc ufht tktmnhjyekb ihbc vcufdcb fqyfuj,bs<br />

fb[cyt,f vfsb sdbct,t,bc vcufdct,f\<br />

]fkjutyt,bc fnjvt,c cfdfktynj ihbc lfchekt,fvlt frkbf<br />

thsb tktmnhjyb\ ]fkjutyb fv thsb tktmnhjybc vbthst,fc fldbkfl<br />

f[th[t,c lf bve[nt,f efh'jabsfl (t\b\ ;fyudbsb hbw[db<br />

-1 njkbf)\ ]fkjutyt,bc fnjvt,c fctdt fldbkfl ite.kbf tktmnhjyt,bc<br />

ufwtvfw (F-bc fnjvbc ufhlf) lf itcf,fvbcfl bve[nt,f<br />

lflt,bsfl\ vfssdbc lfvf[fcbfst,tkbf ;fyudbsb hbw[db +1, +3,<br />

+5 lf +7\<br />

]fkjutyt,b nbgehb fhfkbsjyt,bf\ vfsufy gthbjlekb cbcntvbc<br />

tktvtynsf ijhbc 'dtkfpt fmnbehb fhfkbsjybf asjhb<br />

(fctdt [fcbfslt,f 'dtkfpt vfqfkb tktmnhjefh'jabsj,bs _ 4=1)\<br />

xdtekt,hbd gbhj,t,ib asjhb lf mkjhb fbhflb ybdsbtht-<br />

,t,bf= ,hjvb _ s[tdflb= [jkj bjlb lf fcnfnb v'fhbf\ fbhfl vlujvfhtj,fib<br />

]fkjutyt,b jhfnjvbfyb vjktrekt,bcufy itlut,f (F 2 ,<br />

Cl 2 , ...)\<br />

160 161


mbvbehb fmnbdj,bc ufvj ]fkjutyt,b ,eyt,fib ud[dlt,f v[jkjl<br />

yfthst,bc cf[bs= .bhbsflfl ]fkjutyo'fk,flv;fdt,bc vfhbkt,bc<br />

cf[bs\<br />

mkjhb _ Cl<br />

z = 17 Ar = 35= 453<br />

tktmnhjyekb ajhvekff 1s 2 23 2 2p 6 3s 2 3p 5<br />

mkjhbc vjktrekbc _ Cl 2 -bc ofhvjmvyf|<br />

��<br />

��<br />

��<br />

��<br />

��<br />

��<br />

��<br />

: Cl�<br />

� � Cl : �:<br />

Cl : Cl :<br />

��<br />

mkjhbc vjktrerkbc ofhvjmvyf [jhwbtklt,f p-tktmnhjyekb<br />

qhe,kt,bc uflfafhdbs= ,vf rjdfktyneh-fhfgjkfhekbf\<br />

p x<br />

�<br />

p x<br />

Cl Cl<br />

�<br />

��� ��<br />

p 3<br />

3s<br />

� �� �� �<br />

��<br />

���<br />

Cl Cl<br />

,eyt,fib ufdhwtkt,f\ mkjhb sfdbceafkb cf[bs v[jkjl<br />

dekrfyeh fbht,ib ud[dlt,f= yfthst,blfy vybidytkjdfybf| NaCl<br />

_ ceahbc vfhbkb+ vbythfkt,b| cbkdbyb _ KCl= cbkdbybnb _<br />

NaCl . KCl= rfhyfkbnb _ KCl . MgCl 2 . 6H2 O lf c[df\<br />

vbqt,f\ cfvhtodtkj vfcinf,bs mkjhb vbbqt,f ceahbc vfhbkbc<br />

_ NaCl-bc o'fk[cyfhbc tktmnhjkbpbs|<br />

NaCl ��Na+ + Cl_ 2H O + 2e ��H + OH 2 2 _ (rfsjlpt)<br />

2Cl_ _ 2e �� Cl (fyjlpt)<br />

2<br />

[cyfhib hxt,f yfnhbevb ]blhjmcblb _ NaOH<br />

2NaCl + 2H O ��2NaOH + H + Cl 2 2 2<br />

kf,jhfnjhbfib mkjhb vbbqt,f rjywtynhbht,ek vfhbkv;fdfpt<br />

hjvtkbvt v;fyufdbc vjmvtlt,bs|<br />

4HCl + MnO 2 �� MnCl 4 + 2H 2 O<br />

MnCl 4 �� MnCl 2 + Cl 2<br />

4HCl + MnO 2 �� MnCl 2 + Cl 2 + 2H 2 O<br />

2KMnO 4 + 16HCl �� 2MnCl 2 + 5Cl 2 + 2KCl + 8H 2 O<br />

abpbrehb lf mbvbehb sdbct,t,b\ mkjhb vj'dbsfkj-vjvodfyj<br />

athbc= v.fahb ceybc vmjyt fbhbf\ bub ]fthpt 2=5-/th v.bvtf\<br />

.kbth vjmvtlt,c cfceysmb upt,bc kjhojdfy ufhcpt\ lblb<br />

hfjltyj,bc xfceysmdf bodtdc cbrdlbkc!<br />

mkjhb fmnbehb fhfkbsjybf\ fv v[hbd bub xfvjedfhlt,f v[jkjl<br />

asjhcf lf ;fyu,flc\ mkjhb .kbthb v;fyufdbf= tythubekfl<br />

itlbc htfmwbt,ib kbsjyt,sfy lf ofhvjbmvyt,f mkjhblt,b (htfmwbf<br />

vbvlbyfhtj,c uf[eht,ekb kbsjybc itnfybs mkjhbc fhtib)\<br />

2Fe + 3Cl 2 �� 2FeCl 3<br />

Cu + Cl 2 ��CuCl 2<br />

mkjhb htfmwbfib itlbc o'fk,flsfy\ xdtekt,hbd gbhj,t,ib=<br />

mkjhb o'fk,flc ytkf ethslt,f= vwbht uf[eht,bs fy mkjhbcf<br />

lf o'fk,flbc yfhtdbc lfc[bdt,bs htfmwbf cohfafl vblbc|<br />

� Cl<br />

162 163<br />

H<br />

2<br />

2<br />

h�<br />

���<br />

2HCl<br />

mkjhb ehsbthsmvtlt,c fhfkbsjyt,sfy|<br />

3Cl + 2P �� 2PCl 2 3<br />

5Cl + 2P �� 2PCl 2 5<br />

mkjhbc o'fksfy ehsbthsmvtlt,bc itltufl ofhvjbmvyt,f<br />

jhb v;fdf| vfhbkv;fdf (HCl) lf mdtmkjhjdfyb v;fdf (HClO)\ htfmwbf<br />

itmwtdflbf|<br />

Cl + H O<br />

2 2 �� HCl + HClO<br />

mdtmkjhjdfyb v;fdf _ HClO vtnfl .kbthb v;fyufdbf\ vbcb<br />

ofhvjmvybs fb[cyt,f mkjhbc vfstsht,tkb sdbct,t,b cbytcnbc<br />

sfyfj,bcfc\ vihfkb mkjhb fh fstsht,c\


eylf fqbybiyjc= hjv mkjhb eiefkjl fh vjmvtlt,c ;fyu-<br />

,flsfy= fpjnsfy lf yf[ibh,flsfy (vfsb yfthst,b vbbqt,f fhfgbhlfgbhb<br />

upbs)\<br />

ufvj'tyt,f\ mkjhb ufvjb'tyt,f cfcvtkb o'kbc cfltpbyatmwbjl<br />

(o'kbc mkjhbht,f= mcjdbkt,bcf lf mfqfklbc ufcfstsht,kfl=<br />

mkjhbfyb rbhbc vbcfqt,fl (vfstsht,tkb lf cfltpbyatmwbj<br />

cfiefkt,f)= athfl vtnfkehubfib= vfhbkv;fdbc ofhvjt,fib<br />

lf c[df\<br />

mkjho'fk,flb lf vfhbkv;fdf<br />

HCl-ib (Mr = 36,5; D n = 18,25) ,vf rjdfktyneh-gjkfhekbf\<br />

tktmnhjyekb qhe,kbc cbvrdhbdt uflfotekbf mkjhbcrty= hj-<br />

ujhw eahj tktmnhjefh'jabsb tktvtynbc fnjvbcrty| H : Cl :<br />

� �<br />

\<br />

mkjho'fk,flb xdtekt,hbd gbhj,t,ib eathj= vrdtshb ceybc<br />

vmjyt fbhbf= .ytkfl s[tdfllt,f= rfhufl b][cyt,f o'fkib (0 0 -pt<br />

1 vjwekj,f o'fkib b[cyt,f 500 vjwekj,fvlt mkjho'fk,flb)\<br />

mkjho'fk,flbc o'fk[cyfhc mkjho'fk,flv;fdf= fye vfhbkv;fdf<br />

tojlt,f\<br />

kf,jhfnjhbek gbhj,t,ib mkjho'fk,flc qt,ekj,ty yfnhbevbc<br />

mkjhblpt rjywtynhbht,ekb ujubhlv;fdbc vjmvtlt,bs\<br />

jsf[bc ntvgthfnehfpt tc htfmwbf vbvlbyfhtj,c mkjho'fk-<br />

,flbcf lf yfnhbevbc ]blhjcekafnbc ofhvjmvybs|<br />

NaCl + H 2 SO 4 ��NaHSO 4 + HCl<br />

vfqfkb ntvgthfnehbc lhjc rb htfmwbf vblbc ,jkjvlt|<br />

2NaCl + H 2 SO 4 �� Na 2 SO 4 + 2HCl<br />

fv;fvfl ntmybrfib mkjho'fk,flc lblb hfjltyj,bs qt,ekj,ty<br />

o'fk,flbcf lf mkjhbc cbystpbs|<br />

H 2 + Cl 2 ��HCl<br />

��<br />

tc htfmwbf vbvlbyfhtj,c cbyfskbc mdfynbc vjmvtlt,bs\<br />

mkjhbc vjktrekf isfysmfdc cbyfskbc mdfync (hn) lf bikt,f<br />

fnjvt,fl= hfcfw vj]'dt,f /fzdehb htfmwbf\<br />

Cl 2 + hn ��Cl . + Cl .<br />

Cl . + H 2 ��HCl + H .<br />

H . + Cl 2 ��HCl + Cl . lf f\i\<br />

vfhbkv;fdf _ HCl eathj cbs[tf\ rjywtynhbht,ekb vfhbkv;fdf<br />

37%-vlt mkjho'fk,flc itbwfdc lf ytcnbfy ]fthpt @,jkfdc#\<br />

vfhbkv;fdf .kbthb= thsae.bfyb v;fdff\ vfc uffxybf v;fdbc<br />

'dtkf sdbct,f\ vfcib b[cyt,f 'dtkf kbsjyb= ufhlf bv kbsjyt-<br />

,bcf= hjvkt,bw vjsfdct,ekbf kbsjysf tktmnhjmbvbehb .f,dbc<br />

vorhbdib o'fk,flbc vfh/dybd\ vfhbkv;fdfib fh b[cyt,f fuhtsdt<br />

n'dbf= hflufy n'dbbc ptlfgbhpt xylt,f PbCl 2 -bc lfvwfdb<br />

atyf= hjvtkbw [tkc eikbc n'dbbc itvlujv uf[cyfc\<br />

Zn + 2HCl ��ZnCl 2 + H 2 �<br />

Mg + 2HCl �� MgCl 2 + H 2 �<br />

vfhbkv;fdf ehsbthsmvtlt,c ae.t jmcblt,sfy= ae.tt,sfy lf<br />

pjubths vfhbksfy|<br />

2HCl + CaO ��CaCl 2 + H 2 O<br />

2HCl + Ca(OH) 2 �� CaCl 2 + 2H 2 O<br />

HCl + AgNO 3 �� AgCl� + HNO 3<br />

mkjho'fk,flb eiefkjl ehsbthsmvtlt,c fvbfrsfy fvjybevbc<br />

mkjhblbc ofhvjmvybs|<br />

HCl + NH 3 �� NH 4 Cl<br />

ufvj'tyt,f\ vfhbkv;fdf afhsjl ufvjb'tyt,f ofhvjt,fib _ vtnfkehubfib=<br />

rdt,bc vhtodtkj,fib= kbsjysf mkjhblt,bc vbcfqt,fl=<br />

cfqt,fdt,bc ofhvjt,fib= vtlbwbyfib= mbvbeh kf,jhfnjhbt,ib\<br />

164 165


vfhbkv;fdfc vfhbkt,blfy vybidytkjdfybf|<br />

NaCl _ yfnhbevbc mkjhblb (ceahbc vfhbkb)\ ufvjb'tyt,f<br />

rdt,bc vhtodtkj,fib= ytlktekfl yfnhbevbc ]blhjmcblbc=<br />

mkjhbc= vfhbkv;fdfc= cjlbcf lf c[d\ vbcfqt,fl\<br />

KCl _ rfkbevbc mkjhblb .dbhafcb rfkbevbc itvwdtkb cfcembf\<br />

ZnCl 2 _ sesbbc mkjhblb bwfdc vthmfyc kgj,bcufy\ ufvjb-<br />

'tyt,f fuhtsdt hxbkdbcfc _ kbsjybc ptlfgbhblfy jmcblbc atybc<br />

vjcfwbkt,kfl\<br />

BaCl 2 _ ,fhbevbc mkjhblb vjvofvkfdb ybdsbtht,ff\ ufvjb-<br />

'tyt,f cjakbc vtehytj,fib vfdyt,kt,sfy cf,h.jkdtkfl\<br />

CaCl 2 _ rfkwbevbc mkjhblb (eo'kj) ufvjb'tyt,f fbht,bc<br />

ufcfihj,fl lf vtlbwbyfib\<br />

AlCl 3 _ fkevbybc mkjhblb [ibhfl ufvjb'tyt,f jhufyek<br />

cbystpib= hjujhw rfnfkbpfnjhb\<br />

AgCl _dthw[kbc mkjhblb ufvjb'tyt,f ajnjuhfabfib\<br />

mkjhbc ;fyu,flyfthst,b<br />

mkjhb ;fyu,flsfy yfthst,ib fv;qfdyt,c lflt,bs lf;fyuekj,bc<br />

[fhbc[c\ vbcb vybidytkjdfyb ;fyu,flyfthst,bf| Cl 2 O _<br />

mkjhbc (^) jmcblb= vehf-'dbstkb athbc fbhb+ ClO 2 _ mkjhbc<br />

lbjmcblb (lf;fyuekj,bc [fhbc[bs +3 lf +5) vjvodfyj-'dbstkb<br />

v[hxjkfdb fbhbf+ ClO 3 (Cl 2 O 6 ) _ mkjhbc lbjmcblb (lf;fyuekj,bc<br />

[fhbc[bs +5 lf +7) vemb obstkb athbc ptsbct,hb cbs[tf+<br />

Cl 2 O 7 _ mkjhbc (&^^) jmcblb eathj= ptsbct,hb cbs[tf\<br />

mkjhbc 'dtkf jmcblb o'fkib b[cyt,f lf ofhvjmvybc v;fdt,c|<br />

Cl 2 O + H 2 O �� 2HClO (mdtmkjhjdfyb v;fdf)<br />

mdtmkjhjdfyb v;fdf ofhvjbmvyt,f fuhtsdt mkjhbc o'fkib<br />

uf[cybs|<br />

Cl 2 + H 2 O ��HCl + HClO<br />

mdtmkjhjdfyb v;fdf .kbthb v;fyufdb lf .fkbfy cecnb v;fdff=<br />

cbyfsktpt fldbkfl bikt,f fnjvehb ;fyu,flbc ufvj'jabs|<br />

HClO ��HCl + O<br />

mdtmkjhjdfyb v;fdfc vfhbkt,b _ ]bgjmkjhbnt,b vbbqt,f<br />

mkjhbc vjmvtlt,bs nentt,bc wbd o'fk[cyfhpt| (kf,fhfrbc o'fkb)<br />

Cl 2 + 2NaOH ��NaCl + NaClO + H 2 O<br />

166 167<br />

Na-bc ]bgjmkjhbnb<br />

ClO 2 _ mkjhbc lbjmcblbc o'fkib uf[cybs vbbqt,f mkjhjdfyb<br />

v;fdf _ HClO 2 lf mdtmkjhv;fdf _ HClO 3 |<br />

2ClO 2 + H 2 O �� HClO 2 + HClO 3<br />

mkjhjdfyb v;fdf (HClO 2 ) fhfvluhflbf= fldbkfl bikt,f\ itlfht,bs<br />

vluhflbf vbcb vfhbkt,b _ mkjhbnt,b= hjvkt,bw vbbqt,f<br />

mkjhbc lbjmcblbc nentt,sfy ehsbthsmvtlt,bs|<br />

2ClO 2 + 2KOH<br />

� KClO 2 + KClO 3 + H 2O<br />

mkjhbnb<br />

mkjhfnb<br />

ClO 2 _ mkjhbc nhbjmcblb fhfvluhflb yfthsbf\ vbcb o'fkib<br />

uf[cybs vbbqt,f jhb v;fdf_ mdtmkjhjdfyb v;fdf lf mkjhv;fdf|<br />

2ClO 3 + H 2 O �� HClO 3 + HClO 4<br />

HClO 3 _ mdtmkjhv;fdf thsae.bfyb .kbthb v;fdff\ vluhflbf<br />

v[jkjl o'fk[cyfhib\ vbc vfhbkt,c mkjhfnt,b tojlt,f\ mkjhfnt,blfy<br />

vybidytkjdfybf rfkbevbc mkjhfnb (KClO 3 )= fye<br />

,thsjktc vfhbkb= hjvtkbw vbbqt,f mkjhbc uf[cybs w[tk nentib|<br />

3Cl 2 + 6KOH �� 5KCl + KClO 3 + 3H 2 O<br />

mdtmkjhv;fdf lf vbcb vfhbkt,b rfhub lfv;fyufdt,bf|<br />

KClO 3 + 6HCl �� KCl + 3Cl 2 + 3H 2 O<br />

tct bub rfkbevbc mkjhfnb mkjhbc efh'jabs bjyc ;fyufdc<br />

sfdbceafk vlujvfhtj,fvlt\<br />

rfkbevbc mkjhfnc b'tyt,ty fcfysbc ofhvjt,fib= gbhjntmybrfib=<br />

vtlbwbyfib= hjujhw cfltpbyatmwbj cfiefkt,fc\


mkjhfnt,b xdtekt,hbd gbhj,t,ib cfrvfjl vuhflb= o'fkib<br />

rfhufl [cyflb= rhbcnfkehb ybdsbtht,t,bf\ tc yfthst,b uf[eht-<br />

,bs bikt,f ;fyu,flbc ufvj'jabs|<br />

2KClO 3 �� KClO 4 + KCl + O 2<br />

se rfnfkbpfnjhbc (MnO 2 ) sfy[kt,bs vbvlbyfhtj,c htfmwbf=<br />

vfiby itltufl ufvjb'jaf KCl lf O 2 |<br />

2KClO 3 �� 2KCl + 3O 2<br />

Cl 2 O 7 _ mkjhbc (&^^) jmcblb c[df jmcblt,sfy itlfht,bs<br />

vluhflbf\ vbcb o'fkib uf[cybs vbbqt,f mkjhv;fdf _ HClO 4 |<br />

Cl 2 O 7 + H 2 O �� 2HClO 4<br />

HClO 4 _ mkjhv;fdf thsae.bfyb= ]fthpt v,jkfdb= o'fkib<br />

rfhufl [cyflb= 'dtkfpt .kbthb v;fdff\ bub sfdbceafk vlujvfhtj,fib<br />

fhct,j,c\<br />

mkjhv;fdfc vfhbkt,c gthmkjhfnt,b tojlt,f\ bcbyb 'dtkfpt<br />

vluhflbf mkjhbc ;fyu,flyfthst,c ijhbc\ vfsb evhfdktcj,f<br />

rfhufl b[cyt,f o'fkib\<br />

fvudfhfl= 'jdtkbdt ptvjs ufy[bkekbc cfae.dtkpt itb.kt,f<br />

bsmdfc= hjv mkjhbc ;fyudbsb hbw[dbc phlfcsfy thsfl bphlt,f<br />

;fyu,fljdfyb v;fdt,bc .fkf lf vluhflj,f= [jkj vfsb ;fyudbsb<br />

fmnbehj,f vwbhlt,f\<br />

^ /ueabc d-tktvtynt,b<br />

gthbjlekb cbcntvbc gbhdtkb /ueabc d-tktvtynt,bf| cgbkty.b<br />

_ Cu= dthw[kb _ Ag lf jmhj _ Au\<br />

fv tktvtynt,bc fnjvt,c cfdfktynj ihtib fmdc sbsj tktmnhjyb<br />

lf cfdfktynj ihbc obyf ihtib _ 18\ sbsjtek vfsufyc ,jkj<br />

ihbc obyf ihbc d-jh,bnfpt eylf ]mjylts w[hf-w[hf tktmnhjyb=<br />

vfuhfv flubkb fmdc ufht ihbc s-jh,bnfkblfy thsb tktmnhjybc<br />

uflfcdkfc ,jkjc obyf ihbc d-jh,bnfkpt= hbc itltuflfw<br />

d-jh,bnfkpt tktmnhjyt,bc hbw[db [lt,f 10\ vbe[tlfdfl<br />

bvbcf= hjv cgbkty.bc= dthw[kbc lf jmhjc fnjvt,bc djh,bnfkb<br />

lfchekt,ekbf= bub vfbyw fh fhbc cnf,bkehb\ fvbnjv=<br />

ufhrdtek gbhj,t,ib= fv tktvtynt,c ufht ihblfy thsb stktmnhjybc<br />

lf d-jh,bnfkblfy 2 tktmnhjybc ufwtvf ite.kbf\<br />

fmtlfy ufvjvlbyfht= fv tktvtynt,bc fnjvt,bc ;fyudbsb hbw[db<br />

itb.kt,f b'jc +1, +2 lf +3\ cgbkty.bcsdbc eahj lfvf[fcbfst-<br />

,tkbf ;fyudbsb hbw[db +2= dthw[kbcfsdbc _ +1= [jkj jmhjcsdbc<br />

_ +3\<br />

cgbkty.b<br />

cgbkty.bc (Cu, Z=29) fnjvbc tktmnhjyekb ajhvekff|<br />

1s 2 ,2s 2 ,2p 6 ,3s 2 ,3p 6 ,4s 1 ,3d 10 = tktmnhjyekb cnhemnehf 3d lf 4s<br />

jh,bnfkt,bcfsdbc fctsbf|<br />

� ��� 3d<br />

�� � 4s<br />

�����<br />

�� �� �� �� �� ��<br />

,eyt,fib ufdhwtkt,f| cgbkty.b ,eyt,fib ufdhwtkt,ekbf<br />

hjujhw sdbsyf,flb= bct yfthst,bc cf[bs\ cgbkty.bc ,eyt,hbdb<br />

yfthst,blfy vybidytkjdfybf mfkrjpbyb _ Cu 2 S, hjvtkbw 79=8%<br />

cgbkty.c itbwfdc\ cgbkty.c itbwfdc| mfkrjgbhbnb _ CuFeS 2<br />

168 169


(cgbkty.bc itvwdtkj,f 34=57%)= ,jhybnb _ 3Cu 2 S . FeS 2 . FeS<br />

(cgbkty.bc itvwdtkj,f 63=3%)= rjdtkbyb _ CuS (66=5% cgbkty.bc<br />

itvwdtkj,bs)= reghbnb _ Cu 2 O (88=8% cgbkty.bc itvwdtkj,bs)=<br />

vfkfmbnb _ Cu 2 (CO 3 )(OH) 2 (57=4% cgbkty.b)= fpehbnb _<br />

Cu 2 (CO 3 ) 2 (OH) 2 (55=3% cgbkty.b) lf c[df\<br />

,eyt,fib cgbkty.bc yfthst,bc evtntcj,f c[df kbsjyt,bc<br />

yfthst,sfy thsfl ud[dlt,f gjkbvtnfkeh cf,fljt,ib\<br />

vbqt,f| kbsjyeh cgbkty.c qt,ekj,ty cgbkty.bc itvwdtkb<br />

cekablehb= jmcblehb lf rfh,jyfnekb vflyt,bc uflfveifdt,bs\<br />

2Cu 2 S + 3O 2 �� 2Cu 2 O + 2SO 2<br />

Cu 2 S + 2Cu 2 O � 6Cu + SO 2<br />

Cu 2 S + O 2 � 2Cu + SO 2<br />

abpbrehb sdbct,t,b| kbsjyehb cgbkty.b [fcbfslt,f ,pbydfht,bs=<br />

fmdc vjobsfkj athb= h,bkbf= fmdc ufzbvdbc eyfhb= fldbkfl<br />

bukbyt,f= gkfcnbrehbf= f[fcbfst,c rfhub cbs,j- lf tktmnhjufvnfhj,f\<br />

vbtresdyt,f v.bvt kbsjyt,c (cbvrdhbdt 8=96u$cv 3 )\<br />

cgbkty.bc kqj,bc ntvgthfnehff 1083 0 \<br />

cgbkty.b .fkbfy ,tdh kbsjysfy ofhvjmvybc ityflyj,c\ vfu\|<br />

wyj,bkbf cgbkty.bc ityflyj,b sesbfcsfy (Zn) _ sbs,thb+ cgbkty.bc<br />

ityflyj,b rfkfcsfy (Sn) _ ,hby/fj= ybrtksfy (Ni) _<br />

vtkmbjhb lf c[df\<br />

mbvbehb sdbct,t,b| mbvbehb sdfkcfphbcbs cgbkty.b vbtresdyt,f<br />

yfrkt,fmnbeh kbsjyt,c\ vbe[tlfdfl fvbcf= ]fthib fy ;fyu-<br />

,flib uf[eht,bs bc eiefkjl ehsbthsmvtlt,c ;fyu,flsfy= hbc<br />

itltuflfw ofhvjbmvyt,f Cu (^^) jmcblb|<br />

2Cu + O 2 � 2CuO (ifdb athbc)<br />

uf[eht,ekb cgbkty.b eiefkjl ehsbthsmvtlt,c ]fkjutyt,sfy=<br />

ujubhlsfy lf ofhvjmvybc itcf,fvbcfl ]fkjutyblt,cf lf<br />

cekablt,c\<br />

Cu + Cl 2 � CuCl 2<br />

2Cu + S � Cu 2 S<br />

cgbkty.b ufypfdt,ek ujubhlv;fdflfy lf vfhbkv;fdflfy dth<br />

f.tdt,c o'fk,flc= hflufy .f,dfsf vorhbdib o'fk,flbc itvltu fhbc<br />

vjsfdct,ekb\ ehsbthsmvtlt,c ufypfdt,ek lf rjywtynhbht,ek<br />

fpjnv;fdfcsfy= rjywtynhbht,ek ujubhlv;fdfcsfy|<br />

3Cu + 8HNO<br />

3 3Cu(NO<br />

3)<br />

2 + 2NO<br />

+ 4H<br />

2O<br />

�<br />

170 171<br />

ufyp\<br />

Cu + 4HNO<br />

3 Cu(NO 3)<br />

2 + 2NO<br />

2 + 2H<br />

2O<br />

�<br />

rjyw\<br />

2Cu + 2H 2 SO 4 � CuSO 4 + SO 2 + 2H 2 O<br />

a[dybkbct,ehb cgbkty.b ;fyu,flbc (fy ]fthbc) sfyfj,bcfc<br />

ehsbthsmvtlt,c ufvs,fh rjywtynhbht,ek ]fkjutyo'fk,flv;fdfcsfy\<br />

2Cu + 4HCl + O 2 � 2CuCl 2 + 2H 2 O<br />

cgbkty.b itlbc htfmwbfib fvbfrsfy fy fvjybevbc vfhbkt,bc<br />

[cyfht,sfy rjvgktmcbehb vfhbkt,bc ofhvjmvybs|<br />

Cu + 4NH 4 OH + 1/2O 2 � [Cu(NH 3 ) 4 ](OH) 2 + 3H 2 O<br />

cgbkty.bc ;fyu,flyfthst,b| cgbkty.bc (^) jmcblb _ Cu 2 O<br />

obstkb athbc rhbcnfkehb ybdsbtht,ff\ vfc ittcf,fvt,f ]blhjmcblb<br />

CuOH= hjvtkbw vbbqt,f cgbkty.bc (^) vfhbkpt nenbc<br />

vjmvtlt,bs|<br />

CuCl + KOH � CuOH + KCl<br />

CuOH 'dbstkb athbc yfktmbf\ fleqt,bcfc fldbkfl ufhlfbmvyt,f<br />

obstkb athbc cgbkty.bc (^) jmcblfl\<br />

2CuOH � Cu 2 O + H 2 O<br />

cgbkty.bc (^) yfthst,b yfrkt,fl vluhflbf cgbkty.bc (^^) yfthst,sfy<br />

itlfht,bs\<br />

cgbkty.bc (^^) jmcblb _ CuO ifdb athbc a[dybkbf\ vbbqt,f<br />

kbsjyehb cgbkty.bc uf[eht,bs 80 0 C-pt ptdbs\


2Cu + O 2 � 2CuO<br />

fy cgbkty.bc (^^) ]blhjmcblbc uf[eht,bs|<br />

Cu(OH) 2 � CuO + H 2 O<br />

cgbkty.bc (^^) ]blhjmcblb _ Cu(OH) 2 vbbqt,f cgbkty.bc (^^)<br />

vfhbkpt nenbc vjmvtlt,bs\ ufvjb'jaf wbcathb yfktmbc cf[bs|<br />

CuSO 4 + 2NaOH � Cu(OH) 2� + Na 2 SO 4<br />

Cu(OH) 2 _ fvajnthekbf= b[cyt,f v;fdt,ib lf ofhvjmvybc<br />

cgbkty.bc (^^) vfhbkt,c|<br />

Cu(OH) 2 + 2HCl � CuCl 2 + 2H 2 O<br />

ufw[tkt,bcfc b[cyt,f zfh, nentib lf ofhvjmvybc rjvgktmceh<br />

yfthst,c|<br />

Cu(OH) 2 + 2NaOH � Na 2 [Cu(OH) 4 ]<br />

Cu(OH) 2 fldbkfl b[cyt,f fvbfrbc o'fk[cyfhib= hbc itltuflfw<br />

ofhvjbmvyt,f vemb keh/b itathbkj,bc rjvgktmcehb yfthsb|<br />

Cu(OH) 2 + 4NH 3 � [Cu(NH 3 ) 4 ](OH) 2<br />

ufvj'tyt,f| cgbkty.b= vbcb ityflyj,t,b lf yfthst,b= vfsb<br />

ufycfresht,ekb sdbct,t,bc ufvj= afhsjl ufvjb'tyt,f sfyfvtlhjdt<br />

ntmybrbc sbsmvbc 'dtkf lfhuib\ tktmnhjntmybreh vhtodtkj,fib<br />

b'tyt,ty tktmnhjcfltyt,bc lfcfvpflt,kfl\ rfhub<br />

s,jufvnthj,bc ufvj ufvjb'tyt,f tktmnhj.hfdt,cf lf lbyfvjvfymfyt,ib\<br />

cgbkty.b ufvjb'tyt,f vhfdfkb ityflyj,bc lfcfvpflt,kfl\<br />

mbvbeh vhtodtkj,fib cgbkty.b ufvjb'tyt,f rfnfkbpfnjhfl<br />

vtsfybcf lf c[df yf/thb yf[ibho'fk,flt,bc lfikbc lhjc\ rjhjpbekb<br />

vtltuj,bc ufvj ufvjb'tyt,f rjhjpbbcfufy c[df kbsjyt,bc<br />

lfcfwfdfl\<br />

vbythfkehb cfqt,fdt,bc ofhvjt,fib ufvjb'tyt,f vfkfmbnbc<br />

vodfyt\ cjakbc vtehytj,fib ufvjb'tyt,f if,bfvybc _ CuSO . 5H2O 4<br />

lf rbhbfyb o'kbc yfhtdb= hjvtkcfw ,jhljc cbs[tc eojlt,ty\<br />

vfc aeyubwblehb sdbct,t,b fmdc\<br />

gthbjlekb cbcntvbc vttmdct /ueabc d-tktvtynt,b<br />

gthbjlekb cbcntvbc &^ /ueabc sfyfehb mdt/ueabc (mhjvbc<br />

/ueabc) d-tktvtynt,bf| mhjvb _ Cr= vjkb,ltyb _ Mo lf<br />

djkahfvb _ W\<br />

mhjvbcf lf vjkb,ltybc fnjvt,bc erfyfcrytk tktmnhjyek<br />

ihtpt sbsj-sbsj tktmnhjybf= [jkj erfyfcrytkbc obyf ihtpt<br />

_ 13-13 tktmnhjyb\ djkahfvbc fnjvc rb ,jkj ihtpt fmdc 2<br />

tktmnhjyb= ,jkjc obyf ihtpt _ 12 tktmnhjyb\ fv tktvtynt,bc<br />

fnjvt,bc ,jkjc obyfihbc d-jh,bnfkt,b tktmnhjyt,bs fh fhbc<br />

,jkjvlt itdct,ekb\ fqybiyekb tktvtynt,bc mbvbeh htfmwbt,ib<br />

vjyfobktj,bcfc ofhvjmvyt,f yfthst,b= hjvkt,ibw bcbyb fv;qfdyt,ty<br />

jh= cfv= js[= [es lf tmdcbc njk dfktynj,fc\<br />

mhjvb<br />

mhjv bc (Cr= Z=24) fnjvbc tktmnhjyekb ajhvekff<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1 3d 5 \ 3d lf 4s-jh,bnfkt,bc tktmnhjyekb<br />

cnhemnehf fctsbf|<br />

� ��� �� �<br />

����� �<br />

172 173<br />

3d<br />

4s<br />

� � � � � �<br />

,eyt,fib ufdhwtkt,f| mhjvb ,eyt,fib ud[dlt,f yfthst,bc<br />

cf[bs c[dflfc[df vbythfkt,ib\ 'dtkfpt ufdhwtkt,ekbf vbythfkb<br />

mhjvbnb= fye mhjvjdfyb hrbyfmdf (FeCr 2 O 4 )= rhjrjbnb _<br />

PbCrO 4 (n'dbbc obstkb vflfyb= itlfht,bs bidbfsb vbythfkbf)\<br />

vwbht hfjltyj,bs mhjvbc yfthst,c itbwfds wbv,bhbc vlbyfhtt,b=<br />

bfgjybbc pqdf lf vwtyfhtsf yfwfhb\<br />

vbqt,f\ kbsjyehb mhjvbc vbqt,f itb.kt,f Cr 2 O 3 -bc fqlutybs<br />

uf[eht,bcfc fkevbysfy (fkevbyjsthvbf)= fuhtsdt cbkbwbevsfy=<br />

rfkwbevsfy= o'fk,flsfy\


Cr O + 2Al � 2Ce + Al O 2 3 2 3<br />

fy<br />

2Cr O + 3Si + 3CaO � 4Cr + 3CaSiO 2 3 3<br />

fvfdt lhjc= Cr-bc vbqt,f itb.kt,f fuhtsdt vbcb vfhbkt,bc<br />

yfkqj,t,bc fy o'fk[cyfht,bc tktmnhjkbpbs\<br />

abpbrehb sdbct,t,b\ mhjvb vjyfwhbcahj-stshb v,pbydfht<br />

kbsjybf\ kbsjyt,c ijhbc 'dtkfpt vfufhbf (cbvrdhbdt 7=2 u$cv 3 )=<br />

.ytkfl lyj,flbf xdtekt,hbd gbhj,t,ib\ ;fyu,flbcf lf ]fthbc<br />

ntybc vjmvtlt,bc vbvfhs vluhflbf= hflufy vbcb ptlfgbhb bafht,f<br />

rjhjpbbcflvb vluhflb jmcblehb atybs\ ceasf mhjvb ztlflb=<br />

,kfynb kbsjybf\<br />

mbvbehb sdbct,t,b\ ufdfhdfht,ekb mhjvb vfqfk ntvgthfnehfpt<br />

o'kbc jhsmksfy itlbc htfmwbfib\<br />

2Cr + 3H 2 O � Cr 2 O 3 + 3H 2<br />

600-800 0 C-vlt uf[eht,bcfc kbsjyehb mhjvb itlbc htfmwbfib<br />

mkjhsfy= ,hjvsfy= ujubhlsfy lf itcf,fvbcfl ofhvjmvybc<br />

mkjhblt,c= cekablt,c= ,hjvblt,c|<br />

Cr + 3Cl 2 � 3CrCl 3<br />

2Cr + 3S � Cr 2 S 3<br />

mhjvb ufypfdt,ekb v;fdt,blfy f.tdt,c o'fk,flc|<br />

Cr + 2HCl � CrCl 2 + H 2�<br />

Cr + H 2 SO 4 � CrSO 4 + H 2�<br />

rjywtynhbht,ek ujubhlv;fdfcsfy ufw[tkt,bcfc ufvjb'jaf<br />

SO 2 \<br />

2Cr + 6H 2 SO 4 � Cr 2 (SO 4 ) 3 + 3SO 2� + 6H 2 O<br />

mhjvbc ;fyu,flyfthst,b<br />

mhjvb ofhvjmvybc cfv jmcblc| CrO, Cr 2 O 3 lf CrO 3 \<br />

mhjvbc (^^) jmcblb _ CrO lf vbcb 'dtkf yfthsb cfrvfjl<br />

fhfvluhflbf= fldbkfl b;fyut,f ]fthbc ;fyu,flbs lf ufhlfbmvyt,f<br />

mhjvbc (^^^) yfthst,fl\ vfu\|<br />

2Cr(OH) 2 + 1/2O 2 + H 2 O � 2Cr(OH) 3<br />

Cr (II)-bc jmcblb= ]blhjmcblb fv;qfdyt,ty ae.t sdbct,t,c\<br />

Cr (II)-bc ]blhjmcblb _ Cr(OH) 2 vbbqt,f itcf,fvbc vfhbkt,pt<br />

nenbc vjmvtlt,bs|<br />

CrCl 2 + 2NaOH � Cr(OH) 2 + 2NaCl<br />

Cr(OH) 2 ehsbthsmvtlt,c v[jkjl v;fdt,sfy|<br />

Cr(OH) 2 + 2HCl � CrCl 2 + 2H 2 O<br />

mhjvbc (^^^) jmcblb _ Cr 2 O 3 vodfyt athbc .ytkfl kqj,flb<br />

a[dybkbf\ cbvfuhbc vb[tldbs f[kjc fhbc rjheylsfy\ vbbqt,f<br />

Cr-bc uf[eht,bs vfqfk ntvgthfnehfpt|<br />

4Cr + 3O 2 � 2Cr 2 O 3<br />

kf,jhfnjhbfib Cr 2 O 3 vbbqt,f fvjybevbc lbmhjvfnbc<br />

uf[eht,bs|<br />

(NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 � Cr 2 O 3 + N 2 + 4H 2 O<br />

Cr 2 O 3 -c ittcf,fvt,f mhjvbc (^^^) ]blhjmcblb _ Cr(OH) 3 =<br />

hjvtkbw vbbqt,f Cr (III)-bc vfhbkt,pt nenbc vjmvtlt,bs|<br />

CrCl 3 + 3NaOH � Cr(OH) 3 + 3NaCl<br />

Cr 2 O 3 lf Cr(OH) 3 fvajnthekb sdbct,t,bs [fcbfslt,f\ Cr 2 O 3<br />

o'fkib= v;fdt,cf lf nentt,ib fh b[cyt,f\ vbcb fvajnthekb sdbct,t,b<br />

v;qfdylt,f nentt,sfy itkqj,bcfc\ fv itvs[dtdfib ofhvjbmvyt,f<br />

mhjvbnb= vtnfmhjvjdfyb v;fdfc _ HCrO 2 -bc vfhbkt,b|<br />

Cr 2 O 3 + 2NaOH � 2NaCrO 2 + H 2 O<br />

Cr(OH) 3 rb b[cyt,f hjujhw v;fdfib= bct nentib|<br />

2Cr(OH) 3 + 3H 2 SO 4 � Cr 2 (SO 4 ) 3 + 6H 2 O<br />

Cr(OH) 3 + 3NaOH � Na 3 [Cr(OH) 6 ]<br />

nentt,sfy itkqj,bs Cr(OH) 3 ofhvjmvybc mhjvfnt,c|<br />

174 175


Cr(OH) 3 + KOH � KCrO 2 + 2H 2 O<br />

mhjvbc (&^) jmcblb _ CrO 3 , hjvtkibw mhjvb evfqktc<br />

dfktynj,fc (6) fv;qfdyt,c= ofhvjflutyc v;fdeh jmcblc= fye<br />

fy]blhblc\ vfc ittcf,fvt,f jhb v;fdf| mhjvv;fdf _ H 2 CrO 4 lf<br />

,bmhjvv;fdf= fye lbmhjvv;fdf _ H 2 Cr 2 O 7 \ tc v;fdt,b sfdbceafkb<br />

cf[bs fh fhct,j,c\ 'jdtkb htfmwbbc lhjc= hjvkbc itltuflfw<br />

eylf ofhvjmvybkb'j sfdbceafkb mhjvv;fdf fy ,bmhjvv;fdf= bcbyb<br />

bikt,bfy lf ufvjb'jaf mhjvbc fy]blhblb (CrO 3 ) lf o'fkb\<br />

K 2 CrO 4 + H 2 SO 4 � CrO 3 + K 2 SO 4 + H 2 O<br />

mhjvv;fdfc vfhbkt,c mhjvfnt,b tojlt,f= [jkj lbmhjvv;fdfc<br />

vfhbkt,c lbmhjvfnt,b= fye ,bmhjvfnt,b\<br />

mhjvfnt,bc o'fk[cyfht,c 'dbstkb itathbkj,f fmdc= [jkj<br />

,bmhjvfnt,bc o'fk[cyfht,c _ yfhby/bcathb= hfw ufygbhj,t-<br />

,ekbf [cyfhib itcf,fvbcfl mhjvfnb (CrO 4 ) _2 lf ,bmhjvfn<br />

(Cr 2 O 7 ) _2 bjyt,bc fhct,j,bs\ se hjvtkbvt kbsjybc mhjvfnbc<br />

[cyfhpt dbvjmvtlt,s ujubhlv;fdbs= [cyfhbc 'dbstkb itathbkj,f<br />

itbwdkt,f yfhby/bcahfl= hfw bvbc vfxdtyt,tkbf= hjv mhjvfnb<br />

ufhlfbmvyf ,bmhjvfnfl|<br />

2K 2 CrO 4 + H 2 SO 4 � K 2 Cr 2 O 7 + K 2 SO 4 +H 2 O<br />

2(CrO 4 ) _2 + 2H + � (Cr 2 O 7 ) _2 + H 2 O<br />

nent ufhtvjib rb lbmhjvfnb ufhlfbmvyt,f mhjvfnfl= hbc<br />

itltuflfw yfhby/bcathb itbwdkt,f 'dbstkb itathbkj,bs|<br />

K 2 Cr 2 O 7 + 2KOH � 2K 2 CrO 4 + H 2 O<br />

(Cr 2 O 7 ) _2 + 2OH _ � 2(CrO 4 ) _2 + H 2 O<br />

mhjvfnt,b lf lbmhjvfnt,b rfhub lfv;fyufdt,bf\ vfu\|<br />

K 2 Cr 2 O 7 + 14HCl � 2KCl + 3Cl 2 + 2CrCl 3 + 7H 2 O<br />

mhjvbc 'dtkf v;fdf lf vfsb vfhbkt,b= fuhtsdt mhjvbc (&^)<br />

jmcblb vjvofvkfdbf| fpbfyt,ty rfyc= cfceysm upt,c= bodtdc sdfkt,bc<br />

fyst,fc= fvbnjvfw vfssfy veifj,bc lhjc cfzbhjf cbahs[bkbc<br />

'dtkf pjvbc lfwdf\<br />

ufvj'tyt,f| vfqfkb fynbrjhjpbekb sdbct,t,bc ufvj mhjvc<br />

b'tyt,ty kbsjyt,bc lfcfafhfl (mhjvbht,f)\ bub ufvjb'tyt,f fuhtsdt<br />

c[dflfc[df ityflyj,t,bc vbcfqt,fl= vfs ijhbc vybidytkjdfyb<br />

ityflyj,bf athjmhjvb= mhjvjdfyb se/b lf ajkflb= hjvkt,cfw<br />

mhjvb fybzt,c sthvek vluhflj,fc= cbvfuhtc= v;fdfvtltuj,fc\<br />

mhjvc itbwfdc 'dtkf e;fyufdb ajkflb\<br />

lblb ufvj'tyt,f ]gjdf mhjvbc yfthst,vfw\ mhjvbc vfhbkt,b=<br />

t\o\ mhjvfnt,b _ PbCrO , ZnCrO , SrCrO lf c[df= ufvjb'tyt,f<br />

4 4 4<br />

cfv[fndhj cfqt,fdt,fl\<br />

mhjvbc 'dtkfpt vybidytkjdfyb vfhbkbf mhjv-rfkbevbc if,b<br />

_ KCr(SO ) . 12H2O= hjvtkbw ufvjb'tyt,f n'fdbc vhtodtkj,fib<br />

4 2<br />

shbvdkbcfsdbc lf cfatbmhj vhtodtkj,fib mcjdbkbc qt,dbcfc<br />

athvzthfl\<br />

Cr (III) jmcblb lf mhjvbnt,b ufvjb'tyt,f vhfdfkb jhufyekb<br />

htfmwbbc rfnfkbpfnjhfl\<br />

lbmhjvfnt,c _ Na Cr O . 2H2O lf K Cr O tojlt,f mhjv-<br />

2 2 7<br />

2 2 7<br />

gbrt,b\ hjujhw v;fyufdt,b ufvjb'tyt,f n'fdbc (shbvdkf)= kfmcfqt,fdt,bc=<br />

fcfysbcf lf cfatbmhj vhtodtkj,fib\<br />

mhjvbc yfhtdb (rfkbevbc lbmhjvfnbc 3%-bfyb [cyfhb ujubhlv;fdfib)<br />

ufvjb'tyt,f mbvbeh kf,jhfnjhbt,ib vbybc<br />

zehzkbc ufcfhtw[fl\<br />

&^^ /ueabc d-tktvtynt,b<br />

gthbjlekb cbcntvbc &^^ /ueabc sfyfehb mdt/ueabc d-tktvtynt,bf|<br />

vfyufyevb _ Mn= ntmytwbevbc _ Tc lf htybevb _ Re\<br />

fqybiyekb tktvtynt,b itflutyc vfyufyevbc mdt/ueac\<br />

vfyufyevbc= ntmytwbevbcf lf htybevbc fnjvt,c ,jkj tktmnhjyek<br />

ihtpt 2-2 tktmnhjyb fmdc= [jkj ,jkjcobyf ihtpt _<br />

13-13 tktmnhjyb\ ,jkjcobyf ihbc d-jh,bnfkb fh fhbc tktmnhjyt,bs<br />

chekfl itdct,ekb\ vfyufyevbc mdt/ueabc tktvtynt,b<br />

176 177


mbvbeh ,vt,c ,jkj ihbc s-tktmnhjyt,bcf lf ,jkjcobyf ihbc<br />

d-tktmnhjyt,bc [fh/pt ofhvjmvybc\ vfyufyevbc lf;fyuekj,bc<br />

hbw[db itb.kt,f b'jc +1-lfy +7-vlt= vfuhfv fqcfybiyfdbf= hjv<br />

vbcsdbc ;fyudbsb hbw[db +1 lf +5 yfrkt,fl lfvf[fcbfst,tkbf\<br />

vfyufyevbc fyfkjubehb ;fyudbsb hbw[dt,b f[fcbfst,c htybevcfw\<br />

vbcb yfthst,blfy 'dtkfpt vluhflbf bc yfthst,b= hjvkt,ibw<br />

;fyudbsb hbw[db +7-bc njkbf\ ntmytwbevbcsdbc lfvf[fcbfst-<br />

,tkbf ;fyudbsb hbw[dt,b _ +4= +6 lf +7\<br />

vfyufyevb lf vbcb mdt/ueabc tktvtynt,b yfthst,ib= hjvkt,ibw<br />

fv tktvtynt,bc ;fyudbsb hbw[db lf,fkbf= fv;qfdyt,c kbsjyeh<br />

sdbct,t,c\ se yfthst,ib fv tktvtynt,bc ;fyudbsb [fhbc[b<br />

vfqfkbf= vfiby v;qfdylt,f fhfkbsjyehb sdbct,t,b\<br />

vfyufyevb<br />

vfyufyevbc (Mn) tktmnhjyekb ajhvekff 1s 2 2s 2 2p 6 4s 2 3d 5 =<br />

[jkj tktmnhjyekb cnhemnehf 3d lf 4s jh,bnfkt,bcsdbc<br />

fctsb cf[bcf|<br />

� ��� 3d��<br />

� 4s<br />

�����<br />

� � � � �<br />

���<br />

,eyt,fib ufdhwtkt,f| sfdbceafkb vfyufyevb ,eyt,fib bidbfsfl<br />

ud[dlt,f= vfuhfv lblb hfjltyj,bs fhbc ufdhwtkt,ekb yfthst,bc<br />

cf[bs\ vfyufyevbc .bhbsflb vbythfkt,bf| ]fecvfybnb _<br />

Mn 3 O 4 = ,hfeybnb _ Mn 2 O 3 = gbhjkepbnb _ MnO 2 = vfyufybnb<br />

_ Mn 2 O 3 . H2 O lf c[df\ ufhlf fvbcf= hrbybcf lf sesbbc pjubthsb<br />

vbythfkb c[dflfc[df hfjltyj,bs itbwfdc vfyufyevc\ hrbybcf lf<br />

vfyufyevbc itvwdtkb vflyt,b athjvfyufyevbcf lf vfyufyevbc itvwdtkb<br />

se/bcf lf ajkflbc vbcfqt,fl ufvjb'tyt,f\<br />

vbqt,f| kbsjyehb vfyufyevb vbbqt,f Mn 3 O 4 -lfy fkevbyjsthvbbs\<br />

sfdfl Mn 3 O 4 vbbqt,f gbhjkepbnbc 1000-1100 0 -pt uf-<br />

[eht,bs\<br />

3MnO 2 �� Mn 3 O 4 + O 2<br />

3Mn 3 O 4 + 8Al �� 9Mn + 4Al 2 O 3<br />

fkevbyjsthvbbs vbqt,ekb vfyufyevb itbwfdc 94-96% vfyufyevc<br />

lf 4-6% Fe, Si, Al vbyfhtdc\<br />

abpbrehb lf mbvbehb sdbct,t,b| vfyufyevb stshb dthw[kbct,hb<br />

kbsjybf\ ]fthpt bafht,f jmcblbc atybs= hjvtkbw<br />

itvlujvb lf;fyudbcufy bwfdc\ f[fcbfst,c .fkbfy vfqfkb tktmnhekb<br />

obyfqj,f lf fmdc gfhfvfuybnehb sdbct,t,b\<br />

vfyufyevbc mbvbehb sdbct,t,b vybidytkjdyfl fhbc lfvjrblt-<br />

,ekb vbc cbceasfdtpt= hflufy cek vwbht hfjltyj,bc vbyfhtdbw<br />

rb fhct,bsfl wdkbc vbc htfmwbbceyfhbfyj,fc\<br />

vfyufyevb vfqfk ntvgthfnehfpt ]fthpt fy ;fyu,flib bodbc<br />

lf ofhvjmvybc jmcblt,c= hjvtksf itvflutykj,f lfvjrblt,ekbf<br />

ntvgthfnehfpt\<br />

2Mn + O 2 �� 2MnO<br />

Mn + O 2 �� MnO 2<br />

4Mn + 3O 2 �� 2Mn 2 O 3<br />

3Mn + 2O 2 �� Mn 3 O 4<br />

vfyufyevbc htfmwbfib itcdkbc eyfhb lblbf\ bc sbsmvbc 'dtkf<br />

fhfkbsjysfy itlbc htfmwbfib\ fldbkfl bthst,c mkjhc= asjhc=<br />

fpjnbc fhtib 1200 0 -pt ffklt,f= hbc itltuflfw ofhvjbmvyt,f<br />

ybnhblb (Mn 3 N 2 )\ fctdt fmnbehfl ethslt,f ajcajhc= ujubhlc=<br />

cbkbwbevc= yf[ibh,flc lf f\i\<br />

ceasf= kbsjyehb vfyufyevb jsf[bc ntvgthfnehfpt fh ikbc<br />

o'fkc lf .fkbfy ytkf ehsbthsmvtlt,c o'kbc jhsmksfy Mn<br />

(II) ]blhjmcblbc ofhvjmvybs lf o'fk,flbc ufvj'jabs|<br />

Mn + 4H 2 O �� Mn(OH) 4 + 2H 2<br />

v;fdt,ib vfyufyevb fldbkfl b[cyt,f= hbc itltuflfw vbbqt,f<br />

Mn (II)-bc vfhbkt,b= vfufkbsfl=<br />

Mn + 2HCl �� MnCl 2 + H 2<br />

178 179


Mn + H �<br />

2 SO 4 MnSO 4 + H 2<br />

ufyp\<br />

rjywtynhbht,ekb ujubhlv;fdf lf,fk ntvgthfnehfpt ytkf=<br />

[jkj ufw[tkt,bcfc cohfafl [cybc vfyufyevc|<br />

Mn + 2H 2 SO 4 �� MnSO 4 + SO 2 + 2H 2 O<br />

rjywtynhbht,ek fpjnv;fdfc vfyufyevb fqflutyc fpjnbc (^^)<br />

jmcblfvlt|<br />

3Mn + 8HNO 3 �� 3Mn(NO 3 ) 2 + 2NO + 4H 2 O<br />

ufvj'tyt,f| ceasf vfyufyevb h,bkb kbsjybf\ bc .bhbsflfl<br />

ufvjb'tyt,f ktubht,ekb ajkflbc ofhvjt,fib\ ajkflb= hjvtkbw<br />

itbwfdc 15% vfyufyevc= [fcbfslt,f cbvfuhbs= cbvnrbwbs lf<br />

wdtsfvtltuj,bs\<br />

vfyufyevb ufvjb'tyt,f ufyv;fyufdfl ajkflbc ufvjlyj,bc<br />

lhjc= FeO-lfy hrbybc fqcflutyfl\<br />

vfyufyevc b'tyt,ty kbsjysf ptlfgbhbc lfcfafhfl= rjhjpbbcufy<br />

vfsb lfwdbc vbpybs\<br />

vfyufyevbc jmcblt,b lf ]blhjmcblt,b<br />

vfyufyevb ;fyu,flsfy ofhvjmvybc itvltu yfthst,c| vfyufyevbc<br />

(^^) jmcblb _ MnO= vfyufyevbc (^^^) jmcblb _ Mn 2 O 3 = vfyufyevbc<br />

(^&) jmcblb _ MnO 2 = vfyufyevbc (&^) jmcblb _ MnO 3 = hjvtkbw<br />

sfdbceafkb cf[bs wyj,bkb fh fhbc+ vfyufyevbc (&^^) jmcblb (fye<br />

vfyufyevbc fy]blhblb) _ MnO 3 lf Mn 3 O 4 _ iefktlehb jmcblb=<br />

hjvtkbw sfdbcb itlutybkj,bs itb.kt,f ufydb[bkjs= hjujhw vfyufyjdfyb<br />

v;fdfc vfhbkb (vfyufyevbc vfyufyfnb) _ [Mn II<br />

2 (MnVI O 4 )\<br />

MnO _ vfyufyevbc (^^) jmcblb vodfyt athbc rhbcnfkehb<br />

ybdsbtht,ff= ,eyt,fib ud[dlt,f vbythfk vfyufyjpbnbc cf[bs\<br />

vbbqt,f vfyufyevbc rfh,jyfnbc sthvekb lfikbs fy vfyufyevbc<br />

lbjmcblbc uf[eht,bs o'fk,flbc yfrflib|<br />

Mn CO 3 �� MnO + CO 2<br />

MnO 2 + H 2 �� MnO + H 2 O<br />

MnO-c ittcf,fvt,f vfyufyevbc ]blhjmcblb _ Mn(OH) 2 =<br />

hjvtkbw vbbqt,f Mn (II)-bc vfhbkt,pt nentt,bc vjmvtlt,bs|<br />

MnSO 4 + 2NaOH �� Mn(OH) 2 + Na 2 SO 4<br />

vfyufyevbc ]blhjmcblb _ Mn(OH) 2 fv;qfdyt,c ae.t sdbct,t,c<br />

lf itlbc htfmwbfib v;fdt,sfy|<br />

Mn(OH) 2 + 2HCl �� MnCl 2 + 2H 2 O<br />

vfyufyevbc (^^) ]blhjmcblb stshb athbc yfktmbf= ]fthpt<br />

fldbkfl b;fyut,f lf ufhlfbmvyt,f vemb athbc yfktmfl|<br />

2Mn(OH) 2 + O 2 + 2H 2 O �� 2Mn(OH) 4<br />

Mn 2 O 3 _ vfyufyevbc (^^^) jmcblb vj'fdbcahj-ifdb athbc<br />

gfhfvfuybnehb ybdsbtht,ff\ ,eyt,fib ud[dlt,f vbythfk ,hfeybnbc<br />

cf[bs\ cfvdfktynbfyb vfyufyevbc ]blhjmcblb _ Mn 2 O 3 .H 2 O=<br />

fye vtnf]blhjmcblb _ MnO(OH)= ,eyt,fib ud[dlt,f vbythfk<br />

vfyufybnbc cf[bs\ itlbc htfmwbfib ufypfdt,ek v;fdt,sfy|<br />

2MnO(OH) + 2HNO 3 �� MnO 2 + Mn(NO 3 ) 2 + 2H 2 O<br />

MnO 2 _ vfyufyevbc (^&) jmcblb ifdb athbc= v'fhb= gfhfvfuybnehb<br />

ybdsbtht,ff\ vfyufyevbc js[dfktynbfy yfthst,c ijhbc<br />

'dtkfpt vluhflbf\ ,eyt,fib fhct,j,c vbythfk gbhjkepbnbc<br />

cf[bs= hjvtkbw vfyufyevbc evybidytkjdfytcb vflfybf\<br />

vfyufyevbc lbjmcblb vbbqt,f vfyufyevbc (^^) ybnhfnbc 195-<br />

300 0 -pt uf[eht,bs|<br />

Mn(NO 3 ) 2 �� MnO 2 + 2NO 2<br />

MnO 2 -c f[fcbfst,c fhfvrdtshfl ufvj[fnekb fvajnthekb<br />

sdbct,t,b\<br />

vfyufyevbc (^&) vfhbkt,b fhfvluhflbf\ vfufkbsfl= vfhbkv;fdfcsfy<br />

ehsbthsmvtlt,bcfc ofhvjbmvyt,f vfyufyevbc (^&) mkjhblb=<br />

hjvtkbw vfibydt bikt,f|<br />

MnO 2 + 4HCl �� MnCl 4 + 2H 2 O<br />

180 181


MnCl 4 �� MnCl 2 + Cl 2<br />

.kbth nentt,sfy ehsbthsmvtlt,bcfc MnO 2 ofhvjmvybc<br />

vfyufybnt,c _ jhsjvfyufyjdfyb v;fdfc (H 4 MnO 4 ) fy vtnfvfyufyjdfyb<br />

v;fdfc (H 2 MnO 3 ) vfhbkt,c|<br />

MnO 2 + Ca(OH) 2 �� CaMnO 3 + H 2 O<br />

MnO 2 ntmybrfcf lf kf,jhfnjhbfib ufvjb'tyt,f hjujhw<br />

v;fyufdb\ ufvjb'tyt,f fuhtsdt rfnfkbpfnjhfl\<br />

MnO 3 _ vfyufyevbc (&^) jmcblb fh fhbc vbqt,fkb\<br />

Mn 2 O 7 _ vfyufyevbc (&^^) jmcblb vjvodfyj-vj'fdbcahj<br />

ptsbct,hb v.bvt cbs[tf\ vbbqt,f gthvfyufyfnpt rjywtynhbht-<br />

,ekb ujubhlv;fdbc vjmvtlt,bs|<br />

2KMnO 4 + H 2 SO 4 �� K 2 SO 4 + Mn 2 O 7 + H 2 O<br />

Mn 2 O 7 vfyufyevv;fdfc (HMnO 4 ) fy]blhblbf|<br />

Mn 2 O 7 + H 2 O �� 2HMnO 4<br />

vfyufyevv;fdf _ HMnO 4 .kbthb v;fdff= vfuhfv fhfvluhflbf<br />

lf fhct,j,c v[jkjl o'fk[cyfhbc cf[bs\ vbc vfhbkt,c gthvfyufyfnt,b<br />

tojlt,f\ gthvfyufyfnt,blfy 'dtkfpt vybidytkjdfybf<br />

rfkbevbc gthvfyufyfnb (KMnO 4 )\ vbcb o'fk[cyfhb bbcathbf=<br />

hfcfw gthvfyufyfn bjyb (MnO 4 ) _ ufyfgbhj,t,c\<br />

vfyufyevbc (&^^) yfthst,b .kbthb lfv;fyufdt,bf\ ;fyudf-fql-<br />

_ utybc htfmwbt,ib= ufhtvjcufy lfvjrblt,ekt,bs= MnO bjyb 4<br />

itb.kt,f fqlutyc Mn +2-vlt= ytbnhfkeh fy nent ufhtvjib _<br />

_2 MnO -vlt= [jkj .kbth nent ufhtvjib _ MnO -vlt<br />

2 4<br />

cmtvfnehfl tc wdkbkt,t,b itb.kt,f fct ofhjdblubyjs|<br />

_ MnO 4<br />

lf;fyudbc ajhvf<br />

H 2<br />

H 2 O<br />

OH _<br />

fqlutybkb ajhvf<br />

Mn 2+ eathj [cyfhb<br />

MnO 2 , vehf athbc yfktmb<br />

2- MnO vod fyt athbc [cyfhb<br />

4<br />

uf[eht,bcfc gthvfyufyfnb bikt,f|<br />

2KMnO 4 �� K 2 Mn O 4 + MnO 2 + O 2<br />

fv htfmwbbs vbbqt,f ;fyu,flb kf,jhfnjhbfib\<br />

rfkbevbc gthvfyufyfnb ufvjb'tyt,f vtlbwbyfib\<br />

&^^^ /ueabc d-tktvtynt,b<br />

gthbjlekb cbcntvbc &^^^ /ueabc sfyfeh mdt/ueaib vjsfdct,ekbf<br />

ufhlfvfdfkb nbgbc kbsjyt,b| hrbyf _ Fe= rj,fknb _<br />

Co= ybrtkb _ Ni= hestybevb _ Ru= hjlbevb _ Rh= gfkflbevb _ Pd=<br />

jcvbevb _ Os= bhblbevb _ Jr lf gkfnbyf _ Pt\ tc tktvtynt,b<br />

ofhvjflutyc d-tktvtynt,c\ xfvjsdkbkb kbsjyt,b cfthsj mbvbehb<br />

sdbct,t,bc vb[tldbs itb.kt,f lfdf/ueajs hrbybcf lf gkfnbybc<br />

mdt/ueabc tktvtynt,fl\ hrbybc mdt/ueaib itlbc _ Fe,<br />

Co, Ni= [jkj Pt-bc mdt/ueaib itlbc _ Ru, Rh, Pd, Os, Jr, Pt\<br />

Fe-bc mdt/ueabc tktvtynt,bc fnjvt,c ufht tythutnbrek<br />

ihtpt fmdc 2 tktmnhjyb= hjvkt,cfw mbvbeh htfmwbfib vjyfobktj,bc<br />

lhjc fldbkfl ufcwtvty lf ofhvjbmvyt,f yfthst,b=<br />

cflfw vfsb dfktynj,f 2-bc njkbf\ vfuhfv fv tktvtynt,c ite.kbf<br />

tktmnhjyt,bc ufwtvf ,jkjcobyf ihbc d-jh,bnfkblfy\ fv<br />

itvs[dtdfib bcbyb fv;qfdyt,ty jhpt vtn dfktynj,fc\<br />

hrbybc mdt/ueabc tktvtynsf fnjvt,c= gkfnbybc mdt/ueabc<br />

tktvtynt,bcufy ufyc[dfdt,bs= fh uffxybf sfdbceafkb d-jh,bnfkt,b=<br />

hfw ufyfgbhj,t,c hrbybcf lf gkfnbybc mdt/ueabc tktvtynt,bc<br />

mbvbehb sdbct,t,bc ufyc[dfdt,fc\<br />

gthbjlekb cbcntvbc &^^^ /ueabc d-tktvtynt,bcsdbc lfvf-<br />

[fcbfst,tkbf lf;fyuekj,bc hbw[db +2-lfy +8-vlt= sevwf bcbyb<br />

+4-pt vfqfk lf;fyuekj,bc hbw[dc bidbfsfl fdktyty\ vfufkbsfl=<br />

hrbybc vfmcbvfkehb lf;fyuekj,bc hbw[dbf +6, vfuhfv .bhbsflfl<br />

fv;qfdyt,c +2 lf +3 lf;fyuekj,bc hbw[dc\ rj,fknbcsdbc vfmcb-<br />

182 183


vfkehb ;fyudbsb hbw[dbf +5= [jkj ybrtkbcsdbc _ +4\ fv /ueabc<br />

tktvtynt,blfy /ueabc yjvhbc njkb ;fyudbsb hbw[db (+8) f[fcbfst,c<br />

hestybevcf lf jcvbevc\<br />

hrbyf<br />

hrbybc (Fe, Z=26) tktmnhjyekb ajhvekff _<br />

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 3d 6 .<br />

tktmnhjyekb cnhemnehf 3d lf 4s jh,bnfkt,bcsdbc _<br />

� ��� 3d��<br />

� 4s<br />

����� �<br />

�� � � � � ��<br />

hrbyf gthbjlekb cbcntvbc &^^^ /ueabc sfyfehb mdt/ueabc<br />

d-tktvtynt,bc ofhvjvflutytkbf\ hrbyf ,eyt,fib fkevbybc itvltu<br />

'dtkfpt ufdhwtkt,ekb kbsjybf\ bc itlbc vhfdfkb vbythfkbc<br />

itvflutykj,fib= hjvkt,bw hrbybc vflyt,bc cf,fljt,c<br />

mvybc\ hrbyf sfdbceafk vlujvfhtj,fib v[jkjl vtntjhbnt,ib<br />

ud[dlt,f\<br />

hrbybc vybidytkjdfyb vbythfkt,bf| vfuybnehb hrbyfmdf<br />

(vfuytnbnb) _ Fe O (ifdb athbc rhbcnfkehb ybdsbtht,f= [f-<br />

3 4<br />

cbfslt,f vfuybnehb sdbct,t,bs)+ obstkb hrbyfmdf - (]tvfnbnb)<br />

_ Fe O ; vehf hrbyfmdf (kbvjybnb) _ Fe O . H2O (vjifdj-<br />

2 3 2 3<br />

'fdbcathb rhbcnfkehb ybdsbtht,f)+ cblthbnb _ FeSiO (vj'db-<br />

3<br />

sfkj-stshb athbc vbythfkb)+ hrbybc vybidytkjdfy hfjltyj,fc<br />

itbwfdc vbythfkb gbhbnb _ FeS = fye hrbybc fkvflfyb\<br />

2<br />

vbqt,f| hrbyf itb.kt,f vbdbqjs hrbybc (^^^) jmcblbc o'fk,flbs<br />

fqlutybcfc vfqfk ntvgthfnehfpt|<br />

Fe 2 O 3 + 3H 2 �� 2Fe + 3H 2 O<br />

fv upbs vbqt,ekb hrbyf mbvbehfl ceasf fh fhbc\ mbvbehfl<br />

ceasf hrbybc vbqt,f itb.kt,f hrbybc gtynfrfh,jybkbc sthvekb<br />

lfikbs (130 0 ) e;fyu,flj fhtib|<br />

Fe(CO)<br />

130 C<br />

184 185<br />

5<br />

0<br />

����<br />

Fe + 5CO<br />

hrbyf vbbqt,f fkevbyjsthvbbsfw|<br />

Fe 2 O 3 + 2Al �� Al 2 O 3 + 2Fe<br />

3Fe 3 O 4 + 8Al �� 4Al 2 O 3 + 9Fe<br />

fkevbyjsthvbbs vbqt,ekb hrbyf fh fhbc ceasf\<br />

vflyt,blfy hrbybc vbqt,f lfae.yt,ekbf vbcb jmcblt,bc yf[ibh,flbc<br />

(^^) jmcblbs lf yf[ibhbs (rjmcbs) fqlutyfpt\ fv lhjc<br />

vbbqt,f fhf ceasf hrbyf= fhfvtl vbcb ityflyj,b yf[ibh,flsfy<br />

lf c[df vbyfhtdt,sfy (cbkbwbevsfy- vfyufyevsfy= ujubhlsfy=<br />

ajcajhsfy)\ fv itvs[dtdfib yflyj,c se/b tojlt,f\ se/bc ufvjlyj,f<br />

vbvlbyfhtj,c ,h.vtlib\<br />

]fthbc<br />

it,thdf<br />

mibyb<br />

cfzdhtnb<br />

,h.vtlbc cmtvf<br />

cfrth.t<br />

if[nb<br />

udbpb<br />

v[fhekt,b<br />

qevtkbc<br />

mdtlb<br />

oblbc fh[b<br />

kbsjybc vbvqt,b


,h.vtlb hsekb lfyflufhbf= lff[kjt,bs 80 v cbvfqkbc\ ibuyblfy<br />

fvjut,ekbf wtw[kufv.kt fuehbs\ ufhtlfy itrhekbf ajkflbc<br />

cfkntt,bs\ ,h.vtlbc ptlf yf[tdfhc if[nf tojlt,f= ptlf<br />

yf[dhtnc _ cfrth.t= 'dtkfpt afhsj yfobkc _ ufdbpb= mdtlf<br />

yfobkc _ mehf\<br />

ufvjcfdfkb vfcfkt,bf| hrbybc jmcblehb vflyt,b= vfufkbsfl=<br />

]tvfnbnb= kbvjybnb fy vfuybnehb hrbyfmdf= rjmcb= akecb (vlyj-<br />

,b)\ akecfl xdtekt,hbd b'tyt,ty rbhmdfc= hjvtkbw aez mfyt,sfy<br />

ofhvjmvybc fldbkfl kqj,fl yfthst,c _ oblfc\ bc vtnobkfl<br />

rfkwbevbcf lf vfuybevbc cbkbrfnt,bcufy itlut,f\ rjmcb b[vfht,f<br />

cbs,jc o'fhjl= fuhtsdt fqvlutybc= yf[ibh,flbc (^^) jmcblbc vbcfqt,fl\<br />

,h.vtlc ndbhsfdty cfrth.tlfy= hjvtkcfw vbvltdhekfl itfmdc<br />

,h.vtlib rjmcb= vflfyb lf vkqj,b (akecb)\ odf lf fewbkt-<br />

,tkb ntvgthfnehf vbbqotdf [dhtnbksfy cfrth.tib w[tkb ]fthbc<br />

it,thdbs\ ,h.vtlbc ofhvflj,f lff[kjt,bs 1=5-/th bphlt,f=<br />

se ;fyu,flc fy ;fyu,flbs ufvlblht,ek ]fthc iteidt,ty\ fv lhjc<br />

25%-bs vwbhlt,f cfs,j,bc [fh/b\<br />

se/bc ofhvjt,fc cfae.dkfl eltdc CO-sb hrbybc fqlutyf\<br />

CO rb sfdbc v[hbd vbbqt,f ufdfhdfht,ek rjmcpt ]fthbc vjmvtlt,bs\<br />

/th vbbqt,f CO 2 = hjvtkbw itvltu ufdfhdfht,ekb rjmcbc<br />

yf[ibh,flbc vjmvtlt,bs CO-l ufhlfbmvyt,f|<br />

C + O 2 ��CO 2<br />

CO 2 + C ��CO<br />

yf[ibh,flbc (^^) jmcblb sfylfsfy fqflutyc vflfyc _ 450-500 0 -<br />

pt hrbybc jmcblblfy _ Fe 2 O 3 ofhvjbmvyt,f Fe 3 O 4 |<br />

3Fe 2 O 3 + CO �� 2Fe 3 O 4 + CO 2<br />

600 0 -pt Fe 3 O 4 fqlut,f hrbybc (^^) jmcblfvlt|<br />

Fe 3 O 4 + CO �� 3FeO + CO 2<br />

700 0 -pt hrbybc (^^) jmcblb fqlut,f sfdbceafk kbsjyfvlt|<br />

FeO + CO �� Fe + CO 2<br />

vfqfk ntvgthfnehfpt yf[ibh,flbc (^^) jmcblsfy thsfl hrbybc<br />

jmcblbc fqlutyfib vjyfobktj,c yf[ibhbw (rjmcb)|<br />

FeO + C ��Fe + CO<br />

vfqfk ntvgthfnehfpt yfobkj,hbd fqlut,f cbkbwbevb= vfyufyevb=<br />

ajcajhb= hjvkt,cfw vflfyb vbyfhtdt,bc cf[bs itbwfdc|<br />

SiO + C ��Si + CO 2 2<br />

MnO + C ��Mn + CO<br />

Ca (PO ) + 5C �� 2P + 3CaO + 5CO<br />

3 4 2<br />

ufvjcfdfk vflyt,ib yfthst,bc cf[bs fhct,ekb ujubhlb<br />

(CaSO , FeS lf c[df ) yfobkj,hbd ufhlfbmvyt,f hrbybc cekablfl<br />

4 2<br />

_ FeS= hjvtkbw rfhufl b[cyt,f se/ib\<br />

fqlutybkb s[tdflb hrbyf xfvjtlbyt,f mdtdbs lf ufdfhdfht,ek<br />

rjmcsfy lf yf[ibh,flbc (^^) jmcblsfy it[t,bs ofhvjmvybc<br />

hrbybc rfh,blc (wtvtynbnc)|<br />

3Fe + C �� Fe C; 3<br />

3Fe + 2CO �� Fe C + CO 3 2<br />

ufvlyfhb hrbyf [cybc yf[ibhc= wtvtynbnc= cbkbwbevc= vfyufyevc=<br />

ajcajhc= ujubhlc lf ofhvjmvybc s[tdfl se/c\<br />

vflfyb 'jdtksdbc itbwfdc rf;vbofcf lf c[df jmcblt,bc itvwdtk<br />

aez mfyt,c\ aezb mfybc vjcfwbkt,kfl ufvjcfdfk vfcfkfib<br />

vlyj,bc (akecbc) cf[bs evfnt,ty .bhbsflfl rbhmdfc\ vfqfk<br />

ntvgthfnehfpt rbhmdf bikt,f|<br />

CaCO �� CaO + CO 3 2<br />

ofhvjmvybkb rfkwbevbc jmcblb ehsbthsmvtlt,c aezb mfybc<br />

itvlutytk ybdsbtht,t,sfy lf ofhvjmvybc fldbkfl kqj,fl yfthst,c<br />

_ oblfc= hjvtkbw vtnobkfl rfkwbevbcf lf vfuybevbc<br />

cbkbrfnt,bcufy itlut,f|<br />

CaO + SiO ��CaSiO ;<br />

2 3<br />

MgCO �� MgO + CO ; MgO + SiO �� MgSiO 3 2 2 3<br />

vfuybevbc= rfkwbevbc lf fkevbybc .ytkkqj,flb lf vluhflb<br />

jmcblt,b ,h.vtlib fh fqlut,f lf fhw ufkqdt,f\ bcbyb thsvfytssfy<br />

ofhvjmvybfy fldbkfl kqj,fl fkevbyfnt,c= cbkbrfnt,c lf<br />

fkevcbkbrfnt,c| CaO . Al O + (CaO)Al O . SiO2 + CaO 2 3 2 3<br />

. SiO + 2<br />

(CaO) SiO \ 2 4<br />

186 187


s[tdflb se/b lf oblf xfvjtlbyt,f mehfib\ fvfcsfy= oblf=<br />

hjujhw eahj vce,emb= uhjdlt,f se/bc ptvjs\ se/cf lf oblfc<br />

eidt,ty c[dflfc[df ljytpt ufykfut,ekb yf[dhtnt,blfy\ ufwbdt-<br />

,bc itvltu oblfc uflffveifdt,ty wtvtynfl\<br />

erfyfcrytk [fyt,ib se/bc ofhvjt,fib lfbythuf fhct,bsb<br />

ufev/j,tct,f= hjvtkbw f[ltyc ,h.vtlbc qevkt,bc ofhvflj,bc<br />

uflblt,fc lf sdbsqbht,ekt,bc itvwbht,fc\ rth.jl= fv;fvfl<br />

mfh[yt,ib ;fyu,flbs ufvlblht,ek ]fthsfy thsfl f[ltyty ,eyt,hbdb<br />

cfodfdb fbhbc (vtsfybc) lfvfnt,fc\ vtsfyb bodbc|<br />

CH 4 + O 2 ��CO 2 + 2H 2 O<br />

vbqt,ekb CO 2 lf o'kbc jhsmkb rjmcsfy ehsbthsmvtlt,bc<br />

itltufl ofhvjmvybc CO-cf lf o'fk,flc= hbc itltuflfw ,h.vtlek<br />

ghjwtcib vtnb fqvlutyb vbbqt,c vjyfobktj,fc\ tc rb sfdbc<br />

v[hbd bodtdc ,h.vtlbc qevtkbc ofhvflj,bc phlfc lf= fvfdt lhjc=<br />

rjmcbc [fh/c 10-20%-bs fvwbht,c\ se/b itbwfdc 99% hrbyfc=<br />

4=5% yf[ibh,flc lf lfyfhxtyb 2=5% fhbc cbkbwbevb= ajcajhb=<br />

vfyufyevb lf ujubhlb\<br />

se hrbybc ityflyj,b 1=7%-pt vtn yf[ibh,flc itbwfdc= se/b<br />

tojlt,f\<br />

se hrbybc ityflyj,b 1=7%-pt yfrkt, yf[ibh,flc itbwfdc=<br />

ajkflb tojlt,f\<br />

se hrbybc ityflyj,b 0=3%-pt yfrkt, yf[ibh,flc itbwfdc=<br />

ztlflb hrbyf tojlt,f\<br />

se/b v'bat lf vc[dhtdflbf= fh bztlt,f lf fh bukbyt,f\ fhxtdty<br />

jhb cf[bc se/c| stshc lf yfwhbcathc\ yfwhbcathb se/b<br />

yf[ibh,flc itbwfdc uhfabnbc cf[bs\ ntmybrfib ufvjb'tyt,f vfymfybc<br />

v.bvt yfobkt,bc= meht,bc lf f\i\ xfvjcfc[vtkfl\ ntmybrfib<br />

hrbybc ityflyj,t,c ifd kbsjyt,c eojlt,ty= [jkj vfs ofhvjt,fc<br />

_ ifd vtnfkehubfc\<br />

stshb se/b yf[ibh,flc evsfdhtcfl wtvtynbnbc (Fe 3 C) cf[bs<br />

itbwfdc\ vstkb stshb se/b b[fh/t,f se/bc ajkflfl uflfveifdt,fpt\<br />

se/bcufy ufyc[dfdt,bs= ajkflb fldbkfl bztlt,f lf bukbyt,f\<br />

cohfab ufwbdt,bcfc vbbqt,f vfufhb ajkflb= [jkj ytkb<br />

ufwbdt,bcfc _ h,bkb\ h,bkb ajkflb fldbkfl veifdlt,f\<br />

ajkflb vbbqt,f se/bc uflfveifdt,bs\ fvbcfsdbc cfzbhjf<br />

se/bcfufy yf[ibh,flbc= cbkbwbevbc= ajcajhbcf lf ujubhlbc<br />

zfh,b hfjltyj,bc vjwbkt,f\ tc vbbqotdf ;fyudbsb htfmwbt,bs\<br />

ufkqj,bk se/ib ;fyu,flbc ufnfht,bc lhjc gbhdtk hbuib b;fyut,f<br />

hrbybc yfobkb= hjvtkbw ofhvjmvybc FeO-c|<br />

2Fe + O 2 �� 2FeO<br />

ofhvjmvybkb hrbybc (^^) jmcblb ufkqj,bk se/ib ;fyufdc<br />

vfyufyevc= cbkbwbevc= ajcajhc lf yf[ibh,flc|<br />

Mn + FeO �� MnO + Fe<br />

Si + 2FeO ��SiO 2 + 2Fe<br />

2P + 5FeO �� P 2 O 5 + 5Fe<br />

C + FeO ��CO + Fe<br />

;fyudbsb htfmwbt,bc lfvsfdht,bc itvltu ufkqj,bkb ityflyj,t,b<br />

itbwfdc hrbybc (^^) jmcblc= hjvkbc fqlutyf fewbkt,tkbf\<br />

ufhlf fvbcf= ajkflbc vbcfqt,fl cfzbhjf yf[ibh,flbc= cbkbwbevbc<br />

lf vfyufyevbc cfzbhj itvwdtkj,fvlt f'dfyf\ fv vbpybs vfc<br />

evfnt,ty athjcbkbwbevc= athjvfyufyevc lf fkevbyc\ hrbybc (^^)<br />

jmcblblfy hrbybc fqlutyf [lt,f vfyufyevbs|<br />

FeO + Mn �� Fe + MnO<br />

fv lhjc vbqt,ekb jmcblt,bs ofhvjbmvyt,f oblf= hjvtkbw<br />

vce,embf lf ufvkqdfkb ajkflbc ptlfgbhpt uhjdlt,f\<br />

se/bc ajkflfl uflfveifdt,bc lhjcfw lblb vybidytkj,f<br />

fmdc ]fthbc ;fyu,flbs ufvlblht,fc fy ]fthbc itwdkfc ;fyu,flbs\<br />

tc bodtdc vjhtfubht ybdsbtht,t,bc rjywtynhfwbbc lf ntvgthfnehbc<br />

ufphlfc= hbc itltuflfw htfmwbt,b eahj cohfafl vbvlbyfhtj,c\<br />

fvfcsfyfdt= ;fyu,flbc ufvj'tyt,bc itvs[dtdfib vbbqt,f<br />

eahj vfqfkb [fhbc[bc ajkflb= hflufy fv lhjc ajkflib uf[cybkb<br />

fpjnbc hfjltyj,f vwbhlt,f\ se ajkflib fpjnbc itvwdt-<br />

188 189


kj,f 0=02% fqotdc= vfiby vfc fhflfvfrvf'jabkt,tkb vtmfybrehb<br />

sdbct,t,b tmyt,f\<br />

sfyfvtlhjdt ntmybrfib ufycfresht,ekb vybidytkj,f tybzt,f<br />

ktubht,ek ajkflc\ fv cf[bc ajkflb itbwfdc t\o\ vfktubht,tk<br />

tktvtynt,c _ mhjvc= ybrtkc= vjkb,ltyc= dfyflbevc= djkahfvc=<br />

vfyufyevc= cgbkty.c= cbkbwbevc lf c[d\ vfktubht,ekb tktvtynt,b<br />

ajkflc tvfnt,f ufycfpqdhekb sdbct,t,bc vbcfybzt,kfl\<br />

vfufkbsfl= mhjv-ybrtkbfyb ajkflb [fcbfslt,f vfqfkb vtmfybrehb<br />

lf fynbrjhjpbekb sdbct,t,bs= v[ehdfkvtltuj,bs\ fctsb<br />

ajkflbcufy vpfllt,f vfymfyt,bc vhfdfkb yfobkb= cfj/f[j ybdst,b<br />

(e;fyufdb rjdpt,b= lfyt,b= xfyukt,b lf c[d\)\ mhjv-dfyflbevbfyb<br />

lf mhjv-vjkb,ltybfyb ajkflb ufvjbhxtdf cbvfuhbsf lf<br />

cbvnrbwbs vfqfkb ntvgthfnehbcf lf oytdbc vbvfhs\ fctsb ajkflbcufy<br />

fvpflt,ty vbkcfltyt,c= sdbsvahbyfdt,bc .hfdt,bcf lf<br />

rjvghtcjht,bc ltnfkt,c\ mhjv-djkahfvbfyb ajkflb ufvjb'tyt,f<br />

vzhtkb bycnhevtynt,bc lfcfvpflt,kfl lf f\i\<br />

sthvekb lfveifdt,bs itb.kt,f ajkflbc itlutybkj,bc itewdktkfl<br />

vbcb sdbct,t,bc itwdkf\ fctsbf ohsj,f lf vjidt,f\<br />

hrbybc abpbrehb sdbct,t,b| hrbyf vjdthw[kbcahj-stshb<br />

athbc= ,pbydfht kbsjybf (cbvrdhbdt _ 7=87 u$cv 3 = lyj,bc ntvgthfnehf<br />

_ 1539 0 C\ uffxybf rfhub gkfcnbrehj,f= lfvfuybnt,bcf<br />

lf ufyvfuybnt,bc rfhub eyfhb= hbc ufvjw ufvjb'tyt,f lbyfvjvfymfyt,bcf<br />

lf tktmnhj.hfdt,bc uekfht,bc lfcfvpflt,kfl\<br />

hrbybc mbvbehb sdbct,t,b| hrbyf vihfk ]fthpt fh b;fyut,f=<br />

ntybfy ]fthpt rb fldbkfl b;fyut,f\ bafht,f hrbybc ]blhjmcblbc<br />

afifhb abamt,bs= hjvtkbw dth bwfdc itvlujvb lf;fyudbcufy|<br />

4Fe + 3O 2 + 6H 2 O �� 4Fe(OH) 3<br />

]fthpt= vfqfk ntvgthfnehfpt hrbybc uf[eht,bcfc ofhvjbmvyt,f<br />

hrbybc [ty/b (Fe 3 O 4 )|<br />

3Fe + 2O 2 �� Fe 3 O 4<br />

700 0 -vlt ufdfhdfht,ekb hrbyf o'kbc jhsmkc ikbc|<br />

3Fe + 4H 2 O �� Fe 3 O 4 + 4H 2<br />

jsf[bc ntvgthfnehfpt hrbyf fh itlbc htfmwbfib vihfk<br />

mkjhsfy= ufw[tkt,bcfc rb tythubekfl vjmvtlt,c vfcsfy|<br />

2Fe + 3Cl 2 �� 2FeCl 3<br />

vfqfk ntvgthfnehfpt hrbyf c[df fhfkbsjyt,sfyfw itlbc<br />

htfmwbfib\ yf[ibh,flsfy ofhvjmvybc rfh,blt,c= ujubhlsfy _<br />

cekablt,c= fpjnsfy _ ybnhblt,c lf f\i\<br />

hrbyf htfmwbfib itlbc vfhbkv;fdfcsfy lf ufypfdt,ek ujubhlv;fdfcsfy=<br />

hbc itltuflfw itcf,fvbcfl vbbqt,f hrbybc (^^)<br />

mkjhblb lf hrbybc (^^) cekafnb|<br />

Fe + 2HCl �� FeCl 2 + H 2<br />

Fe + H 2 SO 4 �� FeSO 4 + H 2<br />

ufyp\<br />

hrbybc (^^) ybnhfnb ofhvjbmvyt,f fuhtsdt ufypfdt,ek<br />

fpjnv;fdfcsfy hrbybc ehsbthsmvtlt,bcfc|<br />

4Fe + 10HNO 3 �� 4Fe(NO 3 ) 2 + NH 4 NO 3 + 3H 2 O<br />

hrbyf ehsbthsvjmvtlt,c w[tk rjywtynhbht,ek fpjnv;fdfcf<br />

lf ujubhlv;fdfcsfy\ fv lhjc ofhvjbmvyt,f hrbybc (^^^)<br />

vfhbkt,b|<br />

Fe + 4HNO 3 �� Fe(NO 3 ) 3 + NO + 2H 2 O<br />

2Fe + 6H 2 SO 4 �� Fe 2 (SO 4 ) 3 + 3SO 2 + 6H 2 O<br />

hrbyf nentt,ib ghfmnbrekfl fh b[cyt,f\<br />

hrbyf f.tdt,c vfcpt yfrkt,fl fmnbeh kbsjyt,c vfsb vfhbkt-<br />

,bc o'fk[cyfht,blfy|<br />

Fe + CuSO 4 �� FeSO 4 + Cu<br />

hrbyf .bhbsflfl ofhvjmvybc jhb hbubc yfthst,c| hrbybc<br />

(^^) lf hrbybc (^^^) yfthst,c|<br />

FeO _ hrbybc (^^) jmcblb<br />

Fe(OH) 2 _ hrbybc (^^) ]blhjmcblb<br />

FeCl 2 , FeSO 4 lf c[d\_ hrbybc (^^) vfhbkt,b<br />

190 191


Fe 2 O 3 _ hrbybc (^^^) jmcblb<br />

Fe(OH) 3 _ hrbybc (^^^) ]blhjmcblb<br />

FeCl 3 , Fe 2 (SO 4 ) 3 lf c[d\_ hrbybc (^^^) vfhbkt,b<br />

ufhlf fvbcf= fhct,j,c hrbybc v;fdf (H 2 FeO 4 )= hjvkbc vfhbkt,c<br />

athfnt,b tojlt,f (hrbybc ;fyudbsb hbw[db +6)\<br />

hrbybc lf,fkb ;fyudbsb hbw[dbc vmjyt yfthst,b [fcbfslt,f<br />

ae.t sdbct,t,bs= evfqktcb lf;fyuekj,bc _ v;fdehbs= [jkj<br />

iefktlehb _ cecnb fvajnthekbs\<br />

hrbybc v;fdf (H 2 FeO 4 ) lf vbcb fy]blhblb (FeO 3 ) wyj,bkb fh<br />

fhbc\ H 2 FeO 4 -bc vfhbkt,b _ athfnt,b rfhub lfv;fyufdt,bf\<br />

hrbybc (^^) jmcblb ifdb athbc a[dybkbf\ vbbqt,f hrbybc (^^^)<br />

jmcblbc CO-sb fqlutybs 560 0 -pt|<br />

Fe 2 O 3 + CO �� 2FeO + CO 2<br />

FeO _ ae.t jmcblbf\ fldbkfl itlbc htfmwbfib v;fdt,sfy<br />

lf ofhvjmvybc hrbybc (^^) vfhbkt,c|<br />

FeO + H 2 SO 4 �� FeSO 4 + H 2 O<br />

FeO + HCl �� FeCl 2 + H 2 O<br />

Fe(OH) 2 _ hrbybc (^^) ]blhjmcblb vbbqt,f stshb yfktmbc<br />

cf[bs hrbybc (^^) vfhbksf [cyfht,pt nenbc vjmvtlt,bs|<br />

FeSO 4 + 2NaOH �� Fe(OH) 2� + Na 2 SO 4<br />

hrbybc (^^) ]blhjmcblb ]fthpt fldbkfl b;fyut,f= hbc ufvjw<br />

bqt,c /th vjvodfyj= itvltu rb vehf-obstk athc hrbybc (^^^)<br />

]blhjmcblbc ofhvjmvybc ufvj|<br />

� 4Fe(OH) 2 + 2H 2 O + O 2 �� 4Fe(OH) 3�<br />

hrbybc (^^) ]blhjmcblb fh b[cyt,f nentt,ib= cfvfubthjl<br />

rfhufl b[cyt,f v;fdt,ib|<br />

Fe(OH) 2 + H 2 SO 4 �� FeSO 4 + 2H 2 O<br />

hrbybc (^^) vfhbkt,b b;fyut,f c[dflfc[df lfv;fyufdt,bc= vfufkbsfl=<br />

gthvfyufyfnbc vjmvtlt,bs= lf ufhlfbmvyt,f hrbybc (^^^)<br />

vfhbkt,fl|<br />

2KMnO 4 + 10FeSO 4 + 8H 2 SO 4 �� 2MnSO 4 + 5Fe 2 (SO 4 ) 3 +<br />

+K 2 SO 4 + 8H 2 O<br />

hrbybc (^^^) yfthst,b<br />

Fe 2 O 3 _ hrbybc (^^^) jmcblb hrbybc yfthst,c ijhbc 'dtkfpt<br />

vluhflbf\ vbbqt,f hrbybc (^^^) ]blhjmcblbc= ybnfhfnbc [Fe(NO 3 ) 3 ]<br />

fy cekafnbc [Fe 2 (SO 4 ) 3 ] ufvjodbs vfqfk ntvgthfnehfpt|<br />

2Fe(OH) 3 �� Fe 2 O 3 + 3H 2 O<br />

Fe 2 (SO 4 ) 3 �� Fe 2 O 3 + 3SO 3<br />

Fe(OH) 3 _ hrbybc (^^^) ]blhjmcblb vbbqt,f hrbybc (^^^) vfhbkt,bc<br />

o'fk[cyfht,pt nentt,bc vjmvtlt,bs|<br />

FeCl 3 + 3KOH �� Fe(OH) 3 + 3KCl<br />

Fe(OH) 3 _ cecnb ae.tf= fmdc cecnfl ufvj[fnekb fvajnthekb<br />

sdbct,t,b\ bc b[cyt,f v;fdt,ib lf .kbthb nentt,bc<br />

[cyfht,ib ufs,j,bs|<br />

2Fe(OH) 3 + 3H 2 SO 4 �� Fe 2 (SO 4 ) 3 + 6H 2 O<br />

Fe(OH) 3 + KOH �� KFeO 2 + 2H 2 O<br />

Fe(OH) 3 -bc yfobkj,hbdb lt]blhfnfwbbs vbbqt,f vtnfhrbyjdfyb<br />

v;fdf [HFeO 2 ]= hjvkbc vfhbkt,c athbnt,b tojlt,f\ vfsb<br />

vbqt,f itb.kt,f vtnfhrbyjdfyb v;fdfc fy Fe 2 O 3 -bc nentt,sfy<br />

itkqj,bs|<br />

Fe 2 O 3 + 2KOH �� 2KFeO 2 + H 2 O<br />

hrbybc (^^^) bjyt,bcfsdbc lfvf[fcbfst,tkbf sdbct,bsb htfmwbf<br />

cbc[kbc 'dbstk vfhbksfy= rfkbevbc athjwbfyblsfy _<br />

K 4 [Fe(CN) 6 ]\ tc vfhbkb [cyfhib lbcjwbhlt,f ufynjkt,bc vb-<br />

[tldbs|<br />

K 4 [Fe(CN) 6 ] �� 4K + + [Fe(CN) 6 ] _4<br />

]tmcfwbfyj athfn bjyt,bc _ [Fe(CN) 6 ] _4 ehsbthsmvtlt,bs<br />

hrbybc (^^^) bjyt,sfy _ Fe +3 ofhvjbmvyt,f vemb keh/b yfktmb _<br />

,thkbybc kf;dfhlb|<br />

4FeCl 3 + 3K 4 [Fe(CN) 6 ] �� Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3� + 12KCl<br />

hrbybc (^^) bjyt,bcsdbc rb lfvf[fcbfst,tkbf sdbct,bsb htfmwbf<br />

cbc[kbc obstk vfhbksfy _ rfkbevbc athbwbfyblsfy= hjvtkbw<br />

[cyfhib ofhvjmvybc itvltu bjyt,c|<br />

K 3 [Fe(CN) 6 ] �� 3K + + [Fe(CN) 6 ] _3<br />

192 193


hrbybc jhve[nbfyb bjyt,bcf lf [Fe(CN) 6 ] _3 bjyt,bc ehsbthsmvtlt,bc<br />

itltufl ofhvjbmvyt,f o'fkib e[cyflb vemb keh/b<br />

athbc yfktmb _ nehy,ekbc keh/b\<br />

3FeSO 4 + 2K 3 [Fe(CN) 6 ] �� Fe 3 [Fe(CN) 6 ] 2� + 3K 2 SO 4<br />

cfvdfktynbfyb hrbybc fqvjvxtybf fvjybevbc hjlfyblb<br />

(NH 4 NCS)\ fv lhjc ofhvjbmvyt,f obstkb athbc hrbybc<br />

hjlfyblb _ Fe(NCS) 3 .<br />

FeCl 3 + 3NH 4 NCS �� Fe(NCS) 3� + 3NH 4 Cl<br />

F<br />

fdjuflhjc hbw[db<br />

fdjuflhjc rfyjyb<br />

fpjnb<br />

fpjnjdfyb fy]blhblb<br />

fpjnjdfyb v;fdf<br />

fpjnbc fy]blhblb<br />

fpjnbc v;fdf<br />

fbhb<br />

utythfnjhbc<br />

vuhudbyfdb<br />

fkvfcb<br />

fkt,fcnhb<br />

fkevbyb<br />

jmcblb<br />

]blhjmcblb<br />

,eyt,hbdb yfthst,b<br />

fkjnhjgbf<br />

fkevbyjsthvbf<br />

fkevbyjcbkbrfnt,b<br />

frevekfnjhb<br />

fvbfrb<br />

fvjybevbc vfhbkt,b<br />

fvjybevbc bjyb<br />

fvjybevbc ]blhjmcblb<br />

fvjajcb<br />

fvajnthj,f<br />

fybjyb<br />

fyjlb<br />

fgfnbnb<br />

fhftktmnhjkbnt,b<br />

fhfjufyekb yfthst,b<br />

fnjvb<br />

fqvlutyb<br />

v;fyufdb<br />

vhfdfktktmnhjybfyb<br />

fut,ekt,f<br />

CFUYJT


L<br />

lfybtk-bfrj,cbc<br />

ufkdfyehb tktvtynb<br />

ltbnthbevb<br />

lbfvjajcb<br />

lbgjkb<br />

lbcgthcbekb cbcntvt,b<br />

lbcjwbfwbf<br />

lbcjwbfwbbc [fhbc[b<br />

lbcjwbfwbbc [fhbc[b lf<br />

vfcpt vjmvtlb afmnjht,b95<br />

rjywtynhfwbf 96<br />

ufv[cytkbc ,eyt,f<br />

uf[cybkb ybdsbtht,bc<br />

96<br />

,eyt,f<br />

96<br />

ntvgthfnehf 96<br />

lbmhjvfnb<br />

176<br />

lbmhjvv;fdf<br />

leqbkbc ntvgthfnehbc<br />

176<br />

fotdf 91<br />

T<br />

t,ekbcjcrjgehb velvbdf<br />

tsbktyb<br />

tktvtynb<br />

tktmnhjyb<br />

tktmnhjkbpb<br />

e[cyflb fyjlb<br />

[cyflb fyjlb<br />

tktmnhjmbvbehb .f,dfsf<br />

vorhbdb<br />

tktmnhjyekb qhe,tkb<br />

tktmnhjmbvbf<br />

tktmnhjefh'jabsj,f<br />

tktmnhjkbnt,b<br />

cecnb<br />

.kbthb<br />

tysfkgbf<br />

tynhjgbf<br />

tythubf<br />

109= 110<br />

118<br />

154<br />

63<br />

87<br />

94<br />

95<br />

91<br />

135<br />

4<br />

42<br />

112<br />

113<br />

114<br />

107<br />

51<br />

107<br />

54<br />

94<br />

96<br />

95<br />

79<br />

80<br />

ibuf<br />

fmnbdfwbbc<br />

/b,cbc<br />

tythutnbrekb iht<br />

tmdbdfktynb<br />

tktvtynbc<br />

rfyjyb<br />

D<br />

dfktynj,f<br />

dfyn-]jabc rfyjyb<br />

P<br />

pjkb<br />

pehve[nb<br />

S<br />

sf,fibhb<br />

sfkbevb<br />

sfyfehb mdfynehb hbw[db<br />

stjhbf<br />

]b,hblbpfwbbc<br />

tktmnhjkbnehb<br />

lbcjwbfwbbc<br />

ghjnjkbnehb<br />

sthvjlbyfvbrf<br />

sb[f<br />

se/b<br />

B<br />

bpjnjgb<br />

bpj,fhb<br />

bpjnjyb<br />

bpjvtnhek-bpjnjgehb<br />

gjntywbfkb<br />

bjlb<br />

bjyb<br />

bjyehb yfvhfdkb<br />

bjybpfwbbc tythubf<br />

78<br />

81<br />

81<br />

66<br />

9<br />

9<br />

10<br />

7= 68<br />

83<br />

87<br />

127<br />

131<br />

133<br />

46<br />

67<br />

94<br />

98<br />

78<br />

139<br />

188<br />

43<br />

44<br />

44<br />

81<br />

162<br />

99<br />

99<br />

54<br />

R<br />

rfsjlb<br />

rfkbevb<br />

lbmhjvfnb<br />

rfh,jyfnb<br />

gthvfyufyfnb<br />

mhjvfnb<br />

rfkwbevb<br />

,eyt,hbdb yfthst,b<br />

jmcblb<br />

]blhjmcblb<br />

rfh,jyfnb<br />

cekafnb<br />

mkjhblb<br />

jhsjajcafnb<br />

rfjkbyb<br />

rfh,blt,b<br />

rfh,jyfn-bjyb<br />

rjheylb<br />

rfhyfkbnb<br />

rfnfkbpb<br />

rfnfkbpfnjhb<br />

rbhmdf<br />

rbhh.t<br />

rfdibhb<br />

/thflj,f<br />

rjdfktynehb<br />

ljyjhekfmwtgnjhekb<br />

vtnfkehb<br />

rtsbkij,bkb kbsjyt,b<br />

rktxrjdcrbc otcb<br />

rhbjcrjgbekb velvbdf<br />

rjhjpbf<br />

K<br />

kf,fhrbc o'fkb<br />

kfysfyjblt,b<br />

kbsbevb<br />

112<br />

122<br />

176<br />

122<br />

182<br />

182<br />

127<br />

127<br />

128<br />

128<br />

128<br />

129<br />

129<br />

154<br />

139<br />

135<br />

138<br />

130<br />

123<br />

84= 85<br />

84<br />

130<br />

128<br />

57<br />

66<br />

64<br />

196 197<br />

64<br />

74<br />

108<br />

49<br />

92<br />

115<br />

167<br />

17<br />

123<br />

kbsjyt,b<br />

rtsbkij,bkb<br />

fhfrtsbkij,bkb<br />

ufhlfvfdfkb<br />

fqvlutyb sdbct,t,b<br />

.f,dfsf vorhbdb<br />

V<br />

vsfdfhb mdfynehb hbw[db<br />

vfcf<br />

fnjvbc<br />

fnjvehb<br />

vjktrekbc<br />

vjkehb<br />

vfcehb hbw[db<br />

vfcbc velvbdj,bc rfyjyb<br />

vfyufyevb<br />

jmcblt,b<br />

v;fdt,b<br />

]blhjmcblb<br />

vfhbkt,b<br />

vfhbkt,b<br />

cfiefkj<br />

v;fdf<br />

ae.t<br />

jhvfub<br />

rjvgktmcehb<br />

lbcjwbfwbf<br />

uhfabrekb<br />

ajhvekt,b<br />

vfhvfhbkj<br />

vtyltkttdbc gthbjlekb<br />

cbcntvf<br />

vbyf<br />

vjkb<br />

vjktrekf<br />

v;fdt,b<br />

[cyflb<br />

e[cyflb<br />

122= 127=<br />

130= 169<br />

108<br />

108<br />

18<br />

102<br />

107<br />

45<br />

6<br />

6<br />

6<br />

6<br />

6<br />

6<br />

8<br />

178<br />

180<br />

182<br />

181<br />

182<br />

33<br />

34<br />

39<br />

39<br />

33<br />

33<br />

97<br />

41<br />

127<br />

16<br />

141<br />

7<br />

3<br />

25<br />

26<br />

27


;fyu,flbfyb<br />

e;fyu,flj<br />

lbcjwbfwbf<br />

vodfdt yfnhb<br />

Y<br />

yfhtdt,b<br />

yf[ibh,flb<br />

,eyt,hbdb yfthst,b<br />

jmcblt,b<br />

v;fdt,b<br />

vfhbkt,b<br />

yfnhbevb<br />

,eyt,bdb yfthst,b<br />

jmcblb<br />

]blhjmcblb<br />

vfhbkt,b<br />

ytbnhbyj<br />

ytbnhfkbpfwbf<br />

yjhvfkj,f<br />

28<br />

28<br />

97<br />

124<br />

5<br />

133<br />

133<br />

136= 137<br />

138<br />

138<br />

122<br />

123<br />

124<br />

124<br />

125<br />

42<br />

38<br />

90<br />

J<br />

jpjyb<br />

155<br />

jpjyehb iht<br />

156<br />

jktevb<br />

159<br />

jh,bnfkb<br />

44<br />

fnjvehb 44<br />

]b,hblekb 70<br />

s-jh,bnfkb 47<br />

p-jh,bnfkb 47<br />

d-jh,bnfkb 49<br />

jhsjcbkbwbevv;fdf 140<br />

jhsjajcafnb 153<br />

jmcblt,b<br />

20<br />

vfhbkofvjvmvytkb 20<br />

vfhbkfhofhvjvmvytkb 20<br />

fvajnthekb 23<br />

v;fdf<br />

23<br />

ae.t<br />

22<br />

jmhj<br />

169<br />

G<br />

gthbjlekj,bc rfyjyb<br />

gthvfyufyfnb<br />

gthmkjhfnb<br />

gjkfhekb ,vf<br />

gjntywbfkb<br />

bpj,fhekb<br />

ghbywbgb<br />

gfekbc<br />

kt-ifntkbtc<br />

:<br />

;fyu,flb<br />

;fyudbc [fhbcpb<br />

;fyudf-fqlutyf<br />

;fyudf fyjlehb<br />

;fyudf-fqlutybc<br />

htfmwbt,bc<br />

51<br />

182<br />

168<br />

63<br />

81<br />

50<br />

89<br />

155<br />

70<br />

102<br />

112= 115<br />

rkfcbabrfwbf 104<br />

H<br />

htfmwbt,bc cbs,ehb<br />

tatmnb<br />

htfmwbt,b<br />

80<br />

rkfcbabrfwbf 13<br />

itthst,bc 13<br />

lfikbc 13<br />

xfyfwdkt,bc 13<br />

vbvjwdkbc 12<br />

;fyudf-fqlutybc 102<br />

ytbnhfkbpfwbbc 38<br />

tupjsthvekb 79<br />

tyljsthvekb 79<br />

itmwtdflb 14<br />

itemwtdflb 15<br />

htfmwbbc cbxmfht 81<br />

hrbyf<br />

184<br />

,eyt,hbdb yfthst,b184<br />

jmcblt,b 192<br />

]blhjmcblt,b 192= 193<br />

rjvgktmcehb<br />

vfhbkt,b<br />

ityflyj,t,b<br />

hjlfyblt,b<br />

C<br />

cb[bcnt<br />

cfthsj<br />

lhjt,bsb<br />

velvbdb<br />

cbkbwbevbc v;fdf<br />

cbkbwbevbc jmcblb<br />

cbkbrfnt,b<br />

cjlf<br />

rfkwbybht,ekb<br />

rfecnbrehb<br />

rhbcnfkehb<br />

cfcvtkb<br />

cgbyb<br />

cgbkty.b<br />

,eyt,hbdb yfthst,b<br />

jmcblt,b<br />

]blhjmcblt,b<br />

[cyflj,f v;fdt,ib<br />

cekafnt,b<br />

cekabnt,b<br />

cegthajcafnb<br />

N<br />

nent kbsjyt,b<br />

nent vbofkbsjyt,b<br />

A<br />

afpf<br />

lbcgthcbekb<br />

abpbrehb vjdktyt,b<br />

ajkflb<br />

ajcafnb<br />

ajcutyb<br />

ajcajhb<br />

198 199<br />

193<br />

188<br />

149<br />

129<br />

129<br />

130<br />

129<br />

140<br />

139<br />

140<br />

123<br />

124<br />

123<br />

123<br />

45<br />

169<br />

169<br />

171<br />

171= 172<br />

171<br />

160<br />

158<br />

154<br />

122<br />

126<br />

87<br />

87<br />

12<br />

188<br />

153<br />

136<br />

149<br />

fkjnhjgbf<br />

obstkb<br />

stshb<br />

ifdb<br />

jmcblt,b<br />

v;fdt,b<br />

vfhbkt,b<br />

actdlj]fkjutyblt,b<br />

ae.tt,b<br />

[cyflb<br />

e[cyflb<br />

fvajnthekb<br />

tktmnhjkbnehb<br />

lbcjwbfwbf<br />

M<br />

mdfynehb hbw[dt,b<br />

cgbyb<br />

vsfdfhb<br />

sfyfehb<br />

vfuybnehb<br />

mbvbehb tktvtynb<br />

mbvbehb ,vt,b<br />

rjdfktynehb<br />

gjkfhekb<br />

fhfgjkfhekb<br />

bjyehb<br />

ljyjhekfmwtygnjhekb<br />

o'fk,flehb<br />

kbsjyehb<br />

mbvbehb ojyfcojhj,f<br />

mbvbehb ybdsbtht,f<br />

ceasf<br />

yfhtsb<br />

vfhnbdb<br />

hsekb<br />

mbvbehb ,vbc gjkfhj,f<br />

mbvbehb vjdktyt,b<br />

mkjhb<br />

150<br />

150<br />

150<br />

150<br />

151<br />

151= 152= 153<br />

154= 155<br />

148<br />

29<br />

30<br />

30<br />

31<br />

94<br />

44<br />

45<br />

45<br />

46<br />

46<br />

4<br />

54<br />

58<br />

59<br />

61<br />

73<br />

64<br />

76<br />

74<br />

85<br />

5<br />

5<br />

5<br />

5<br />

5<br />

63<br />

12<br />

162


,eyt,hbdb yfthst,b<br />

jmcblt,b<br />

v;fdt,b<br />

vfhbkt,b<br />

mhjvb<br />

jmcblt,b<br />

]blhjmcblt,b<br />

vfhbkt,b<br />

mhjvgbrb<br />

I<br />

itlutybkj,bc velvbdj,bc<br />

rfyjyb 9<br />

ityflyj,t,b<br />

172= 180<br />

W<br />

wtvtynb<br />

wbfyo'fk,flv;fdf<br />

wbfyv;fdf<br />

wbfyblt,b<br />

wbfyfnt,b<br />

{<br />

[cyfht,b<br />

rjywtynhbht,ekb<br />

162<br />

166<br />

167<br />

166= 167<br />

173<br />

175= 176<br />

175<br />

176= 177<br />

177<br />

141<br />

148<br />

148<br />

148<br />

149<br />

O<br />

oytdf<br />

92<br />

jcvjcehb 92<br />

o'fkb<br />

129<br />

cb[bcnt<br />

129<br />

o'fk,flb<br />

118<br />

bpjnjgt,b 118<br />

rfsbjyb<br />

120<br />

fybjyb<br />

120<br />

;fyudbc [fhbc[b 120<br />

gthjmcblb 121<br />

ufvj'tyt,f 122<br />

o'fkufpb<br />

119<br />

o'kbc bjyehb vfxdtyt,tkb 99<br />

89<br />

ufypfdt,ekb<br />

yf/thb<br />

e/thb<br />

vtnyf/thb<br />

fhftktmnhjkbnt,b<br />

ztivfhbnb<br />

vekehj,f<br />

vjkfkj,f<br />

yjhvfkj,f<br />

nbnhb<br />

[cyflj,bc rjtabwbtynb<br />

[cyfht,bc leqbkbc<br />

ntvgthfnehbc fotdf<br />

?<br />

/b,cbc tythubf<br />

}<br />

]fkjutyt,b<br />

]tyhbc rfyjyb<br />

]b,hblbpfwbf<br />

]blhfnt,b<br />

]blhjrfh,jyfnt,b<br />

]blhbl-bjyb<br />

]blhjkbpb<br />

]blhjmcblt,b<br />

[cyflb<br />

e[cyflb<br />

]eylbc otcb<br />

89<br />

90<br />

90<br />

90<br />

93<br />

87<br />

90<br />

90<br />

90<br />

91<br />

88<br />

91<br />

81<br />

161<br />

89<br />

67<br />

88<br />

138<br />

118<br />

100<br />

29<br />

30<br />

30<br />

50<br />

KBNTHFNEHF<br />

1\ rjrjxfidbkb d\= wbywf.t u\= wtw[kf.t s\= pjuflb lf fhfjhufyekb<br />

mbvbbc rehcb\ ^ yfobkb\ ufyfskt,f= s,bkbcb= 1988\<br />

2\ rjrjxfidbkb d\= wbywf.t u\= wtw[kf.t s\= pjuflb lf fhfjhufyekb<br />

mbvbbc rehcb\ ^^ yfobkb\ ufyfskt,f= s,bkbcb= 1998\<br />

3\ obdobdf.t s\ pjuflb mbvbf\ ufyfskt,f\ s,bkbcb= 1992<br />

4\ udfhfvf.t l\ pjuflb (fhfjhufyekb) mbvbbc cf[tkv.qdfytkj\<br />

ufyfskt,f= s,bkbcb 1975\<br />

5\ rfhfgtnbfyb v\= lhfrbyb c\ pjuflb lf fhfjhufyekb mbvbf\ s,bkbcb=<br />

1981<br />

6\ Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. М., 1981.<br />

7\ Глинка Н.Л. Общая химия. М., 1984.<br />

8\ Красовицкая Е.И. Электронные структуры атомов и химическая<br />

связь. Просвещениа, М., 1972.<br />

9\ Некрасов Б.В. Учебник общей химии. Высшая школа. М., 1984.<br />

10\ Полинг Л. Общая химия. Мир. 1974.<br />

11\ Хомченко Г.П., Цитович И.К. Неорганическая химия. Высшая<br />

школа. М., 1978.<br />

200 201


CFHXTDB<br />

sfdb ^<br />

mbvbbc .bhbsflb wyt,t,b lf rfyjyt,b ...................................................... 3<br />

hfc itbcofdkbc mbvbf ...................................................................... 3<br />

fnjvb lf vjktrekf ........................................................................ 3<br />

mbvbehb tktvtynb ........................................................................... 4<br />

fkjnhjgbf ...................................................................................... 4<br />

yfhtdt,b lf mbvbehb yfthst,b ......................................................... 5<br />

afhlj,bsb fnjvehb lf vjktrekehb vfcf ..................................... 6<br />

vjkb _ ybdsbtht,bc hfjltyj,bc thstekb ..................................... 7<br />

dfktynj,f ....................................................................................... 7<br />

ybdsbtht,bc vfcbc velvbdj,bc rfyjyb ............................................. 8<br />

itlutybkj,bc velvbdj,bc rfyjyb ................................................... 9<br />

trdbdfktynb lf trdbdfktynsf rfyjyb ............................................. 9<br />

fdjuflhjc rfyjyb ............................................................................ 11<br />

abpbrehb lf mbvbehb vjdktyt,b ................................................... 12<br />

mbvbehb htfmwbbc .bhbsflb nbgt,b ............................................... 13<br />

sfdb ^^<br />

l\b\ vtyltkttdbc gthbjlekj,bc rfyjyb lf<br />

tktvtynsf gthbjlekb cbcntvf ............................................................ 16<br />

tktvtynsf gthbjlekj,bc rfyjybc vybidytkj,f ........................... 18<br />

sfdb ^^^<br />

fhfjhufyek yfthssf .bhbsflb rkfct,b ................................................ 20<br />

jmcblt,b ......................................................................................... 20<br />

jmcblt,bc cf[tkojlt,t,b ............................................................. 21<br />

jmcblt,bc vbqt,bc otct,b .............................................................. 22<br />

v;fdf jmcblt,bc mbvbehb sdbct,t,b ................................................ 23<br />

v;fdt,b ............................................................................................ 25<br />

v;fdt,bc cf[tkojlt,f .................................................................... 25<br />

v;fdt,bc vbqt,bc [th[t,b ............................................................... 26<br />

v;fdt,bc mbvbehb sdbct,t,b ............................................................ 27<br />

v;fdt,bc ae.byj,f........................................................................... 28<br />

ae.tt,b .......................................................................................... 29<br />

ae.tt,bc vbqt,bc [th[t,b.............................................................. 30<br />

fvajnthekb ]blhjmcblt,b ........................................................... 31<br />

vfhbkt,b ........................................................................................ 32<br />

vfhbkt,bc cf[tkojlt,t,b ............................................................. 33<br />

vfhbkt,bc vbqt,bc [th[t,b ........................................................... 34<br />

vfhbkt,bc abpbrehb sdbct,t,b ..................................................... 36<br />

vfhbkt,bc mbvbehb sdbct,t,b ........................................................ 36<br />

ytbnhfkbpfwbbc htfmwbf ............................................................... 38<br />

v;fdf lf ae.t vfhbkt,bc uflf'dfyf ................................................. 39<br />

cfiefkj vfhbkt,ib ....................................................................... 39<br />

sfdb ^&<br />

fnjvbc fqyfuj,f ..................................................................................... 42<br />

fnjvsf tktmnhjyekb ufhct,bc fqyfuj,f ...................................... 44<br />

fnjvbc fqyfuj,f lf gthbjlekj,bc rfyjyb ..................................... 51<br />

bjybpfwbbc tythubf= tktmnhjybcflvb cohfadf lf<br />

tktmnhjefh'jabsj,f ................................................................ 54<br />

sfdb &<br />

mbvbehb ,vbc nbgt,b .............................................................................. 57<br />

rjdfktynehb ,vbc ofhvjmvybc<br />

ljyjhek-fmwtgnjhekb vtmfybpvb .............................................. 64<br />

rjdfktynehb ,vbc sdbct,t,b ......................................................... 66<br />

mbvbehb ,vf lf dfktynj,f .............................................................. 68<br />

;fyudbc [fhbc[b............................................................................... 70<br />

bjyehb ,vf ...................................................................................... 73<br />

kbsjyehb ,vf ................................................................................. 74<br />

o'fk,flehb ,vf .............................................................................. 76<br />

sfdb &^<br />

mbvbehb htfmwbt,bc vbvlbyfhtj,bc rfyjypjvbtht,t,b .......................... 78<br />

bpj,fhek-bpjvtnhekb gjntywbfkb\ /b,cbc tythubf ................. 81<br />

mbvbehb htfmwbbc cbxmfht lf vfcpt vjmvtlb afmnjht,b ............... 81<br />

mbvbehb ojyfcojhj,f lf vfcpt vjmvtlb afmnjht,b ...................... 85<br />

sfdb &^^<br />

lbcgthcbekb cbcntvt,b ........................................................................ 87<br />

[cyfht,bc leqbkbc ntvgthfnehbc fotdf\<br />

t,ekbjcrjgbehb velvbdf ........................................................... 91<br />

uf'bydbc ntvgthfnehbc lfotdf\ rhbjcrjgbekb velvbdf ............... 92<br />

jcvjcb lf jcvjcehb oytdf ........................................................... 92<br />

sfdb &^^^<br />

tktmnhjkbnsf [cyfht,b ...................................................................... 94<br />

v;fdt,bc= ae.tt,bc= vfhbkt,bc tktmnhjkbnehb lbcjwbfwbf ...... 97<br />

o'kbc bjyehb vfxdtyt,tkb ............................................................. 99<br />

vfhbksf ]blhjkbpb .................................................................... 100<br />

sfdb ^*<br />

;fyudf-fqlutyf ..................................................................................... 102<br />

;fyudf-fqlutybc htfmwbt,bc ufynjkt,bc itlutyf ........................ 104<br />

;fyudf-fqlutybsb htfmwbt,bc rkfcbabrfwbf ................................ 104<br />

202 203


sfdb *<br />

tktmnhjmbvbf...................................................................................... 107<br />

tktmnhjmbvbehb .f,dfsf vorhbdb ............................................... 107<br />

ufkdfyehb tktvtynb .................................................................... 109<br />

tktmnhjkbpb ............................................................................. 112<br />

tktmnhjkbpb [cyflb fyjlbs ...................................................... 114<br />

tktmnhjmbvbehb rjhjpbf .......................................................... 115<br />

kbsjyt,bc lfwdf rjhjpbbcfufy ................................................... 116<br />

fhfjhufyekb mbvbf ............................................................................... 117<br />

^ /ueabc s tktvtynt,b ........................................................................ 118<br />

o'fk,flb....................................................................................... 118<br />

nent kbsjyt,b (yfnhbevb).......................................................... 122<br />

^^ /ueabc s tktvtynt,b ....................................................................... 126<br />

^^^ /ueabc p-tktvtynt,b ..................................................................... 130<br />

^& /ueabc p_tktvtynt,b .................................................................... 133<br />

yf[ibh,flb .................................................................................... 133<br />

cbkbwbevb .................................................................................... 139<br />

& /ueabc p-tktvtynt,b ...................................................................... 142<br />

fpjnb ........................................................................................... 142<br />

ajcajhb ....................................................................................... 149<br />

&^ /ueabc p-tktvtynt,b .................................................................... 154<br />

;fyu,flb ........................................................................................ 155<br />

ujubhlb ........................................................................................ 156<br />

&^^ /ueabc p-tktvtynt,b ................................................................... 161<br />

mkjho'fk,flb lf vfhbkv;fdf...................................................... 164<br />

mkjhbc ;fyu,flyfthst,b .............................................................. 166<br />

^ /ueabc d-tktvtynt,b ....................................................................... 169<br />

cgbkty.b ....................................................................................... 169<br />

mhjvb ............................................................................................ 173<br />

mhjvbc ;fyu,flyfthst,b ............................................................... 175<br />

&^^ /ueabc d-tktvtynt,b ................................................................... 177<br />

vfyufyevb ....................................................................................... 178<br />

vfyufyevbc jmcblt,b lf ]blhjmcblt,b ......................................... 180<br />

&^^^ /ueabc d-tktvtynt,b .................................................................. 183<br />

hrbyf ............................................................................................. 184<br />

cfuyjt,tkb ........................................................................... 195<br />

kbnthfnehf ........................................................................................ 201<br />

204


ibeWdeba avtorTa mier warmodgenili saxiT<br />

ga<strong>da</strong>eca warmoebas 30.01.2009. xelmowerilia <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d<br />

18.02.2009. qaRaldis zoma 60X84 1/16. pirobiTi nabeWdi Tabaxi 12,5.<br />

tiraJi 100 egz.<br />

sagamomcemlo saxli `teqnikuri universiteti~, Tbilisi,<br />

kostavas 77<br />

`basiani~, Tbilisi, marjaniSvilis 5

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!