ud#9 (25624)

¹ 9 (25624)
6 2018-òž àð 6-òž òóëûñïàë Ãåðä
КУЗЕБАЙ ГЕРДЛЫ - 120 АР
Школа - ад ӧвӧл
Дышетон валамон но матын мед луоз
Åëåíà ÐßÁÈÍÀ
Êåìàëàñü ќâќë «Óäìóðò
Êåíåøå» Íèêîëàé
Êóçíåöîâ ïèñàòåëü
ïûðàç íî
èâîðòžç, ýëüêóí àðõèâûñü
Êóçåáàé Ãåðäëýñü
Íàðîäíîé îáðàçîâàíèåÿ
îòäåëëýí
Âîòñêîé ïîäîòäåëàç
âàçèñüêîíçý àäœèç øóûñà.
Îñêîíòýì êàäü - êèÿì âîçèñüêî
àñëýñüòûç Êóçåáàé
Ãåðäëýñü ãîæòýòñý! Òóæ ÷åáåð
ïî÷åðêåí, ÷ûëêûò, âîëüûò
œó÷ êûëûí ãîæúÿìûí.
Äîêóìåíòëû òóý 100
àð òûðìîç, íîø ñî òàò÷ûîçü
îäžã êíèãàå íî, îäžã ïîñîáèå
íî ïûðåìûí ќâќë! Àðõèâûí
ñîå ó÷êûëžñü¸ñ ќé âàë,
äûð, ñîèí áóìàãà œå÷ âîçèñüêåìûí,
âàíü êûëú¸ñûç ðîñïðîñ
àäœèñüêî.
Ãîæòýòýç êóçü èê ïќðìåì
- 12 áàì! Êóòñêîíàç âàëýêòýìûí
ìóãåç: êðåñòüÿíú¸ñëýí
5-òž ќò÷àìàçû íèìûñüòûç
Âîòñêîé îòäåë êûëäûòûíû
ќç ëýçå, ñî Ãåðäýç òóæ
šîæîìûòžç. Íàðîäíîé îáðàçîâàíèåÿ
îòäåëëýí Âîòñêîé
ïîäîòäåëàç ñî âàçèñüêå, âîòñêîé
íàðîäíîé îáðàçîâàíèåÿ
èíñòðóêòîðå þíìàòûíû êóðûñà.
Ãåðä âàëýêòý: âîòÿêú¸ñ
«êûðñüûí, ïåéìûòûí óëî.
Êàëûêåç ñûŸå þãäóðûñü
þãûò ñþðåñý ïîòòîíî, îãúÿ
êóëüòóðà áîðäû êûñêîíî, íî
àñïќðòýìëûêú¸ññý óò¸íî.
Óæ ïќðìîç, âîòÿêú¸ñ ïќëû
âûëž œå÷ëûêåí äîøêîëüíîé,
øêîëüíîé íî âíåøêîëüíîé
âîñïèòàíèåç ïûðòûñà ãèíý».
Àâòîð âàëýêòý, òà âàêûòý
àíàé-àòàé¸ñëýí ïèíàëú¸ññýñ
âèçüíîäàíëû äûðçû ÷èê
óã òûðìû øóûñà, ñîèí íûëïèîñ
àñüñý ïîííà áóäî. «Àíàé
þðòúåð êîòûðûí áåðãà, àòàé
íÿíü ïîòòûíû òûðøå… Êûòûñü
òàŸå äûðúÿ âèçüìî øóäîíú¸ñ,
êûðœàíú¸ñ ëóîçû,
òóæãåñ íî þîí äûðú¸ñ êå
ëóî?»
Áќðûñü Ãåðä âåðà, âîòÿê
íûëïèîñëû øêîëà íî
òðîñ âûëüçý óã ñ¸òû øóûñà:
«Íûëïèëû ñî ìóðò íî
âàëàíòýì ïîòý. Ñîèí ïèíàë
îòûñü, àäûñü êàäü, ïåãœå íî
âûëüûñü àñ ïîííàç óëý, áóäý.
Íîø êèí øêîëà áîðääîðú¸ñ
ñüќðûí ñîèí êèâàëòîç, êóêå
Êóçåáàé Ãåðäëýí äûøåòîíýç
ðàäúÿí ñÿðûñü ðóêîïèñåç.
âîòÿêú¸ñ ïќëûí ќâќë îäžã íî
êóëüòóðíîé îãàçåÿñüêîí, […]
âîòñêîé êûëûí îäžã íî êíèãà,
êóäçý ëûäœûñà, íûëïè íî,
áàäœûì ìóðò íî ìàëïàñüêîíý
óñüûñàë […] Êûëå îäžãåç
ãèíý - þûíû, êàðòàåí øóäûíû».
Âîòÿêú¸ñëýí äîøêîëüíîé
âîñïèòàíèçû, Ãåðä ìàëïàìúÿ,
ðàäúÿñüêûíû êóëý
òàçüû:
Óäìóðòú¸ñëýñü ñÿìú¸ññýñ
íî àñïќðòýìëûêú¸ññýñ œå÷
òîäžñü ñïåöèàëèñòú¸ñëû èíòûûí
òîäìàòñêîíî, êûçüû
ñåìüÿûí íî êàëûêûí íûëïèîñòû
áóäýòîí ðàäúÿìûí.
Àíàé-àòàé¸ñ ïќëûí
âàëýêòžñü êóðñú¸ñ ðàäúÿíî,
âîòñêîé êûëûí áðîøþðàîñ,
êíèãàîñ, æóðíàëú¸ñ, ëèñòîâêàîñ
ïîòòîíî; øêîëàëýñü
àçüëî âèçüíîäàíúÿ îãàçåÿñüêîíú¸ñ,
êðóæîêú¸ñ êûëäûòîíî;
îáðàçöîâîé íûëïè ñàäú-
¸ñ, ïëîùàäêàîñ, êëóáú¸ñ, ÿñëèîñ
óñüòîíî. Êèâàëòžñü¸ñòû
äàñÿí ïîííà êóðñú¸ñ íî ñîâåùàíèîñ
ðàäúÿëëÿíî.
Ãåðä ãîæòý: «Íûðûñü èê
êóëý êàðûíû, äûøåòñêîí
âîòÿê íûëïèîñëû ìàòûí íî
âàëàìîí ìåä ëóîç øóûñà, ñî
ïîííà äûøåòîíî âîòñêîé êûëûí
âîòñêîé êíèãàîñúÿ. Âîòÿêú¸ñ
àñïќðòýìëûêîåñü,
äûøåòîíýç ðàäúÿêó, ñî
àñïќðòýìëûêú¸ññýñ îäíî èê
ëûäý áàñüòîíî, à òî øêîëàëýñü
ñîîñ ïàëýíòžñüêîçû.
Âîòñêîé êûëýç äûøåòîí êóðñý
ïûðòîíî àíàé êûëûíûçû
ïðîèçâåäåíèîñòû: âîòñêîé
âûæûêûëú¸ñòû, ÷åáåð
ëåãåíäàîñòû, àñïќðòýì
ìќçìûò (ñâîåîáðàçíî ïå-
÷àëüíûå) êûðœàíú¸ñòû íî
òóàëà âîòñêîé ëèòåðàòóðàåç.
Ðîäèíîâåäåíèå, ãåîãðàôèÿ
íî èñòîðèÿ óðîêú¸ñûí
âîòÿêú¸ñëýí óëýì-âûëýìçûëýñü
àñïќðòýìëûêú¸ññý, àçüâûë
îðò÷åì ñþðåññýñ ìàä¸íî.
Òàò÷ûîçü âîòÿêú¸ñ ќç íî
òîäý, êќíÿ êóçÿ ñîîñ äóííå
âûëûí íî êûŸå ìóçúåìú¸ñûí
óëî. Êûçüû óä òîäìàòû
íûëïèîñûç Ãëàçîâ, Ñàðàïóë,
Îñèíñêîé, Ìàìàäûø, Ñàìàðà
óäìóðòú¸ñëýí óëýì-âûëýìåíûçû?
Êûëñÿðûñü, Îñèíñêîé
óåçäûñü âîòÿêú¸ñëýí
äžñüêóòú¸ññû áèãåð íî áàøêèð
äžñüêóòú¸ñëû óêøàëî,
Ãëàçîâ óåçäûí êîñòþìú¸ññû
œó÷ëýíëû êåëüøî, ñîîñ àñüñýäû
âîòÿê øóûíû íî âîçüäàñüêî,
ñî ïàëú¸ñûç âîòÿêú¸ñëýí
«êќêûçû» íèìàíû ëóý êå íî.
Ìàëìûæ (ëûìøîð ¸ðîñ) íî
ìóêåò ¸ðîñú¸ñûí âîçèñüêèçû
âîòñêîé êàëûê äžñüêóòú¸ñ».
Áќðûñü Ãåðä âàëýêòý,
êûŸå óæåí âûðîç âîòñêîé
øêîëüíîé èíñòðóêòîð.
Ñî, ïå, âîòñêîé øêîëàëû
ïðîãðàììàîñ íî äûøåòîí
àìàëú¸ñ ïîííà ñþëìàñüêûíû
êóëý, óãî «âîòñêîé øêîëàëýí
ïðîãðàììàåç œó÷ øêîëàëýí
ïðîãðàììàåçëýñü çîë
âèñúÿñüêå».
Íèìûñüòûç êóðîíú¸ññý
Ãåðä ãîæòý âíåøêîëüíîé
äûøåòîí óäûñûñü èíñòðóêòîðëû
íî. Îòûí òóæ òðîñ
óæåç, âàëýêòý àâòîð. Ãåðä
ãîæòýìúÿ, èíñòðóêòîð íûðûñü
èê ðàäúÿí óæ áîðäû
áàñüòžñüêûíû êóëý - ðàäúÿíû
âîòñêîé êîìèòåòú¸ñ,
ìàëû êå øóîíî, êàëûêåç îãàçåÿòýê,
óæ óç ïќðìû, øóý.
ÑûŸå ÿ÷åéêàîñòû êûëäûòýì
áåðå îò÷û ïќðòýì ëèòåðàòóðà
âèñúÿíû êóëý, ñîáåðå, îëî,
ñîîñëýñü êûëäîçû êóëüòóðíîé
êðóæîêú¸ñ íî îãàçåÿñüêîíú¸ñ,
íî ñî èíñòðóêòîðëýí
÷àêëàìåç óëñûí îðò÷ûíû
êóëý. «Óêñ¸ ñîëû æàëÿíî
ќâќë, âîòñêîé ãóðòýç âîòñêîé
êûëûí êíèãàîñûí òûðìûòîíî.
Íî òàòûí âàíü îäžã
ìîãœåò - âîòÿêú¸ñ ãðàìîòàåç
óã òîäî. Ñîå ïàëýíòîí âûëûñü
šûò êëàññú¸ñ, âîñêðåñíîé
øêîëàîñ óñüòîíî íî îò÷û
èíòåëëèãåíöèåç êûñêîíî…»
Òà ãîæòýòýç ëûäœûñà,
ìàëïàíý âóîíî, Êóçåáàé
Ãåðäëýí òðîñýç ó÷êîíú¸ñûç
íî Ÿåêòîíú¸ñûç, 100
àð îðò÷åìûí íè êå íî, àëè
íî âóæìåìûí ќâќë øóûñà.
Ñîëýñü òûðøåìçý, àçüëàíåç
ïîííà ñþëìàñüêåìçý
êàëûêìû êîòüêó òîäàç âîçüûíû
êóëý.
Вань визьлы визь
Àëåêñàíäð ÅÃÎÐÎÂ
Êóçåáàé Ãåðäëýñü óæú-
¸ññý ýñêåðûêó, øåð ÷àêëàëî
ñîëýñü ïîñëîâèöàîñòû
íî ïîãîâîðêàîñòû
áè÷àìçý. Íîø òà
óäûñ òóæ òóíñûêî.
À÷èç Ê. Ãåðä «Ïîñëîâèöû
è ïîãîâîðêè âîòÿêîâ» óæàç
ãîæòý, êàëûê âåðàñüêîíú-
¸ñúÿ ëþêàì áè÷åòú¸ñàç îãàçåÿìûí
«âîòÿêú¸ñëýí ìàäèñüêîíú¸ññû,
÷àêëàíú¸ññû
(ïðèìåòû), âûæûêûëú¸ññû,
âќñüêûëú¸ññû íî ëåãåíäàîññû,
òóæãåñ áàäœûì èíòû âèñúÿìûí
âîòÿê êûðœàíú¸ñëû.
Ïàëýíý êåëüòýìûí ïîñëîâèöàîñ
íî ïîãîâîðêàîñ». Ñîëýñü
ìóãçý àâòîð òàçüû âàëýêòý:
ïàëýíûñü âóûëýì óäìóðò
ôîëüêëîðåç áè÷àñü¸ñëû òóæ
ñåêûò ïîñëîâèöàîñòû íî ïîãîâîðêàîñòû
îãøîðû âåðàñüêîí
êûëûñü âèñúÿíû.
Ñòàòüÿåçëýí êóòñêîíàç
Ê. Ãåðä âàëýêòý, êûçüû
œå÷ãåñ ëþêàíî ïîñëîâèöàîñòû
íî ïîãîâîðêàîñòû. Ñî
ïóñúå, «ïîñëîâèöàîñ íî ïîãîâîðêàîñ
óëýï âåðàñüêîíýí
þí ãåðœàñüêåìûí, ñîîñòû îãâàêûòý
âàíüçû òîäî íî, óã
íî òîäî, ìàëû êå øóîíî ñîîñ
êûëäî íî êóëî âåðàñüêîí íî
óæàí êóñïûí».
Àâòîð ïóñúå, òðîñýç ìàòåðèàë
Âàëà íî îò÷û óñèñü
Óâà íî Íûëãà øóðú¸ñ äóðòž
óëžñü Äќêúÿ, Ó÷à, Òóêëÿ,
Æèêúÿ íî Œóìúÿ âûæûîñûñü
âîòÿêú¸ñëýñü áè÷àìûí
øóûñà. À÷èç Ê. Ãåðä Äќêúÿ
âûæûûñü.
Âàíüçý-ќâќëçý ñî ãîæòýì
170-ëýñü òðîñ ïîñëîâèöàîñòû.
Ñîîñ òåìàîñúÿ ëþêûëýìûí:
óæ, áóñêåëü¸ñ, Ÿûæû-âûæû
êóñûïú¸ñ, ñåìüÿ, ëóøêàñüêîí,
àäÿìè, ñîëýí ñÿìú¸ñûç
íî ìóêåò. Џàïàê òåìàîñúÿ
ëþêûëîí âèñúÿ Ê. Ãåðäëýñü
óæçý óäìóðò êûëûí ôðàçåîëîãèçìú¸ñûí
âàíü ñëîâàðü¸ñëýñü.
Îçüû èê àâòîð òûðøåì
êåëüòûíû äèàëåêòú¸ñòû íî.
Òîäìàòîì êќíÿ êå ïðèìåðú¸ñûíûç:
1. Óæ: Óæàòýê êќò óã
òûð; Âåðàíû êàíüûë - óæàíû
øóã.
2. Áóñêåëü¸ñûí íî Ÿûæûâûæûîñûí
êóñûïú¸ñ: Îäžã
éûðëýí îäžã âèçüìûç,
êûê éûðëýí êûê âèçüìûç,
èñüêàâûí-áќëÿêëýí âèçüìûç -
âàíü âèçüëû âèçü.
3. Ñåìüÿ: Êûøíîäý æóãèñüêîä
- àñòý æóãèñüêîä.
4. Ëóøêàñüêîí: Ëóøêàñüêèñü
ìóðòëýí êèûç êóçü;
Ìóðòëýíýí êќòûä óç òûð.
5. Àäÿìè, ñîëýí ñÿìú¸ñûç:
à) Âèçü: Àäÿìèëýí âèçüìûç
- ñèçüûì ïќðòýì.
á) Ýøúÿñüêîí: Àçü ïèòðàí
êûòè - áåðûç íî îòè.
â) Îã-îãäý àäœåìïîòîñòýì
êàðîí: ÊîŸûøåí ïóíûåí êàäü
óëî.
6. Îñêîí óìîåçëû, ýçåëüëû,
êóëîíëû: Ãóáðåñ áåðèçåç
øîíåðòûíû óã ëó.
7. Äûøåòñêîí øîðû ó÷êîí:
Äûøåòêåì íÿíü óã
êóðû; Äûøåòêåì ìóðò -
ñèíìî ìóðò.
8. Ïќðòýì: Òќëòýê ïèñïó
êóàð íî óã âûðû.
Óäìóðò ôðàçåîëîãèçìú¸ñòû
óò¸íûí òóíñûêî ëóý Êóçåáàé
Ãåðäëýí ëûäœèñüêîí
ïîííà «Âûëü ñþðåñ» õðåñòîìàòèåç.
Îòûñü êóä-îã óïðàæíåíèîñ
áîðäû âàòñàìûí âèçüêûëú¸ñ
íî ìàäüêûëú¸ñ. Êûëñÿðûñü:
Îãåí óæàíû øóã. Ñèí
êûøêà, êè óæà. Îãåí âåíåç íî
šóòûíû ñåêûò.
Ó÷åáíèêå îãëîì 30 ïàëà
ïîñëîâèöàîñ ïûðòýìûí.
Œó÷ êûëý ñîîñ áåðûêòýìûí
ќâќë.