ud#14 (25629)

¹ 14 (25629)
6 2018-òž àð 22-òž òóëûñïàë ЛУЛЧЕБЕРЕТ
www.udmdunne.ru
«УДМУРТ КЕНЕШ»
Кузебай Герд пумитаз... кырӟаса
Вавожын ортчизы Герд лыдӟонъёс
Åëåíà ÌÈÍÍÈÃÀÐÀÅÂÀ
Áûäœûì óäìóðò
þãäûòžñüëû Êóçåáàé
Ãåðäëû ñžçüûñà,
Âàâîæûí îðò÷èçû
21-òž ýëüêóí Ãåðä
ëûäœîíú¸ñ. Ñîîñòû
ðàäúÿíý, îëî, âàíü âàâîæ
êàëûê ïûðèñüêèç.
Óæðàä çýìîñ ïðàçäíèêëû
ïќðìèç.
Сюлэм уг чида...
«Óäìóðò Êåíåø» îãàçåÿñüêîí
Ê. Ãåðäëû ñžçåì
ëûäœîíú¸ñòû 1993-òž àðûñåí
îðò÷ûòúÿ íè. Íîø òóý, Ê. Ãåðä
âîðäžñüêåì äûðûñåí 120 àð
òûðìîí àðå, ëûäœîíú¸ñòû îðò-
÷ûòîí áîðäû áàñüòžñüêèç Âàâîæ
¸ðîñ. Óãîñü òàòûí, Ïîê÷èâóêî
(Áîëüøàÿ Äîêúÿ) ãóðòûí,
1898-òž àðûí óäìóðò êàëûêëýí
þãäûòžñåç âîðäžñüêèç.
Ãåðä ëûäœîíú¸ñòû âàâîæú¸ñ
áûäýñàê àñüñý âûëý áàñüòžçû,
ðåñïóáëèêàëýí áþäæåòûñüòûç
êîïåéêà íî êóòûòýê. Îçüû êå
íî, àçüâûëú¸ñûíûç Ÿîøàòûñà,
óæðàä ïàñüêûòãåñ ðàäúÿñüêèç.
Âàâîæú¸ñ âîçüìàòûíû òûðøèçû
êàäü: òàíè ìè êûçüû
óæàñüêîì, òûðøèñüêîì, Ãåðäëýñü
óæçý àçèíòžñüêîì.
Ïàéìèìû, êóëüòóðà þðò
äîðû ìàòýêòûêó èê: Âàâîæûñü
ñþðåñ äóðûí Ê. Ãåðäëû
ñžçåì ëûäœîíú¸ñúÿ íèìûñüòûç
áèëáîðäú¸ñ ñûëî. Îçüûåí,
âàíü ìûížñü-âåòëžñü òîäý,
êûŸå òóííý áûäœûì íóíàë.
Êóëüòóðà þðòûí êàëûêåç
øóëäûð êûðœàíú¸ñûí ïóìèòàçû,
îäžãàç âќë-âќë çàëàçû
òîäìàòñêûíû ëóèç êèáàøëûîñëýí
óæú¸ñûíûçû, ðàäúÿñüêèçû
ïќðòýì ìàñòåð-êëàññú¸ñ.
Êîíôåðåíöèÿ êóòñêèç
Ãåðäëýí êûëáóðåíûç íî…
Ãåðäëýí èê êûðœàìåíûç.
Çýì-çýì, íûðûñüñý êóíîîñòû
ïóìèòàç àñëàç Ãåðäëýí ñþñü
âàëèêú¸ñû ãîæòûñà êåëüòýì
íî òàò÷ûîçü âóýì êóàðàåç:
«Êûçüû ìåäà ëûêòžäû,
œå÷åñü-à òž âóèäû…». Êóçåáàéëýí
êóàðàåç òóæ íåíåã,
÷åáåð âûëýì, êûðœàìçý
ëќáàê šóòûñà êàäü àçèíòžçû
íè òóàëà êûðœàñü¸ñ, Âàâîæûñü
êåíàêú¸ñ.
- Êóêå-ñîêó Ãåðä òóæ îñêèç,
ñîëýí âîðäžñüêåì èíòûåç
ñÿñüêàÿëîç øóûñà, - âåðàíçý
ìûòžç Âàâîæ ¸ðîñëýí éûðûç
Íèêîëàé ×àéíèêîâ. - Ìè òûðøèñüêîì
ñî îñêåìçý óæ âûëûí
áûäýñòûíû, ãóðò õîçÿéñòâîûí
íî, ñïîðòûí íî, äûøåòîí
óäûñûí íî. Âàâîæ ¸ðîñûí àëè
56 ïðîöåíò óäìóðòú¸ñ óëî.
Ãåðäëýí âîðäžñüêåì íóíàëûçëû
ñžçüûñà, ¸ðîñàìû ïќðòýì
êîíêóðñú¸ñ, ôëåøìîáú¸ñ îðò-
÷ûòúÿì íè, àð Ÿîæå ýøøî óæðàäú¸ñ
ëóîçû íà.
- Ê. Ãåðä êàäü àäÿìèîñ ñÿðûñü
ñåêûò âåðàíû, - ïóñéèç
íàöèîñûí óæàí ïîëèòèêàÿ
ìèíèñòð Ëàðèñà Áóðàíîâà. -
Âàíüçý âåðàíî êå, áûäýñ íóíàë
Òóñïóêòžç Åëåíà ÐßÁÈÍÀ
óç òûðìû, ќæûò êå - ñþëýì óã
÷èäà. Òîäžñüêî íà, êûçüû Ãóðåçü-Ïóäãà
ãóðòûí, Ãåðäëû
100 àð òûðìûêó, ñîëû ñžçåì
ìóçåé óñüòžìû. Ñîêó ìîí áûäýñ
òîëýçü ïóêè, äûð, êîìïüþòåð
ñüќðûí, Ãåðä ñÿðûñü òåêñòú¸ñ
ëþêàñà. Òóæ ïàéìè: êќíÿ
ñî óäìóðò êàëûê ïîííà ëýñüòûñà
âóòòžç! Êќíÿ ñî ïîííà êóæûì
íî ÿðàòîí êóëý âàë!
- Òóý êîíôåðåíöèÿ «Ãåðä
óëý àñüìå ïќëûí» øóûñà íèìàìûí.
Áûäýñ çàë òûð ëþêàñüêèì,
ìîí øќäžñüêî, Ãåðä çýìçý
íî êûòûí êå àñüìå ïќëûí,
- ïóñéèç «Óäìóðò Êåíåø» îãàçåÿñüêîíëýí
êèâàëòžñåç Òàòüÿíà
Èøìàòîâà. - Ãåðäëýñü
óæçý àçèíòûíû òûðøèñüêîì.
Íî ñþëìàñüêîíú¸ñìû âàíü,
òóæãåñ íî àíàé êûëìåñ äûøåòîí
ëàñÿíü. Òà êîíôåðåíöèÿ
ìåä þðòòûñàë àñïќðòýì
àíàëèç ëýñüòûíû, àçüëàíÿç
óæàíû ìûëêûä ìåä ñ¸òûñàë.
Òàòüÿíà Âèòàëüåâíà Âàâîæ
¸ðîñëû òàó êàðèç, âåìå êàðûñà
òàŸå áàäœûì óæðàäýç âîðìèçû
øóûñà.
Кин ке лыктоз…
Êîíôåðåíöèëû àñïќðòýì
ìûëêûä ñ¸òžç ôèëîëîãèÿ
íàóêàîñúÿ äîêòîðëýí Àëåêñåé
Àðçàìàçîâëýí äîêëàäýç.
ÊûŸå èíâèñú¸ñ óñüòžñüêî
óäìóðò êûëýç òîäžñü åãèòú-
¸ñ àçüûí? Òîäîñ÷è ïóñéèç:
óäìóðò êûëûí âåðàñüêèñü¸ñ
êàï÷èåíãåñ äûøåòî
ôèí-óãîð, òþðê, êèòàé,
ÿïîí íî ìóêåò êûëú¸ñòû.
Ôèëîëîãèÿ íàóêàîñúÿ
êàíäèäàò Ãàëèíà Øóøàêîâà
ðîñ-ïðîñ ìàäèç, êû-
Âàâîæûñü Ê. Ãåðäëû ñžçåì ïàìÿòíèê
àçüûí ñûëî Ê. Ãåðä
íèìî ïðåìèåí ïóñúåì Í. Ïàõîìîâà
íî Â. Èâøèí.
òûí íî êûçüû àëè óòèñüêå
þãäûòžñüëýí íèìûç. Ãåðäëýñü
íèìçý êàëûêëû âóòòîí
ïîííà òóæ òðîñ ëýñüòžçû
òîäîñ÷èîñ Ê. Êóëèêîâ,
Â. Âàíþøåâ, À. Øêëÿåâ,
Ô. Åðìàêîâ, èñòîðèê Í. Êóçíåöîâ,
øàåð÷è À. Åãîðîâ íî
ìóêåòú¸ñ. Òóííý íóíàëëû
Ãóðåçü-Ïóäãàëàí Ãåðäëû
ñžçåì ìóçåé óñüòýìûí, Âàâîæûí
íî, Èæûí íî ñîëû
ñžçåì ñèíïåëåòú¸ñ âàíü,
Ãåðäëýí íèìûç ñ¸òýìûí
ãèìíàçèëû, ìóçåéëû, «Óäìóðò
Êåíåø» îãàçåÿñüêîíëýí
ãàçåòýçëû, íèìûñüòûç
ïðåìèëû, îðò÷ûëî ïќðòýì
êîíôåðåíöèîñ, êîíêóðñú¸ñ.
Òóàëà åãèòú¸ñ íî Ãåðäýç óã
âóíýòî, Èíòåðíåò âîòýñûí
ñî ñÿðûñü ãîæúÿëî.
- Ãåðäëýí òâîð÷åñòâîåç
- ñî àçüëàíü ìûíîíúÿ ïðîãðàììà,
- ïóñéèç ôèëîëîãèÿ
íàóêàîñúÿ êàíäèäàò Àëåêñàíäð
Øêëÿåâ. - Àñüìåîñ
íîø íî íîø áåðûòñêèñüêîì
ñî ïðîãðàììàå, óãîñü ñîå áûäýñòûíû
œèãàðìû óã òûðìû.
Òóííý íóíàëëû òóæãåñ
áàäœûì ñþëìàñüêîíìû
- êûë. Ïàéìûìîí þãäóð
êûëäý: Áóäàïåøòûí, ìàãàçèíý
ïûðûñà, «Âќé âàíü-à?»
þàä êå, òîíý âàëàëîçû. Íîø
Èæûí þàäû êå - óç âàëàëý…
Êîíôåðåíöèå ëþêàñüêåìú¸ñ
òîäàçû âàéèçû, êûçüû
Ê. Ãåðäëýí êóàðàåç òóííý íóíàëîçü
óòåìûí âàë. Òà ñÿðûñü
ìàäèçû ôèëîëîãèÿ íàóêàîñúÿ
êàíäèäàòú¸ñ À. Øêëÿåâ
íî Â. Äåíèñîâ. 1929-òž àðûí
Ê. Ãåðä øќäžç, ñîå àðåñòîâàòü
êàðîçû øóûñà. Îçüû îãëþêåòñý
ëþêàì ñþñü âàëèêú¸ññý
òîäìîåç Âåðà Íåäçâåòñêàÿ
äîðû êåëüòžç. 1970-òž àðú¸ñëýí
ïóìàçû òà ïåðåñü êûøíîìóðò
äîðû âóûëžç Àëåêñàíäð
Øêëÿåâ. Ìîí òîäžñüêî
âàë, êèí êå ëûêòîç ìîí äîðû
Ãåðäëýí íèìûíûç, øóýì Íåäçâåòñêàÿ.
Îçüû Ãåðäýí áè÷àì
êûðœàíú¸ñ øåä¸ Àëåêñàíäð
Ãðèãîðüåâè÷ êèå, òîäîñ÷è ñîîñòû
Èñòîðèÿÿ, êûëúÿ íî ëèòåðàòóðàÿ
èíñòèòóòý âàå. Àëè
òà âàëèêú¸ñ óòèñüêî Ìîñêâàûñü
Ïóøêèí ìóçåéûí.
- Ãåðä 300 ïàëà ñþñü âàëèêú¸ñû
óäìóðò êûðœàíâåðàíú¸ñòû,
ìàä¸íú¸ñòû
ãîæòýì, - ïóñéèç Âèêòîð
Äåíèñîâ. - Àñüìå äîðû âóèçû
37 âàëèêú¸ñ ãèíý.
Âèêòîð Íèêîëàåâè÷ ïóñéèç
íà: àçüëàíÿç, ïå, óìîé
ëóûñàë Óäìóðòèûñü òóæãåñ
äàíî àäÿìèîñëýí êóàðàîñûíûçû
ãàëåðåÿ êûëäûòûíû.
Íÿëòàñ âåðàñà,
êîíôåðåíöèå ëûêòýìú¸ñ
ϸòð ×àéêîâñêèé êîìïîçèòîðëýñü
íî êóàðàçý êûëûíû
áûãàòžçû.
3 сюрс 903-тӥ...
Êîíôåðåíöèûí ëý÷ûò óæïóìú¸ñòû
šóòžç ïèñàòåëü
Íèêîëàé Êóçíåöîâ.
- Àñüìåëû òóæ òðîñ ëýñüòûíû
êóëý íà, - øóèç ñî. - Óäìóðò
êûëëû ñžçåì íèìûñüòûç
íóíàëìû, óäìóðò èñòîðèëû
ñžçåì ðîñ-ïðîñ êíèãà-
ШУНЫТ КЫЛ
Выжыкылэ вуылӥм кадь!
ìû ќâќë.
Íèêîëàé Ñïèðèäîíîâè÷
œå÷åí ïóñéèç Íèêèôîð Ïàâëîâëýñü
Ãåðäëû ñžçåì êíèãàçý.
Òà êíèãàåç, ïå, ñî 81
àðåñêàç ãîæòžç, îçüû Ãåðäýç
çýìçý íî ýñêåðèñü¸ñëû ñèíïåëåò
ïóêòžç. Íî, æàëü, àññý
Ïàâëîâåç óìîé-óìîé äóíúÿíû
ќì áûãàòý…
Íîø êûŸå Èíòåðíåò ðåñóðñú¸ñûñü
àëè Ãåðä ñÿðûñü
òîäûíû ëóý? Òà ñÿðûñü ïûðïî÷
ìàäèç ôèëîëîãèÿ íàóêàîñúÿ
êàíäèäàò Ëþäìèëà Áóñûãèíà.
Êûëñÿðûñü, ÃÓËÀÃëýí
âèðòóàëüíîé ìóçåÿç, ïå,
5 ñþðñ 421 íèì ïќëûí àñüìå
Ê. Ãåðäëýí äîêóìåíòú¸ñûç
3 ñþðñ 903 íîìåð óëûí.
Íî êûëäûòîíî âàë íè Ãåðäëû
ñžçåì íèìàç âèðòóàëüíîé
ìóçåé íî.
Åãèò òîäîñ÷è Ëàðèñà
Äìèòðèåâà èâîðòžç Íàöèîíàëüíîé
áèáëèîòåêàëýí ëóîíëûêú¸ñûç
ñÿðûñü. Òàòûí,
ïå, óòèñüêî êóä-îã òîäìî òîäîñ÷èîñëýí,
ïèñàòåëü¸ñëýí
êóçüìàì êíèãàîññû. Ëàðèñà
òîäìàòžç Ãåðäýç ýñêåðîíëû
áûäýñ óëîíçý ñžçåì Ôîìà Åðìàêîâëýí
êóä-îã êíèãàîñûíûç.
Äîêëàäú¸ññýñ ëûäœèçû
íà Ãóðåçü-Ïóäãà øêîëàûí
äûøåòñêèñü Àíÿ Çàéöåâà
íî òà øêîëàëýí äèðåêòîðåç
Ñâåòëàíà Ù¸òêèíà. Ñâåòëàíà
Ãåîðãèåâíà ïóñéèç, áåðëî
àðú¸ññý ñîîñ òûðøî íûëïèîñûí
ïќðòýì ýñêåðîí óæú¸ñ
ëýñüòûíû. ¨ðîñûñü óäìóðò
ãóðòú¸ñûí óäìóðò êûëúÿ
äûøåòžñü¸ñ íî ìûëî-êûäî
óæàëî.
Êîíôåðåíöèûí Ê. Ãåðä
íèìî ïðåìèåí ïóñúåìûí âàë
«Óäìóðò Êåíåøëýí» Êèÿñà
¸ðîñûñü ¸çýíûç êåìà àðú-
¸ñ Ÿîæå êèâàëòýì Íàäåæäà
Ïàõîìîâà íî êûëáóð÷è,
«Óäìóðòèÿ» èçäàòåëüñòâîëýí
àçüâûë ðåäàêòîðåç Âåíèàìèí
Èâøèí. Ñöåíà âûëûí
ïîê÷èîñ íî áàäœûìú¸ñ
ýêòûñà-êûðœàñà ÷åáåð êîìïîçèöèÿ
âîçüìàòžçû. Íîø
ýêðàí âûëûñü àäœûíû
ëóèç Âàâîæ ìóçúåì âûëûí
Ê. Ãåðäëû ñžçüûñà ëýñüòýì
ôëåø-ìîáåç. Òóæ çîë
ïќðìåì! Ñîáåðå ëþêàñüêåìú¸ñ
Ê. Ãåðäëû ñžçåì ñèíïåëåò
äîðû ñÿñüêà ïîížçû,
áûäýñ äóííåëû òîäìî ëóýì
Ã. ×àéíèêîâ ñóðåäàñüëýí
óæú¸ñûíûç òîäìàòñêèçû,
Ê. Ãåðäëû ñžçåì ìóçåå,
«Ëó÷», Ìè÷óðèí íèìî, «Êîëîñ»
íî «Óäìóðòèÿ» õîçÿéñòâîîñû
âóûëžçû.
Àäœèñüêèç: âàâîæú¸ñ àñüñý
óëîñ÷èçûëýñü íèìçý òóæ
þí óò¸, ñîëýñü àäœåì êàðûñà,
óæàëî íî, øóòýòñêî íî. Âàâîæ
¸ðîñëýí éûðûç Íèêîëàé
×àéíèêîâ âåðàìúÿ, àçüëàíÿç
ñîîñ ÷àêëàëî Ãåðä ñÿðûñü íèìûñüòûç
òóðìàðøðóò ðàäúÿíû.
Òóðèñòú¸ñ ïîííà óñüòýìûí
èíè øóòýòñêîí áàçà.
Îçüûåí, îäíî èê âóûëý Âàâîæå.
Ãåðä ëûäœîíú¸ñûñü ìè òóæ áóðäúÿñüêûñà áåðòžì. Âàâîæú¸ñ
ïàéìûòžçû êîòüìà ëàñÿíü: ñûŸå êóíî ïóìèòàíû áûãàòî,
ñîêåì ñþëìàñüêî äåëåãàöèå ïûðèñü êîòüêóä àäÿìè ñÿðûñü!
Ãåðä ëûäœîíú¸ñòû ñîîñ îäžã ñåìüÿ êàäü, îãèíý êàðèñüêûñà,
îðò÷ûòûíû áûãàòžçû: òóæ òðîñ ïàéäà¸åç âàë. Ïàéìèìû:
êóòñêîíûñåíûç ïóìîçÿç èê âàíü óæðàäú¸ñû ïûðèñüêèç
¸ðîñëýí éûðûç Íèêîëàé ×àéíèêîâ. Òóæ áàäœûì òàó êàðåììû
ïîòý ñîëû íî áûäýñ ¸ðîñ êàëûêëû! Àçüëàíÿç íî óæàíû
ìûëêûääû ìåäàç ïóêñüû!
Àëíàøûñü, Âîòêàûñü, Ãðàêûñü, Äýðèûñü, Èæêàðûñü,
Êèçíåðûñü, Êèÿñàûñü «êåíåø÷èîñ»