ABRAHAM, Ella (Brod, 5 - Stribor U. Schwendemann

poštovani i cijenjeni dr. Abramović. Za vrijeme njegovog mandata sazidana se kapela na groblju, o ĉemu je
svjedoĉila ploĉa na zidu kapele. Osim toga je izvršio adaptaciju stare zgrade iza hrama i uveo potpun komfor
u stanove rabina i kantora. Koliki je ugled i poštovanje uţivao vidi se i po tome što su ga općinari predloţili
za u zlatnu knjigu Keren Kajemet Leisrael. Sveĉanoj predaji diplome prisustvovao je dr. Lit iz Zagreba. On
je istakao neprocjenjive zasluge dr. Abramovića za ţidovsku općinu u Brodu, kao i veliko poštovanje koje
uţiva u široj ţidovskoj zajednici. Tom prilikom su prikupljeni novĉani prilozi, nezapamćeni do tada.
Drugi ĉovjek koji je cijeli ţivot posvetio ţidovskom radu bio je Rudi Fuks, inaĉe trgovac, ali mu taj
posao nije leţao. Sagorijevao je na društvenom radu, pri ĉemu mu je pomagala jedna znaĉajna osobina:
naime, bi je „rasni“ govornik. Nepripremljen, na licu mjesta, uvjerljivo, lijepo i zanosno je govorio o
najrazliĉitijim temama i pitanjima. Bio je organizator svih aktivnosti ţidovskog društvenog ţivota. Ako je
trebalo organizirati sportsku priredbu, purimsku zabavu, omladinski izlet, komemoraciju, Rudi Fuks je bio tu,
uvijek spreman da pokrene, da ostvari, da sudjeluje. Od najranije mladosti sve do svog tragiĉnog odlaska u
nepovrat, dakle, više od ĉetvrt vijeka, posvetio je ţivot ţidovskom radu.
Mjesni cionistiĉki odbor je pod njegovim rukovodstvom postigla zapaţene uspjehe. U Brodu je
izgraĊen ĉitav sistem kako da se na najefikasniji naĉin sakupe potrebna sredstva za KKL. On je aktivirao
djelatnost ţidovskih zajednica u Bosanskom Brodu i Derventi, suraĊivao je s njima, drţao predavanja i
pozivao ih na sve priredbe i manifestacije u Brodu. Kao neumorni i poţrtvovni društveni radnik, već 1928.
godine je postao delegat za Savezni odbor Saveza cionista Jugoslavije. Oko njega se okupljaju i s njim
suraĊuju Slavko Vajs (Hilel Livni), Olga Platcner, Vatroslav First, Hugo Maler, Ignac Sidon, Lujo
Rozenberger, Marko Hirš – ljudi koji nisu štedjeli sebe da bi zajednici bili na korist.
U tom, relativno najmirnijem razdoblju, izmeĊu dva rata, aktivnost u našoj zajednici proširila se i
tako što su zapoĉeli teĉajevi hebrejskog jezika koje su vodili dr. Ada i dr. Lajb Vajsberg. Bio je organiziran i
ispit steĉenog znanja na kome su djeca ispitivana iz ĉitanja, pisanja i prevoĊenja.
Hevra Kadiša je takoĊer imala jednu lijepu akciju: podigla je spomen-ploĉu na zajedniĉkom grobu
ţidovskim vojnicima koji su pali u Prvom svjetskom ratu.
Veoma vaţan skup je odrţan u Brod u decembru 1923. kad je odrţano Izvanredno savezno vijeće
Saveza ţidovskih omladinskih udruţenja. Skup su pozdravili predstavnici svih ţidovskih društvenih
organizacija u Brodu. Referat o kulturnom radu odrţao je Šalom Frajberger, a Cila Sandl, naša sugraĊanka,
imala je referat o odgoju. Ĉinjenica da je taj vaţan skup odrţan u Brodu govori o tome da je organizacija
mladih u Brodu bila veoma aktivna. Njen dalji razvoj dobivao je sve odreĊeniju sadrţinu, tako da je
Ţidovsko omladinsko udruţenje 1931. godine pristupilo Hašomer Hacairu, a ubrzo poslije toga odrţan je u
Brodu prvi sastanak uz prisustvo 60 omladinaca, od kojih 20 iz Broda. Tom sastanku su prisustvovali Slavko
Vajs, dr. Cvi Rotmiler i drugi. U Hašomer Hacairu su se naroĉito istakli svojim radom Anica i Leo Sandl,
Laci Mate, Vilko Grinsberg, Frida Berman, Zvonko Stetler, Beška Špicer i drugi.
U Brod su dolazili mnogi predavaĉi iz zemlje i svijeta i govorili o aktualnim temama i aktivnostima.
Sa svim tim ljudima van naše zajednice odrţavali su veze neumorni Rudi Fuks i njegovi najbliţi suradnici.
Endlösung
I tako se ţivjelo sadrţajnim ţidovskim ţivotom sve do onih dana kad dogaĊaji u Njemaĉkoj i sudbine
njemaĉkih Ţidova poĉinju potresati i malu ţidovsku zajednicu u Brodu. Oni stariji, naši roditelji, nisu
uspijevali u potpunosti sagledati blisku opasnost. Smatrali su da se tako nešto ne moţe njima dogoditi, a
najmanje su mogli vjerovati da će kulturni njemaĉki narod dozvoliti dalji krešĉendo svih diskriminatorskih
postupaka manijakalnog kaplara prema ţidovskom narodu. Ĉini se da nisu vidjeli drugi izlaz, osim ĉekanja…
MlaĊi, a posebno grupa djeĉaka u gimnaziji okupljena oko lijevo opredijeljenog profesora Josipa
Godlara, prihvatila je ideju da je prvenstveni zadatak svih mladih, pa i mladih Ţidova, da se organiziraju u
borbi protiv fašizma. Mnogi ţidovski omladinci su u toj zajedniĉkoj borbi vidjeli i rješenje ţidovsko pitanja.
MeĊu tako opredijeljenoj ţidovskoj mladeţi isticala se Marta Adler, kćerka direktora „Slavexa“, koja je još u
gimnaziji bila organizirani ĉlan SKOJ-a. U kolovozu 1941. godine je uspjela pobjeći iz Broda u Podgrmeĉ,
97