20.06.2023 Aufrufe

Johannes Oekolampad (Hrsg. von Florence Becher-Häusermann und Peter Litwan): Ausgewählte Abendmahlsschriften (Leseprobe)

Johannes Oekolampad (1482–1531) ist bekannt als der Reformator Basels. Seine Schriften sind, bis auf wenige und marginale Ausnahmen, seit der Drucklegung im 16. Jh. nicht wieder herausgegeben worden. Mit dieser Veröffentlichung liegt die erste moderne Edition bedeutender Schriften Oekolampads vor, nämlich seiner wichtigsten Schriften über das rechte Verständnis des Abendmahls. Oekolampad war damit einer der Initiatoren des ersten innerreformatorischen Abendmahlsstreits. Da er die Realpräsenz von Christi Leib und Blut bestritt, nahm er eine gemeinsame Stellung mit Zwingli gegen Johannes Brenz und Martin Luther ein. Die Edition enthält zwei lateinische und drei deutsche Schriften, in denen sich der Gang der Kontroverse nachvollziehen lässt.

Johannes Oekolampad (1482–1531) ist bekannt als der Reformator Basels. Seine Schriften sind, bis auf wenige und marginale Ausnahmen, seit der Drucklegung im 16. Jh. nicht wieder herausgegeben worden. Mit dieser Veröffentlichung liegt die erste moderne Edition bedeutender Schriften Oekolampads vor, nämlich seiner wichtigsten Schriften über das rechte Verständnis des Abendmahls. Oekolampad war damit einer der Initiatoren des ersten innerreformatorischen Abendmahlsstreits. Da er die Realpräsenz von Christi Leib und Blut bestritt, nahm er eine gemeinsame Stellung mit Zwingli gegen Johannes Brenz und Martin Luther ein. Die Edition enthält zwei lateinische und drei deutsche Schriften, in denen sich der Gang der Kontroverse nachvollziehen lässt.

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Sie wollen auch ein ePaper? Erhöhen Sie die Reichweite Ihrer Titel.

YUMPU macht aus Druck-PDFs automatisch weboptimierte ePaper, die Google liebt.

JOHANNES<br />

OEKOLAMPAD<br />

OEKO<br />

<strong>Ausgewählte</strong><br />

<strong>Abendmahlsschriften</strong><br />

AMPAD


VORWORT<br />

Die vorliegende Ausgabe der Schriften, die <strong>Johannes</strong> <strong>Oekolampad</strong>s Beiträge<br />

zum Ersten Abendmahlsstreit zwischen 1525 <strong>und</strong> 1530 darstellen,<br />

steht im Zusammenhang mit einem weiteren Projekt: einer Studienausgabe,<br />

in der Auszüge aus den Schriften von Martin Luther, Ulrich<br />

Zwingli <strong>und</strong> dem Basler Reformator in diesem Streit enthalten sein<br />

werden. Die Auswahl für diesen demnächst erscheinenden Band, in<br />

dem alle Texte in der Originalsprache <strong>und</strong> in einer neuhochdeutschen<br />

Übersetzung geboten werden, besorgen Christian Witt (Luther), Ueli<br />

Zahnd (Zwingli) <strong>und</strong> Sven Grosse (<strong>Oekolampad</strong>). Für Luther <strong>und</strong> Zwingli<br />

kann auf die bereits bestehenden Editionen (Weimarer Ausgabe bzw.<br />

Corpus Reformatorum) zurückgegriffen werden. Die Transkription der<br />

bisher nur in Drucken seiner Zeit vorliegenden <strong>Oekolampad</strong>-Texte ist<br />

auf Anregung von Sven Grosse entstanden.<br />

Von den hier erstmals edierten <strong>Abendmahlsschriften</strong> <strong>Johannes</strong> <strong>Oekolampad</strong>s<br />

wurden die von Florence <strong>Becher</strong>–<strong>Häusermann</strong> transkribierten<br />

Texte von Nikolaus Maierwieser <strong>und</strong> Martin <strong>Häusermann</strong> Korrektur<br />

gelesen, die von <strong>Peter</strong> <strong>Litwan</strong> transkribierten Texte von Simon Karsten.<br />

Nikolaus Maierwieser hat, unter Mitarbeit von Sven Grosse, die Literaturbelege<br />

für alle fünf Schriften erarbeitet.<br />

Florence <strong>Becher</strong>-<strong>Häusermann</strong> <strong>und</strong> <strong>Peter</strong> <strong>Litwan</strong><br />

Basel, im November 2022


INHALT<br />

Sven Grosse<br />

Historische Einführung zur Edition ausgewählter<br />

<strong>Abendmahlsschriften</strong> <strong>Johannes</strong> <strong>Oekolampad</strong>s ........................................ IX<br />

Florence <strong>Becher</strong>-<strong>Häusermann</strong><br />

Anmerkungen zur Edition der lateinischen Texte ............................... IXX<br />

<strong>Peter</strong> <strong>Litwan</strong><br />

Anmerkungen zur Edition der deutschen Texte ................................ XXII<br />

Texte<br />

Ioannis Oecolampadii de his Verbis Domini, Hoc est<br />

corpus meum, Expositio .................................................................................. 1<br />

Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma .................................................... 103<br />

Billiche antwurt Joan. Ecolampadij, auff D. Martin Luthers<br />

bericht, des Sacraments halb, sampt einem kurtzen begriff<br />

auff etlicher Prediger in Schwaben schrifft, die wort des<br />

Herren nachtmals antreffend ..................................................................... 217<br />

Das der miszuerstand D. Martin Luthers, vff die ewigbstendige<br />

wort, Das ist mein Leib, nit beston mag. Die ander billiche<br />

antwort Joannis Ecolampadij ..................................................................... 235<br />

Uber D. Martin Luters Buch, Bekentnuß genant, zwo antwurten,<br />

Joannis Ecolampadij, vnd Huldrychen Zuinglis .................................... 335


HISTORISCHE EINFÜHRUNG ZUR EDITION<br />

AUSGEWÄHLTER ABENDMAHLSSCHRIFTEN<br />

JOHANNES OEKOLAMPADS<br />

von Sven Grosse<br />

Die <strong>Abendmahlsschriften</strong> haben eine prominente Stellung im Werk des<br />

Basler Reformators <strong>Johannes</strong> <strong>Oekolampad</strong> (1482–1531). Mit einigen von<br />

ihnen nimmt er einen unübersehbaren Platz ein in der ersten innerprotestantischen<br />

Auseinandersetzung über das Heilige Abendmahl, in<br />

einer Konstellation, in welcher auf der einen Seite Andreas Karlstadt, die<br />

Straßburger Theologen Capito, Hedio <strong>und</strong> Bucer <strong>und</strong> in Zürich Ulrich<br />

Zwingli mit <strong>Oekolampad</strong> standen, auf der anderen Seite die Wittenberger<br />

Theologen Martin Luther, <strong>Johannes</strong> Bugenhagen <strong>und</strong> Philipp<br />

Melanchthon <strong>und</strong> eine Gruppe von schwäbischen Theologen um<br />

<strong>Johannes</strong> Brenz. Letztlich führten diese <strong>und</strong> folgende Auseinandersetzungen<br />

zu der Herausbildung zweier Typen der Reformation, des<br />

„lutherischen“ <strong>und</strong> des „reformierten“. <strong>Oekolampad</strong> war dabei, nach<br />

dem Urteil Amy Burnetts, „mindestens genauso wichtig wie Zwingli<br />

für die Entwicklung der Debatte um das Abendmahlsverständnis“ 1 .<br />

Die Schriften dieser Auswahl, die nun erstmals in einer Edition vorliegen,<br />

sollen hier kurz im Zusammenhang ihrer Entstehungsgeschichte<br />

vorgestellt werden.<br />

Die erste, gr<strong>und</strong>legende Abendmahlsschrift, in welcher <strong>Oekolampad</strong><br />

die Position bezog, welche er dann gegen seine Kritiker verteidigte,<br />

war ,De genuina domini verborum, Hoc est corpus meum, iuxta vetustissimos<br />

authores expositione liber‘. Diese Schrift wurde 1525 in Straßburg<br />

gedruckt. 2 Der Druck lag unter der Aufsicht von Guillaume Farel<br />

<strong>und</strong> Wolfgang Capito. Man kann nicht ausschließen, dass sie dabei sich<br />

auch an der abschließenden Gestaltung des Textes für den Druck beteiligt<br />

haben, <strong>und</strong> es ist wahrscheinlich, dass die Glossen, die in dieser Edition<br />

wiedergegeben werden, von ihnen stammen. 3 Das Werk erschien<br />

1 Amy Burnett, <strong>Oekolampad</strong>s Anteil am frühen Abendmahlsstreit, in: Basel als<br />

Zentrum des geistigen Austauschs in der frühen Reformationszeit, hg. von<br />

Christine Christ-von Wedel, Sven Grosse <strong>und</strong> Berndt Hamm, Tübingen 2014,<br />

215–231, hier: 216.<br />

2 Ernst Staehelin, <strong>Oekolampad</strong>-Bibliographie, 2., unveränderte Auflage, Niewkoop<br />

1963, 55, wo unter Nr. 113 dieses Werk aufgeführt wird.<br />

3 Thomas Kaufmann, Die Abendmahlstheologie der Straßburger Reformatoren<br />

bis 1528, Tübingen 1992, 285–290.


X<br />

Einführung zur Edition ausgewählter <strong>Abendmahlsschriften</strong> <strong>Oekolampad</strong>s<br />

1526 in einer deutschen Übersetzung durch Ludwig Hätzer, die in<br />

Zürich gedruckt wurde: ,Vom Sacrament der Sancksagung‘ 4 .<br />

<strong>Oekolampad</strong> hatte für sein Werk einen Widmungsbrief an schwäbische<br />

Pfarrer verfasst, die Luthers Verständnis des Abendmahls verpflichtet<br />

waren. Dieses Schreiben mit dem Incipiit „Dilectis in Christo<br />

fratribus, per Sueviam Christum annunciantibus“ erschien, diesem<br />

Werk nachgestellt, im selben Druck. Da es von Staehelin bereits ediert<br />

worden ist, wurde verzichtet, es in diese Edition aufzunehmen. 5 Diese<br />

schwäbischen Theologen – konkret vierzehn – verfassten, unter der<br />

Führung von <strong>Johannes</strong> Brenz, ein Entgegnungsschreiben, das ,Syngramma<br />

clarissimorum qui Halae Suevorum convenerunt virorum<br />

super verbis Coena Dominicae et pium et eruditum ad Johannem Oecolampadion<br />

Basiliensem Ecclesiasten‘ 6 , erschienen Augsburg 1526.<br />

<strong>Oekolampad</strong> antwortete mit einem ,Antisyngramma‘, das er in der<br />

lateinischen Fassung zusammen mit zwei Predigten <strong>und</strong> einer Schrift<br />

an Theobald Billican herausgab: Apologetica […] de dignitate eucharistiae<br />

Sermones duo. Ad Theobaldum Billicanum quinam in verbis caenae<br />

alienum sensum inferant. Ad ecclesiastes Suevos Antisyngramma‘,<br />

erschienen in Zürich bei Froschauer 1526. 7 Diese Schrift an Billican ist<br />

eine Antwort auf Theobald Billicans ,De Verbis Coenae Dominicae et<br />

opinionum uarietate Theobaldi Billicani ad Vrbanum Regium Epistola‘,<br />

in welcher sich Billican wegen <strong>Oekolampad</strong>s ,De genuina domini […]<br />

expositione‘ an Urbanus Rhegius wendet. Zusammen mit dessen ,Responsio<br />

Vrbani Regij ad e<strong>und</strong>em‘ war diese Schrift 1526 veröffentlicht<br />

worden. 8 In dieser Edition ist nur <strong>Oekolampad</strong>s ,Antisyngramma‘ enthalten,<br />

in welchem er stückweise zur Widerlegung das ,Syngramma‘<br />

wiedergibt.<br />

4 Staehelin, <strong>Oekolampad</strong>-Bibliographie, Nr. 123.<br />

5 Staehelin, Briefe <strong>und</strong> Akten zum Leben <strong>Oekolampad</strong>s, Bd. 1., Leipzig 1927, 370–<br />

372 (Nr. 261). Hätzer hat hingegen in seiner Übersetzung dieses Widmungsschreiben,<br />

seinem eigenen Vorwort folgend, dem eigentlichen Werk vorausgestellt.<br />

6 Moderne Edition in: <strong>Johannes</strong> Brenz, Werke Abt.1, Frühschriften, Bd. 1, hg. von<br />

Martin Brecht, Gerhard Schäfer <strong>und</strong> Frieda Wolf, Tübingen 1970, (222–)234–278.<br />

7 Staehelin, <strong>Oekolampad</strong>-Bibliographie, Nr. 124. Auch dieses Werk wurde von<br />

Hätzer übersetzt: Ebd., Nr. 126–127.<br />

8 Gleichzeitig fand eine Kontroverse mit Willibald Pirckheimer statt, der gegen<br />

dieselbe Schrift <strong>Oekolampad</strong>s ,De genuina domini […] expositione‘ seine ,De<br />

vera Christi carne et vero eius sanguine ad Ioan. Oecolampadium responsio‘<br />

(1526) richtete. Dieser verfasste: ,Ad Billibaldum Pyrkaimerum de re Eucharistiae<br />

responsio‘ (1526), Staehelin, <strong>Oekolampad</strong>-Bibliographie, Nr. 131; Pirckheimer<br />

darauf die ,Responsio sec<strong>und</strong>a‘ (1526), <strong>Oekolampad</strong> dann ,Ad Bilibaldum


Einführung zur Edition ausgewählter <strong>Abendmahlsschriften</strong> <strong>Oekolampad</strong>s<br />

XI<br />

Schließlich kam es auch zu einer direkten Kontroverse zwischen<br />

Luther <strong>und</strong> <strong>Oekolampad</strong>. Luther unterstützte das ,Syngramma‘ der<br />

schwäbischen Theologen um Brenz mit einer Vorrede 9 .<br />

<strong>Oekolampad</strong> antwortete darauf mit ,Billiche antwurt […] auff D.<br />

Martin Luthers bericht des Sacramentes halb […]‘, gedruckt 1526 in Basel<br />

bei Thomas Wolff 10 . Die eigentliche „antwurt“ <strong>Oekolampad</strong>s an Luther<br />

ist hier auf S. 3–29, <strong>und</strong> dieser Text ist in die hier vorliegende Edition<br />

aufgenommen wurde. Auf S.30–86 folgt dann ein Auszug aus <strong>Oekolampad</strong>s<br />

,Antisyngramma‘.<br />

Luther bezog dann ausführlich Stellung in der Debatte mit seiner<br />

Schrift ,Daß diese Worte Christi ,Das ist mein Leib‘ noch fest stehen,<br />

wider die Schwarmgeister‘ von 1527. 11<br />

<strong>Oekolampad</strong> antwortet darauf mit ,Das der mißverstand D. Martin<br />

Luthers uff die ewigbstendige wort Das ist mein leib nit beston mag.<br />

Die ander billiche antwort‘, gedruckt in Basel bei Andreas Cratander<br />

1527 12 . Diese Schrift ist die vierte in dieser Edition.<br />

Luther schreibt dann 1528 gegen Zwinglis ,Das diese Worte Jesu<br />

Christi ,Das ist mein Leichnam [...] ewiglich den alten einigen Sinn<br />

haben [...]‘, Z 5, 805–977, <strong>und</strong> gegen diese Schrift <strong>Oekolampad</strong>s sein Werk<br />

,Vom Abendmahl Christi. Bekenntnis‘. 13<br />

Pykraimerum […] responsio posterior‘ (1527), Staehelin, <strong>Oekolampad</strong>-Bibliographie,<br />

Nr. 140; Pirckheimer dann ein drittes Mal: ,De convitiis monachi illius,<br />

qui […] Caecolampadius […] nuncupatur‘ (1527).<br />

Editionen dieser Schriften: De vera Christi carne et vero eius sanguine ad Ioan.<br />

Oecolampadium responsio, Nürnberg 1526, Vorrede: in: Willibald Pirckheimers<br />

Briefwechsel (WPBW), Bd. 6, bearb. u. hg. v. Helga Scheible, München 2004, 80–<br />

85 (Nr. 996); Text: 433–502.<br />

Responsio sec<strong>und</strong>a WPBW 6, 247–252 (Nr. 1070) <strong>und</strong> WPBW 7 (München 2009),<br />

511–88.<br />

De convitiis monachi illius, qui […] Caecolampadius […] nuncupatur, Nürnberg<br />

1527, in: WPBW, Bd. 6, 353–374 (Nr. 1121).<br />

9 Gegr<strong>und</strong>ter <strong>und</strong> gewisser beschlus, etlicher Prediger zu Schwaben vber die<br />

wort des Abentmals Christi Jesu (Das ist mein Leib) an Johannem Ecolampadion<br />

[…], WA 19, 457–461. Außerdem in derselben Sache ein Sendschreiben an die<br />

Christen in Reutlingen: Allen lieben Cristen zu Reutlingen, meinen lieben herren,<br />

freünden, bruedern in Christo, Druckfassung: WA 19, 119–125.<br />

10 Staehelin, <strong>Oekolampad</strong>-Bibliographie, Nr. 129.<br />

11 WA 23, 64–322; ebd., 43, die Aufstellung der Schriften <strong>Oekolampad</strong>s, gegen die<br />

Luther sich wendet.<br />

12 Staehelin, <strong>Oekolampad</strong>-Bibliographie, Nr. 143.<br />

13 WA 26, 261–509, vgl. dort, 243 f., zu den vorausgehenden Schriften Zwinglis <strong>und</strong><br />

<strong>Oekolampad</strong>s.


XII<br />

Einführung zur Edition ausgewählter <strong>Abendmahlsschriften</strong> <strong>Oekolampad</strong>s<br />

Zwingli <strong>und</strong> <strong>Oekolampad</strong> antworten darauf mit einem gemeinsamen<br />

Werk ,Uber D. Martin Luters Buch, Bekentnuss genant‘, gedruckt<br />

Zürich bei Froschauer 1528. 14 Der Anteil Zwinglis ist ediert. 15 Von <strong>Oekolampad</strong><br />

ist in diesem Band: auf S. 241–246 sein Brief an Zwingli vom 10.<br />

Juli 1528, überschrieben: Ioannes Ecolampadius || Huldrycho Zwinglio /<br />

Gnad vnd || frid vonn Christo vnserem || Herren. ||, <strong>und</strong> auf S. 247 (fol.<br />

CVIII) – 346: Antwurt Joānis Ecolam || padij vff die Bekentnuß Martin ||<br />

Luters / vom Abentmal Christi. Diese beiden Texte sind hier ediert.<br />

Abschließend sei hier noch die Auseinandersetzung Melanchthons<br />

mit <strong>Oekolampad</strong> erwähnt, die aber in dieser Edition keine Aufnahme<br />

findet: Melanchthon sandte Anfang 1529 (noch vor dem 25. April 1529) an<br />

<strong>Oekolampad</strong> einen Brief: ,Epistola Philippi Melanchthonis ad Johannem<br />

Oecolampadium de Coena Domini‘ 16 . Einen weiteren Brief, der<br />

<strong>Oekolampad</strong>s Abendmahlslehre betrifft, sandte Melanchthon an Friedrich<br />

Myconius im Januar/Februar 1530. 17 Dieser Brief wurde zusammen<br />

mit Ausschnitten aus Kirchenvätertexten, die Melanchthon für<br />

seinen Standpunkt anführte, 1530 veröffentlicht unter dem Titel ,Sententiae<br />

veterum aliquot scriptorum de coena Domini‘ 18 .<br />

<strong>Oekolampad</strong> verfasste daraufhin im selben Jahr (1530) ,Quid de<br />

eucharistia veteres […] senserint. Dialogus in quo Epistolae Philippi<br />

Melanchthonis et Ioannis Oecolampadij insertae‘ 19 , seine letzte Schrift<br />

in dieser Sache vor seinem Tod.<br />

Übersicht über die hier edierten Schriften <strong>Johannes</strong> <strong>Oekolampad</strong>s<br />

mit Angaben der Nummer gemäß der <strong>Oekolampad</strong>-Bibliographie<br />

von Ernst Staehelin:<br />

[ 1 ] De genuina verborum domini, Hoc est corpus meum, iuxta vetustissimos<br />

authores expositione liber (1525), Nr. 113, VD16 O331, 176 Seiten<br />

8 o .<br />

14 Staehelin, <strong>Oekolampad</strong>-Bibliographie, Nr. 155.<br />

15 Huldreich Zwinglis Sämtliche Werke, hg. von Emil Egli u. a. = Corpus Reformatorum/Zwingli,<br />

Bd. 6/II (1968), 22–248.<br />

16 Epistola Philippi Melanchthonis ad Johannem Oecolampadium de Coena<br />

Domini, vor dem 25. April 1529. Als Einzeldruck erschienen Hagenau 1529.<br />

Ediert in: Melanchthon, Opera, CR 1, Sp. 1048–1050; MBW 775, Regesten Bd. 1,<br />

Texte Bd. 3, Stuttgart-Bad Cannstatt 2000, (487–)492–495.<br />

17 MBW 863.<br />

18 CR 23, 729–752.<br />

19 Staehelin, <strong>Oekolampad</strong>-Bibliographie, Nr. 164.


ANMERKUNGEN ZUR EDITION<br />

DER LATEINISCHEN TEXTE<br />

von Florence <strong>Becher</strong>-<strong>Häusermann</strong><br />

Die Intention bei der Transkription ist, nahe am lateinischen Text zu<br />

bleiben <strong>und</strong> dadurch <strong>Oekolampad</strong>s Textcharakter zu erhalten. Für das<br />

bessere Verständnis werden trotzdem einige Änderungen vorgenommen,<br />

die einer kurzen Erläuterung bedürfen.<br />

Die zum Teil willkürlich gesetzten Akzente werden weggelassen,<br />

die Satzzeichen angepasst <strong>und</strong> die Abbreviaturen gemäß Forcellini/<br />

Bailey (1828) <strong>und</strong> Cappelli (2011) aufgelöst.<br />

Eine auffällige Eigenheit wird im Zusammenhang mit der Kommasetzung<br />

beibehalten. <strong>Oekolampad</strong> verwendet statt eines Punktes ein<br />

Komma <strong>und</strong> fährt dann mit einem Großbuchstaben fort. Möglicherweise<br />

weist er damit darauf hin, dass ein für ihn besonders relevanter<br />

Satz, ein in seinen eigenen Worten wiedergegebener Bibelvers oder eine<br />

Aussage eines anderen Schriftstellers folgt. Auffällig ist außerdem die<br />

Großschreibung bei mehreren Worten hintereinander, die <strong>Oekolampad</strong><br />

offensichtlich bei für ihn wichtigen Zitaten verwendet, wie z. B. das im -<br />

mer wiederkehrende HOC EST CORPUS MEUM. Die im Text angegebenen<br />

Bibelverweise werden in der vom Autor verwendeten Abkürzung<br />

belassen, außer wenn sie unabhängig einer konkreten Bibelversangabe<br />

stehen, z. B. Gene für Genesis.<br />

Wenn das u im Sinne eines v verwendet wird, wird dieses zum besseren<br />

Verständnis konsequent als v transkribiert, wie z. B. uideam als<br />

videam. Die Verwendung von –ū/ –ũ /–ŭ steht für –um <strong>und</strong> wird entsprechend<br />

ausgeschrieben, z. B. dominŭ nostrŭ, das mit dominum nostrum<br />

transkribiert wird. Das Zeichen auf dem u ist dabei wahllos, in den<br />

häufigsten Fällen jedoch ein Querstrich.<br />

Der Querstrich auf dem a zeigt ein weggelassenes m an, wie z. B.<br />

tanquā, das zu tanquam ausgeschrieben wird, genauso ein ĕ <strong>und</strong> ĭ z. B.<br />

sĕ per für semper <strong>und</strong> enĭ für enim.<br />

1 Bailey/Forcellini (1828): Jacob Bailey/Egidio Forcellini, Totius Latinitatis Lexicon,<br />

London 1828.<br />

2 Cappelli (2011): Adriano Cappelli, Lexicon abbreviaturarum: Dizionario di<br />

abbreviature latine ed italiane usate nelle carte e codici, Mailand 2011.


XX<br />

Anmerkungen zur Edition der lateinischen Texte<br />

Der Querstrich auf dem o zeigt ein weggelassenes n an, wie z. B. nō,<br />

das mit non ausgeschrieben wird. Ein ŏ wie z. B. in quomŏ ersetzt das<br />

do für quomodo. Der Buchstabe q kommt häufig entweder allein vor,<br />

wie -<br />

q˜ für quam oder aber in Kombination mit b <strong>und</strong> d, z. B. qb für quibus<br />

oder qd für quid bzw. qd’ für quod.<br />

Weitere häufige Abkürzungen sind scz für scilicet – wenn <strong>Oekolampad</strong><br />

das Wort ausschreibt, verwendet er scilizet –, dñi für divinum, oĭbus<br />

für omnibus, b. für –bus <strong>und</strong> p für per. Speziell fallen die Abkürzungen<br />

.n. für enim <strong>und</strong> .i. für id est auf.<br />

Das an das Wort angehängte Satzzeichen –; wird als –que für <strong>und</strong><br />

aufgelöst, z. B. neq; wird zu neque. Das & wird konsequent als et ausgeschrieben.<br />

Die Verwendung von i/j/ij/y wie z. B. alijs für aliis oder synceritas<br />

für sinceritas wird ohne Veränderung transkribiert, so auch ae/e <strong>und</strong><br />

oe/e z. B. foeliciores für feliciores; außerdem wird die häufige Verwendung<br />

von m/n bei z. B. caeterun für caeterum, <strong>und</strong> c/t bei z. B. ergasculum<br />

für ergastulum belassen. Beibehalten werden auch die Schreibweise von<br />

quum für cum bzw. quur für cur.<br />

Die unterschiedliche Verwendung von ss/ß fällt besonders bei verschiedenen<br />

Formen von esse auf, z. B. esset/eßet, welche in ihrer jeweiligen<br />

Schreibweise transkribiert werden.<br />

<strong>Oekolampad</strong> verwendet einige griechische <strong>und</strong> ein paar wenige<br />

hebräische Worte. Ab <strong>und</strong> zu schreibt der Autor – besonders im Griechischen<br />

– die einzelnen Worte aneinander. Eine mögliche Erklärung dafür<br />

ist, dass der Platz für das von Hand geschriebene Wort zu knapp bemessen<br />

wurde <strong>und</strong> der Autor daher etwas enger schreiben musste. Dabei<br />

geht <strong>Oekolampad</strong> vermutlich davon aus, dass dies für den gebildeten<br />

Leser kein Verständnisproblem darstellte, da man in den gelehrten<br />

Kreisen des Griechischen mächtig war.<br />

Die griechischen Akzente werden beibehalten, weshalb sie nicht<br />

immer mit der heute gängigen Grammatik übereinstimmen. Die Vokalisierung<br />

der hebräischen Worte werden mittranskribiert, sofern der<br />

Autor diese verwendet hat.<br />

Im Gegensatz zum Hebräischen werden im Griechischen ebenfalls<br />

Abbreviaturen gebraucht. Besonders häufig steht ein bauchiges s für στ,<br />

außerdem eine auf der Seite liegende Buchstabenkombination für το<br />

<strong>und</strong> ein auf dem ο geschriebenes υ für ου. Auffällig ist außerdem ein<br />

Buchstabe, der aussieht wie ein um einen Bogen erweitertes Omega für<br />

die Kombination υν, zwei schwungvoll ineinander geschriebene, kreisartige<br />

Buchstaben am Wortende, die für die Buchstaben ος stehen <strong>und</strong><br />

ein Buchstabe, der aus einem Strich mit einem angehängten Bogen auf<br />

der linken Seite besteht, der als Abkürzung für ει steht.


Anmerkungen zur Edition der lateinischen Texte<br />

XXI<br />

Im Anmerkungsapparat sind die Stellen nachgewiesen, an denen im<br />

Lesetext eine Änderung vorgenommen worden ist. In Kursivschrift<br />

steht das Wort, wie es im Druck erscheint, gefolgt von einem kennzeichnenden<br />

D (= Druck).<br />

In beiden Texten kommen am Rand stehende Glossen vor, die sich<br />

direkt auf eine nebenstehende Stelle im Text beziehen. Besonders im<br />

Text „De genuina Verborum Domini“ legt der Autor sowohl Schlagwörter<br />

für die jeweiligen Passagen als auch viele Querverweise auf Bibelstellen<br />

<strong>und</strong> auf Texte anderer Autoren vor.


ANMERKUNGEN ZUR EDITION<br />

DER DEUTSCHEN TEXTE<br />

von <strong>Peter</strong> <strong>Litwan</strong><br />

Um den deutschen Texten möglichst große Nähe zu den Vorlagen zu<br />

belassen, ist eine streng diplomatische Abschrift angefertigt. Die nachfolgenden<br />

Bemerkungen erläutern deren Besonderheiten <strong>und</strong> begründen<br />

die wenigen Abweichungen.<br />

dz, ds, das, daß, damit stehen unterschiedslos in der Verwendung<br />

als Artikel, als Demonstrativ- <strong>und</strong> Relativpronomen sowie als finale<br />

<strong>und</strong> konsekutive Konjunktion; vnnd, vnd, vn - wechseln sich ab, ohne<br />

dass ein festes Muster erkennbar wäre. Aufgr<strong>und</strong> dieser Beobachtung<br />

kann für die Abschrift nur ein diplomatischer Abdruck in Frage kommen,<br />

da auch für viele andere Unregelmässigkeiten, wie im Folgenden<br />

zu zeigen ist, nicht erkennbar ist, welches die vom Autor jeweils bevorzugte<br />

Schreibung sein könnte.<br />

u <strong>und</strong> v sind entgegen modernem Sprachverständnis gesetzt <strong>und</strong> so<br />

belassen, ebenso i, j <strong>und</strong> y, ss <strong>und</strong> ß, die bisweilen sogar im gleichen<br />

Wort neben einander stehen. Für die Buchstaben b, d <strong>und</strong> r stehen im<br />

Druck je zwei Typen zur Verfügung, ohne dass zu erkennen wäre, nach<br />

welcher Regel die eine oder andere Verwendung findet; in der Abschrift<br />

ist diese Unterscheidung nicht gemacht. wz steht für das Pronomen<br />

<strong>und</strong> das Präteritum von „sein“ (heute: war).<br />

Dem Gebrauch der Zeit entsprechend tragen einige Buchstaben<br />

einen Querstrich. ā bezeichnet –am oder –an, ū entsprechend –um oder<br />

–un, ē steht je nach bezeichnetem Kasus für –em oder –en, was bedeutet,<br />

dass bei Artikel <strong>und</strong> Pronomen erst aus dem Umfeld erkennbar ist,<br />

ob eine Dativ- oder eine Akkusativform bezeichnet ist. Der Querstrich<br />

über m <strong>und</strong> n zeigt eine Verdoppelung an; in Kombination mit v (vn - )<br />

jedoch kennzeichnet er das Bindewort „<strong>und</strong>“, resp. (vm - ) die Vor- oder<br />

Endsilbe „umb“.<br />

Die Diphthonge u e , u o , o e <strong>und</strong> a e bleiben unverändert, wobei anzumerken<br />

ist, dass der u-Umlaut auch oft als ü geschrieben ist. – Drei Kürzel<br />

sind nicht aufgelöst: d‘ (= „der“, als Artikel oder in Verbindungen „an -<br />

der“, „oder“); ‘v (= „ver“ als Vorsilbe); tc, rc., etc. auch etce für „et cetera“.<br />

Die unterschiedliche Schreibweis von Vokalen, z. B. -nuß/-nüß,<br />

gsündert/gsondert, freintlich (für „fre<strong>und</strong>lich“), wellen/wollen/wo e llen,<br />

die möglicherweise auf Dialekteinfluss hinweisen, die uneinheitliche


Anmerkungen zur Edition der deutschen Texte<br />

XXIII<br />

Schreibung von Eigennamen (Got neben Gott; Tertul[l]ian) ist belassen,<br />

ebenso wie verschiedene Schreibweise von Nomina, z. B. geschrifft,<br />

gschrifft, schrifft, da sie dem Verständnis nicht im Wege stehen. Auch<br />

die da <strong>und</strong> dort fehlende Konsonantengemination ist nicht wiederhergestellt:<br />

sol steht neben soll, Hern neben Herren. Entsprechend sind<br />

ebenfalls Vokalhäufungen nicht eliminiert: veerichtet, Leerer.<br />

Alle Satzzeichen – es finden sich neben vereinzelten Fragezeichen<br />

nur die Virgel, oft auch als Anführungs- <strong>und</strong> Schlusszeichen bei Zitaten<br />

relativ selten steht; in Uber D. Martin Luters Bu o ch ist sie oft durch<br />

einen Doppelpunkt ersetzt; der Punkt sowie gelegentlich, aber nur in<br />

den lateinischen Zitaten, das Komma – sind belassen, auch wenn oft<br />

keine klare Regel für ihre Setzung erkennbar ist; das erschwert es gelegentlich,<br />

das syntaktische Gefüge des Satzes zu verstehen. Sie im Sinne<br />

der modernen Zeichensetzung zu ändern, wird Aufgabe einer Formulierung<br />

dieser Texte in der Gegenwartssprache sein. Da wird dann auch<br />

die Frage der Worttrennung, resp. Zusammenschreibung <strong>und</strong> der<br />

Wortabstände trotz offensichtlicher Zusammengehörigkeit, z. B. secten<br />

macher (aus dem Zusammenhang zu erschliessen, ein Nomen), zu lösen<br />

sein. Einzelne Fälle führen zu Überlegungen im Bereich der Wortgeschichte,<br />

etwa dem Wandel von der Präposition zur Vorsilbe; so steht<br />

älteres zuo mal neben jüngerem zuomal; wie wol neben wiewol.<br />

Trennungsstriche sind ganz unregelmässig gesetzt; dabei entstehen<br />

Unklarheiten in den Fällen, wo zu entscheiden ist, ob Vorsilbe <strong>und</strong><br />

Verb, resp. Nomen als Einzelwörter aufzufassen oder als Komposita<br />

zusammen zu schreiben sind: bey bringen (im Fließtext) oder bey=bringen<br />

(in der Trennung); on nutz oder onnutz? Wo Trennungsstriche<br />

gesetzt sind, erscheint das Wort in der Transkription zusammengeschrieben,<br />

aber ohne die Trennungsstriche außer in den Titeln <strong>und</strong><br />

Überschriften, wo dieses Zeichen, da ja nicht der ganze Raum der Zeile<br />

eingenommen ist, eher dekorativen Charakter hat; wo sie fehlen, aber<br />

eine Zusammenschreibung zu vermuten ist, bleibt die Schreibung in<br />

zwei Wörtern. Auch hier ist der Versuchung widerstanden, eine Vereinheitlichung<br />

zu erzielen: Tröstlich ist, dass alle diese Fälle keine Schwierigkeiten<br />

für das Verständnis der Texte bilden.<br />

Mit einem senkrechten Strich zwischen den Wörtern, resp. innerhalb<br />

eines Wortes bei Trennung ist der Seitenwechsel markiert.<br />

Am Rand steht die entsprechende Seitenzahl mit recto- <strong>und</strong> verso-<br />

Benennung, je nach Lagenbezeichnung oder Blattnummerierung. Im<br />

Text „Das der miszverstand“ stehen am Seitenrand Zitatnachweise;<br />

sie sind ohne Auflösungen als Anmerkungen angegeben. In Uber D.<br />

Martin Luters Bu º ch finden sich immer wieder am Rand lateinische<br />

Glossen, die sich mehr oder weniger direkt auf eine Stelle im Text


XXIV<br />

Anmerkungen zur Edition der deutschen Texte<br />

beziehen. Sie sind möglichst nah an die Stelle gerückt, wo sie im Druck<br />

stehen.<br />

Im Anmerkungsapparat sind die wenigen Stellen nachgewiesen, an<br />

denen im Lesetext eine Änderung vorgenommen worden ist: In Kursivschrift<br />

steht das Wort, wie es im Druck erscheint, unter Beifügung eines<br />

D (= Druck). So ist auch nachgewiesen, wenn ein nicht eingerückter<br />

Abschnitt in D in der Transkription eingerückt ist.<br />

Eine Besonderheit weist „Vber D. Martin Luters Bu º ch“ auf: Immer<br />

wieder nimmt <strong>Oekolampad</strong> Bezug auf eine zitierte oder zusammengefasste<br />

Meinung Luthers. Sein Einwand ist jeweils mit Antwurt eingeleitet.<br />

Je nach Stelle stehen, abhängig von der Position des Wortes innerhalb<br />

einer Zeile, unterschiedlich lange Lücken vor <strong>und</strong> nach diesem<br />

Wort. Um eine minimale Einheitlichkeit in der Textgestaltung zu erreichen,<br />

fallen in der Transkription diese Leerschläge weg.


Aij r<br />

IOHANNIS OECOLAMPADII<br />

DE HIS VERBIS DOMINI, HOC CORPUS MEUM,<br />

EXPOSITIO*<br />

Aij v<br />

Pectus verbo<br />

tactum quale.<br />

Excitarunt quidem me torpescentem, nihilque tale cogitantem et amici<br />

et adversarij et quantum illi blande, tantum hi importune, ut ea quae<br />

publice de Eucharistia pridem asserueram, chartis quoque commendarem.<br />

Bona autem in domino spes, ut periculosa, tanquam periculo<br />

carentia, ne detrectarem, animos mihi addidit, ac confirmavit maxime,<br />

quod nonnihil lucri sanctioris affulgeat. Nisi enim quae doceo in gloriam<br />

dei utilitatemque fratrum cessura sperarem, nemo tantae apud me<br />

authoritatis foret, cui parerem, de talibus scribere hortanti. Nunc<br />

autem et utilia et pia traditurum me, nihil ambigens, id operae tam<br />

amicis quam adversarijs debeo. Illis quidem, ut in doctrina confirmati,<br />

libenter etiam in officio remaneant, bis autem, ut ex inimicis, redditi<br />

amici, vel saltem minus inimici, cessent a convitijs et obtrectationibus.<br />

Nam dum mihi maledicunt, animabus suis male consulunt. Aut si<br />

omnino decretum eis, maledicendo pergere suum prius morbum prodituri,<br />

quam meam incommodaturi sint innocentiam. Tametsi quantum<br />

ad me attinet, aspergi me vel innocentem probris coram hominibus,<br />

quam illos mala conscientia ambulare coram deo minoris faciam. Porro<br />

certus sum amicorum desiderio satisfieri, quoniam suopte ingenio, vel<br />

non multum repug|nant, vel si non ubique quantum satis respondetur,<br />

in his quae non contra deum libenter connivent. At cum adversarijs quo<br />

pacto sit agendum, mente vehementer angor. Pacem offero, eamque<br />

non simulatam, Erudiri si errarem, beneficij loco ducerem, Nolim contendere,<br />

nolim rixari, nolim osores meos, etiam offensus, habere peius.<br />

Hoc magis specto, ut veritati cedentes detrahendi finem faciant, precorque<br />

dominum nostrum IESUM, ut cuius munere, pectus meum invidia<br />

caret, eiusdem dono et stilus neminem exasperet, aut si quem tristitia<br />

afficiat, tristitia afficiat utili, non conficiat damnosa. 1 Equidem illis non<br />

succenseo quos per ignorantiam peccare novi, in quorum valitudinario<br />

non ita pridem et ipse decubui, maximeque in me didici, quid sit homo<br />

et quantum gratia domini opus habemus omnes, angor tamen mecum<br />

* Der Text trägt den Übertitel „Ioannis Oecolampadii de Genuina Verborum<br />

Domini, Hoc est corpus meum, iuxta vetustissimos authores expositione liber“.<br />

1<br />

2 Kor 7,10.


Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio 3<br />

quomodo illis tam exasperatis respondeam. Suspitiosae sunt inimicitiae<br />

omnes, in alienis propria sibi crimina quaeruntur obijci, in malam partem<br />

interpraetantur etiam quae candide fiunt, ad excusationes obturant<br />

aures, beneficijs irritantur, preces aspernantur, denique in solis<br />

gaudent lapsibus, utinam autem vel illis saturati placidiores fierent.<br />

Age consulta dißimulatione, praeteritis illis, quando quidem omnino<br />

respondendum est, ad errorum comunem Magistrum me convertam,<br />

ne condiscipuli expostulari secum autument. Is enim est, qui nos simul<br />

in barathrum erroris praecipitavit. Bibimus ex eius fontibus, non<br />

aquam vivam, sed nequid dicam asperius, turbulentam. Non autem<br />

Thomam Aquinatem, neque Albertum, neque Scotum, neque ex recentioribus<br />

quenpiam traducere est animus. Sed Petrum | illum Sententiarum<br />

consarcinatorem, quem magistrum appellant, incuso, qui et ipse<br />

errorem suum rapsodo alij, uti Damasceno, vel Gratiano affricare posset.<br />

Neque hoc ago de alijs beneficijs velut ingratus eum arguens. Sed<br />

meam aliorumque seductionem dissimulare non debeo, Quum nec<br />

hominem qui in iudicio Domini aut stetit aut cecidit, exosum. Sed errorem<br />

profligatum velim, qualem aut ille auxit, aut alij non multum ab<br />

eo variantes, auctum, aliqua ex parte. Sed non in integrum purgarunt.<br />

Quapropter nec cum larvis pugnam ineo, quamvis ante aliquot annos e<br />

vivis ille excesserit. Vivit enim liber eius adhuc, Myriadibus aliquot<br />

satellitum stipatus.<br />

Ille igitur distinctione decima quarti libri. 2 Asserentes Christum eo<br />

tropo dixisse, Hoc est corpus meum, 3 quo Paulus dixerat, Petra erat<br />

Christus, 4 proscindit et insectatur, tanquam insanos Haereticos. non<br />

animadvertens, quod interim faciat Haereticos ex praecipuis et antiquißimis<br />

doctoribus quos in hac sententia fuisse, ab<strong>und</strong>e cum gratia dei<br />

commonstraturum me confido. Neque dissimulandus ille error est,<br />

quem multi ex verbis istis suxerunt, ex quo et alij errores multi profluunt.<br />

Etenim nisi probe caverimus ac circumspecti fuerimus, fieri potest,<br />

ut impingamus vel in idololatriae crimen, vel in crassae caecitatis caligine<br />

involvamur terque, quaterque miserabiles ac miseri, tanto magis<br />

deplorandi, quanto minus nostram agnoscimus miseriam et languidiore<br />

conscientia tanquam misericordiam omnem assequuti, iudicis advenientis<br />

faciem non reveremur. Illum sane errorem in multis cordibus<br />

prof<strong>und</strong>as adhuc agentem imagines | radices, pridem pro suggestu ipse<br />

cum fratribus cavendum aperte monui, nunc autem quam iuste hoc<br />

Adversarij verbi.<br />

Petrus<br />

Lombardus.<br />

Aiij r<br />

Aiij v<br />

2<br />

Petr. Lomb. Sent IV dist. 10.<br />

3<br />

Mt 26,26; Lk 22,19; Mk 14,22; 1 Kor 11,24.<br />

4<br />

1 Kor 10,4.


4<br />

Aiiij r<br />

Ediscenda<br />

utilia.<br />

Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio<br />

factum sit et quam procul a temeritate fuerimus, ampliori declaratione<br />

monstrabo. Responsurus interim etiam adversarijs, quanta fieri potest<br />

mansuetudine, quos oro, per Christum, si quod exciderit amarius verbum,<br />

ne in se amare dictum suspicentur, sed persuadeant sibi, nos<br />

longe atrocioribus irritatos. Ac cogitent rei indignitatem etiam ab invito<br />

et levissimo talia extorquere, nonnunquam etiam vitiosis stomachis<br />

πικρὰν magis salutarem.<br />

Exordiamur ergo et quia ὁ γνωμολόγος prae alijs haereticis insanos<br />

esse dicit, tropum illum sermonis praedicti agnoscentes, quamvis in hac<br />

re soli illi sapiant, videamus primum, neminem ante causam auditam<br />

condemnantes, an motae vel sanae mentis sint verba quae loquantur,<br />

alioqui nihil tam facile, quam insaniae quempiam arguere. Dicebat et<br />

Festus Paulum insanum, 5 qui coelestia mysteria norat, quique veritatis<br />

ac sobrietatis eloquebatur verba. Annitebantur et amici Christi Iesu<br />

sec<strong>und</strong>um carnem, tanquam insanum eum comprehendere. 6 Iure dicet<br />

quispiam illi patrocinans, qui virtutem Dei iuxta modum naturalium<br />

rerum metiuntur, insani censentur. Quasi scilicet nos hi simus, propter<br />

tropum, quo scripturam interpretamur? Verum antequam subsumam<br />

et colligam argumentum, Non refragor ei quod praemittitur. Nemo<br />

enim non fatebitur insanum qui absque alis transmare volare, et lippientibus<br />

oculis ardentissimum solis iubar intueri conatur. Excellentem<br />

claritatem non fert infirmus oculus. Haec igitur recte se habent. |<br />

Quid ultra? Oramus ne hoc furoris in nos reijcias o Gnomologe. Non<br />

enim fatemur quod virtutem dei nostris viribus expendamus. Metimur<br />

et nos suo pede ingenij angustiam, scimus esse terminos quos transgredi<br />

non licet. Frustra laboraremus, si ad intellectus nostri mensuram vel<br />

cubitum addere conaremur. Et ego nonnulla id genus a me olim scripta<br />

agnosco, quum supra modum admirarer sine iudicio quaevis, utinam<br />

autem alia tam vere quam illa, vel illa tam apposite quam vere scripta,<br />

non poeniteret lucubratiuncularum, tunc evulgatarum, quibus modo<br />

non solum patrocinium denego, sed incendium et abolitionem imprecor,<br />

sicubi parum utiliter aedita sunt. Et si voti compos fuero, gratulabor<br />

et gaudebo. Nihilominus quod ad rem attinet tum vobiscum bene<br />

dixi: Stultum niti, ad id quod assequi impossibile. In hoc concordes,<br />

Mox autem digrediemur.<br />

Non erimus hanc ob rem ad asininam redigendi simplicitatem ut<br />

praetercurramus, si quid proponatur utile, contemnamus, si quid reveletur<br />

sanctum, reijciamus si quid communicet pater luminum, ad tene-<br />

5<br />

Apg 26,24.<br />

6<br />

Mk 3,21.


Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio 5<br />

bras magis quam ad lucem nos convertentes, Quis ita arguit? Quae captum<br />

transcendunt, ne viribus humanis indagentur. Ergo de sacramentis<br />

nihil inquisieris? Probare primum oportebat 7 , sacramenta 8 haec, ex<br />

genere esse ἀκαταλήπτων et incompraehensibilium, Ad dementandos<br />

discipulos, compendiaria ars impostorum est, Affirmare credendum<br />

quicquid effutierint et si a quopiam rogati fuerint, quare nam talia<br />

dicant. Interrogantium ora constringere et susurrare. Arcana sunt et<br />

cabalistica 9 , adoranda non ediscenda, satis fuerit ἀυτὸς ἒφα. | Si dixe ris,<br />

quomodo haec fieri possunt, Apostatam 10 Capernaitam 11 et Nicodemum<br />

12 carnalem appellare. Verbum enim quomodo, ubi de Sacramentis<br />

fit mentio, incredulae mentis iudicium est. Susurrijs illis primum<br />

respondendum erit.<br />

Non omnium mysteriorum eadem est ratio. Mysteria enim et sacramenta<br />

nonunquam appellamus in genere, omnia occulta, quoquo<br />

pacto, etiam si doceri ac disci poßint, modo a multis sint abstrusa, ut<br />

quum dominus dicit: Vobis datum est nosse mysterium regni dei. 13 Et<br />

Paulus orat, ut detur sibi sermo in apertione oris, quo notum faciat<br />

mysterium Evangelij. 14 Prudentes sane negociatores distrahunt omnia<br />

sua, ut illa sibi parent, quae compararent minime, si prorsus non cognoscerent,<br />

15 at canibus et porcis tales margaritae non sunt offerendae. 16<br />

Itaque multa dicuntur sacramenta, non quod initiatis sint incognita,<br />

sed quod rudibus et nondum imbutis non sint revelata.<br />

Sacramentorum igitur quaedam etiam mystis et initiatis sunt<br />

inpervestigabilia, quaedam vero nihil prohibet, quin ab initiatis, quantum<br />

ad sacramentorum rationem plene cognoscantur.<br />

Ex priorum sacramentorum classe, quae nostram parvitatem modis<br />

omnibus transcendunt, sunt sacramenta divinae generationis, proceßionis,<br />

praedestinationis et aliorum, in quorum plerisque ultra nominum<br />

cognitionem, modum perscrutari vituperabile ac damnosum fuerit,<br />

quin et carni impossibile est de illis cognoscere aliquid.<br />

Impostorum<br />

ars.<br />

Aiiij v Ipse dixit.<br />

Mysteriorum<br />

diversitas.<br />

Impervestigabilia<br />

sacramenta.<br />

7 oportehat D.<br />

8 sacramenmenta D.<br />

9 cabalististica D.<br />

10 Apostatatam D.<br />

11 Joh 6,17.24.60.<br />

12 Joh 3,1 ff.<br />

13 Mt 13,11.<br />

14 Eph 6,19.<br />

15 Mt 13,45 f.<br />

16 Mt 7,6.


6<br />

AV r<br />

Ecclesiastica<br />

sacramenta quibus<br />

incognita.<br />

AV v<br />

Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio<br />

Illis adnumera sacramentum ac arcanum incarnationis ac resurrectionis,<br />

et omnia, quae praeter naturae ordi|nem mirabiliter a deo vel ab<br />

angelis fiunt, Quomodo enim crassa nostra capita indagarent, quo<br />

pacto, ex nihilo m<strong>und</strong>us eße coeperit, quo pacto ex pulvere tam elegans<br />

corpus Adae prodierit? 17 Quo pacto Elizabet sterilis, vel virgo Maria foec<strong>und</strong>ae<br />

fuerint, 18 quo pacto mortui ante tot saecula in suis corporibus 19<br />

at tantam gloriam sint resurrecturi? Succumberemus plane, nisi lucerna<br />

in caliginoso hoc m<strong>und</strong>o nobis eßet VERBUM dei et nisi fidei iuvaremur<br />

adminiculo, 20 Exclamantes cum Apostolo, O Altitudo, sapientiae et<br />

scientiae dei, quam inscrutabilia sunt iudicia 21 eius et inpervestigabiles<br />

viae eius. 22<br />

Verum de his nunc non est sermo, sed de Ecclesiasticis quae ad exercitationem<br />

et confeßionem fidei tradita sunt. Ut per ea vel in unam<br />

militiam conscribamur, vel conscripti dignos nos professione testemur.<br />

Pugnaret sane recte ac utiliter initiatum esse et ignorare quid actum<br />

secum, modo ille qui initiatur usu mentis non careat, Quid enim symbolis<br />

et monimentis sacramentorum commendetur, sciunt initiati,<br />

rudes vero nesciunt. Quapropter et Doctores prisci, ubi parcius mysteriorum<br />

meminerunt, dicunt. Sciunt imbuti quid dicamus. Itaque ut<br />

prius dixi, sacramenta dicuntur mysteria, non quod domesticis fidei,<br />

sed quod his qui foris sunt, abscondita sint, Si enim sacramenta ad<br />

eruditionem instituta sunt, ut a visibilibus ad invisibilia manuducamur,<br />

quomodo excitabuntur mentes nostrae, ab his quae modis omnibus<br />

recondita? Non ignota sint oportet, quae aedificare debent. Neque<br />

enim ex eorum genere sunt haec signa, e quo signum Gedeonis 23 vel<br />

Noë 24 vel Ezechiae 25 , ut tam raris ac inu|sitatis modis eveniant. Nos<br />

materiam afferimus, nos preces sacras dicimus, nos denique et quid<br />

symbola velint, docere, vel quo ducere debeant, ab authore Christo edocti<br />

sumus.<br />

Sane quod Nicodemus audit a Domino. Esau Magister in Israel et<br />

haec ignoras? 26 Non arguitur, in eo quod discendo avidus erat, sed quod<br />

carnalem sectabatur intelligentiam.<br />

17 Gen 2,7.<br />

18 Lk 1,26.36 ff.<br />

19<br />

corpribus D.<br />

20 2 Petr 1,19.<br />

21 ciudita D.<br />

22 Röm 11,33.<br />

23 Ri 6,19 ff.36 ff.<br />

24 Gen 9,16 f.<br />

25 2 Kön 20,19.<br />

26 Joh 3,10.


Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio 7<br />

Unde et subditur a Domino, si terrena dixi vobis et non creditis,<br />

quomodo si caelestia dixero, creditis? 27 Et praeceptor optimus, tarditatem<br />

discipuli ferens aequiter, nihilominus illum desiderio non frustratus<br />

est, subiungens, quaenam sit regeneratio et quis regenerationis<br />

modus. Nempe per fidem in Christum crucifixum, 28 tametsi tunc aliquanto<br />

obscurius, prout temporis postulabat ratio. Similiter et Iudaeis<br />

in Capernaum dicentibus. Quomodo hic poterit carnem suam ad manducandum<br />

dare? 29 Ab<strong>und</strong>e satisfactum erat si θεοδίδακτοι esse voluissent.<br />

Clamant quidem durus est hic sermo, sed non manent, 30 donec<br />

frangatur corticis duricies et nucleus appareat. Indigni profecto tantae<br />

caenae lauticijs, atque adeo merentur ab his arceri omnes, qui mysteriorum<br />

ignari sunt volentes, probare enim se et in illo debet homo, ac sic<br />

de pane illo edere, sciens panem illum esse non communem, sed dominicum<br />

et quomodo dominicum. 31 Barbaries plus quam Scythica vel Diomedea<br />

est, in panis involucro ceu in enigmate, ipsam hospitis carnem<br />

quaerere. Rusticitas est et stupor, non observare nec agnoscere, in quo<br />

hospes benevolentiam suam doceat et pro spirituali carnalem requirere<br />

caenam. Conferendi nimirum sunt Capernaum municipes, Achi Getheorum<br />

regi. 32 Achis furib<strong>und</strong>um pronunciavit Davidem vafre se<br />

humiliantem et mutantem | os ac salivam in barbitium despumantem,<br />

Capernaitae arrepticium ac desipientem censent Christum promittentem<br />

carnem suam ad manducandum. Aches prudentiam Davidis non<br />

cognoscens illum dimittit. Capernaitae non intelligentes coelestem<br />

sapientiam, a Christo retrocedunt. David dimissus a fratribus et omni<br />

domo patris agnoscitur. 33 Retrocedentibus Capernaitis honeste confitentur<br />

Apostoli per Petrum. Domine ad quem ibimus, verba vitae aeternae<br />

habes et nos credimus et confitemur, quia tu es Christus filius dei<br />

vivi. 34 Aches sunt et Capernaitae, qui a Christo retrocedentes, mysteria<br />

ignorant et salivam cadentem in barbam, hoc est humilia verba Christi,<br />

stultitiam credunt. Retrocedunt autem et ad perfectam Christi notitiam<br />

non perveniunt, non solum qui a sermone Christi abhorrent, sed<br />

etiam qui carnalem sibi mensam pollicentur, quasi in pane contenta sit<br />

caro Christi. Petri autem et domestici Christi sunt, qui arcana sacra-<br />

1. Reg. 21.<br />

AVI r<br />

Capernaitae.<br />

Domestici<br />

Christi.<br />

27 Joh 3,12.<br />

28 Joh 3,14–16.<br />

29 Joh 6,52.<br />

30 Joh 6,61.<br />

31 1 Kor 11,29.<br />

32 1 Sam 21,11 ff.<br />

33 1 Sam 22,1.<br />

34 Joh 6,68 f.; vgl. Mt 16,16.


8<br />

Augustinus<br />

expensus<br />

supra psal. 34,<br />

in prologo.<br />

AVI v<br />

De conse. dist, 2.<br />

ac cesserunt.<br />

Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio<br />

menta et a saeculis abscondita, clarius cognoscunt procul ab insaniae<br />

probo alieni. Quibus autem tanta revelavit pater, 35 qui nescirent quae<br />

sub panis et vini figura proponantur, illis ut et nos iungamur. Oramus.<br />

Hic statim in ipso adhuc limine, nodum quendam Augustini explicare<br />

nos decet. Adversarij enim animadvertentes, si quidem animadvertunt,<br />

<strong>und</strong>e Allegoriam istam mutuati sumus, eiusdem Doctoris authoritate<br />

nos deprimere et inde suum dogma stabilire nitentur, eo quod<br />

eodem loco idem dicat. 36 Ferebatur Christus in manibus suis quando<br />

ipsum corpus suum commendans ait: Hoc est corpus meum. 37 Ferebat<br />

enim illud corpus in manibus suis. Videtis aiunt quomodo | se prodant<br />

fallaces Capernaitae? Quare hoc Augustini dictum transiliunt? Quid<br />

manifestius, quam quod dicit Christum habuisse corpus suum in<br />

manu? Et est profecto in altario quod erat in coena.<br />

Fratres, absque dolo et fideliter omnia proferemus et plenius<br />

Augustini verba trutinabimus. Condonamus autem beato patri, Primo,<br />

intempestivioris allegoriae ludum. Nam iuxta Hebraicam veritatem,<br />

non est in Samuele ferebatur in manibus suis, sed collabebatur inter<br />

manus eorum, 38 ut Hieronymus interpretatus est, neque hoc apud<br />

Graecos sonat. παρεφέρετο ἐν ταῖς χερσὶν ἀυτοῦ, 39 est enim, labebatur<br />

in manibus eius, vel iuxta idiomatis tropum, labebatur in manus eius,<br />

vel inter manus eius, regis scilicet vel ministri. Nam ἀυτοῦ, graecis non<br />

ubique reciprocum est. Hebraeus sane in plurali dicit, ‏,בְּיָרָם in manum<br />

eorum, Sed demus hoc linguae imperitiae. Porro viderint adversarij acutius,<br />

quid dicat Augustinus. Non simpliciter, inquit, ferebat corpus, sed<br />

praemisit, commendans corpus, nimirum in sacramento. Et subdit,<br />

Ipsa est humilitas Domini nostri Iesu Christi. Quo brevi dicto foelicem<br />

aperit allegoriam, collabentis David. Collabi enim inter manus, vel ferre<br />

se in manibus. Est infirmitatem testari, quae usque in hodiernum diem<br />

quam vera fuerit, symbolo panis docetur. 40<br />

Et hoc etiam est, quod in sequenti sermone dicit. 41 Quia cum commendaret,<br />

ipsum corpus suum et sanguinem suum, accepit in manus<br />

suas quod norunt fideles et ipse se portabat quodam modo quum diceret,<br />

Hoc est corpus meum, 42 Hic interrogarim eos, qui urgere nos cupi-<br />

35 Mt 11,25.<br />

36 Aug. in Ps. 33 1,10 (CChr. SL 38,281,1 ff.).<br />

37 Mt 26,26; Mk 14,22; Lk 22,19; 1 Kor 11,24.<br />

38 Vgl. 1 Sam 21.<br />

39 1 Sam 21,1.<br />

40 1 Kor 11,26.<br />

41 Aug. in Ps. 33 2,2 (CChr. SL 38,238,4 ff.).<br />

42 Mt 26,26; Lk 22,19; Mk 14,22; 1 Kor 11,24.


Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio 9<br />

unt his ver|bis, quid sibi velit cum dicit. Quod norunt fideles? Putarint<br />

ne fidelibus sacramenta ignota? Quid volunt sibi verba illa, Quodammodo,<br />

et Commendat? Audacter proloquendum erat, si declarabat ibi<br />

esse corpus suum. Dum dicit, Quodammodo, sicut ex alijs locis manifestum<br />

erit, intellegit, corpus suum adesse, ut in sacramento, id quod<br />

non arguit localem corporis in pane praesentiam, ut ibi dicamus eße<br />

corpus reale, ubi est in sacramento.<br />

Neque est quod contendatur, norunt quidem fideles sacramenta,<br />

sed ignorant modum quo in sacramentis sint, quae illic esse creduntur.<br />

Verum clarissimo testimonio eiusdem Augustini docebimus, non esse<br />

in hoc sacramento, quod vel miraculum sit, vel hominis captum excedat.<br />

Nam de illis quae significant et quae admiramur ac cognoscere vel<br />

non cognoscere valemus, aperte tradit in libris de Trinitate, 43 ponens<br />

novem genera miraculorum et signorum, quae divinitatis aliquid sensibus<br />

adnuncient.<br />

Primum si persona dei in angelo demonstretur. Sec<strong>und</strong>um si in specie,<br />

quae non est angelus, sed quae per Angelum disponitur et iam erat<br />

corpus et ad hoc demonstrandum in aliquam mutationem assumitur.<br />

Tertium si in specie, quae per angelum disponitur et ad hoc exoritur.<br />

Quartum si in homine propheta qui verba dei loquitur ut si praemittat,<br />

haec dicit dominus. Quintum, si idem fiat nullo tali dicto praemisso, ut<br />

dum Psaltes dicit. 44 Intellectum tibi dabo, Sextum, si in factis hoc gerat<br />

propheta, ut dum propheta vestimentum divisit in duodecim partes. 45<br />

Septimum, si in re, quae non est propheta, etiam in terrenis re|bus existente,<br />

ut dum Iacob erigit lapidem. 46 Octavum, in re quae fit eadem specie<br />

vel aliquantulum mansura, ut serpens aeneus, qui in speciem veri<br />

serpentis, 47 vel literae ad significandum factae (opinor in nomine tetragrammate.)<br />

Nonum, si in re quae fit quidem eadem specie, sed peracto<br />

ministerio transitura. Sic panis ad hoc factus, in accipiendo sacramento,<br />

consumitur. Pape, quanta in his postremis docet. Discere enim poteris,<br />

nullum ibi esse miraculum id quod postea testatur fieri in apparationibus<br />

quas angeli operantur. Discere licet non assumi in hoc sacramento<br />

res cum aliqua mutatione, ut dum virga in serpentem vertitur. 48 Maxime<br />

autem observa rem assumi ipso ministerio transituram. Quae<br />

omnia tanquam ipsissimas abominationes execratur et anathemizat<br />

AVII r<br />

Cavilli<br />

dilutio.<br />

Quae sint<br />

mirabilia et<br />

signa liber 3<br />

ca. 10. de<br />

Trinitate.<br />

AVII v<br />

Non mutantur<br />

res in<br />

sacramento<br />

sumptae.<br />

Anathema<br />

Lombardi et<br />

43 Aug. trin. III,10 (CChr. SL 50,147–149).<br />

44 Ps 32,8.<br />

45 1 Kön 11,30.<br />

46 Gen 28,18–22.<br />

47 Num 21,8.<br />

48<br />

Ex 4,2 ff.


10<br />

ecclesiae Romae<br />

in Augustino.<br />

Nihil mirandum<br />

fit ab<br />

homine in<br />

sacramentis.<br />

AVIII r<br />

Pro. 23.<br />

AVIII v<br />

Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio<br />

ὁ γνωμολόγος cum Romana Ecclesia, quam utinam illustret dominus,<br />

ut sit quod eße praedicata est. Insuper eodem capite clarius rem agit,<br />

inscitiam posteriorum saeculorum, quantum in ipso erat praecavens.<br />

Dicit enim ea quae per angelos fiunt admiranda et intelligenda, quae<br />

vero per homines intelligenda tantummodo, Dixerat autem supra quae<br />

per homines fiant. De quibus iterum subijcit: Quia haec homini nota<br />

sunt, 49 quia per hominem fiunt, honorem tanquam religiosa possunt<br />

habere, stuporem tanquam mira non possunt. Itaque illa quae per angelos<br />

fiunt, quo difficiliora et ignotiora eo mirabiliora sunt nobis, illis<br />

autem tanquam suae actiones notae atque faciles. Et iterum ut et de<br />

sacrato pane eum loqui non possis ire inficias. Illas inquit, etiam nubes<br />

et ignes quo modo fecerint, vel assumpserint ad significandum quod<br />

annunciabant | etiam si dominus vel spiritus sanctus, illis corporalibus<br />

formis ostendebatur, quis novit hominum, sicut infantes non<br />

norunt quod in altari ponitur et peracta pietatis celebratione consumitur,<br />

<strong>und</strong>e vel quomodo conflatur, <strong>und</strong>e in usum religionis assumatur.<br />

Et si nunquam discant, experimento vel suo vel aliorum et nunquam<br />

illam rerum speciem videant, nisi inter celebrationem sacramentorum,<br />

cum offertur et datur, Dicaturque illis authoritate gravissima, cuius<br />

corpus et sanguis sit, nihil aliud credant nisi omnino in illa specie deum<br />

oculis apparuisse mortalium et de latere tali percusso, liquorem illum<br />

omnino fluxisse. Mihi autem omnino utile est, ut meminerim virium<br />

mearum, fratresque meos admoneam, ut et ipsi meminerint virium<br />

suarum, ne ultra, quam tutum est humana progrediatur infirmitas. 50<br />

Haec apud Augustinum, qui non vult nos pueriliter sapere, sed intelligere,<br />

ut sciamus quid haec significent, quae absque miraculo fiunt, non<br />

vult nos ultra quam decet infirmos. At nunc insani, superbi, ac indociles<br />

dicimur, si hoc more de sacris disseramus. Quanto satius fuerit, parere<br />

Augustino et consentire ei, qui nullum agnoscit miraculum, nullamque<br />

mutationem talem, sed fatetur panem assumi in signum tantum, hocque<br />

nostram ratiocinationem non subterfugere. An non iustius et Salomonis<br />

Sapientissimi verba audiemus dicentis: 51 Quando sederis ut<br />

comedas cum principe diligenter attende, quae apposita ante faciem<br />

tuam et statue cultrum in gutture tuo, si tamen habes in potestate<br />

animam tuam. | Sapiens iubet diligenter attendam quae praeposita<br />

sunt, impostor stipitem me vult et vim verbi non scrutantem. Unde vel<br />

impudens redderer allatis edulijs non contentus, vel incivilis et superbus,<br />

allata fastidiens.<br />

49 Aug. trin. III,10 (CChr. SL 50,147,30–35).<br />

50 Aug. trin. III,10 (CChr SL 50,149,75–90).<br />

51 Pro. 23,1.


Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio 11<br />

Caeterum copiosioribus coniecturis probabimus, nullum hic miraculum<br />

fieri et proinde nihil ultra captum nostrum. Admiramur enim<br />

omnia et sola, quae ultra nostras vires vel rarius fiunt. Receptum itaque<br />

est apud solidos Theologos, non esse celebranda miracula, quae canonicarum<br />

scripturarum authoritate non commendantur. At si ut habet τοῦ<br />

γνωμολόγου opinio, Corpus Christi, hoc modo ut illi aiunt, in altari est,<br />

plus miraculorum in uno pane haberemus, quam in ullis dei operibus,<br />

fierentque illa non semel, ut m<strong>und</strong>i creatio, vel mortuorum resurrectio,<br />

non quottidie, ut in deserto Mannae pluvia, 52 non certo tempore, ut in<br />

piscina probatica salutifer aquae motus. 53 Sed quottidie, saepius et<br />

innumeris in locis, atque praeter signorum ac miraculorum singularium<br />

rationem, quorum natura est manifeste ac efficaciter infirmorum<br />

animos in fide recreare, Haec autem latentia sunt et sec<strong>und</strong>um vos invisibilia,<br />

sensusque fallentia et sic fidem non promovent, sed infirmant,<br />

conscientias absque fructu reddunt attonitas, ac torquent magis quam<br />

ullum aliud. Denique quod mysticis verbis pie doctum est, demoliuntur<br />

et a Dominicae mortis memoria in sui rapiunt admirationem. Non<br />

amant latibula, summae charitatis indiciae Psaltes dicit. 54 Memoriam<br />

mirabilium suorum fecit, escam dedit timentibus se. Quod si et memoria<br />

mirabilis erit, | memoriae alia facienda memoria, quae et ipsa miraculum<br />

fortassis et sic nullus finis erit miraculorum.<br />

Porro haud scio an ullus ex priscis doctoribus miraculum hoc pro<br />

miraculo celebrarit, certe nullus pro tanto, quantum facitis. Quare<br />

Augustinus in catalogo mirabilium sacrae scripturae, manifestarium<br />

illud miraculum obticuit? Paris negligentiae, accusari posset etiam<br />

Nazanzenus Gregorius, qui miracula Evangelistarum numeris complexus<br />

est. Fortassis Damascenus et posteriores quidam tale quiddam magnificant.<br />

Sed non morabitur prudentem lectorem qui multis argumentis<br />

parum solidum se declarat. Hinc etiam post alias coniecturas librum<br />

de sacramentis non esse Ambrosij cui inscribitur, verisimile sed scioli<br />

cuiusdam qui in re valde seria, ludicris argumentis agere pro nihilo<br />

habuit. Arguit enim a poßibile ad inesse, Deus potest talia miracula<br />

facere, igitur et maiora facit. Qua consequentia et ego Pauli doctrinam,<br />

Mose mansuetudinem et Ioannis continentiam possedero. Futurus<br />

hodie et angelus, Neque enim Deo impossibile omne verbum. Atqui<br />

probandum erat, num deus velit, num voluntatem suam verbo declararit,<br />

num verbum voluntatem evidenter notam faciat?<br />

Axioma<br />

Theologorum.<br />

Multiplicitas<br />

miraculorum<br />

in pane supra<br />

omnia dei<br />

opera, sine<br />

causa.<br />

Quae incommoda<br />

ex somniatis<br />

miraculis.<br />

B r Memoriae<br />

memoria.<br />

Augustinus<br />

iter miracula<br />

non reputat<br />

panem.<br />

Nazanzenus<br />

Damascenus.<br />

Liber sacramenti<br />

falso inscriptus<br />

Ambrosius.<br />

52 Ex 16,4 ff.<br />

53 Joh 5,2 ff.<br />

54 Ps 86,5.15; 103,8; 107,31; 111,4; 145,8.


12<br />

Non plus admiratus<br />

panis<br />

apostolorum<br />

tempore, quam<br />

agni esus. B v<br />

Nihil dubitatum<br />

aut quaesitum<br />

unquam<br />

de hoc pane in<br />

scriptura.<br />

Prodigiosae<br />

in pane<br />

imposturae.<br />

Bij r<br />

Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio<br />

Certum est, ecclesiam tempore Apostolorum, quo spiritualibus<br />

donis locupletior erat, quam nunc est, miraculum hoc, si pro miraculo<br />

habuit, non admiratam fuisse. Ad miracula alia multo minora obstupescebant<br />

Apostoli. Supra hoc autem non plus admirationis tenuit<br />

Apostolos quam supra agni pascalis esu, proinde et ne verbum | quidem<br />

interrogabant, alioqui ad fastidium et importunitatem usque,<br />

etiam plaeraque intempestive sciscitantes, nunc de patre 55 nunc de<br />

proditore, 56 nunc de via 57 et pusillo temporis, 58 quo non videndus, de<br />

primatu, 59 deque eo quod non esset m<strong>und</strong>o se manifestaturus. 60 Qui<br />

fit autem quod resurrectio tot signis evidentibus, per dies quadriginta<br />

innotuit, hoc ne uno quidem per omnem scripturam, quum sane ad<br />

ipsum statuendum multis erat opus signis et prodigijs. Neque nobis<br />

afferere tutum est, quod illa tradita sint, etiam si facta eßent, quae scripta<br />

non sunt, Quem canonem licet quidam contemnant, certum tamen,<br />

ex Epistola ad Hebraeos patet, in qua legitur, Melchizedech sine patre et<br />

matre, 61 eo quod illorum mentionem nullam faciant literae sacrae,<br />

quum tamen palam sit, neminem ex filijs Adam absque patre et matre.<br />

Atqui Satan ut occultum, ubi nullum erat, miraculum fingeret,<br />

quot interim ludibria molitus est? Ea enim quae falsa ac superstitioni<br />

praecipue serviunt, cui tribueremus rectius quam mendaciorum<br />

patri, 62 cui studium est varijs ludificationibus generi hominum imponendo,<br />

ab adoratione patris avellere? Nam ut concedamus interim,<br />

multa mirabiliter circa sacramentum hoc fieri, etiam per bonos angelos,<br />

illa tamen eo tendunt, ut probent Corpus Christi in ipso pane, sed ut<br />

nostrum erga res sacras affectum parum pium adiuvent. Obscurare<br />

autem solet cacadaemon, simplicium mentes, ut ob aliud quam facta<br />

sint, facta interpraetentur. Alibi visus dicitur panis versus in carnem,<br />

alibi digiti formam induit, alio loco visa in eo est puelli figu|ra. Est ubi<br />

cruentarit, asservaturque in nonnullis locis cruor ille et festos dies<br />

meruit novae serviens idololatriae. Quae quantum moveant alios facile<br />

ex cultu patet, me vero, ne tantillum quidem, qui non ignorem quid<br />

permittat deus propter peccata nostra et didici a domino regnaturum<br />

55 Joh 14,8.<br />

56 Lk 22,23.<br />

57 Joh 14,5.<br />

58 Joh 16,17.<br />

59 Mk 9,33.<br />

60 Joh 7,4.<br />

61 Hebr 7,3.<br />

62 Joh 8,44.


Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio 13<br />

antichristum in signis et prodigijs mendacibus, 63 angelumque satanae<br />

in angelum lucis se transfigurare, 64 Apud eos, qui gentilium hystorias<br />

evoluerunt non est rarum, sanguine pluisse. Narrat Iulius Obsequens<br />

Caurae et Cerae terram rivis sanguinis fluxisse, 65 quod et per Mosen<br />

dominus in Aegypto est operatus imitantibus in hoc et magis. 66 Idem<br />

Iulius author est, In Albano monte, e pollice Iovis sanguinem manasse.<br />

67 Livius testis Romae pluisse carne. 68 Quintus vero Curtius author<br />

est, Tyro ab Alexandro obsessa, panem cruorem in mensa sudaße. 69<br />

Cruentasse in Germania et imagines confossae feruntur, quae omnia<br />

daemonum ludificationibus accidunt. Et quis tam vecors qui inesse illis<br />

humana corpora, dicat? Roma quid hodie fere in singulis templis admirandum<br />

obtrudat viatoribus religiosis, ne quod verum est, dicam superstitiosis,<br />

omnibus innotescit, Et quod datum est Satanae imponere, his<br />

qui veritatem in iniusticia detinent. 70<br />

Exemplum 71 autem et ex primo Irenaei contra haereses pro feram, 72<br />

de Marco mago Valentini haeretici discipulo, Hic calice vino mixto fingebat<br />

se gratias agere et prolixa invocatione, rubic<strong>und</strong>um et purpureum<br />

apparere faciebat, ut putaretur ea gratia ab his, quae sunt super<br />

omnia suum sanguinem stillare, in illius calicem per invocationem<br />

eius et | valde concupiscere praesentes ex illo gustare poculo, ut et in eos<br />

stillet, quae per magum hunc vocatur gratia. Rursus mulieribus dans<br />

calices mixtos, ipsas gratias agere iubet praesente se et ubi hoc factum<br />

est, ipse alium calicem multo maiorem, quam est ille in quo illa seducta<br />

eucharistiam facit, proferens et transf<strong>und</strong>ens a minori, qui est a mulieris<br />

eucharistia factus, in eum qui est ab alio allatus multo maiorem, statim<br />

dicens: Ita illa, quae est ante omnia inexcogitabilis et inenarabilis<br />

gratia adimpleat tuum intus hominem, multiplicet in te agnitionem 73<br />

suam, inseminans granum synapis in bonam terram. Et alia quaedam<br />

dicens, in insaniam mittens illam infoelicem, ad mirabilia faciendo.<br />

Apparuit, quando maior calix adimpletus est de monori calice, ut et<br />

Prodigia apud<br />

gentes opera<br />

Satanae.<br />

Romana<br />

commenta.<br />

Irenaeus liber<br />

1. ca. 9 Marcus<br />

Magus.<br />

Bij v<br />

63<br />

2 Thess 2,8 f.<br />

64<br />

2 Kor 11,14.<br />

65<br />

Obseq. Liber de prodigiis 4.<br />

66<br />

Ex 7,22.<br />

67 Obseq. Liber de prodigiis 4.<br />

68 Liv. Ab ur. con. 3,10.<br />

69 Curt. historiae Alexandri Magni 4,2.<br />

70 Röm 1,18.<br />

71 Exemphlum D.<br />

72 Iren. adv. haer. I,15,6.<br />

73 agitionent D.


14<br />

Biij r<br />

Cyprianus<br />

sermone de<br />

lapsis.<br />

Peccantes in<br />

signa et rerum<br />

figuras, ultionem<br />

senserunt.<br />

Ambrosius.<br />

Biij v<br />

Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio<br />

superf<strong>und</strong>eret ex eo. Et alia quaedam dissinilia faciens exterminavit et<br />

abstraxit post se multas. Datur autem intelligi eum et daemonem<br />

quendam habere, per quem ipse quoque prophetare videtur et quotquot<br />

dignos putat fieri participes suae gratiae, prophetare facit. Maxime<br />

enim circa mulieres vacat, easque honestas et ditißimas. Haec Irenaeus,<br />

Non dicam tamen homestatis gratia, quae impurißimus haereticus<br />

facere non omittebat. Quis non abhorreret ab hisce diabolicis praestigijs?<br />

Tam non est novum serpenti antiquo, sanctissimis quibusque<br />

abuti, Et adhuc suspecta minus sunt signa quam simplex veritas? Quod<br />

si quis contendat, divinitus quaedam fieri, ut quod propter indignam<br />

mensae illius participationem, Corinthiorum alij obdormierunt, alij<br />

infirmati sunt 74 et hodie plaerique vindictam | domini non evadant. Et<br />

commemorat Cyprianus martyr quandam igne deterritam, quum aperire<br />

vellet arcam in qua sanctum Domini, Aliam a daemonibus possessam<br />

et iterum aliam mortem sibi conscivisse indigne communicantem,<br />

cuidam etiam contrectatum sanctum in cinerem mutatum. Non contradico,<br />

manum esse Domini, sed hac ratione non evincitur, unitum<br />

pani corpus, vel corpus in pane, alioqui et cinerem probabis. Etiam symbola<br />

sanctarum rerum polluisse, ultionem a iusto deo exigit, ut in<br />

Nadab et Abihu. 75 Nonne et qui baptisma irrident, flagellari a Deo<br />

merentur? Et non ambigo, quin multi male perditi sunt, qui mala conscientia<br />

tingi se fecerunt, nec tamen propterea, aquae addictum corpus<br />

vel sanguinem fatemur, tametsi abluti sanguine Christi se ablutos glorientur,<br />

in quo baptismus consecratus est. Sicut igitur temeratores mysteriorum<br />

iure poenam luunt, ita religiosis cultoribus ad miraculum<br />

usque prodest fidei simplex et inadulterata pietas. Quale est quod<br />

Ambrosius de fratre Satyro narrat, 76 quem munitum Eucharistia in colliorario<br />

ligata, naufragium non perdidit, Quale et hoc est quod de sacerdote<br />

legitur, qui per medios ignes Eucharistiam gestans evasit. At nulla<br />

his exemplis efficatia probandi est, quandoquidem similia contingunt<br />

et alias ob causas. Convaluerunt a corporalibus morbis baptizati. Sanarunt<br />

multos sudoriola ac semicinctia et umbra Petri. 77 Dabimus igitur<br />

et omnibus illis immixtam quandam divinam virtutem? Quod si fecerimus,<br />

quanta divinae adumbratio virtutis erit? Illa enim quanto purius<br />

nos adiuvat, tanto maior | esse comprobatur. In summa, scriptura tam<br />

nullis miraculis hoc sacramentum insignivit, quam baptismum, in hoc<br />

74 1 Kor 11,27 ff.<br />

75 Lev 10,1 ff.<br />

76 Vgl. Ambr. exc. Sat.<br />

77 Apg. 5,15; 19,12.


Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio 15<br />

ut delitescens, corporaliter sit corpus in pane, Etiamsi irreligiose tractantes<br />

sacra pro sua impietate 78 dignam luerunt poenam. Unde et nos<br />

recte dicemus, rem illam omnium maximam et miraculum miraculorum<br />

sec<strong>und</strong>um vos, apostolos non fuiße admiratos. Recumbebant enim<br />

et nec exurexisse in caena perhibentur.<br />

Audire mihi videor, quid respondendum quidam opinentur, nempe<br />

id quod ipse olim respondissem, nondum illustratos spiritu sancto<br />

apostolos, simpliciter et obedienter quod sat pie erat, accepisse de pane<br />

et bibisse de calice et propterea absque admiratione fuisse, alioquin<br />

mirum erat, Petrum in lotione pedum tam obstinate resistere 79 et in re<br />

multo magis stupenda, ne mutivisse quidem, Quanto scilicet admirabilius<br />

domini carnem manducare, quam a domino lavari, Verum hoc<br />

nihil fuerit respondere neque verisimile, quandoquidem et post datum<br />

spiritum sanctum, nihil super ea re literis proditum est. Sed sicut in<br />

verbo dei ac precibus simpliciter permansisse leguntur ita et in hoc<br />

frangendi panem ritu. 80 Doceri velim ubi caeremonarium 81 ille immodicus<br />

apparatus? Ubi adoratio? Ubi admiratio? Ubique indicatur pura<br />

simplexque religio et commendatur cum pietate charitas. Profecto si<br />

divina lege debitores sumus, ut panem illum sacrum, nostris temporibus<br />

tanta religione servemus, colamus et celebremus, quid ab eo cultu<br />

exemit apostolos? Cur non emendicavit Paulus a Macedonibus et Corinthijs,<br />

82 quo reservatum panem ornaret, ut praesens Christus adoretur,<br />

Haec non ideo | dixerim, quod indecenter sacra tractanda censeam, sed<br />

ut a saeculis apostolorum doceam, quis cultus fuerit Christi, quando<br />

adhuc recens effusus sanguis eius ardentia pectora imbuebat. Caeterum<br />

memores erant dicti dominici. Pauperes semper vobiscum habetis, me<br />

autem non semper habetis. 83 Christum sedentem in coelis ad dexteram<br />

patris peregrini in hoc saeculo et viduati sponso requirebant, Unde et<br />

postea conciliorum decreto, dominicis diebus γονυκλισίαι interdicte et<br />

erectis in coelum vultibus stationes iussae sunt, quo satis liquet ubi<br />

Christum, an in coelo vel pane adorarint. 84 Porro ut corporali erectioni<br />

respondeat animorum vivacitas, etiam hodie in sacris operationibus<br />

more vetustissimo admonemur, Sursum corda audientes, non dicitur<br />

Corda advertite erga panem, vel erga altarium, sed sursum, ubi scilicet<br />

Petrus nolens a<br />

Christo lavari.<br />

nihil emendicatum<br />

pro<br />

ornando pane.<br />

Ab Apostolis.<br />

Biiij r<br />

Matth. 19.<br />

Ubi quaerendus<br />

Christus.<br />

Sursum corda<br />

cur dici solitum.<br />

78<br />

impietete D.<br />

79<br />

Joh 13,8.<br />

80<br />

Apg 2,42.<br />

81<br />

caerenonarium D.<br />

82<br />

Röm 15,26; 1 Kor 16,5 ff.<br />

83<br />

Mt 26,11.<br />

84<br />

Vgl. Basil. spir. 27,66 (FC 12,279).


16<br />

Eusebius<br />

Hieronymus<br />

Cypria.<br />

Biiij v<br />

Unde haec<br />

nova panis<br />

religio.<br />

Romanis pontificibus.<br />

Festum Corporis<br />

Christi<br />

quale.<br />

Impudentia.<br />

BV r<br />

Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio<br />

est Christus in dextera patris sedens. 85 Et ne latius digrediamur, poterimus<br />

et ex patrum moribus depraehendere quod nihil horum quae nunc<br />

vulgus solet mirari soliti sint. Testantur hystoriae, Eucharistiam quosdam<br />

domi esitasse, quosdam pueris in manus tradidisse infirmis portandam,<br />

quosdam vimineis canistris attulisse, quosdam et infantulis<br />

communicaße. Qui sane si hoc modo affuisse credidissent, exclamaßent.<br />

Domine non sum idoneus ut solvam corrigiam calcianemtorum 86<br />

et cum Regulo. Domine non sum dignus ut intres sub tectum. 87 Porro<br />

et nos si vere et toto corde crederemus hoc modo Christum presto,<br />

mirum si ab adoratione avelli possumus et non dies ac noctes ante<br />

panem illum prosternimur et pro matutinis et vespertinis horis hoc<br />

solum agimus? Attamem parum abest, quin hucusque | prorepserit<br />

Monasteriorum quor<strong>und</strong>am superstitio, Quae res, si tam sancta, tamque<br />

pia, quid ad eam opus diplomatis pontificijs? Cur tam diu dilata?<br />

Sed argumentum est, quod doctiores, sapientioresque episcopi principio<br />

negarunt, a potentiore conceßum et quod patrum non instituit prudentia,<br />

sequentium admisit potestas 88 , ne dicam temeritas. Aiunt<br />

autem et quosdam ex Romanis Episcopis curasse ante se ferri panem<br />

hunc quoquo irent.<br />

Palam autem est, quanto fastu, quam immodico luxu, quanta so -<br />

lennitate Festum Corporis Christi, quod vocant, agatur, in quo, quod<br />

Christo dignum sit, video minimum. Intermittitur annunciatio verbi,<br />

quo locus sit ludis et caeremonijs, Ignoratur verus Eucharistiae usus,<br />

aperitur idololatriae fenesta, Exaggerantur 89 supra modum superstitiones<br />

in domibus, agrisque lustrandis. Mulieres in cultu meretricio,<br />

sacerdotes amasiorum more compti in fastu regio, milites in armatura<br />

truculenti et quaecunque olim contempta ab Apostolis, nunc exinanita<br />

gloria crucis, tanquam summa producuntur, visunturque, aurum,<br />

argentum, gemmae, tabulae, imagines, spectacula, cymbala, beluata<br />

pulvinaria, purpurae, flores, tormenta, symposia, atque adeo parum<br />

video sobrietatis, minus, imo ferme nihil, verae religionis. Tanta mala<br />

semel invexit impudentia, quae omnia miraculo debemus, quod fingentes,<br />

scripturamque non intelligentes, scire plus quam par sit et ultra<br />

apostolos ipsos eminere voluimus, quos ut vel parum pios, vel indoctos<br />

taxamus et nos, ut vel magis pios vel doctiores efferimus. At mihi satis<br />

persuasum est, nullum hoc loco miracu|lum celebrandum in pane,<br />

85<br />

Kol 3,1.<br />

86<br />

Joh 1,27.<br />

87<br />

Mt 8,8.<br />

88 pptestas D.<br />

89<br />

Exaggerantnr D.


Iohannes Oecolampadi de his Verbis Domini, Hoc corpus meum, Expositio 17<br />

quamvis non negem sacramentis operari deum in nobis mirifica, dum<br />

sese uberius et suavius spiritus qui datus est nobis, explicat, siquidem<br />

non deest credulitas, quae ut fiant pauci intelligunt et soli qui experiuntur,<br />

de quo suo loco. Nunc satis est didicisse, non esse insaniam, nec<br />

supra humanam rationem, si intelligere conemur, quid sit et quomodo<br />

se habeat huius mysterij ratio, prosequamur et alia.<br />

Non satis visum erat, nos pro insanis haberi, nisi et veritati contradicere,<br />

quod extremae malitiae est, denunciaremur: Ut semel omnem<br />

apud omnes ammittamus fidem. Quis enim crederet veritatis hostibus?<br />

Hinc fit, ut negari a nobis, Evangelia et asserere Christum non esse<br />

deum, evertere totum Christianismum, concionatores quidam audacter<br />

in nos declament. Quid negatis aiunt, Corpus Christi corporaliter praesens<br />

pani, quum Matthaeus, Marcus, Lucas et Paulus, uno ore dicant.<br />

Hoc est corpus meum? 90 Neque testimonia quis alia attulerit maioris<br />

vel authoritatis vel veritatis, date gloriam deo et in nomine Iesu flectite<br />

genua, si praelium domini praeliari vultis, cur gladium verbi dei reijcitis?<br />

91 Amici parcius calumnia haec qua nos perstringitis, intollerabilis<br />

est Christiano, cuius fuerit verbis Christi omnibus fidem habere, Neceße<br />

enim est Christum abnegare in omnibus et mendacem facere, vel illi<br />

in omnibus credere. Nam qui in uno discredit, in nullo credit et si in<br />

quibusdam non contradicit, non tamen in illis Christum audit, sed<br />

assentit, quia alioquin persuasum erat. Non reclamamus autem Evangelistis<br />

92 , sed adora|mus etiam Iota et apicem minimum. In labijs<br />

Christi non est inventum mendacium et propterea verbum eius et<br />

nobis in lucernam est, quod oramus ut perpetuo luceat, 93 non enim in<br />

omnium cordibus lucet, purgatos amat oculos, invidiae expertes et in<br />

extremis verborum corticibus non haerentes. Quae licet suspiciamus,<br />

non est nobis tamen tanta illorum cura, quanta ut introspiciamus<br />

reconditiora et quis ipsissimus verborum sensus. Hoc nimirum vult,<br />

quod indigni quidam Chrysostomi lectores, adversus nos, tanquam<br />

certi de victoria, ex Homilia Ixxxiij promunt, quem scio non loqui contra<br />

nos, utut verba sonant. Sunt autem haec eius verba, 94 Credamus itaque<br />

ubique deo, neque repugnemus ei, etiamsi sensui et cogitationi<br />

nostrae absurdum esse videatur, quod dicit. Superetque et sensum et<br />

rationem nostram. Quod in omnibus et praecipue in mysterijs faciamus,<br />

non illa quae ante nos iacent solummodo aspicientes, sed verba<br />

Calumniae adversariorum.<br />

BV v<br />

Quales exposcat<br />

verbum.<br />

90<br />

Mt 26,26; Lk 22,19; Mk 14,22; 1 Kor 11,24.<br />

91<br />

Eph 6,17.<br />

92<br />

Evanglistis D.<br />

93<br />

2 Petr 1,19; Ps 119,105.<br />

94<br />

Joh. Chrys. Mt. hom. 83,1 (PG 58,743).


G7 r<br />

ANTISYNGRAMMA AD SUEVOS<br />

ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ.<br />

1<br />

G7 v<br />

Iohannes Lachmannus Heylpronnensis, Erhardus Schnepfius Wimpinensis,<br />

Bernhardus Grieblerus Gemmingensis, Iohannes Geylingius<br />

Ulsfeldensis, Martinus Germanus Firveldensis, Iohannes Gallus Sulcefeldensis,<br />

Ulricus Vuissacensis Suigerus, Iohannes Valtensis, Volfgangus<br />

Taurus Orendelsalinus, Iohannes Heroldius, Iohannes Rudolphi Orengiacensis,<br />

Iohannes Isenmannus, Michael Gretterus, Iohannes Brentzius<br />

et alij Halae Suevorum congregati Ecclesiastae, Iohanni Oecolampadio<br />

apud Basilienses Christum praedicanti.<br />

GRATIA, MISERICORDIA, pax a Deo et domino nostro Iesu Christo<br />

Amen. Cogit nos. Oecolampadi in Christo amicißime, charitas (per<br />

quam nos qui non paucis Sueviae partibus Christum adnuntiamus, ne<br />

contentioni perniciosißimae in ecclesia pesti studeremus, sancte adiurasti)<br />

ut libello tuo, quem in vulgus, de expositione verborum, Hoc est<br />

Corpus meum, 1 aedidisti, literis respondeamus. Cogit et FIDES, ut quae<br />

credimus, loquamur. Nam cum ille tuus libellus de Coena Domini esset<br />

lectus, quid nobis faciendum esset? Silendum ne? At fides in Christum<br />

erumpere ac sese orbi declarare etiamnum in medijs tentationibus<br />

gestit, tantum abest ut vel eloquentia, vel humana authoritate, a confeßione<br />

deterrreatur. Factus est et nobis, ut propheta ait, sermo Domini<br />

ignis exaestuans, et clausus in oßibus nostris, defecimus, ferre non sustinentes.<br />

An potius aedito in orbem libello, nostram fidem tuae opinioni<br />

e rationibus, audies proculdubio, qualibus collectae, diversam testaremur?<br />

Sed prohibebat charitas, ut te non ante admonitum per ora<br />

hominum traduceremus. 2<br />

AN T I S Y N G R A M M A.<br />

IOANNES OECOLAMPADIUS.<br />

Ecclesiastis, qui nuper HALAE<br />

Suevorum congregati, pacem<br />

et veritatem a Christo.<br />

1 Mt 26,26.; Lk 22,19; Mk 14,22; 1 Kor 11,24.<br />

2 Brenz, 234:6–29.


Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma 105<br />

Si Christianis omnibus, fratres dilecti, par esset in cognoscenda veritate,<br />

mentis acrimonia, vel in ea quam cognoverunt servanda, fidelis<br />

constantia, vel si de solae nominis mei, iniuria liber vester ageret, satius<br />

ac consultius existimarem, prof<strong>und</strong>o silentio expectare, donec intumescens<br />

ille vestri syngrammatis aestus, sponte defervescens, in seipso subsideret,<br />

quam antisyngrammate periclitari, ne ultra vobis humani<br />

quippiam accidat. Id quod et multo gratius. Neque enim tam male sedatum<br />

mihi in ferendis fratrum morositatibus ingenium. At quum videam<br />

bonam hominum partem propensiorem, ut fucata pro veris recipiat<br />

credulitate temeraria, quam ut audita sincero iudicio expendat, haud<br />

ausim committere, ut mea patientia neglectos se ulli querantur, si verita|tem,<br />

quam semel bene mihi conscius profiteri cepi, primo vestro<br />

occursu fractus, ipse non agnoscere videar.<br />

Igitur nemo mihi succensuerit, denuo in lucem prodeunti. Iterum<br />

enim me neceßitas evocat et non minus, quam pridem. Quin potius<br />

conferatur, quid utrinque scriptum et veritati faveatur. Apparebit, Utri<br />

fidem vel opinionem foveant, utri firmioribus utantur rationibus, id<br />

quod et facturos vos confido. Admonuerim igitur principio prout mihi<br />

coniectare datum est, calorem illum, qui ossa vestra coquit, haud me -<br />

diocriter suspectum. Vereor enim, quod neque a verbo Domini, neque a<br />

fide vel charitate, fomenta quae praetexit, sumpserit, sed magis prohibeat,<br />

ne insignia illa vestra dona, suis, ut antea solita sunt, fungantur<br />

officijs. Fidei flamma pridem relucebat purius. Charitatis ardor pridem<br />

oblambebat blandius. Nunc incircumspectius taxantur quaeque, nunc<br />

molestius exaggerantur suspiciones. Ut alia taceam, indubitatum est,<br />

non esse vestrum ignem de quo scribitis, e<strong>und</strong>em cum eo quo sanctißimum<br />

prophetae pectus exarsit. 3 Neque enim Phasuris contubernio<br />

sum, Habuit enim, habebitque semper, ut spero in deo salute mea,<br />

suam apud me dignitatem verbum domini, vel saltem eam, ne contradicerem.<br />

Proinde remittere licebat aestum istum immodicum et solita<br />

tranquillitate causam pensiculare. Nihil enim adversus fidem vel charitatem<br />

attentatum, nihil iussum quod impium, nihil commissum quod<br />

cuiuspiam animae damnosum. Quaesita est gloria Christi, | quaesita<br />

religionis nostrae synceritas, quaesita fratrum utilitas, Et <strong>und</strong>e ignis<br />

ille? Haud mirum si tantum charitatis specimen protulerit, ut prius<br />

admonere me dignaremini, quam orbi innotesceretis. Eam charitatem<br />

servant et duces belli, qui depopulationem honestatam arbitrantur, si<br />

minas praemiserint et ijs, quod bello nequeunt, extorserint. Minatae<br />

enim sunt et vestrorum τῶν ψευδαδέλφων (non enim omnes arguo)<br />

G8 r<br />

G8 v<br />

3<br />

Jer 20,9.


106<br />

2<br />

H r<br />

H v<br />

Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma<br />

literae, modis omnibus aedendum libellum. Et alia quae non dico, nisi<br />

Palinodiam canerem. Neque ingratum fuisset id beneficij, quantulumcumque<br />

erat, si locum habuisset mea brevis et unius diei responsio.<br />

Qualiter autem excepta fuerit ea, si non ali<strong>und</strong>e, certum est ex praecipitata<br />

illa vestri libelli aeditione, cognosci potuisse. Quae meo nomine,<br />

me non tam male habet. Nam si rem poenitius introspexero, non<br />

tam me traducit, quam ad veritatem cognoscendam promovet, apud eos<br />

qui iudicio valent, vosipsos, quali tunc animo fueritis, delinians. Quamvis<br />

interim simplicioribus quiddam offendiculi inde suboriri verear,<br />

propter quos, ut res postulat, ne et illos et vos contempsisse videar,<br />

quantum ad innocentiam meam et doctrinae veritatem attinet, rationem<br />

nunc reddam. Animos praeparet DOMINUS, ut veritatis fiant<br />

quam capacißimi.<br />

SYNGRAMMA. Patrem in Christo venerandum hactenus, quotquot<br />

nostrum sunt, te agnovimus, quid nos non ut filios tuos tractasti? Vide<br />

enim quam belle | conveniat, ut tu primum non admonitis nobis in<br />

Ecclesiis nostris, quibus non nostris meritis, sed dei munere praesumus,<br />

de Coena dominica dißidium excites. Dein vero ut charitatem servemus<br />

multis argumentis suades.<br />

Quod si tantopere ab alijs charitatem expectas, cur dissensionis<br />

semina prior iecisti? Pater aleam ponis et filios ludere prohibes. 4<br />

ANTISYNGRAMMA. Ut nulla ducor paenitudine, siquid beneficiorum<br />

meorum foeliciter apud vos collocatum promeruit, quod me pro<br />

patre agnoveritis. Ita nullum ingratitudini locum relinquam, si immeritum<br />

tanto prosequuti fuistis honore. Utroque sane nomine licere<br />

mihi arbitratus sum, si non patris, certe amici et fratris officio fungi,<br />

communicando quicquid nunc aliquot annis in Ecclesiasticis doctoribus<br />

versanti occurrisset, quod tardioribus. Siqui essent: Ad veri indagandi<br />

frugem conducere videretur. Neque hoc alienum a charitatis studio<br />

habitum est unquam. Proinde non video, quamobrem primus charitatis<br />

foedus ruperim vel quam aleam ludendam filijs proposuerim.<br />

Adeo autem integrum est pectus meum et pristini amoris tenax, ut cum<br />

non desint ex amicis, qui nobis tanquam severioribus succenseant, ego<br />

bene precer et vestram deplorem in hac causa praecipitantiam, licet<br />

interim adversarios communes, tacito (ut aiunt) sinu, gaudere sciam.<br />

Vos amicitiae renunciare videmini, ad quam servandam hortatus sum,<br />

sed mihi perpetua erit, quantum in me est. |<br />

Neque liber meus dissidij seminarium vocari potest, apud viros<br />

pacis et contemptores gloriae, quam vestram laudem hactenus libenter<br />

praedicavi. Si veritatis praedicatio sediciosa, quid Christo et Apostolis,<br />

4<br />

Brenz, 234:29–235:3.


Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma 107<br />

quorum vestigijs nimirum ingredi vultis, seditiosius? Et si seditiosa,<br />

vobis sane seditiosa minime esse debebat. Imo nec ecclesijs vestris, quarum<br />

pleraeque non sunt tantae et in ijs admodum paucos opinor, qui<br />

librum vel legerint, vel legere potuerint, utpote latine aeditum, quod et<br />

ipsum pacis studio servit. Fingam autem verum quod contenditis, male<br />

me docuisse: Non pertinet tamen ad ecclesiarum tumultus excitandos,<br />

quod ita traditur, ut ad solas seditiones et dissensiones tollendas natum<br />

videatur, maxime in ecclesijs, quae Evangelium agnoverunt. Quum<br />

charitatem me servaturum sim praefatus et illam libenter amplexer,<br />

melior a docentes non invitus audiam, neminem in verba mea iurare<br />

cogam, neminem Satanae tradam, 5 quum dißensio mea contra charitatem<br />

non pungnet et simplicitas sibi optima quaeque polliceatur: Quid<br />

tantum vos torquet? Quur utrosque facitis fabulam plebi? Vereor<br />

autem ne et Angelis nauseam.<br />

Sed dicite, qua in re vos offendi? Contristat ne hoc, quod vobis NON<br />

ADMONITIS lucubrationem nuncupavi? Audite ut res adciderit. Scriptum<br />

a me librum de Eucharistia, cuidam ex fratribus, in vestro syngrammate<br />

non recensito, significavi, indicans per epistolam amice, fratribus<br />

Suevis me nuncupaturum eum, nisi id officij ingratum fore existimet.<br />

Respondit autem is, nihil illis di|spliciturum, quicquid a me aedi<br />

contingat sub illorum nomine. Itaque suspicione carebat quenquam<br />

offensum iri, praesertim nullius nomine prodito. Nam cavi diligenter<br />

ne quis mea causa periclitaretur. Me profecto nequaquam male habuißet,<br />

etiamsi nomini meo abusi eßetis, modo id ad veritatis manifestationem<br />

aliquo pacto fuißet conducibile: Neque vos tota Suevia estis.<br />

Etiam eos, qui adhuc sub Papae tyrannide agunt, veritatis et pacis studiosos<br />

velim. Sunt et alij qui genua sua non flectunt Baal. 6 Quid si<br />

Christianis omnibus (quibus et scriptus est) obtulissem, ut animus erat<br />

nisi perpensiori in vos fuissem studio? Omnes ne hostiatim antea mo -<br />

nendi erant? Unanimiter ne non admoniti mihi succenserent? Quis<br />

legem illam statuerit, ignoro. Nec tamen ignoro charitatem, non tam<br />

morosam, quin ad tantillum peccatum conniveret et vos condonare aliqua<br />

ex parte videmini.<br />

SYNGRAMMA. Vix dum perniciosam Carlstadij hypocrisin effugeramus,<br />

et ecce tu eandem Camerinam (quamquam longe eruditius)<br />

moves. 7<br />

ANTISYNGRAMMA. Amici, qui rem noverunt, neceßitatem non<br />

licentiam fuisse testabuntur. Scitis integro nunc anno sermonem de<br />

Hij r<br />

3<br />

5<br />

1 Kor 5,5.<br />

6 1 Kön 19,18.<br />

7 Brenz, 235:4–5.


108<br />

Hij v<br />

4<br />

Hiij r<br />

Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma<br />

coena Dominica per omnium ora volasse, nec declinare poteram, quin<br />

fidei rationem darem, praesertim hincinde scripturae locis inter concionandum<br />

urgentibus et plebe mirum in modum periclitante: Quid ad<br />

haec subsecutum? Veritatem, mox ac doceretur, commitabatur odium.<br />

Odium vero erumpebat in quotidianam convitiorum iliadem, quibus<br />

me usque in hunc diem abluunt, non unius generis adversarij. Expectabatur<br />

| disputatio, quae a senatu Basiliensi Decreta, qua lites sperabantur<br />

diremptum iri. Verum publici tumultus, ut multis alijs, ita et<br />

huic bono obstitere. Interim nunciatur, quomodo quidam per Sueviam<br />

et Bavariam pro suggestu in nos debachentur. In Carlstadium scribebantur<br />

libri, qui causam eius non solum, non subvertebant, sed et confirmabant.<br />

Caeterum, tametsi nihil nobis consuetudinis cum illo esset,<br />

mox tamen Carlstandianos quidam nos appellare sunt ausi. Nulla ne<br />

tum occasio erat fratribus nos conmendare et innocentiam ac fidem<br />

patefacere? Nonne crudelitatis species est famam cum dispendio veritatis<br />

negligere? Silentio utique peccassem in tantis turbelis. Camerina (si<br />

sic licet veritatis indagationem appellare) moveri et nondum sopiri<br />

ceperat, cogitare interim de salubritatis ratione et disserere indecens<br />

fuerit?<br />

SYNGRAMMA. At Deo gratia, qui per misericordiam suam, quam in<br />

Christo Iesu filio suo et domino nostro adcepimus, nos erudivit, ut aliena<br />

a verbo Christi, non ideo meliora et veriora existimemus, quod<br />

melius, ac eruditius dicantur. Neque enim ideo cibus insulsus, nobis<br />

sapidus est, quod argenteo ad nos vasculo adferatur. Saporis nobis cura<br />

est, non vasculi. Et iubet Iohannes ut spiritus probentur si ex Deo sint. 8<br />

Nonne hoc ipso prohibemur, ne ad dictionis larvam, sed ad verbi veritatem<br />

respiciamus? Proinde optime Oecolampadi plane nobis persuasum<br />

est, te facile pro agnata tibi modestia, imo pro | Christiano candore, passurum,<br />

ut tantisper de pane et vino Coenae Dominicae a tua opinione<br />

dissentiamus, dum dominus et tibi et nobis τὸ ἀυτὸ φρονεῖν dederit. 9<br />

Optamus autem ut brevi fiat, Nam si diutius dissentiamus, quid non<br />

malorum in Ecclesijs, vix dum ab antichristi faucibus ereptis, expectandum<br />

erit? Minori periculo errat privatus, minori dispendio contendit<br />

vicinus cum vicino. At si erret propheta, si Episcopus cum Episcopo contendat,<br />

quantae Satanae deliciae, quantum tripudium? Nos ut sancte<br />

iuremus, in hac nostra causa nihil aliud quaerimus (quamvis in hoc non<br />

simus iustificati) quam verbi gloriam et Ecclesiarum profectum. Eat<br />

nunc Satan et glorietur vel maxime in Ecclesia contentiones esse, suo<br />

enim malo gloriabitur. Nam audemus ex hac amica dissentione divino<br />

8 1 Joh 4,1.<br />

9 Röm 15,5; Phil 4,2.


Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma 109<br />

munere fructum longe maximum nobis polliceri. Dissensit Paulus de<br />

legis onere cum Petro: 10 Sed ita, ut ea dissensio facta sit noster consensus.<br />

Cur in hac causa, non usque adeo dißimilis argumenti, non eadem<br />

speraremus? Sed nunc ad rem ipsam accedamus. 11<br />

ANTISYNGRAMMA. Neque eloquentiae, neque prophanae eruditionis<br />

titulos agnosco. Pro mea simplicitate, quod sentio citra fucum<br />

eloquor et scribo, et propterea non est quod imponi sibi quis a dictionis<br />

larva timeat. Aperte scripsi, quamvis aliquanto durius. Certe qui vestra<br />

cum meis conferent, mihi simplicitatis, vobis eloquentiae studium tribuent,<br />

nisi discernere nesciant. |<br />

Deinde nullis opus precibus, ut a me dissentire liceat, id quod<br />

omnibus semper liberum feci. Oro tamen ut ne indigna Christo sapiatis.<br />

Habemus lucernam, habemus canonem, habemus gnomonem fidei<br />

et scripturarum. Illae spectentur. Ego longe inferior, quam ut quisquam<br />

a me petat, ne mihi addictus sit. Neminem adigo, neminem urgeo:<br />

Urgeat autem verbum domini. Quod si omnino dissentiendi animus,<br />

videte ne id cum iactura charitatis fiat. Caeterum quod optatis, et ego<br />

valde praecor, ut brevi unum ac idem sentiamus. Et adsis ὦ deus charitas<br />

et ipsa pax, ut votorum fiamus compotes, ne glorientur adversus<br />

populum Dei sanctum, incircumcisi ac allophyli. Quaero sane et ego<br />

PATRIS gloriam ac ecclesiae utilitatem: Atque illa ipsa sunt, propter<br />

quae periclitor, factus peripsema, nimirum caeteris mortalibus miserabilior,<br />

si me latente quapiam palpavero hypocrisi. Res aut ipsa docebit,<br />

utri magis verbi gloriam quaerant.<br />

SYNGRAMMA. Principio causam vestram de Sacramento coenae<br />

valde suspectam reddit spiritus, initio sibi dißidens. Nam Carolostadius<br />

huius pugnae κορυφαῖος pronomen Hoc, in hac locutione, HOC EST<br />

CORPUS MEUM 12 ad corpus non ad panem referre satis testantur libri<br />

aediti. Sed ceßit ille harena et alterius est pila. Zvinglius vero referens<br />

HOC ad panem, in verbo, EST, miris modis se torquet donec μεταμορφώσει,<br />

aut si mavult μετεμψυχώσει quadam, ex EST, SIGNIFICAT faciat.<br />

Tu tertius adcedens in tertia etiam dictione virium | tuarum specimen<br />

exhibes et ex corpore figuram corporis facis, quid hoc? Tria sunt verba,<br />

ipsißima scilicet Helena, propter quam pugnamus, HOC EST CORPUS<br />

MEUM 13 et tres iam nobis pepererunt sectas? Non mirum est quod<br />

Esaias inquit: Dominum esse lapidem offensionis et petram scandali, 14<br />

Hiij v<br />

5<br />

Hiiij r<br />

10<br />

Gal 2,11 f.<br />

11<br />

Brenz, 235:5–30.<br />

12<br />

Mt 26,26; Lk 22,19; Mk 14,22; 1 Kor 11,24.<br />

13<br />

Ebd.<br />

14 Jes 8,14; Jes 28,16; Röm 9,32f.; 1 Petr 2,8.


110<br />

Hiiij v<br />

Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma<br />

quando hoc verbum, litera quidem pusillum, sed re maximum tot ac<br />

tantos offendat? Si ex prole, hoc est, sectis aestimandus esset parens, de -<br />

formem certe parentem iudicaremus, sed didicimus verbum Domini<br />

summa veneratione tractare, etiam si multis ruinae occasionem praebeat,<br />

non quidem sua culpa, sed legentium vel audentium imbecillitate.<br />

Et convenitis quidem tu et Zvinglius, sed ubi manet Carolostadij Hoc?<br />

Aut enim ille male docet, referendo HOC ad corpus non ad panem. Aut<br />

vos a vero scopo aberratis, referendo, Hoc non ad corpus, sed ad panem.<br />

Vide Oecolampadi, o noster, ne quis nasutulus vobis hoc apophthegma<br />

occinat MENDACIA SIBI NON COHAERENT, Ais vero, λογομαχία absit<br />

πραγματομαχίαν volumus, utcunque in verbis dissentiamus, re tamen<br />

ipsa convenimus, scilicet panem non esse corpus Christi et vinum non<br />

esse sanguinem. Ita ne existimabitis causam vestram iustificatam, si in<br />

summa conveniatis? Quasi vero non et avari in corradendis opibus convenirent,<br />

sed diversa via, hic enim furto, ille sycophantijs, hic parcitate<br />

sordida, ille turpibus obsequijs rem familiarem auget. Nonne ut opes<br />

corradant, conveniunt? Sed diversis vijs et modis | conantur. Veritas non<br />

ex dissentientibus, sed sibi consentientibus argumentis constat. Sed<br />

haec quanquam magna ex parte spiritum verstrum prodant, missa faciamus.<br />

15<br />

ANTISYNGRAMMA. Longe alia probandorum spirituum ratio est et<br />

vere spirituales in hoc negocio nos condemnare non poterunt. Periclitabitur<br />

ne fidei veritas si plaerique in scripturis non assequantur, quantum<br />

oportet?<br />

Non sine causa varia spiritus sancti dona recensentur. 16 Neque<br />

parva res, quod spiritus prophetarum, prophetis subijciuntur: Non erimus<br />

propterea sectarum authores, quod in verborum interpretatione<br />

concordes non sumus, nec propterea reijciendum, quicquid recte sapuerimus,<br />

dominusque revelarit. Partius obsecro, alioqui et vos a sententia<br />

vestra decidetis. Sunt et inter vos multi, qui rogati de quibusdam scripturae<br />

locis, non mox idem responsuri sunt, modo non e commentario<br />

sapiant. Et in hoc argumento, sentiunt plus vobiscum Papistae: Et quidam<br />

ex vestris, in pane dicunt corpus Christi mortale, alij vero gloriosum,<br />

alij autem neque humile neque gloriosum. Et iterum, unus negat<br />

impijs praesentiam carnis Christi, alius vero non. Nunquid igitur et vos<br />

cedetis a principali sententia? Ante sesquiannum certe pauci similiter<br />

respondebant, nunc nescio quo oraculo commoniti maiorem concordiam<br />

audimus. Nonne et nobis vestrarum opinionum ambiguitas suspectum<br />

reddit spiritum vestrum? At vos tria verbula nobis obijcitis, tan-<br />

15 Brenz 235:30–237:10.<br />

16 1 Kor 12,4.


Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma 111<br />

quam Helenam, cum vos in re ipsa vix tandem conveneritis. | Nostra<br />

certe pugna non est propter verborum interpretationem, sed propter<br />

gloriam Christi defendendam, quae minus constabit si vestram asseramus<br />

sententiam. Lubens ignoverim hallucinationem, in EST, vel in<br />

HOC vel in CORPUS, adde et in COMEDITE, modo salva sit rei veritas,<br />

fideique ac charitatis nulla iactura. Utinam erutae essent trabes: De<br />

festucis propediem consuleretur. Trabs est impanari carnem Christi, vix<br />

festuca si non desit charitas, nescire in quo verbo lateat tropus. Equidem<br />

non despicio auream illam divi Augustini regulam, quam libro primo<br />

de doctrina Christiana tradit, sic dicens: Quisquis scripturas divinas, vel<br />

quarumlibet earum partem intellexisse sibi videtur, ita ut eo intellectu<br />

non aedificet istam geminam CHARITATEM dei et proximi, nondum<br />

intellexit. 17 Quisquis vero talem sententiam inde dixerit, ut huic aedificandae<br />

charitati sit utilis, nec tamen hoc dixerit, quod ille quem legit eo<br />

loco sensiße probatur, non pernitiose fallitur, nec omnino mentitur.<br />

Videtis multos, diversas interpretationes, citra periculum adferri poße<br />

et habere illos non admodum deformem spiritum? Oro, quot in locis<br />

eandem dictionem aliter reddiderunt Septuaginta, aliter Theodotion,<br />

aliter Aquila, aliter Hieronymus? En varietate verborum, adiumento<br />

fuerunt ignaris linguae Hebraeae, ut sensum facilius expiscarentur.<br />

Nescio quas sectas dicatis, meo nomini, non opinor vel unam mu -<br />

lierculam addictam, cum subinde mihi fi|dem derogem et Scripturae<br />

omnes obedientes eße iubeam. Idipsum facit et Zvinglius et ni fallor,<br />

nec Carlstadius detrectat. Ac Christum omnes mittimus et nos nihili<br />

eße fatemur. Quomodo igitur sectas inducemus?<br />

Ego me ipsum nec salvare nec docere possum et qua pompa, quo<br />

auditorio inflarer?<br />

Et quid mihi Isaiam obtruditis. Christum nobis petram scandali? 18<br />

Ubi ille docet in Eucharistia Christum factum petram offendiculi? Verbum<br />

CRUCIS et praedicare crucifixum Christum et eße in Pusillo grege,<br />

hoc m<strong>und</strong>um irritat, hoc Sapientes saeculi infatuat, hoc Hypocritas<br />

blasphemare facit. 19 At Christus impanatus (venia detur verbo) Idolum<br />

est, Idolum autem petra non est, Verum Christus qui in cruce, idolum<br />

non est sed Petra est, in hunc qui offenderit et eum suo honore non dignatur,<br />

in Petram facile impinget.<br />

Nescio autem, qua veneratione tractetis verbum, qui circumstantias<br />

pungnantesque scripturas praeteritis et mordicus unam syllabam<br />

triumphantes a figurato sermone tanquam ab aspide fugitis. Si hoc est<br />

H5 r<br />

H5 v<br />

17 Aug. doctr. christ. 36,40; 1 Kor 8,1 f.<br />

18 Jes 8,14.<br />

19 1 Kor 1,18 f.


112<br />

6<br />

H6 r<br />

H6 v<br />

Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma<br />

venerari scripturas, venerati eas sunt et ἀνθρωπομορφῖται et qui maxime<br />

infirmi, ijdem et maxime venerantur.<br />

Caeterum quod consensum nostrum in summa causae, comparatione<br />

filiorum Belial et avarorum honestatis, intempestivius factum sit.<br />

SYNGRAMMA. Rationes tui libelli tractandae erunt. Quod enim nos<br />

prima statim fronte errorem de corpore Christi | suxisse a Petro Lombardo,<br />

alijsque sententionarijs scribis, serio te scribere ut credamus, induci<br />

non possumus. Nam quod panem coenae sanctificatum verbo Christi,<br />

corpus Christi pro nobis traditum pronunciemus, non e Petro Lombardo,<br />

neque enim tantum honoris homini deferimus, sed ex ipsißimo<br />

Christi verbo et sacro eius ore hausimus. Non est tanti aqud nos vel<br />

Lombardus ille, vel Damascenus, ut illis adceptam feramus fidem nostram.<br />

Laborem eorum non contemnimus, hoc enim invidi, non candidi<br />

pectoris esset. At fructum laboris, in hac causa utcunque in alijs scripserint,<br />

neque enim nunc animus est velle illos vel excusare, vel adcusare,<br />

domino obferimus. Certe quo consilio nos discipulos Lombardi voces,<br />

tu videris, forte enim hoc nomine apud pios causam nostram, si nondum<br />

improbam, tamen suspectam reddere conaris. Eodem animo, ni<br />

fallimur, in Libelli processu, nostra cum execrabili Papistarum missa<br />

committis. An quia probentur nobis, dum asserimus panem coenae esse<br />

corpus Christi impietates missarum? Nequaquam, opinamur enim te<br />

huiusmodi quaepiam de nobis ne suspicari quidem, adeoque maxima<br />

haec nobis cura est ut verbo domini ab ecclesijs nostris tam horrendum<br />

ac foedum idolum profligamus et id quidem strenue conamur, dominus<br />

autem conatus promovet. Superest igitur ut hac unica causa nos a<br />

partibus Papisticae impietatis, stare insimules et fidem doctrinae nostrae,<br />

imo non nostrae sed Christi de coena domini, apud pios, quibus<br />

omnia non tam verbum quam sacramenta, in ecclesia Papistica suspecta<br />

sunt, perdamus. Attamen Oecolampadi, o | venerande, absit ut hoc de<br />

animo tuo somniemus, probatior nobis est candor tuus, quam ut tale<br />

quidpiam de te suspicemur. 20<br />

ANTISYNGRAMMA. Mirum quam fluctuat sermo vester. Non suspicamini<br />

et nihil non suspicamini, Si non suspicamini, quid opus tanta<br />

rhetoricatione? Sin suspicamini, quid dißimulatis? Suspicabor et ego,<br />

sed profabor libere: Qui contendere vult vel recedere ab amico, occasionem<br />

quaerit. Non hoc consilio producitur Lombardus, ut suspecta sit<br />

causa vestra apud pios, sed cum vobis optime velim, errorem istum, qui<br />

et vos aliqua ex parte tangit, prorsus abolitum cupio, eo enim pergit<br />

totus liber. Aperiam ergo et vobis consilium meum, In re invidiosißima<br />

et apud tam teneras, imo apud tam crassas aures, ut a contentione lon-<br />

20<br />

Brenz, 237:10–238:8.


Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma 113<br />

gißime abessem, argumentum quaesivi maxime pacificum. Et opinor<br />

qui factum digna trutina expenderit, statim odorabit, hoc pacis studio<br />

factum. Vos autem nunc vestra conscriptione, in harenam progredi me<br />

cogitis. Bene, si Lombardum non agnoscitis Praeceptorem, quod non<br />

ignoravi (foeliciores enim praeceptores sortiti estis) quid agnoscitis culpam<br />

innocentes?<br />

Et quid tam aegre fertis, quod cum papistis coniungamini, si tam<br />

diversi ab illis estis? Sed hoc minus gravat, nescitis enim inter quos et<br />

ubi locorum agam et quod satis faciendi duabus factionibus una opera<br />

animus erat. At video quod nunc vobis se iungunt Papi|stae, vosque collaudant<br />

ac in praecio habent et vobis propugnantibus spectatores, tantum<br />

non ignoscunt, quicquid iacturae a vobis hactenus fecerunt. Vereor,<br />

si domino errore illo diutius populum divexari permissuro, victores<br />

Papistae vobiscum fuerint, processu temporis non magno, laborem nostrum<br />

omnium minores, quam sperabatur, daturum fructus. At quum<br />

vel vos illis, vel illi vobis iunctis copijs contra nos stetis, quur non utrosque<br />

aggrederer? Suis utrique vulneribus, quando a me petiti fuerint,<br />

cognoscent. Sed non oportebat in his nugis morari.<br />

SYNGRAMMA. Sed inquis, superstitioni et hypocrisi ansa om nium<br />

maxima datur, si credamus panem esse corpus Christi. Age, nemo pius<br />

Idolatriam verius dixerimus: Quam superstitionem qua hactenus panis<br />

coenae tractatus fuerit, probare potest. Nam Christus inquit, non veni<br />

ut mihi ministretur, sed ut ego ministrem. 21 Sic pani per verbum corpus<br />

suum tradit, nobisque donavit, non ut ipsi inserviatur, se ut nobis<br />

inserviat, ut edamus et bibamus, ut conscientiam nostram confirmemus:<br />

Quomodo enim panis coenae conscientiam confirmet, post sequetur.<br />

22<br />

ANTISYNGRAMMA. Quando vestram opinionem ab Idolatria cupitis<br />

vindicare, vellem eam uberius proponeretis. Si caro enim in pane<br />

substantialiter est, vere impanata est et consectaneum etiam deum<br />

impanatum. Corpus enim illud a deitate non separatur. Iniuste igitur ei<br />

cultus denegatur, ubiubi nobis occurrit. | Neque fidelis mens a cultu<br />

abstinere poterit, At deum impanatum colere, cum non sit deus ulli creaturae,<br />

quam carni Christi addictus, non caret falsa religione 23 .<br />

Dicitis, carnem dari non ut illi ministraretur, sed ut Christus<br />

ministret nobis. Libenter concedam, sed non eo modo quo vos dicitis, ut<br />

propterea sit in pane. Nam scio quod se et hodie praecingit et panem in<br />

regno coelorum ministrat, conscientias credentium pascens. Porro tem-<br />

H7 r<br />

7<br />

H7 v<br />

21<br />

Mk 10,45.<br />

22<br />

Brenz, 238:9–17.<br />

23<br />

religinne D.


114<br />

8<br />

H8 r<br />

H8 v<br />

Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma<br />

pus obedientiae, hoc est ministerij Christi morte consummatum est, de<br />

quo dixit, non veni, ut ministretur mihi, sed ut ministrem, Postquam<br />

enim resurrexit non ministrat, sed regnat et gloriosus in coelis gaudet.<br />

Probare autem oportebat quod in pane conscientias praesentia sua pascat.<br />

Plaerique enim hoc constanter negamus, quia sine verbo dei dictum<br />

est.<br />

SYNGRAMMA. Iam ut maxime hypocritae pane coenae abutantur,<br />

num igitur non erit corpus Christi? An quod ansam praebeat superstitioni,<br />

negabimus eum esse corpus? Eadem certe ratione Christus, non<br />

esset Christus, nec filius dei. Nam propterea quod filium dei se fecerat,<br />

clamarunt crucifige. 24 Abusus rei, veritati eius nihil adimit. Abutuntur<br />

et impij verbo domini, num propterea pernegabimus verbum domini<br />

esse? Quam impie tractarint Iudaei Christum alapis, flagellis et cruce,<br />

lippis et tonsoribus notum est, 25 an ideo Christus non erit Christus? Eo<br />

quod ad has impietates praedicando se esse Christum | seu filium Dei<br />

ansam praebuerit? Iniquum ne factum interpretabimur, etsi enim privatus<br />

vixisset, nullo publico munere functus, iuxta m<strong>und</strong>i rationem<br />

nullam in se saeviendi occasionem dedisset, iam cum praedicarit et<br />

miraculis inclaruerit, reijciemus ne in Christum Iudaeorum saevitiam?<br />

Absit longißime. Ad eum modum de pane coenae disserere licebit,<br />

iniqui enim iudices essemus, si superstitionum, impietatum, ὑποκρίσεων<br />

idololatriarum causam in panem, qui corpus Christi est, reijciemus.<br />

Quasi vero panis ideo non esset corpus, quod caro superstitio sula<br />

sit, quae solet non nunquam etiam num ex deo idolum facere, dum in<br />

deo quaerit non quae Dei, sed quae sua sunt. Malum igitur erit deum<br />

esse deum? Nonne et plaerique hypocritae e divo Valentino, aut alio<br />

quopiam sancto idolum faciunt, sed propter alienam hypocrisim, Valentinus<br />

si modo quispiam est hoc nomine e sanctis vocatus, non e divorum<br />

numero proturbatur. Proinde quantum ad hanc rationem adtinet,<br />

adhuc stabile manet, panem coenae esse corpus Christi, iuxta verbum<br />

Christi. 26<br />

ANTISYNGRAMMA. Argumenta illa vestra sunt, neque enim ita<br />

colligo, Hypocritae abutuntur pane coenae ergo non erit corpus Christi.<br />

Scio tamen hodie gloriosiorem Christum, quam ut ab illis se vel tangi<br />

vel edi carnaliter sinat, qui et resurgens mulierculae piae tactu propter<br />

incredulitatem interdicebat. Erat tempus quo humiliabat se Christus,<br />

nunc impiorum manus adeo evasit, ut illorum aviditati impiae nullo<br />

modo mi|nistraturus sit. Tametsi mihi neutiquam contemptibile vide-<br />

24<br />

Mt 27,22 f.<br />

25 Mt 26,67; 27,22 f.<br />

26 Brenz, 238:17–239:6.


Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma 115<br />

atur argumentum, Christum corpore suo Hypocrisi nostrae non servire,<br />

qui veritatis est doctor, utut benignitate eius abutamur. Didicimus<br />

autem plaerique (ignoscite oro fratres, res enim alios spero, tangit) pulcherrime<br />

in coena simulare et fateri nos credere toto corde, cui toto<br />

corde refragabamur.<br />

SYNGRAMMA. Nam quae de miraculorum generibus ex Augustino<br />

adfers, sic adcipimus ut obiter citata, non ut credamus ea te proposuisse<br />

studio improbandi nostra. Quanquam enim Augustinus panem speciem<br />

dicat, peracto ministerio transituram, non tamen negat panem id<br />

esse quod est, nempe corpus Christi, id quod ex prioribus colliquescit,<br />

nam quod serpentem illum aeneum in eremo exaltatum 27 speciem aliquantulum<br />

mansuram vocet, nimirum serpentem finit esse quod est. 28<br />

ANTISYNGRAMMA. Imo non sunt temere dicta, nec infideliter proposita<br />

dicetis, si illum consulueritis. Sed ideo fortaßis non improbabunt<br />

vestra, quia Augustinus, Augustinus est et non Matthaeus vel Lucas.<br />

Contemnatur igitur, quia non stat a parte vestra, nam quod vos dicitis<br />

esse supra captum nostrum, hoc ille dicit plane intelligibile: Et quum<br />

vos miraculum maius ponatis, quam sit creatio m<strong>und</strong>i, ille miraculum<br />

esse negat. Hactenus Augustinus vir acutioris habitus est ingenij.<br />

SYNGRAMMA. Porro quid panis coenae sit, pul|chre nobis etiam<br />

manifestum sit ex collatione cum serpente aeneo. Sic enim Nume. 21.<br />

legitur. Loquutus est DOMINUS ad Mosen, Fac serpentem aeneum et<br />

pone eum pro signo, qui percussus aspexerit eum, vivet. 29 Quid ergo serpens<br />

est? An solum serpens? An solum signum? Nequaquam, sed serpens<br />

est, vel signum SANANS: Unde hoc habet? An quia serpens? An<br />

quia aeneus? Non, sed quia hoc verbum habet, QUI PERCUSSUS ADSPE-<br />

XERIT EUM VIVET. Ita spiritus in Psal. 106. interpretatur 30 , Clamaverunt,<br />

inquit, ad dominum cum tribularentur 31 et de neceßitatibus<br />

eorum liberavit eos, Misit verbum suum et sanavit eos: 32 Non ait misit<br />

serpentem, sed verbum. Quale? Hoc scilicet, QUI PERCUSSUS ADSPE-<br />

XERIT EUM VIVET. Igitur adcedente ad serpentem hoc verbo, tale fit<br />

serpens, quale verbum est, manens interim et serpens er aeneus et signum,<br />

sed et sanativus est: Ita loquendum est de pane coenae dominicae.<br />

Is enim panis ut maxime pistus sit in fornace, ut maxime et stomachum<br />

pascat, talis tamen fit, quale verbum est, quod ad panem, ut ita loqua-<br />

9<br />

I r 10<br />

27 Num 21,9.<br />

28 Brenz, 239:7–13.<br />

29 Num 21,8.<br />

30 intrepretatur D.<br />

31 Ps 106,6.13.19.28.<br />

32<br />

Ps 106,20.


116<br />

I v<br />

Iij r<br />

Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma<br />

mur, adcedit, verbum autem est, HOC EST CORPUS MEUM QUOD PRO<br />

VOBIS TRADITUR. 33 Iam ut serpentis verbum sanationem ad serpentem<br />

adtulit, cur non ita coenae verbum corpus ad panem ferret? Quando<br />

ut serpentis verbum in se vim sanandi possederit, ita et coenae verbum<br />

secum poßideat corpus Chri|sti. Nam tropum non esse, nec in dictione<br />

EST, nec in nomine CORPUS, postea convincemus. Vides autem<br />

clarißime vir, nos pinguißima, quod aiunt, Minerva, nostram sententiam<br />

declarare. Proinde animo grato tuleris, si quando minus verborum<br />

parci fuerimus. 34<br />

ANTISYNGRAMMA. Utinam allegoriam serpentis aenei, non in<br />

alium sensum quam Christus apud Ioannem docuit, afferretis. Ibi<br />

Christus exaltatus est serpens aeneus ac sanans, Christus in cruce sanat<br />

fideliter aspicientes, propter fidem. 35 In cruce, in cruce exercenda est<br />

fides. Hac, hac, via est ad veritatem et vitam. Ubi legitis promissionem<br />

sacramentis datam, ut hanc vim habeant? Ritum enim illum sacrosanctum<br />

instituendo, Christus promissionem dedit credentibus in mortem<br />

corporis pro ipsis traditi, non in Esum panis. In aeternum non probabitis<br />

talem substantia panem, quale verbum, sed videbimus quomodo<br />

sitis probaturi, neque ostendetis talem serpentem quale verbum.<br />

Misit inquit dominus verbum et sanavit eos, 36 quibus misit? Non<br />

serpenti, ut vim ille haberet reconditam et in substantia sua nova vi dignior<br />

fieret, sed ut significando futura mysteria, misericordiam domini<br />

doceret: Misit autem DEUS hominibus verbum, hoc est, per verbum<br />

declaravit voluntatem misericordiae suae et hoc signo serpentis, quo<br />

morbum suum agnoscebant et virulentum animal absque veneno cernebant,<br />

fidem ac obedientiam eorum excitabat. Equidem si non puro<br />

divini verbi iussui | acceptum ferrem, sanatos saucios, mallem id angelis<br />

quam Serpenti, eo quod per illos pleraque miracula Deus operari dignatus<br />

sit. Etenim si ea vis serpenti fuißet indita, male egit Ezechias, qui<br />

tanto deo populum suum privavit. 37 Nam si verbum substantiali modo<br />

serpenti aereo deus univißet, ut serpens non solum eßet aeneus et signum,<br />

sed ex preaesentia et unione verbi sanativus, non peccaßent illi<br />

Idololatrae, sed non peccavit sanctus Rex qui sciebat aereum serpentem<br />

nihil aliud esse quam signum, misericordia autem Dei salvatos quotquot<br />

a serpentis ictu servati.<br />

33<br />

Mt 26,26; Lk 22,19; Mk 14,22; 1 Kor 11,24.<br />

34<br />

Brenz, 239:13–240:6.<br />

35<br />

Joh 3,14.<br />

36<br />

Ps 106,20.<br />

37 2 Kön 18,4.


Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma 117<br />

Iam quod coena verbum habet, non habet, ut sibi datum, sed ut signum,<br />

quod significet quid alijs promissum vel in alio factum. Admonet<br />

enim nos coena beneficij per mortem Christi nobis exhibiti, non ipsa<br />

beneficium praestat. Admonet quid nobis, non quid sibi promissum.<br />

Videte autem quam arguti dialectici sitis. Datis serpenti vim sanandi,<br />

pani vero non conceditis et fit deterior conditio panis, quam serpentis,<br />

aut, si dabitis pani vim redimendi, quia sec<strong>und</strong>um vos corpus est, Frustra<br />

dicetis crucifixum Christum quem praedicatis. 38 Tradi enim pro<br />

nobis, vel frangi pro nobis, est redimere nos. Hoc verbum soli corpori<br />

datum est, memoria autem coenae. Beneficium in cruce, commemorationem<br />

autem in coena quaerimus.<br />

SYNGRAMMA. Itaque Augustinus cum panem transituram speciem<br />

vocat, 39 non negat Panem non esse Corpus, | quemadmodum nec<br />

serpentem negat sanativam vim habere (non qua serpens est, sed qua<br />

verbum habet) quamvis eum speciem vocet, aliquantulum mansuram.<br />

Porro hinc opinamur, nunc maxime cognobile esse, quae sit ratio sacramenti,<br />

vel panis coenae. 40<br />

ANTISYNGRAMMA. Augustinus novem genera significationum<br />

ponit 41 et in nullo vult rem signatam eiusdem cum signo substantiae,<br />

ita ut res significata uniatur signo. Et in his panem mysticum inter<br />

postrema numerat, eo quod in eo minus miraculorum. Nec inficias eo,<br />

alicubi illum, panem vocare corpus et ego ita libenter appello, sed ut ille<br />

interpretatur in Epistola ad Bonifacium 42 ac alijs locis, ita et sentio,<br />

nempe quod sit sacramentum corporis. Qui mos loquendi ecclesiae<br />

familiarißimus et ipsißima mea sententia.<br />

Quid est autem dicere, qua verbum habet? Nonne dum sic loquimini<br />

principium petitis, quo morbo solos contentiosos, non praecones<br />

VERBI PACIFICI laborare deceret. Nam de hoc inter nos controvertitur,<br />

an hoc verbum ideo dictum, ut panis sit substantialiter corpus, vel dictum,<br />

ut panis significet corpus. Et si admittitis eatenus accepisse verbum,<br />

nemo est qui negat, vel contendat. Et Augustinus vim sanativam<br />

non tam serpenti quam divinae voluntati, vel angelis tribuendam existimat.<br />

Tametsi interim ad excercitamentum fidei, serpentis spectaculum<br />

praebitum sit.<br />

SYNGRAMMA. Calumniantur enim multi, quod in pane | eiusmodi,<br />

quaeramus fidei confirmationem, conscientae solatium, peccatorum<br />

11<br />

Iij v<br />

Iiij r 12<br />

38<br />

Gal 2,21.<br />

39<br />

Vgl. Aug. trin. III,10.<br />

40<br />

Brenz, 240:6–11.<br />

41<br />

Vgl. Aug. trin. III,10.<br />

42 Vgl. Aug. ep. ad Bonifacium.


118<br />

Iiij v<br />

Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma<br />

remißionem. Inquiunt enim signa exteriora non posse esse conscientiae<br />

firmamentum et fidei robur. Sed dumtaxat fidei protestationes, Siquidem<br />

carnalia in spiritualia non agunt. Prudentes scilicet homines et<br />

maxime salutis nostrae sitientes, ne ponamus spem et fidutiam super<br />

arenam, formidant. At nos recte sentimus, ille autem non recte sententiam<br />

nostram intelligunt. Sacramentum enim coenae symbolum eße et<br />

communionis protestationem quis negat? Adsentimur patribus qui et<br />

communionem et σύναξιν et ἀγάπην vocarunt, <strong>und</strong>e et Christus in<br />

eadem Coena plura de dilectione, plura de fratrum communione disseruit,<br />

quam alias unquam. Sed quia coena Domini, non solum panem<br />

communionis Symbolon habet, sed et verbum, non iniuria conscientiae<br />

solacium, peccatorum remißionem, ac fidei robur in coena quaerimus.<br />

43<br />

ANTISYNGRAMMA. Ubi vos consolationem quaesieritis non contendo,<br />

sed scio magnam partem plebis omisso verbo, signorum mancipium<br />

fuisse et ab elementis huius m<strong>und</strong>i pependisse. Caeterum in signis<br />

fidei confirmationem quaerere, perfectioribus indignum iudico:<br />

Rudibus suadeo, ut meliora addiscant relictis ijs, quae periculosa ac<br />

damnosa sunt. Regnum enim Dei et gaudium in spiritu sancto 44 in<br />

nobis est et intra nos erit.<br />

Iam recte docetis materiam illam panis, addite et carnem, si aßit,<br />

nihil prodesse, sed qua verbum habet, fructu | non carere. Non contradico<br />

verbum ad exercitamentum fidei non nihil facere. Unde quia et<br />

coena non solum verbum habet, sed et ipsa verbi vice est, signandoque<br />

loquitur, quod illud insonando significat, pijs mirabiliter intus operante<br />

spiritu sancto, prodest. Est enim verbum externum organum et ut<br />

aiunt, vehiculum spiritus. At ut verum solatium capiamus, ut vere<br />

doceamur, ut vere ungamur, ut vere remissa nobis peccata sciamus,<br />

necesse est, ut simus θεοδίδακτοι et spiritum habeamus docentem clamare,<br />

Abba pater. 45 Nam inde et nomen habet τοῦ παρακλήτου, eo<br />

quod inhortetur nos et consoletur, quem abiens hinc Christus opulentius<br />

daturum se promisit. 46 Testari charitatem oportebat in sacramentorum<br />

perceptione et iam nos pastos consolatione in Christo et propterea<br />

ἐυχαριστεῖν. Internarum enim rerum veracißimae protestationes<br />

Christianis sunt. Quemadmodum adultus baptismum polluit, si non<br />

eum antea spiritu perunctum prioris vitae paeniteat. Ita et is qui corpus<br />

indigne edit 47 si consolationem non in ipsa paßionis fide reperit, ante-<br />

43 Brenz, 240:11–25.<br />

44 Röm 14,17.<br />

45 Röm 8,15.<br />

46<br />

Joh 15,26; 16,7.13.


Ad ecclesiastas Suevos Antisyngramma 119<br />

quam accedat, valde periclitabitur, nisi miraculo quodam a spiritu Dei<br />

visitetur, sicut si antea se probaverit tantis externis admonitionibus,<br />

quibus adiunguntur internae, nimirum multum proficit quamvis<br />

internae, id ipsum, etiam absque signis, plerumque efficatius operentur.<br />

Quia corda pia verbum illud in corde fovent et bonum thesaurum<br />

reconditum habent.<br />

SYNGRAMMA. Siquidem in verbo haec univer|sa reperiuntur,<br />

modo quis vera fide quaerat, verbum enim solatur adflictos, 48 erigit<br />

deiectos, 49 fidem confirmat, breviter, omnia dei bona nobis adfert. Iam<br />

cum panis coenae hoc verbum habeat, HOC EST CORPUS MEUM,<br />

QUOD PRO VOBIS TRADITUR, 50 Quo confirmatur conscientia et peccata<br />

remittuntur (verbum enim est filij Dei) 51 quid prohiberet, quo minus<br />

haec eadem in pane quaereremus? Quando panis coenae iam non solum<br />

panis sit, sed verbum habeat, Hoc est corpus meum 52 etc. nec nos fidei<br />

robur in pane qua panis est quaerimus, sed qua verbum habet. 53<br />

ANTISYNGRAMMA. Quod multum praestatis verbo non vitupero.<br />

Sed videte ne aliorsum, quam quo debent trahantur verba DEI MAGNI,<br />

id quod vobis non usque adeo curae est, sed simpliciter inculcatis verbum<br />

habet. Nec probatis quod hoc modo, ut dicitis, habeat.<br />

SYNGRAMMA. Quemadmodum et civilis quaepiam coena symbolon<br />

est civilis amicitiae. Sed et confirmatio eius est non qua coena est,<br />

sed qua amicas pollicitationes, aut si nihil aliud, confabulationes ha -<br />

bet. 54<br />

ANTISYNGRAMMA. Si intra hos cancellos vos continuissetis, non<br />

tam longe a meta vos abesse iudicarem. Convenimus in hoc quod amicis<br />

promißionibus pascimur. At illae non inserunt corpus pani, hoc, quo<br />

dicitis, modo, sed semper ad memoriam paßionis eius, absentis inquam,<br />

quantum ad corpus attinet, invitant. Et vel ad gratiarum actionem, vel<br />

ad vitae emendationem compellunt. |<br />

SYNGRAMMA. Praeterea longißimo intervallo intersunt sacramenta,<br />

quae Gedeoni 55 et Ezechiae 56 contigerunt a sacramento coenae. Vete-<br />

Iiiij r 13<br />

14<br />

Iiiij v 15<br />

47 1 Kor 11,27.<br />

48 Spr 12,25; Spr 15,23.<br />

49 Ps 145,14.<br />

50 Mt 26,26; Lk 22,19; Mk 14,22; 1 Kor 11,24.<br />

51 Joh 1,1 f.<br />

52 Mt 26,26; Lk 22,19; Mk 14,22; 1 Kor 11,24.<br />

53 Brenz, 240:25–241:6.<br />

54 Brenz, 241:6–8.<br />

55 Ri 6,19 f.<br />

56 2 Kön 18,4.


Bibliographische Information der Deutschen Nationalbibliothek<br />

Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der<br />

Deutschen Nationalbibliographie; detaillierte bibliographische Daten<br />

sind im Internet über http://dnb.dnb.de abrufbar.<br />

© 2023 by Evangelische Verlagsanstalt GmbH, Leipzig<br />

Printed in Germany<br />

Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt.<br />

Jede Verwertung außerhalb der Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne<br />

Zustimmung des Verlags unzulässig <strong>und</strong> strafbar. Das gilt insbesondere für<br />

Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen <strong>und</strong> die Einspeicherung<br />

<strong>und</strong> Verarbeitung in elektronischen Systemen.<br />

Das Buch wurde auf alterungsbeständigem Papier gedruckt.<br />

Cover: VOGELSANG DESIGN, Aachen<br />

Satz: ARW-Satz, Leipzig<br />

Druck <strong>und</strong> Binden: <br />

ISBN 978-3-374-07320-7 // eISBN (PDF) 978-3-374-07321-4<br />

www.eva-leipzig.de

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!