la imagen de los y las adolescentes en el prime time televisivo ...
la imagen de los y las adolescentes en el prime time televisivo ...
la imagen de los y las adolescentes en el prime time televisivo ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Estudios e Investigaciones<br />
LA IMAGEN DE LOS Y LAS ADOLESCENTES EN<br />
EL PRIME TIME TELEVISIVO. TRANSMISIÓN,<br />
CONSUMO Y RECEPCIÓN.<br />
Año 2006 – Año 2009<br />
Equipo investigador dirigido por: Virginia Luzón Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nati Ramajo Hernán<strong>de</strong>z<br />
Mónica Figueras Maz<br />
Arantxa Cap<strong>de</strong>vi<strong>la</strong> Gómez<br />
Lor<strong>en</strong>a Gómez Puertas<br />
Mónika Jiménez Morales<br />
Iliana Ferrer Rodríguez<br />
Universidad Autónoma <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona<br />
NIPO: 803-09-084-X<br />
ISBN: 978-84-692-6032-6<br />
INSTITUTO DE LA MUJER<br />
Ref: 820 – 123-06
La <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y<br />
<strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>prime</strong> <strong>time</strong><br />
t<strong>el</strong>evisivo.<br />
Transmisión,<br />
consumo y<br />
recepción<br />
ACCIÓN ESTRATÉGICA PARA EL<br />
FOMENTO DE LA IGUALDAD DE<br />
OPORTUNIDADES<br />
ENTRE MUJERES Y HOMBRES<br />
P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> I+D+ I<br />
AGMI. Analisy<br />
Group of Media<br />
Image<br />
1
Autor :<br />
La pres<strong>en</strong>te memoria ha sido e<strong>la</strong>borada y producida por <strong>el</strong> AGMI, Analisy<br />
Group of Media Image, para <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Asuntos Sociales,<br />
Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong> Igualdad, Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco<br />
<strong>de</strong>l programa: Acción Estratégica sobre Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Igualdad <strong>de</strong><br />
Oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre mujeres y hombres<br />
P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> I + D + I (2004-2007)<br />
2
El estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> estereotipos <strong>de</strong> mujer y <strong>de</strong> hombre vehicu<strong>la</strong>dos por <strong>los</strong><br />
medios <strong>de</strong> comunicación, sobre todo por <strong>la</strong> publicidad, ha sido objeto <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción ci<strong>en</strong>tífica durante <strong>los</strong> últimos años. La mayoría <strong>de</strong> éstos, sin embargo,<br />
no se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> estereotipos <strong>en</strong> una edad c<strong>la</strong>ve para <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad individual y social como es <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia.<br />
La adolesc<strong>en</strong>cia se ha configurado <strong>en</strong> una etapa vital fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que <strong>los</strong> chicos y <strong>la</strong>s chicas conforman su i<strong>de</strong>ntidad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> que están expuestos<br />
a múltiples influ<strong>en</strong>cias externas; <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación y <strong>los</strong><br />
productos vehicu<strong>la</strong>dos por <strong>los</strong> mismos juegan un pap<strong>el</strong> r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad adolesc<strong>en</strong>te.<br />
Es por <strong>el</strong>lo, que este proyecto p<strong>la</strong>ntea <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> estereotipos <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> vehicu<strong>la</strong>dos por <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación. Para<br />
abordar este estudio se p<strong>la</strong>ntea una doble perspectiva que combina <strong>el</strong> estudio<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes y <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> su recepción por parte <strong>de</strong>l colectivo analizado.<br />
Es por esto que p<strong>la</strong>nteamos una investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que tras i<strong>de</strong>ntificar aqu<strong>el</strong><strong>los</strong><br />
programas más vistos o consumidos por <strong>el</strong> público adolesc<strong>en</strong>te, se ha llevado a<br />
cabo <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> hombre y <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
mujer transmitidos por <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes discursos mediáticos i<strong>de</strong>ntificados.<br />
Para realizar este estudio se han combinado diversas metodologías <strong>de</strong><br />
análisis discursivo (cuantitativas y cualitativas) que permit<strong>en</strong> adaptar <strong>la</strong><br />
búsqueda <strong>de</strong> estereotipos a <strong>los</strong> diversos formatos audiovisuales. Una vez<br />
realizado este trabajo, se s<strong>el</strong>eccionaron ejemp<strong>los</strong> significativos <strong>de</strong> discursos<br />
que fueron <strong>de</strong>batidos por una muestra <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> discusión.<br />
El objetivo <strong>de</strong> esta segunda parte ha sido evi<strong>de</strong>nciar cómo <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> percib<strong>en</strong> e interpretan <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es que <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
transmit<strong>en</strong> <strong>los</strong> medios.<br />
El objetivo principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación que aquí pres<strong>en</strong>tamos es<br />
analizar <strong>en</strong> qué grado <strong>los</strong> estereotipos <strong>de</strong> género que transmit<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> <strong>el</strong> horario <strong>de</strong> máxima audi<strong>en</strong>cia configuran <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te.<br />
3
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
Introducción<br />
Hipótesis y objetivos<br />
Metodología aplicada<br />
Marco teórico<br />
Análisis <strong>de</strong>l discurso<br />
5.1. Análisis Cuantitativo<br />
5.2. Análisis Cualitativo<br />
Focus Group<br />
6.1. Fase <strong>de</strong> preparación y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo<br />
6.2. Objetivos y metodología utilizada<br />
6.3. Resultados<br />
Resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
7.1. Difusión <strong>de</strong> resultados<br />
7.2. Proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
Conclusiones<br />
Bibliografía<br />
4
1<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> han sido tradicionalm<strong>en</strong>te excluidos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
investigación <strong>en</strong> comunicación, tanto <strong>en</strong> su variable como colectivo, como <strong>en</strong> lo<br />
refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad que <strong>en</strong> ese periodo vital establec<strong>en</strong>.<br />
No obstante, <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad actual se establece un cambio importante <strong>en</strong> lo<br />
que se refiere a <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes socializadores y <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos. A<br />
medida que <strong>la</strong> esfera profesional se ha ido convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> más precaria y que<br />
<strong>la</strong> mujer se ha incorporado al mercado <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad<br />
se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones tradicionales (trabajo y familia) hacia nuevas<br />
instituciones que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo libre. La i<strong>de</strong>ntidad<br />
basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>la</strong>boral <strong>de</strong>ja paso a nuevos tipos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s cada<br />
vez más vincu<strong>la</strong>dos al ocio. Y <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> viv<strong>en</strong> un tiempo <strong>de</strong><br />
transformación y construcción vital muy vincu<strong>la</strong>do a esta variable, ya que es <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia cuando, como individuos, creamos y construimos <strong>la</strong> que será<br />
nuestra i<strong>de</strong>ntidad y nuestra personalidad, y cuando con mayor fuerza<br />
asumimos <strong>los</strong> efectos socializadores que nos integran <strong>en</strong> una comunidad.<br />
Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> constituy<strong>en</strong> un grupo social muy receptivo a<br />
cualquier estímulo externo, y <strong>en</strong> especial a <strong>los</strong> estímu<strong>los</strong> audiovisuales que han<br />
<strong>de</strong>tectado <strong>en</strong> este colectivo una franja importante <strong>de</strong> mercado, con gustos y<br />
prefer<strong>en</strong>cias difer<strong>en</strong>ciadas al resto <strong>de</strong> <strong>los</strong> targets <strong>de</strong> consumo. Ante este<br />
cambio <strong>de</strong> paradigma respecto a <strong>la</strong>s instituciones tradicionales con carga<br />
educativa sobre <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, ganan peso todos aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />
que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n su actividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo libre y, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, <strong>los</strong> medios <strong>de</strong><br />
comunicación son un gran expon<strong>en</strong>te.<br />
Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> actuales han ganado po<strong>de</strong>r adquisitivo y<br />
autonomía <strong>de</strong> consumo respecto a hace unos años, pero <strong>la</strong>s marcas han<br />
perdido <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> llegar a este colectivo con m<strong>en</strong>sajes publicitarios.<br />
Y es que es difícil “hacer b<strong>la</strong>nco” <strong>en</strong> este “público diana” porque consume<br />
pocos medios <strong>de</strong> comunicación. La juv<strong>en</strong>tud no lee <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> información<br />
g<strong>en</strong>eral y se <strong>de</strong>tecta una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a abandonar <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión, a excepción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s series que se emit<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>prime</strong> <strong>time</strong>. Las series <strong>de</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva<br />
c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo estudiantil o familiar ganan cuota <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cia,<br />
sobretodo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> fem<strong>en</strong>inas. Aún así, <strong>los</strong> medios <strong>de</strong><br />
comunicación se han convertido <strong>en</strong> ag<strong>en</strong>tes socializadores <strong>de</strong> <strong>prime</strong>r or<strong>de</strong>n<br />
sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes imág<strong>en</strong>es y estereotipos que son<br />
adoptados por <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> como mo<strong>de</strong><strong>los</strong> a seguir.<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> estereotipos <strong>de</strong> mujer y <strong>de</strong> hombre <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong><br />
comunicación se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>los</strong> productos basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
racional (diarios <strong>de</strong> información g<strong>en</strong>eral, informativos <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión…) y ha<br />
olvidado otros productos (series, publicidad, reallity shows…) basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
dim<strong>en</strong>sión emocional. D<strong>el</strong> mismo modo, se han limitado, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
veces, al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> hombre y mujeres adultos. Ahora bi<strong>en</strong>,<br />
5
este segundo grupo <strong>de</strong> productos forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cotidianeidad <strong>de</strong>l colectivo<br />
adolesc<strong>en</strong>te y, por lo tanto, no habrían <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse marginales o <strong>de</strong><br />
segundo or<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> estereotipos, sino que estudiar<strong>los</strong> es<br />
explicar una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es. Estudiar <strong>los</strong> productos<br />
t<strong>el</strong>evisivos que consum<strong>en</strong> y <strong>la</strong>s implicaciones que supon<strong>en</strong>, ti<strong>en</strong>e un gran<br />
interés tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> pedagogía o <strong>la</strong> familia,<br />
como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad, <strong>la</strong> producción e incluso <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se política.<br />
La t<strong>el</strong>evisión como sistema narrativo c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> mayor alcance aún hoy<br />
juega un rol <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />
social y con <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s sociales <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos, gracias a <strong>la</strong><br />
int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l impacto que su discurso, directo y persist<strong>en</strong>te como flujo<br />
continuo, ejerce <strong>en</strong> nuestra vida cotidiana. Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, inmersos <strong>en</strong><br />
un periodo <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad social aún <strong>en</strong> fases tempranas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo, son consumidores t<strong>el</strong>evisivos especialm<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sibles a <strong>los</strong><br />
cont<strong>en</strong>idos vehicu<strong>la</strong>dos por este medio <strong>de</strong> comunicación, no sólo por su<br />
necesidad <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> nuevas experi<strong>en</strong>cias, sino también por su<br />
habilidad para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r e interpretar aqu<strong>el</strong>lo que consum<strong>en</strong>. Así, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta<br />
perspectiva, nuestro punto <strong>de</strong> partida es <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial socializador que <strong>en</strong> gran<br />
medida <strong>los</strong> discursos t<strong>el</strong>evisivos realizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción social y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>.<br />
Es importante t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s investigaciones sobre género y<br />
medios <strong>de</strong> comunicación ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una <strong>la</strong>rga trayectoria <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación nacional e internacional. Los estudios sobre infancia y<br />
medios <strong>de</strong> comunicación han sido también uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> focos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
investigadores. Pero <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia, su repres<strong>en</strong>tación mediática o <strong>la</strong><br />
inci<strong>de</strong>ncia que <strong>los</strong> roles <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> este sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad son campos que <strong>de</strong> alguna forma han sido<br />
marginados a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia objetiva que ti<strong>en</strong><strong>en</strong>. En nuestro grupo <strong>de</strong><br />
investigación converg<strong>en</strong> intereses comunes <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a variables sobre<br />
género, roles, juv<strong>en</strong>tud e i<strong>de</strong>ntidad y su re<strong>la</strong>ción directa con <strong>los</strong> medios <strong>de</strong><br />
comunicación audiovisuales, concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio t<strong>el</strong>evisivo y sus<br />
distintas macroestructuras. En <strong>el</strong> año 2006 creamos <strong>el</strong> Analisy Group of Media<br />
Image, un equipo interuniversitario que conc<strong>en</strong>tra investigadoras <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
universida<strong>de</strong>s y grupos <strong>de</strong> investigación consolidados, <strong>de</strong>l GRISS, Grup <strong>de</strong><br />
Recerca <strong>de</strong> Imatge i So <strong>de</strong> Síntesi, y <strong>de</strong>l UNICA, con intereses comunes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
investigación. Ese mismo año se nos conce<strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te financiación I+D+I<br />
<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Asuntos Sociales (ref.123/06), para po<strong>de</strong>r llevar<br />
cabo este trabajo <strong>de</strong> investigación c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad<br />
<strong>de</strong>l colectivo adolesc<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia que <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong>lo.<br />
Así, nos p<strong>la</strong>nteamos <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> roles <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
emisión y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción mediante herrami<strong>en</strong>tas<br />
cuantitativas y cualitativas <strong>de</strong> análisis. Nuestro objetivo principal ha sido<br />
analizar cómo <strong>los</strong> estereotipos <strong>de</strong> género que transmit<strong>en</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong><br />
comunicación <strong>en</strong> diversos macrogéneros, <strong>el</strong> informativo, <strong>la</strong> ficción y <strong>la</strong><br />
publicidad, <strong>en</strong> <strong>el</strong> horario <strong>de</strong> máxima audi<strong>en</strong>cia configuran <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>ntidad adolesc<strong>en</strong>te y su i<strong>de</strong>ntificación con <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> género. No<br />
6
obstante, <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa adolesc<strong>en</strong>te <strong>los</strong> estudios <strong>de</strong>muestran que, a pesar <strong>de</strong> que<br />
<strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión les ll<strong>en</strong>a un tiempo consi<strong>de</strong>rable, no es tan significativa como lo es<br />
<strong>la</strong> amistad. Ante <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> estar con un amigo o amiga, <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es<br />
r<strong>en</strong>uncian a <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación. Pue<strong>de</strong> que <strong>el</strong> motivo esté <strong>en</strong> que es<br />
justam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s amista<strong>de</strong>s <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios cobran<br />
s<strong>en</strong>tido. Es por <strong>el</strong>lo que es necesario ir más allá <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos mediáticos y<br />
analizar también, <strong>en</strong> concreto, <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> estos productos y <strong>el</strong> significado<br />
simbólico que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es les otorgan. Analizar, por tanto, <strong>la</strong> recepción<br />
mediática <strong>de</strong>l colectivo.<br />
En este proyecto hemos afrontado <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />
pluridisciplinar, <strong>la</strong> Sociología y <strong>la</strong> Comunicación, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> metodologías<br />
ci<strong>en</strong>tíficas difer<strong>en</strong>tes que se explicarán más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. Esta forma <strong>de</strong><br />
aproximarse al objeto <strong>de</strong> estudio resulta poco habitual <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación sobre comunicación.<br />
7
2<br />
HIPÓTESIS Y OBJETIVOS<br />
Construimos una hipótesis <strong>de</strong> partida que manti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que ofrece <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> <strong>el</strong> horario <strong>de</strong> máxima audi<strong>en</strong>cia<br />
no coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que <strong>el</strong> colectivo ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> sí mismo. A<strong>de</strong>más,<br />
conceptuamos que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio t<strong>el</strong>evisivo se<br />
constituye como refer<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia i<strong>de</strong>ntidad, lo que<br />
establece que pueda influir positiva o negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada individuo. La<br />
construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad incluye <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género que cada<br />
adolesc<strong>en</strong>te asume como propia y con <strong>la</strong> que se integrará <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo.<br />
Así nos p<strong>la</strong>nteamos asumir unos objetivos concretos que nos ayu<strong>de</strong>n a<br />
afirmar o rebatir nuestra hipótesis <strong>de</strong> partida <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad adolesc<strong>en</strong>te:<br />
• I<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> valores que conforman <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> productos t<strong>el</strong>evisivos emitidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>prime</strong> <strong>time</strong>.<br />
• Comparar <strong>los</strong> paral<strong>el</strong>ismos y distancias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> discursos mediáticos y<br />
<strong>los</strong> discursos sociales <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>.<br />
• Estudiar <strong>los</strong> usos que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos<br />
t<strong>el</strong>evisivos analizados y <strong>la</strong>s gratificaciones que les ofrec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso<br />
<strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género.<br />
• Analizar cómo <strong>el</strong> género y <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>terminan <strong>los</strong> consumos y <strong>la</strong>s<br />
interpretaciones que se hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> estereotipos.<br />
8
3<br />
METODOLOGÍA APLICADA<br />
La investigación ha conseguido conjugar dos <strong>en</strong>foques metodológicos<br />
difer<strong>en</strong>tes: por un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos audiovisuales<br />
más consumidos <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>prime</strong> <strong>time</strong> y, por otro, <strong>el</strong><br />
análisis <strong>de</strong> recepción <strong>en</strong>tre <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> consumidores <strong>de</strong> estos productos.<br />
Durante muchos años, <strong>los</strong> estudios <strong>en</strong> comunicación se han c<strong>en</strong>trado<br />
sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>saje, prescindi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l receptor, y han partido <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l<br />
sujeto como receptor pasivo. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios<br />
son siempre perjudiciales y uniformes. Los Estudios Culturales sobre <strong>la</strong><br />
recepción afrontaron <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>te <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> comunicación; se<br />
apartan <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>ción i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong> <strong>los</strong> textos y se basan <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
pap<strong>el</strong> activo <strong>de</strong> <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> <strong>el</strong> disfrute <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción. Ahora bi<strong>en</strong>, esta<br />
tradición hace justam<strong>en</strong>te lo contrario que <strong>la</strong> anterior, prescin<strong>de</strong> totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />
emisor y no estudia <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido manifiesto <strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes mediáticos sino<br />
sólo <strong>la</strong>s interpretaciones que hac<strong>en</strong> <strong>los</strong> receptores. Des<strong>de</strong> esta perspectiva <strong>los</strong><br />
cont<strong>en</strong>idos son indifer<strong>en</strong>tes; lo que extra<strong>en</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> es<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos i<strong>de</strong>ológicos <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios y siempre es<br />
positivo. Esta investigación partía <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> integrar <strong>la</strong>s dos<br />
perspectivas analíticas: qué m<strong>en</strong>sajes i<strong>de</strong>ológicos conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> productos<br />
mediáticos y qué uso hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> su vida<br />
cotidiana. Para saber qué sacan <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> su consumo es necesario<br />
saber antes qué estereotipos trasmit<strong>en</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes. Se trata, así, <strong>de</strong> combinar<br />
<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura, con <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción, a<br />
niv<strong>el</strong> microestructural, <strong>de</strong>l visionado con <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> reapropiación simbólica<br />
<strong>de</strong> significados y ámbito <strong>de</strong> construcción intersubjetiva <strong>de</strong>l yo.<br />
Como dice Martín Serrano (1982), un medio <strong>de</strong> comunicación no es <strong>el</strong><br />
reflejo <strong>de</strong> sus características, sino <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong>l uso social que le confiere <strong>la</strong><br />
comunidad; <strong>el</strong> uso que se haga <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos audiovisuales analizados es <strong>el</strong><br />
que les confiere s<strong>en</strong>tido. Los y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es no son sólo una cifra <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cia,<br />
un público objetivo para <strong>la</strong> publicidad o unas variables socio<strong>de</strong>mográficas<br />
<strong>de</strong>terminadas, son personas que dan s<strong>en</strong>tido a sus acciones mediáticas. Por lo<br />
tanto, tras conocer a fondo <strong>los</strong> productos que más consum<strong>en</strong>, necesitamos<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo <strong>los</strong> interpretan y cómo <strong>los</strong> implican cognitiva y<br />
afectivam<strong>en</strong>te.<br />
El punto <strong>de</strong> partida fue <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> análisis <strong>en</strong> dos<br />
periodos <strong>de</strong> una semana, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s franjas <strong>de</strong> mayor consumo<br />
adolesc<strong>en</strong>te y a <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> programación actuales. Por <strong>el</strong>lo, se realizó una<br />
captura audiovisual <strong>de</strong> una semana <strong>de</strong>l 19 al 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2007 y otra <strong>de</strong>l 11<br />
al 17 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2008, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 20:00 a <strong>la</strong>s 24:00h, ampliando <strong>el</strong> periodo<br />
tradicional <strong>de</strong> <strong>prime</strong> <strong>time</strong>, tanto por <strong>la</strong>s horas previas como <strong>la</strong>s posteriores, para<br />
po<strong>de</strong>r capturar todos <strong>los</strong> informativos diarios <strong>de</strong> actualidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
emisoras, y <strong>los</strong> programas <strong>de</strong> ficción <strong>de</strong> manera íntegra, al <strong>de</strong>tectarse que<br />
9
empiezan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l tradicional concepto <strong>de</strong> <strong>prime</strong> <strong>time</strong> pero se a<strong>la</strong>rgan, <strong>en</strong> su<br />
mayoría, al <strong>la</strong>te nigth. Las ca<strong>de</strong>nas analizadas fueron aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> emisión<br />
analógica con cobertura nacional: T<strong>el</strong>evisión Españo<strong>la</strong>, T<strong>el</strong>ecinco, Cuatro,<br />
Ant<strong>en</strong>a 3 y La Sexta; y <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión autonómica cata<strong>la</strong>na, TV3, T<strong>el</strong>evisió <strong>de</strong><br />
Catalunya. De este universo se <strong>el</strong>igieron una muestra <strong>de</strong> series <strong>de</strong> ficción, <strong>de</strong><br />
espots publicitarios, <strong>de</strong> informativos, <strong>de</strong> reallity shows e, incluso, <strong>de</strong> otros<br />
formatos más consumidos por <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Sobre estos productos<br />
audiovisuales se estudiaron <strong>los</strong> estereotipos <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>te mujer y <strong>de</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te hombre que se transmitían para, posteriorm<strong>en</strong>te, cotejar<br />
estos estereotipos con <strong>la</strong>s percepciones y <strong>la</strong>s interpretaciones que hac<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> mediante <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong><br />
discusión.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, se aplicó, <strong>en</strong> <strong>prime</strong>r lugar, <strong>el</strong><br />
método <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido para i<strong>de</strong>ntificar y cuantificar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia o <strong>la</strong><br />
aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> unas <strong>de</strong>terminadas categorías que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> sobre <strong>el</strong> total y cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos t<strong>el</strong>evisivos que<br />
compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra. La utilización <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido, pese a su<br />
pot<strong>en</strong>cial para evi<strong>de</strong>nciar <strong>de</strong>terminadas construcciones textuales, se limita a<br />
dos objetivos prioritarios <strong>en</strong> esta <strong>prime</strong>ra fase analítica: por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong>tectar <strong>en</strong><br />
qué géneros t<strong>el</strong>evisivos <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l colectivo estudiado es mayor; y por<br />
otro, valorar cuándo <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> son protagonistas o no <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción.<br />
Se obti<strong>en</strong>e, así, no sólo una <strong>prime</strong>ra radiografía cuantitativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
pon<strong>de</strong>rada <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso t<strong>el</strong>evisivo <strong>de</strong> mayor<br />
consumo sino también <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis que<br />
conformaron <strong>la</strong> muestra sobre <strong>la</strong> que aplicar <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong>l<br />
discurso.<br />
De <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> múltiples <strong>en</strong>foques que ha t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> análisis<br />
<strong>de</strong>l discurso hasta <strong>la</strong> diversificación actual <strong>de</strong> corri<strong>en</strong>tes 1 , este trabajo optó por<br />
utilizar un método <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias retórico argum<strong>en</strong>tativas 2<br />
pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>los</strong> discursos audiovisuales que le permitió analizar cómo éstos<br />
transmit<strong>en</strong> y promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Esta <strong>el</strong>ección se <strong>de</strong>be a que <strong>en</strong> un sistema social como <strong>el</strong> actual<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación −con <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión al fr<strong>en</strong>te− ocupan un<br />
lugar c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es sociales <strong>de</strong> colectivos y<br />
problemáticas, <strong>los</strong> procesos comunicativos <strong>en</strong>caminados a persuadir son<br />
c<strong>en</strong>trales porque están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos mediáticos,<br />
que recurr<strong>en</strong> a <strong>el</strong><strong>los</strong> para conseguir dar vali<strong>de</strong>z a <strong>la</strong> visión concreta que<br />
propon<strong>en</strong>. 3<br />
1 De hecho <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques ha llegado a tal punto que autores como Antaki p<strong>la</strong>ntean trabajar esta<br />
metodología <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do qué no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como análisis <strong>de</strong>l discurso. Antaki, Ch, et al.: “El análisis <strong>de</strong>l<br />
discurso implica analizar: crítica <strong>de</strong> seis atajos analíticos”. Ath<strong>en</strong>ea Digital, 3.<br />
2 El método p<strong>la</strong>nteado se inspira <strong>en</strong> <strong>la</strong> retórica clásica y <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> sus rep<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos más reci<strong>en</strong>tes a través <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Chaïm Per<strong>el</strong>man (1994) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> retórica recepta propuesta, <strong>en</strong>tre otros, por Tomás<br />
Alba<strong>la</strong><strong>de</strong>jo (1993).<br />
3 Este mo<strong>de</strong>lo ha sido pres<strong>en</strong>tado ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Cap<strong>de</strong>vi<strong>la</strong>, A. (2004): El discurso persuasivo. La estructura retórica<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> espots <strong>el</strong>ectorales <strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión. Barc<strong>el</strong>ona: Universitat Autònoma y ha sido aplicado anteriorm<strong>en</strong>te a difer<strong>en</strong>tes<br />
tipologías discursivas. Entre estos trabajos <strong>de</strong>stacan: Cap<strong>de</strong>vi<strong>la</strong>, A.; Gómez, L.; Aubia, L. (2005) “Partisan Strategies<br />
faced with European Constitution in Spain”. A EpsNet Electronic Journal Kiosk Plus 5 Op<strong>en</strong> forum: Questions on<br />
European In<strong>de</strong>ntity. Debating the European Constitution: I<strong>de</strong>as, Argum<strong>en</strong>ts Refer<strong>en</strong>dum Campaings (<strong>el</strong>ectronic and<br />
paper form). París-Roma. http://www.epsnet.org/2005/pps/Cap<strong>de</strong>vi<strong>la</strong>.pdf; Cap<strong>de</strong>vi<strong>la</strong>, A.; Aubia, L.; Gómez, L. (2006): La<br />
cobertura informativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noches <strong>el</strong>ectorales. Estudio comparativo <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas Especia Elecciones <strong>en</strong> TVE, <strong>en</strong><br />
10
En líneas g<strong>en</strong>erales, este mo<strong>de</strong>lo p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> división <strong>de</strong> cualquier<br />
discurso <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es estructurales, articu<strong>la</strong>dos todos <strong>el</strong><strong>los</strong> hacia <strong>el</strong><br />
objetivo básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> persuasión. Esta división se pue<strong>de</strong> observar tanto a <strong>la</strong><br />
hora <strong>de</strong> construir <strong>el</strong> discurso como a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> su análisis y se concreta <strong>en</strong><br />
cuatro niv<strong>el</strong>es: <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> refer<strong>en</strong>cial —acuerdos g<strong>en</strong>erales y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
argum<strong>en</strong>tación—; <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> estructural —superestructuras y macroestructuras—;<br />
<strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> manifestación —figuras retóricas—; y niv<strong>el</strong> <strong>en</strong>unciativo —<br />
repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>l emisor y <strong>de</strong>l orador según sus puntos <strong>de</strong> vista perceptivos<br />
y cognitivos.<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores que conforman <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es analizadas <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> conlleva una compr<strong>en</strong>sión teórica <strong>de</strong> estas imág<strong>en</strong>es<br />
diversificada según <strong>los</strong> formatos t<strong>el</strong>evisivos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que aparec<strong>en</strong>. Fue<br />
necesaria, por tanto, <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> análisis que tuvieran <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> discursos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra analizada<br />
(informativos, anuncios publicitarios y ficción como <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to), puesto<br />
que cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> im<strong>prime</strong> unas características particu<strong>la</strong>res e implica un<br />
niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> diverso. A<strong>de</strong>más, <strong>los</strong><br />
índices <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes formatos <strong>en</strong>tre este colectivo también<br />
son variables, condicionando así su grado <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia. Cabe consi<strong>de</strong>rar, a su<br />
vez, que <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje t<strong>el</strong>evisivo se caracteriza por <strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong> códigos<br />
que integra <strong>en</strong> su polifonía <strong>en</strong>unciativa (imág<strong>en</strong>es, pa<strong>la</strong>bras, sonidos, músicas,<br />
textos verbales, <strong>en</strong>tre otros) y que pese a ser interpretados <strong>de</strong> manera conjunta<br />
requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> procesos analíticos específicos.<br />
En lo que se refiere a <strong>los</strong> estereotipos <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>te mujer y <strong>de</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te hombre <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad, se ha partido <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> estereotipo<br />
que, según recog<strong>en</strong> Maria José González-So<strong>la</strong>z y Chari Garcia-Cub<strong>el</strong>ls<br />
(2000:147-148), fue utilizado por <strong>prime</strong>ra vez por <strong>el</strong> periodista Walter Lippman<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1922 para referirse a ciertas imág<strong>en</strong>es culturalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminadas<br />
que se mezc<strong>la</strong>n con <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s cognitivas <strong>de</strong>l individuo y sus percepciones<br />
respecto al mundo que le ro<strong>de</strong>a. De esta manera, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios <strong>los</strong> discursos mediáticos han sido reflejo y a <strong>la</strong> vez mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
una sociedad compartim<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> público objetivo, no es <strong>de</strong><br />
extrañar que <strong>los</strong> estereotipos hayan sido objeto <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> prácticam<strong>en</strong>te<br />
todas <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s que c<strong>en</strong>tran sus investigaciones <strong>en</strong> psicología <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
publicidad. A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>en</strong> España <strong>los</strong> estudios que<br />
re<strong>la</strong>cionan <strong>los</strong> estereotipos con <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación y, <strong>en</strong> concreto, con<br />
<strong>la</strong> publicidad, han sido más bi<strong>en</strong> pocos. En cualquier caso, ese análisis se ha<br />
c<strong>en</strong>trado frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> estereotipos <strong>de</strong> género, <strong>de</strong>jando a un <strong>la</strong>do<br />
<strong>de</strong>terminadas imág<strong>en</strong>es socioculturales, como por ejemplo <strong>la</strong> raza, <strong>la</strong><br />
proce<strong>de</strong>ncia o <strong>la</strong>s costumbres, <strong>en</strong>tre otras. Cabe seña<strong>la</strong>r, a<strong>de</strong>más, que, si bi<strong>en</strong><br />
hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, <strong>los</strong> análisis llevados a cabo <strong>en</strong> nuestro país ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como<br />
objeto <strong>de</strong> análisis <strong>la</strong> figura adulta como principal <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to estereotipado a<br />
través <strong>de</strong>l discurso–con una c<strong>la</strong>ra prevalecía <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer-, es importante t<strong>en</strong>er<br />
T<strong>el</strong>e 5, <strong>en</strong> Ant<strong>en</strong>a 3 i <strong>en</strong> TV3”. A Vara Migu<strong>el</strong>, A.. (coord.): La cobertura informativa <strong>de</strong>l 11-M. Pamplona, Ed. EUNSA y<br />
Cap<strong>de</strong>vi<strong>la</strong>, A.; Fernán<strong>de</strong>z Cavia, J. (2006): Un mo<strong>de</strong>lo retórico <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad. Trípodos. Extra 2006.<br />
Páginas 175-183.<br />
11
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que estos estereotipos ya aparec<strong>en</strong>, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s campañas<br />
dirigidas a un público infantil y preadolesc<strong>en</strong>te.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, cabe poner <strong>de</strong> manifiesto que si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> cuanto al<br />
estereotipo adulto es difícil <strong>de</strong>terminar si <strong>los</strong> discursos actúan como espejo o<br />
más bi<strong>en</strong> como espejismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad dirigida al<br />
segm<strong>en</strong>to que c<strong>en</strong>tra nuestro trabajo, es necesario puntualizar que <strong>la</strong>s<br />
campañas actúan como creadoras y a <strong>la</strong> vez como difusoras <strong>de</strong> estereotipos,<br />
pero <strong>en</strong> contadas ocasiones son espejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Así,<br />
coincidi<strong>en</strong>do con González-So<strong>la</strong>z y Garcia-Cub<strong>el</strong>ls (2000:149), consi<strong>de</strong>ramos<br />
que <strong>los</strong> estereotipos que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad son un verda<strong>de</strong>ro ag<strong>en</strong>te<br />
socializador, un mo<strong>de</strong>lo a seguir que, una vez interiorizado, <strong>de</strong>termina <strong>la</strong>s<br />
bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s personas que conforman <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno grupal <strong>de</strong>l<br />
preadolesc<strong>en</strong>te.<br />
En nuestra cultura, <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación y, <strong>en</strong> concreto, <strong>la</strong><br />
publicidad, como ag<strong>en</strong>tes socializadores, reproduc<strong>en</strong> <strong>los</strong> valores y <strong>los</strong> roles<br />
sociales producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre sexos. Los m<strong>en</strong>sajes publicitarios<br />
pot<strong>en</strong>cian que <strong>de</strong>terminadas actitu<strong>de</strong>s, mo<strong>de</strong><strong>los</strong> e imág<strong>en</strong>es socialm<strong>en</strong>te<br />
i<strong>de</strong>alizadas se asoci<strong>en</strong> con <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados productos. Así pues,<br />
<strong>en</strong> muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes publicitarios se muestran <strong>los</strong> estereotipos y roles<br />
<strong>de</strong> género ligados a <strong>la</strong> jerarquización social, contribuy<strong>en</strong>do a construir una<br />
repres<strong>en</strong>tación estereotipada <strong>de</strong> <strong>los</strong> sexos, que inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción social y<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> auto-<strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> hombres y mujeres. A esta última<br />
afirmación cabe añadir <strong>el</strong> colectivo infantil, preadolesc<strong>en</strong>te y adolesc<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />
tanto que público objetivo <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje publicitario, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que inci<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
repres<strong>en</strong>tación estereotipada <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados comportami<strong>en</strong>tos o <strong>de</strong><br />
repres<strong>en</strong>taciones psicológicas concretas vincu<strong>la</strong>das al sexo o al físico, <strong>en</strong>tre<br />
otros.<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> nuestro país sobre <strong>la</strong> creación y <strong>la</strong><br />
difusión <strong>de</strong> estereotipos pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad, resulta más<br />
que evi<strong>de</strong>nte seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
campañas dirigidas a este segm<strong>en</strong>to. Retomando <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>la</strong>je<br />
introducido por Albert Bandura (1980), <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estereotipos <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
anuncios es una verda<strong>de</strong>ra fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje para <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es<br />
espectadores qui<strong>en</strong>es, atraídos por <strong>de</strong>terminados personajes o por situaciones<br />
concretas, acaban extrapo<strong>la</strong>ndo este mo<strong>de</strong>lo a sus propias vidas, imitándolo y<br />
haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> él una verda<strong>de</strong>ra pauta <strong>de</strong> vida. Para autores como Krist<strong>en</strong><br />
Harrisson (2000:620), <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad<br />
dirigida a <strong>los</strong> pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> hace que se active un proceso que <strong>la</strong> autora<br />
<strong>de</strong>nomina <strong>de</strong> atracción interpersonal y que, <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, sirve para captar <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> espectadores para acabar, finalm<strong>en</strong>te, consigui<strong>en</strong>do que éstos<br />
sucumban ante <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong>l estereotipo, llevándolo a conductas c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
imitativas.<br />
A pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> estereotipo está pres<strong>en</strong>te incluso <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
campañas dirigidas a un público objetivo que podríamos situar <strong>en</strong> <strong>la</strong> franja<br />
infantil, lo cierto es que no es hasta <strong>la</strong> preadolesc<strong>en</strong>cia, concretam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sus<br />
fases más tempranas, <strong>en</strong> que <strong>los</strong> niños y <strong>la</strong>s niñas empiezan a darse cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
12
<strong>la</strong>s sutilezas que p<strong>la</strong>ntean <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es. Hasta <strong>el</strong><br />
mom<strong>en</strong>to <strong>los</strong> espectadores c<strong>en</strong>tran su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> producto publicitado,<br />
obviando cualquier muestra <strong>de</strong> conducta estereotipada inserida <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia<br />
creativa <strong>de</strong>l anuncio.<br />
Para <strong>el</strong> análisis se aplicó un método que trataba <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nciar <strong>la</strong>s<br />
estrategias discursivas <strong>de</strong> tipo retórico que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
estereotipos más recurr<strong>en</strong>tes y que <strong>los</strong> hac<strong>en</strong> efectivos <strong>de</strong> cara a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> a <strong>los</strong> que se dirig<strong>en</strong>. Para llevar a cabo esta tarea, se utilizó una<br />
perspectiva retórica que consi<strong>de</strong>ra que cualquier discurso ti<strong>en</strong>e unas<br />
estructuras <strong>de</strong> tipo persuasivo que dan coher<strong>en</strong>cia al texto y lo hac<strong>en</strong><br />
interpretable para <strong>los</strong> receptores. Estas estructuras que se organizan <strong>en</strong><br />
niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> profundidad (<strong>de</strong> lo más profundo <strong>de</strong>l discurso a su puesta <strong>en</strong><br />
evi<strong>de</strong>ncia a través <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>bras, sonidos, imág<strong>en</strong>es, etcétera) llevan implícitas <strong>la</strong><br />
parte <strong>de</strong>l universo refer<strong>en</strong>cial que se quiere hacer llegar al público así como <strong>la</strong>s<br />
estrategias para hacer que este universo sea aceptado e interiorizado.<br />
Para e<strong>la</strong>borar este método <strong>de</strong> análisis partimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
argum<strong>en</strong>tación propuesta por Chaïm Per<strong>el</strong>man, puntal básico <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudios<br />
retóricos. Esta teoría aporta <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos fundam<strong>en</strong>tales para <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>l<br />
universo refer<strong>en</strong>cial pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> discursos. Per<strong>el</strong>man (1970, 1994) c<strong>la</strong>sifica<br />
<strong>el</strong> refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> valores y hechos, cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales sust<strong>en</strong>ta un tipo <strong>de</strong><br />
argum<strong>en</strong>tación difer<strong>en</strong>ciada que es analizada mediante <strong>la</strong>s operaciones<br />
retóricas. Así, int<strong>el</strong>lectio, inv<strong>en</strong>tio, dispositio, <strong>el</strong>ocutio, memoria y actio se<br />
i<strong>de</strong>ntifican con <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es discursivos que abarcan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />
refer<strong>en</strong>te (es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad que se pone <strong>en</strong> juego para <strong>la</strong><br />
persuasión) consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>el</strong>lectio, a <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> discurso a través <strong>de</strong><br />
puntos <strong>de</strong> vista visuales y verbales que se sitúan <strong>en</strong> <strong>la</strong> actio. También se ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>los</strong> niv<strong>el</strong>es compuestos por <strong>los</strong> mundos posibles (inv<strong>en</strong>tio) que<br />
forman <strong>la</strong> estructura profunda <strong>de</strong>l texto, <strong>la</strong> or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> esta estructura<br />
(dispositio) y si manifestación (<strong>el</strong>ocutio).<br />
Para <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> ficción se partió <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ficción t<strong>el</strong>evisiva como un mecanismo activo <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> construcción<br />
social <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad que se atribuye a <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación (Berger y<br />
Luckmann, 1965). En su doble dim<strong>en</strong>sión simu<strong>la</strong>tiva y narrativa, tal como <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>fine Francesco Casetti (1992), <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva juega un pap<strong>el</strong> significativo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> imaginarios y prototipos sociales, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> objetivización y<br />
legitimación <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores y actitu<strong>de</strong>s que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> percibir y<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, construir y vivir <strong>la</strong> realidad social.<br />
La ficción t<strong>el</strong>evisiva como simu<strong>la</strong>ción construye un mundo paral<strong>el</strong>o a<br />
aqu<strong>el</strong> que le sirve <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>te: <strong>el</strong> mundo apreh<strong>en</strong>dido como mundo real o <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vida cotidiana. Es un mundo posible o mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> realidad, <strong>de</strong>clinación <strong>de</strong>l<br />
mundo real (con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos análogos y <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos anóma<strong>los</strong>, con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />
ocultos y <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos evi<strong>de</strong>nciados) que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong>l<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to narrativo (Ricoeur, 1985). El mundo simu<strong>la</strong>do es un mundo<br />
re<strong>la</strong>tado <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones se suce<strong>de</strong>n conformando stories, tramas<br />
narrativas. Narrar es explicar <strong>de</strong> forma lógica unos hechos, un constante<br />
<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> situaciones, <strong>de</strong> viv<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong> acciones que se organizan <strong>en</strong><br />
13
e<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> causa-efecto, <strong>de</strong> sucesión y consecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> motivación o<br />
int<strong>en</strong>cionalidad… y <strong>en</strong> su continua conexión lógica permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>linear <strong>los</strong><br />
personajes que <strong>la</strong>s protagonizan, conocer<strong>los</strong>, evaluar<strong>los</strong> <strong>en</strong> su<br />
comportami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> sus actitu<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>los</strong> valores que se les atribuy<strong>en</strong>. Acción<br />
y consci<strong>en</strong>cia son, así, <strong>la</strong> doble verti<strong>en</strong>te, indisoluble, <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to que nos<br />
aporta <strong>la</strong> narración.<br />
El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva consumida por <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> valores sociales y culturales contemp<strong>la</strong>ba esta doble verti<strong>en</strong>te:<br />
<strong>los</strong> argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción o <strong>la</strong>s estructuras narrativas (<strong>la</strong> “gramática <strong>de</strong>l<br />
re<strong>la</strong>to”: ag<strong>en</strong>te, int<strong>en</strong>ción u objetivo, situación, instrum<strong>en</strong>to…) y <strong>el</strong> panorama <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> consci<strong>en</strong>cia: lo que sab<strong>en</strong>, lo que pi<strong>en</strong>san o lo que si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>los</strong> que<br />
intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción (Bruner, 1996).<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva psicológica <strong>de</strong> Bruner, esta doble dim<strong>en</strong>sión es <strong>la</strong><br />
que sugiere mecanismos <strong>de</strong> conexión <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> lector (espectador) y <strong>los</strong><br />
personajes <strong>de</strong>l re<strong>la</strong>to más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y <strong>la</strong> proyección, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> línea que se apunta <strong>en</strong> este proyecto cuando se trata <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
recepción y por tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación que hac<strong>en</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong><br />
su consumo mediático. Por este motivo es tan importante analizar <strong>el</strong> mundo<br />
posible construido por <strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong> ficción consumidas por <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> (características, ambi<strong>en</strong>tes y espacios, rasgos distintivos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
personajes) como <strong>la</strong>s estructuras narrativas que permit<strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />
acciones, asignar roles específicos a <strong>los</strong> personajes y analizar <strong>los</strong> valores<br />
subyac<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> profundo <strong>de</strong>l re<strong>la</strong>to ficcional.<br />
La metodología <strong>de</strong> análisis que mejor se adapta a estos objetivos es <strong>la</strong><br />
semiótica narrativa <strong>de</strong> Algirdas Greimas, <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong>l<br />
proyecto aquí pres<strong>en</strong>tado, <strong>en</strong> <strong>el</strong> construccionismo social <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />
inspirado por Alfred Schütz, sociólogo que ya apuntaba <strong>la</strong> acción y <strong>la</strong><br />
subjetividad <strong>de</strong> <strong>los</strong> seres humanos como dim<strong>en</strong>siones básicas <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realidad social.<br />
Para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> informativos utilizamos <strong>de</strong>l concepto narrativo <strong>de</strong>l<br />
re<strong>la</strong>to informativo establecido por Jesús García Jiménez (1993) y <strong>de</strong>l análisis<br />
<strong>de</strong> sus protagonistas como ag<strong>en</strong>tes o actores <strong>de</strong> <strong>la</strong> información que p<strong>la</strong>ntea<br />
Inmacu<strong>la</strong>da Gordillo (1999). Fué importante también introducir <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong><br />
credibilidad <strong>de</strong> estos actores y cómo esta credibilidad se traduce <strong>en</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
reflexión sobre lo que consume <strong>el</strong> receptor audiovisual (Bralsebre 1994 y<br />
Lárazo 1994). Si bi<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s investigaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>los</strong> informativos<br />
t<strong>el</strong>evisivos (Bustamante, Prado y Vil<strong>la</strong>fañe 1987; So<strong>en</strong>gas 2003; Luzón 2003)<br />
se han p<strong>la</strong>teado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l emisor y falta <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l<br />
receptor ésta ha sido una oportunidad <strong>de</strong> abrir un nuevo campo <strong>de</strong><br />
investigación metodológica <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>los</strong> parámetros <strong>de</strong> análisis no se han<br />
c<strong>en</strong>trado tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> noticia como <strong>en</strong> <strong>el</strong> consumo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>los</strong> efectos que éste ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
estereotipos <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l colectivo adolesc<strong>en</strong>te.<br />
Con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> analizar dos mom<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l proceso<br />
comunicativo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos mediáticos, <strong>la</strong> parte analítica <strong>de</strong> esta<br />
14
investigación estudió <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra a través <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> metodología cualitativa <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión <strong>en</strong>tre <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
consumidores <strong>de</strong> productos t<strong>el</strong>evisivos. En esta fase se optó por <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión porque recog<strong>en</strong> <strong>los</strong> significados sociales y permit<strong>en</strong><br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l consumo mediático, hacer salir a <strong>la</strong> luz y captar<br />
<strong>los</strong> motivos y preocupaciones que se escon<strong>de</strong>n más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie. A<br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta que estudia <strong>los</strong> comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera, con <strong>los</strong><br />
grupos <strong>de</strong> discusión se hace <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro. Interesa saber <strong>los</strong> “por qué” y <strong>los</strong><br />
“cómo” y estas técnicas cualitativas permit<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s respuestas no estén<br />
condicionadas por <strong>la</strong>s preguntas. Según Jesús Ibáñez (1986), <strong>el</strong> grupo explora<br />
<strong>el</strong> inconsci<strong>en</strong>te, lo subjetivo, <strong>los</strong> significados otorgados, <strong>los</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos. Para<br />
po<strong>de</strong>r interpretar <strong>los</strong> puntos <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> un colectivo adolesc<strong>en</strong>te, estas<br />
técnicas son <strong>la</strong>s más a<strong>de</strong>cuadas porque ofrec<strong>en</strong> libertad para expresar <strong>los</strong><br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos con sus propias estructuras m<strong>en</strong>tales y con sus propias<br />
pa<strong>la</strong>bras.<br />
En una sociedad dominada por discursos adquier<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o s<strong>en</strong>tido <strong>los</strong><br />
grupos. La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> grupalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual sociedad <strong>de</strong> consumo —y<br />
más <strong>en</strong> <strong>el</strong> colectivo adolesc<strong>en</strong>te— justifica <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta técnica. No<br />
sólo se consume <strong>en</strong> grupo y para <strong>el</strong> grupo sino que también se consum<strong>en</strong><br />
grupos (Callejo, 2001). De este modo, <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> discusión (focus group)<br />
permite estudiar <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s constituciones psicológicas y <strong>los</strong><br />
comportami<strong>en</strong>tos sociales concretos. Se trata <strong>de</strong> una técnica que favorece <strong>la</strong><br />
espontaneidad y diluye parcialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> racionalización y <strong>la</strong> presión <strong>de</strong>l<br />
<strong>en</strong>trevistador. A través <strong>de</strong> una conversación informal <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te<br />
agradable, no intimidatorio y <strong>de</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad, <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> pue<strong>de</strong>n<br />
expresar librem<strong>en</strong>te sus opiniones. Y, al mismo tiempo, <strong>el</strong> grupo hace <strong>de</strong><br />
“provocador” porque se multiplican <strong>la</strong>s reacciones individuales y se<br />
intercambian <strong>los</strong> puntos <strong>de</strong> vista convirtiéndose <strong>en</strong> una “confesión colectiva”<br />
(Ibáñez, 1986). Los datos no son recogidos, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
técnicas, sino g<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong> interacción social. A partir <strong>de</strong>l diálogo se<br />
produce un discurso colectivo, con unidad y coher<strong>en</strong>cia, que reconstruye <strong>la</strong><br />
realidad. El grupo, a través <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, es <strong>el</strong> marco privilegiado para <strong>de</strong>scifrar<br />
y liberar <strong>la</strong>s estructuras i<strong>de</strong>ológicas inconsci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n establecido (Ortí,<br />
1990). “Somos una conversación” y por eso es necesario escuchar <strong>la</strong> realidad<br />
como si hab<strong>la</strong>ra y no buscar, sino <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong>s respuestas que no han estado<br />
formu<strong>la</strong>das y pue<strong>de</strong> que no formu<strong>la</strong>bles (Ibáñez, 1990).<br />
Para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión se contrató a <strong>la</strong> empresa<br />
Xarxa <strong>de</strong> Consultors, una empresa que realiza <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
investigaciones <strong>de</strong>l Col·legi <strong>de</strong> Sociòlegs i Politòlegs <strong>de</strong> Catalunya. Los grupos<br />
se realizaron <strong>en</strong> Barc<strong>el</strong>ona <strong>el</strong> 5 y <strong>el</strong> 7 <strong>de</strong> mayo, y <strong>en</strong> Madrid <strong>los</strong> días 27 y 28 <strong>de</strong><br />
mayo <strong>de</strong> 2008. El diseño original <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión propuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
memoria <strong>de</strong> investigación pres<strong>en</strong>tada ha variado sustancialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos<br />
finalm<strong>en</strong>te realizados, si se propuso realizar seis grupos <strong>de</strong> discusión sólo han<br />
podido realizarse cuatro, respetando <strong>la</strong> distinción por eda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong><br />
caracterización mixta <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición para que fuera repres<strong>en</strong>tativa <strong>la</strong><br />
muestra. Así, se realizaron cuatro grupos <strong>de</strong> una hora y media <strong>de</strong> duración,<br />
formados <strong>de</strong> cinco a diez <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> guiados por un mo<strong>de</strong>rador y un<br />
observador, se utilizó un magnetófono para grabar <strong>la</strong> conversación.<br />
15
Los grupos se constituyeron <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos variables pertin<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> esta investigación: <strong>el</strong> género y <strong>la</strong> edad. Tanto <strong>los</strong> consumos como <strong>la</strong>s<br />
interpretaciones <strong>de</strong> estos consumos son difer<strong>en</strong>tes según se trate <strong>de</strong> chicos o<br />
<strong>de</strong> chicas y según t<strong>en</strong>gan 12 ó 16 años. Ser hombre o mujer, hoy por hoy, no<br />
es indifer<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> oferta t<strong>el</strong>evisiva, y m<strong>en</strong>os aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa adolesc<strong>en</strong>te.<br />
La c<strong>la</strong>se social, como variable importante <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al consumo t<strong>el</strong>evisivo y <strong>la</strong><br />
capacidad adquisitiva, se recogió <strong>de</strong> manera transversal <strong>en</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
grupos <strong>de</strong> discusión. De este modo, <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r grupo lo formaron chicos y chicas<br />
<strong>de</strong> 12 a 14 años; <strong>el</strong> segundo <strong>de</strong> 15 y 16 años; <strong>el</strong> tercero y <strong>el</strong> cuarto fue más<br />
amplio <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 13 a 16. Se <strong>el</strong>igieron <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
Madrid y Barc<strong>el</strong>ona como repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te nacional, si<strong>en</strong>do<br />
ambas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>nsam<strong>en</strong>te pob<strong>la</strong>das.<br />
Por lo tanto, se trató <strong>de</strong> un muestreo por cuotas don<strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución no<br />
buscaba <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tatividad estadística, sino <strong>la</strong> “repres<strong>en</strong>tatividad sustantiva”<br />
que garantizara <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> participantes, según <strong>la</strong>s variables<br />
analíticam<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evantes, más que reproducir <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> su totalidad. El objetivo no fue ver <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre variables sino<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>en</strong> su individualidad (Corbetta, 2003) 4 .<br />
Aunque <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos es más difícil que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s técnicas<br />
cuantitativas, se trata <strong>de</strong> una metodología más flexible, no se busca <strong>la</strong><br />
infer<strong>en</strong>cia sino <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión, no “queremos abstraer datos g<strong>en</strong>erales para<br />
toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, sino <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r a toda <strong>la</strong> panoplia <strong>de</strong> opiniones particu<strong>la</strong>res<br />
que coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, no realizamos afirmaciones acerca <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción,<br />
sino que captamos cómo percib<strong>en</strong> sus miembros una situación 5 ”. En <strong>el</strong> mismo<br />
s<strong>en</strong>tido, Herbert Blumer, uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> teóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación cualitativa,<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>día que un número limitado <strong>de</strong> personas, si están bi<strong>en</strong> informadas y son<br />
observadoras, reunidas para discutir <strong>en</strong> grupo es más útil que una muestra<br />
repres<strong>en</strong>tativa, <strong>en</strong> grupo se hab<strong>la</strong> colectivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> cada uno pero a<br />
<strong>la</strong> vez se profundiza con <strong>el</strong> dis<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> otros 6 .<br />
En <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión se utilizaron estrategias no directivas: es<br />
<strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> guión era semiestructurado <strong>de</strong> lo más g<strong>en</strong>eral a aqu<strong>el</strong>lo más<br />
específico. El or<strong>de</strong>n y <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> introducir <strong>los</strong> temas fueron difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
cada caso según <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> conversación. La duración <strong>de</strong> cada sesión<br />
no pue<strong>de</strong> fue superior a una hora y media, dado que <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia es<br />
difícil permanecer más tiempo <strong>en</strong> una actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> un<br />
grupo <strong>de</strong> discusión. Otro problema que p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
participantes fue su <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia paterna para autorizar<strong>los</strong> a asistir a <strong>la</strong><br />
reunión. Por eso, <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión se realizaron <strong>en</strong> un espacio céntrico,<br />
neutral, que confiriera confianza a <strong>los</strong> padres para aceptar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus<br />
hijos y a <strong>el</strong><strong>los</strong> para participar con confi<strong>de</strong>ncialidad. Antes <strong>de</strong> empezar se les<br />
distribuyó un cuestionario escrito sobre <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l ocio, <strong>de</strong> este modo se<br />
4 CORBETTA, Piergiorgio (2003): Metodología y técnicas <strong>de</strong> investigación social. Madrid: Mcgraw Hill, pág. 272.<br />
5<br />
KRUEGER, Richard A. (1991): El grupo <strong>de</strong> discusión. Guía práctica para <strong>la</strong> investigación aplicada. Madrid: Pirámi<strong>de</strong>,<br />
pág. 100.<br />
6<br />
BLUMER Herbert (1982): Symbolic Interactionism: Perspective and Method. Berk<strong>el</strong>ey: University of California Press,<br />
pág. 41.<br />
16
favorece <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción porque previam<strong>en</strong>te se ha reflexionado<br />
individualm<strong>en</strong>te y se evita que <strong>de</strong>spués se cambie <strong>de</strong> opinión.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión nos ha permitido<br />
estudiar <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia mediática, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> manti<strong>en</strong><strong>en</strong> con <strong>los</strong> informativos, <strong>la</strong> publicidad o <strong>la</strong> ficción, <strong>el</strong><br />
s<strong>en</strong>tido que dan a <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos t<strong>el</strong>evisivos y <strong>el</strong> uso<br />
material o simbólico que hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> transmitida y cómo <strong>los</strong> procesan y<br />
<strong>los</strong> adaptan a su realidad diaria. A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología cualitativa se<br />
pue<strong>de</strong> reconstruir <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión, a veces consci<strong>en</strong>te<br />
pero otras veces inconsci<strong>en</strong>te, por lo que <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva,<br />
permite compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s y <strong>los</strong> participantes mejor incluso que <strong>el</strong><strong>la</strong>s/os<br />
mismos 7 .<br />
7<br />
CALLEJO, Javier (1995): La audi<strong>en</strong>cia activa. El consumo t<strong>el</strong>evisivo: discursos y estrategias. Madrid: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Investigaciones Sociológicas.<br />
17
4<br />
MARCO TEÓRICO<br />
Como ya hemos apuntado, <strong>los</strong> estudios sobre adolesc<strong>en</strong>cia vincu<strong>la</strong>dos<br />
al medio t<strong>el</strong>evisivo y amparados bajo <strong>el</strong> paraguas <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> género no<br />
han sido foco <strong>de</strong> interés mayoritario <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad ci<strong>en</strong>tífica. Sin embargo,<br />
si <strong>en</strong> <strong>la</strong> ecuación resultante ais<strong>la</strong>mos cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores que <strong>la</strong> integran o<br />
combinamos dos <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>, adolesc<strong>en</strong>cia y t<strong>el</strong>evisión, género y t<strong>el</strong>evisión, sí<br />
<strong>en</strong>contraremos contribuciones interesantes para <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo.<br />
La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> trabajos sobre <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión ha hecho necesario para <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> nuestro marco teórico <strong>la</strong> triangu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes teorías<br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a distintas tradiciones <strong>de</strong> estudio. Al tratarse <strong>de</strong> una<br />
investigación multidisciplinar se hizo objetivam<strong>en</strong>te necesario construir un<br />
marco refer<strong>en</strong>cial lo más amplio posible para conc<strong>en</strong>trar todas <strong>la</strong>s teorías y<br />
estudios previos c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes aportaciones se ha construido un marco teórico<br />
único <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se cruzan todas <strong>la</strong>s variables posibles. Sigui<strong>en</strong>do este discurso,<br />
po<strong>de</strong>mos empezar por analizar <strong>la</strong>s aportaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong><br />
género, <strong>de</strong> ficción, <strong>de</strong> publicidad o <strong>de</strong> informativos, algunas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s ya<br />
apuntadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción.<br />
La situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> género y comunicación<br />
Comparada con <strong>la</strong> tradición norteamericana, <strong>la</strong> investigación europea<br />
sobre género y medios <strong>de</strong> comunicación ha sido muy m<strong>en</strong>or 8 . No obstante, hay<br />
abundantes estudios <strong>en</strong> <strong>el</strong> Reino Unido, Ir<strong>la</strong>nda, Ho<strong>la</strong>nda, Bélgica, Francia,<br />
Alemania y <strong>los</strong> países nórdicos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> España este campo <strong>de</strong><br />
estudios se ha introducido más tar<strong>de</strong> y ha t<strong>en</strong>ido m<strong>en</strong>or reconocimi<strong>en</strong>to<br />
académico 9 . En España empieza <strong>el</strong> interés por investigar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />
medios <strong>de</strong> comunicación y género <strong>en</strong> <strong>los</strong> och<strong>en</strong>ta, más por una actitud<br />
feminista y crítica que por <strong>la</strong> iniciativa universitaria. Por norma g<strong>en</strong>eral este tipo<br />
<strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> investigación han aparecido siempre ligados a instituciones y<br />
organismos <strong>de</strong> fuera <strong>de</strong>l ámbito académico (<strong>en</strong> <strong>los</strong> propios medios <strong>de</strong><br />
comunicación, <strong>en</strong> organizaciones <strong>de</strong> consumidores, <strong>en</strong> instituciones<br />
públicas...) 10 .<br />
8<br />
En <strong>los</strong> Estados Unidos a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> años ses<strong>en</strong>ta prosperan <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido y, a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> set<strong>en</strong>ta, <strong>los</strong><br />
estudios cualitativos.<br />
9<br />
Entre 1990 y 1997 se han publicado a España sólo unos 70 estudios; <strong>en</strong> cambio, <strong>en</strong> <strong>los</strong> países nórdicos unos 900; <strong>en</strong><br />
Alemania y Bélgica, 120 y <strong>en</strong> Francia, Reino Unido y Ir<strong>la</strong>nda, 140. Grecia, Portugal y Italia aún han producido m<strong>en</strong>os<br />
estudios teóricos (Kivikuru, 2000: 40-56).<br />
10<br />
KIVIKURU, Ul<strong>la</strong>maija (2000): Imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación. Líneas actuales <strong>de</strong><br />
investigación. Madrid: Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer.<br />
18
El núcleo principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> España se ha producido<br />
gracias al impulso <strong>de</strong> organismos públicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas administraciones <strong>de</strong><br />
distintas autonomías que <strong>de</strong>dican recursos a <strong>la</strong> investigación y publicación <strong>de</strong><br />
estudios para avanzar hacia <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> géneros. Otros se han e<strong>la</strong>borado<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to asociativo feminista y otros tantos son estudios parciales,<br />
como <strong>la</strong>s tesis doctorales, muchas sin publicar. Como consecu<strong>en</strong>cia no existe<br />
un cuerpo teórico unificado, <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos acumu<strong>la</strong>dos, sino una serie <strong>de</strong><br />
estudios específicos y dispersos que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> casos, no han t<strong>en</strong>ido<br />
mucha repercusión.<br />
Según Gallego, <strong>en</strong> nuestro país, a pesar <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa<br />
dirigida a <strong>la</strong>s mujeres, <strong>el</strong> uso y abuso <strong>de</strong> <strong>la</strong> iconografía fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> publicidad,<br />
<strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> estereotipos fem<strong>en</strong>inos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series o<br />
p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s, ha habido muy pocas aportaciones teóricas sobre <strong>la</strong> mujer y <strong>los</strong><br />
medios <strong>de</strong> comunicación y si <strong>la</strong>s hay, son “producto <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s<br />
personales y obstinaciones individuales” 11 . No obstante, a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> años<br />
nov<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong>s investigaciones sobre género han ganado <strong>en</strong> legitimidad y ya no<br />
son tan esporádicas 12 . En <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta fueron Concha Fagoaga y Amparo<br />
Mor<strong>en</strong>o, <strong>en</strong>tre otras, <strong>la</strong>s pioneras <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación<br />
y <strong>la</strong>s mujeres. Más tar<strong>de</strong>, Joana Gallego, Natividad Abril, Rosa Franquet y<br />
muchas otras abrieron paso para que <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> este ámbito avanzara,<br />
sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>los</strong> organismos públicos.<br />
El ba<strong>la</strong>nce actual es que hay muy pocas investigaciones<br />
multidisciplinares que <strong>en</strong>riquezcan <strong>los</strong> estudios realizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> periodismo<br />
y tampoco hay investigaciones que abarqu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong>l proceso<br />
<strong>de</strong> comunicación (producción, cont<strong>en</strong>ido y recepción) o que combin<strong>en</strong><br />
metodologías cuantitativas y cualitativas. La pr<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> información g<strong>en</strong>eral es<br />
<strong>el</strong> medio <strong>de</strong> comunicación que más se ha investigado y, <strong>en</strong> segundo lugar, <strong>la</strong><br />
t<strong>el</strong>evisión. La investigación que se ha hecho <strong>en</strong> España se ha basado sobre<br />
todo <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personajes fem<strong>en</strong>inos y <strong>de</strong> sus<br />
repres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación. A partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> nov<strong>en</strong>ta se<br />
supera <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido y <strong>de</strong> recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios<br />
<strong>de</strong> comunicación surg<strong>en</strong> algunas investigaciones cualitativas. Unas pocas<br />
basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes periodísticos y otras<br />
pocas basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión y <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa fem<strong>en</strong>ina como se<br />
<strong>de</strong>scribirá <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te apartado.<br />
La tradición <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudios <strong>de</strong> género y comunicación <strong>en</strong> España se ha<br />
basado <strong>en</strong> <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido y <strong>la</strong>s principales conclusiones han sido <strong>la</strong><br />
transmisión <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es simplistas y estereotipadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer. La mayoría<br />
<strong>de</strong> estudios se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad, aunque también hay<br />
aportaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s revistas fem<strong>en</strong>inas. En lo que<br />
compete a este proyecto <strong>de</strong> investigación, <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión, <strong>el</strong><br />
pionero <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> estudios fue Martín Serrano qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> 1974 estudió<br />
indirectam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión españo<strong>la</strong> 13 . Rita Radl<br />
11 GALLEGO, Joana (1993): “Els estudis sobre dona i mitjans <strong>de</strong> comunicació a Espanya i altres països”, <strong>en</strong> Anàlisi,<br />
Ciències <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicació <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, núm. 15, pág. 166.<br />
12 Se empieza a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r justo cuando acaba <strong>el</strong> Dec<strong>en</strong>io para <strong>la</strong> Mujer 1975-85 <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado por Naciones Unidas.<br />
13 MARTÍN SERRANO, M. (1974): L’Ordre du mon<strong>de</strong> à travèrs <strong>la</strong> TV. Lille (França): Présses Universitaires. Más tar<strong>de</strong><br />
continuó <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido sobre género <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad y <strong>los</strong> programas <strong>en</strong> directo a principios <strong>de</strong> <strong>los</strong> nov<strong>en</strong>ta.<br />
19
Philipp estudió <strong>los</strong> programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión a principios <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
nov<strong>en</strong>ta 14 . La subrepres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres (y <strong>el</strong> consigui<strong>en</strong>te<br />
sobreprotagonismo masculino) ejerce una función i<strong>de</strong>ológica y regresiva para<br />
con <strong>los</strong> roles <strong>de</strong> género y transmite una visión androcéntrica. Esta<br />
subrepres<strong>en</strong>tación falsa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres ti<strong>en</strong>e significados negativos para <strong>la</strong><br />
<strong>imag<strong>en</strong></strong> fem<strong>en</strong>ina, porque conduce a <strong>la</strong> asunción vertical <strong>de</strong> roles <strong>de</strong> género.<br />
Los distintos estudios muestran como a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia no ha<br />
cambiado <strong>de</strong>masiado <strong>la</strong> concepción imperante <strong>de</strong>l pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer 15 . Si bi<strong>en</strong><br />
es cierto que se han producido algunos cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> medios, <strong>la</strong> esfera pública continúa si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> espacio preemin<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
hombres. Los estudios más reci<strong>en</strong>tes concluy<strong>en</strong> que <strong>los</strong> roles tradicionales<br />
sigu<strong>en</strong> existi<strong>en</strong>do y, como mucho, conviv<strong>en</strong> con nuevos. Los pequeños<br />
cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> fem<strong>en</strong>ina se han producido para dar respuesta a <strong>la</strong>s<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sistema capitalista, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación actual <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mujer se <strong>de</strong>be más a <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> consumo que a un auténtico cambio<br />
social.<br />
En <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong><br />
comunicación se pasa <strong>de</strong> una concepción marxista y es<strong>en</strong>cialista que afirma<br />
que <strong>el</strong> género <strong>de</strong>termina toda <strong>la</strong> acción, a una concepción postestructuralista,<br />
don<strong>de</strong> <strong>el</strong> género es una variable más, junto a otras (etnia, c<strong>la</strong>se social...). Y <strong>la</strong><br />
audi<strong>en</strong>cia negocia <strong>los</strong> significados durante todo <strong>el</strong> proceso comunicativo.<br />
Estudios cualitativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> producción y recepción<br />
Otro grupo <strong>de</strong> investigaciones part<strong>en</strong> <strong>de</strong> que <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
mujeres <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación está re<strong>la</strong>cionada con su escasa<br />
pres<strong>en</strong>cia, o capacidad <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s redacciones. Hay varios estudios<br />
cuantitativos <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido pero para <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> este proyecto <strong>de</strong><br />
investigación es pertin<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong>r <strong>los</strong> que estudian <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección y <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s noticias <strong>en</strong> <strong>el</strong> propio lugar don<strong>de</strong> se produc<strong>en</strong> 16 . Estos estudios, aunque<br />
pocos todavía, utilizan metodologías cualitativas, como <strong>la</strong> observación, para<br />
analizar <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> producción informativa. De esta manera se da un paso<br />
más allá al análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones fem<strong>en</strong>inas porque <strong>la</strong><br />
reproducción <strong>de</strong> estereotipos se sitúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto g<strong>en</strong>eral.<br />
14 RADL PHILIPP, R. (1995): “La nueva i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género fem<strong>en</strong>ino <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>bates <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión”, <strong>en</strong> RADL<br />
PHILLIP, R y GARCÍA NEGRO, M.C. As mulleres e os cambios sociais e económicos. Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong><br />
Composte<strong>la</strong>; “Los medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas y <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l género: sobre <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />
socializadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión”, <strong>en</strong> Medios <strong>de</strong> Comunicación, Mujeres y Cambio cultural. Madrid: Comunidad <strong>de</strong> Madrid,<br />
2001.<br />
15 Otras investigadoras <strong>en</strong> este ámbito pero c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa diaria son Joana Gallego, Merce<strong>de</strong>s B<strong>en</strong>goechea,<br />
B<strong>la</strong>nca Muñoz, M. Rosa Berganza, María Isab<strong>el</strong> M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z, Natividad Abril, José R. Bu<strong>en</strong>o Abad, Ana B<strong>el</strong>én Puñal, etc.<br />
16 En España han investigado <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong>s redacciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />
cuantitativa Fagoaga y Secan<strong>el</strong><strong>la</strong> (Umbral <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa españo<strong>la</strong>. Madrid: Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Mujer, 1984); Isra<strong>el</strong> y García (Paradojas mediáticas: <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> masas <strong>de</strong> <strong>los</strong> 90. Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Información, núm. 5, 1995); Gallego y <strong>de</strong>l Río (El sostre <strong>de</strong> vidre. Situació socioeconómica <strong>de</strong> les dones periodistas a<br />
Catalunya. Barc<strong>el</strong>ona: Institut Català <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dona, 1994). Más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas<br />
ha publicado un estudio sobre <strong>los</strong> profesionales <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodismo (García <strong>de</strong> Cortázar, Marisa y García <strong>de</strong> León, María<br />
Antonia (2000) (coord). Profesionales <strong>de</strong>l periodismo. Hombres y mujeres <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación). La<br />
investigación sobre <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios digitales <strong>en</strong> España, constatando su m<strong>en</strong>or pres<strong>en</strong>cia y peores<br />
condiciones, ha v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> Arm<strong>en</strong>tia (y otros: El diario digital. Análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos textuales, aspectos<br />
formales y publicitarios. Barc<strong>el</strong>ona: Bosch, 2000) y, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Galicia, <strong>de</strong> López y Túñez (coords: Xornalismo <strong>en</strong><br />
internet: Actitu<strong>de</strong>s profesionais e condicións <strong>la</strong>borais dos periodistas <strong>en</strong> liña. Santiago: Cons<strong>el</strong>lo da Cultura Galega,<br />
2002).<br />
20
En concreto, <strong>de</strong>stacan <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido <strong>los</strong> estudios etnográficos <strong>de</strong> Rosa<br />
Franquet sobre <strong>la</strong> radio y <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión e Internet 17 y <strong>de</strong> Joana Gallego sobre <strong>la</strong><br />
pr<strong>en</strong>sa (y una ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> noticias) 18 . Las autoras estudian cómo se establec<strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> criterios <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong> información que llega a <strong>la</strong>s redacciones y<br />
concluy<strong>en</strong> que <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres no cambia cualitativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />
tratami<strong>en</strong>to informativo. En <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudios europeos, <strong>la</strong> mujeres que<br />
ocupan cargos directivos <strong>en</strong> España son todavía muy pocas y por este motivo<br />
no hay un cambio substancial <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> hacer periodismo.<br />
Los estudios españoles <strong>de</strong> recepción estudian <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> medios<br />
por colectivos pero no consigu<strong>en</strong> explicar <strong>el</strong> interés, <strong>los</strong> contextos o <strong>la</strong>s<br />
frustraciones que provocan <strong>en</strong> <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina. Martín Serrano estudió<br />
<strong>en</strong> una muestra repres<strong>en</strong>tativa <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación <strong>en</strong> distintos<br />
colectivos 19 . No es una investigación estrictam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> recepción<br />
fem<strong>en</strong>ina pero contribuyó a conocer <strong>los</strong> hábitos <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> medios <strong>de</strong><br />
comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres españo<strong>la</strong>s. Exist<strong>en</strong> otros estudios cuantitativos,<br />
como <strong>el</strong> <strong>de</strong> Rosa Cobo que analizan <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina 20 .<br />
Cobo concluyó que <strong>la</strong>s mujeres se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os satisfechas que <strong>los</strong> hombres<br />
con <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que transmit<strong>en</strong> <strong>los</strong> medios, sobre todo <strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es y<br />
progresistas.<br />
En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> mujer como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia se ha <strong>de</strong>scuidado <strong>en</strong><br />
España. La excepción es <strong>la</strong> reve<strong>la</strong>dora investigación cualitativa <strong>de</strong> Garm<strong>en</strong>dia<br />
sobre <strong>los</strong> motivos y <strong>los</strong> usos <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres 21 .<br />
La adolesc<strong>en</strong>cia como objeto <strong>de</strong> estudio<br />
Si <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia y juv<strong>en</strong>tud como ‘f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o’ no se g<strong>en</strong>eraliza hasta<br />
finales <strong>de</strong>l siglo XVIII, <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud como objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología no se<br />
consolida hasta mediados <strong>de</strong>l siglo XX, cuando aparece <strong>la</strong> preocupación por <strong>el</strong><br />
futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y, por lo tanto, <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong>l colectivo como<br />
‘problema’. La Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chicago, no obstante, ya había hecho algunos<br />
estudios <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es a principios <strong>de</strong> siglo sobre cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />
marginalidad; por lo tanto, fue <strong>la</strong> precursora <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, es cuando <strong>en</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos aparece <strong>la</strong> gran c<strong>la</strong>se media que<br />
empieza <strong>el</strong> interés por <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es y es <strong>en</strong>tonces también cuando, <strong>de</strong> una<br />
metodología más etnográfica, se pasa a otra más cuantitativa que ha dominado<br />
<strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o hasta <strong>la</strong> actualidad.<br />
17 FRANQUET, Rosa (1992) “Mujer y rutinas <strong>de</strong> producción <strong>en</strong> radio y t<strong>el</strong>evisión”, <strong>en</strong> La investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
comunicación. Madrid: III Simposio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Investigadores <strong>en</strong> Comunicación (AICE); FRANQUET, Rosa<br />
(1989): La mujer sujeto y objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> información radiot<strong>el</strong>evisiva. Universitat Autònoma <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Departam<strong>en</strong>t <strong>de</strong><br />
Comunicació Audiovisual i Publicitat. Franquet, junto con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> investigación GRISS, ha e<strong>la</strong>borado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
otro estudio sobre <strong>la</strong> mujer y <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación on-line don<strong>de</strong> analiza tanto <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido como <strong>la</strong>s rutinas <strong>de</strong><br />
producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales medios españoles mediante técnicas cuantitativas y también cualitativas.<br />
18 GALLEGO, Juana (dir) (2002): La pr<strong>en</strong>sa por <strong>de</strong>ntro. Producción informativa y transmisión <strong>de</strong> estereotipos <strong>de</strong><br />
género. Barc<strong>el</strong>ona: Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Frontera.<br />
19 MARTÍN SERRANO, Manu<strong>el</strong> (1982): El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación social por <strong>los</strong> españoles. Madrid: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Investigaciones Sociológicas.<br />
20 COBO, Rosa (1991): “La <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación”, <strong>en</strong> RODRÍGUEZ ZÚÑIGA, l. Las<br />
mujeres españo<strong>la</strong>s: lo privado y lo público. Madrid: Estudios y <strong>en</strong>cuestas, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas, 24.<br />
21 GARMENDIA, Maial<strong>en</strong> (1998): ¿Por qué v<strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>la</strong>s mujeres? T<strong>el</strong>evisión y vida cotidiana. Bilbao: Universidad<br />
<strong>de</strong>l País Vasco, Servicio Editorial.<br />
21
Talcott Parsons, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te funcionalista, consolida <strong>el</strong> campo <strong>de</strong><br />
estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud a mediados <strong>de</strong> siglo pasado. La preocupación por <strong>la</strong><br />
reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad hace que <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología<br />
recaiga <strong>en</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es y <strong>en</strong> cómo se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> su paso a <strong>la</strong> vida adulta;<br />
por lo tanto, se investiga aqu<strong>el</strong>lo que facilita esta integración (escue<strong>la</strong>, trabajo,<br />
familia <strong>de</strong> nueva creación). Es <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l ciclo vital, basada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
“adultocracia”: abandonar pautas <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia y adquirir <strong>la</strong>s propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
adulta 22 .<br />
En <strong>los</strong> años ses<strong>en</strong>ta proliferan multitud <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />
perspectiva ya no funcionalista sino crítica coincidi<strong>en</strong>do con <strong>el</strong> nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
movimi<strong>en</strong>tos juv<strong>en</strong>iles como <strong>los</strong> ‘hippies’. La Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Birmingham <strong>en</strong> Gran<br />
Bretaña supuso otro cambio <strong>de</strong> paradigma <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud. Los<br />
Estudios Culturales investigan con metodología etnográfica <strong>la</strong> cultura popu<strong>la</strong>r,<br />
no <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong> mayúscu<strong>la</strong>s sino <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se trabajadora a<br />
través <strong>de</strong> su consumo <strong>de</strong> productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong>l ocio y, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>,<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación. La t<strong>el</strong>evisión empieza a interesar <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a<br />
<strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud y se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
específica <strong>en</strong> este campo. Se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
acciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y jóv<strong>en</strong>es y cómo construy<strong>en</strong> símbo<strong>los</strong><br />
propios y contrapuestos.<br />
Los estudios ang<strong>los</strong>ajones <strong>de</strong> <strong>los</strong> años och<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>mostraron<br />
que <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación g<strong>en</strong>eraban p<strong>la</strong>cer <strong>en</strong> <strong>los</strong> receptores pese a<br />
que racionalm<strong>en</strong>te no lo reconocieran. El énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje<br />
<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser prioritario; <strong>los</strong> medios no son un todo coher<strong>en</strong>te con idénticos<br />
efectos sino que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> consumo es complejo. Esta diversidad <strong>de</strong><br />
sistemas <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación y esta audi<strong>en</strong>cia heterogénea hac<strong>en</strong> que <strong>los</strong><br />
espectadores dispongan <strong>de</strong> más po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> efecto i<strong>de</strong>ológico <strong>de</strong>l<br />
texto.<br />
El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to conductista <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
medios <strong>de</strong> comunicación ha sido <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado por <strong>el</strong> cognitivista o<br />
constructivista. La <strong>de</strong>scodificación <strong>de</strong> un discurso t<strong>el</strong>evisivo no es simplem<strong>en</strong>te<br />
una respuesta directa a <strong>los</strong> estímu<strong>los</strong> sino que <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> juego esquemas<br />
previos a partir <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias personales, procesos <strong>de</strong> negociación <strong>de</strong><br />
significados, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> mediador <strong>de</strong> distintos ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> socialización, como <strong>la</strong><br />
familia, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> o <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> iguales. Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> no sólo recib<strong>en</strong><br />
un m<strong>en</strong>saje sino que produc<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido a partir él, construy<strong>en</strong> interpretaciones<br />
alternativas o discursos diverg<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> <strong>de</strong> otros <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> espectadores<br />
<strong>de</strong> un mismo programa. La teoría <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo cognitivo aplicada a <strong>la</strong><br />
investigación sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre infancia y t<strong>el</strong>evisión supuso partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
base <strong>de</strong> que <strong>el</strong> niño o <strong>la</strong> niña es un ag<strong>en</strong>te activo, que gracias a su proceso <strong>de</strong><br />
maduración y a su re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> sus capacida<strong>de</strong>s<br />
cognitivas. Como dice Vilches, <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación han sido<br />
“que <strong>los</strong> estudios buscan investigar lo que <strong>los</strong> niños pue<strong>de</strong>n apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
22<br />
CASAL, J.; GARCÍA, M.; MERINO, R; QUESADA, M. (2004): Enquesta als joves <strong>de</strong> Catalunya 2002. Barc<strong>el</strong>ona:<br />
Secretaria G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Jov<strong>en</strong>tut, Col·leccio Estudis, 13, pág. 18.<br />
22
programas t<strong>el</strong>evisivos más que indagar sobre <strong>los</strong> efectos sobre ag<strong>en</strong>tes<br />
pasivos” 23 .<br />
Como afirma Buckingham, “<strong>la</strong> investigación contemporánea sugiere que<br />
<strong>los</strong> niños constituy<strong>en</strong> una audi<strong>en</strong>cia mucho más autónoma y crítica <strong>de</strong> lo que<br />
conv<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te acostumbra a admitirse” 24 . Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> no están<br />
in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sos ante <strong>los</strong> estímu<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación sino que son<br />
capaces <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar sus propias interpretaciones; <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> análisis<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> muchos factores, como <strong>el</strong> familiar, <strong>el</strong> social y <strong>el</strong> personal. Según<br />
Ferrés, <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes audiovisuales satisfac<strong>en</strong> distintos niv<strong>el</strong>es más o m<strong>en</strong>os<br />
activos <strong>en</strong> <strong>los</strong> espectadores: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sorialidad, <strong>la</strong><br />
implicación emotiva, <strong>la</strong> interpretación estereotipada <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad a <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />
conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> niv<strong>el</strong>es anteriores <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer, <strong>la</strong> fruición estética, <strong>los</strong><br />
apr<strong>en</strong>dizajes reflexivos o <strong>el</strong> análisis crítico 25 . El <strong>de</strong>sarrollo cognitivo <strong>de</strong>l niño/a,<br />
<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e respecto al medio t<strong>el</strong>evisivo y respecto al mundo real<br />
<strong>de</strong>terminará su capacidad para valorar <strong>la</strong> credibilidad <strong>de</strong> lo que v<strong>en</strong>.<br />
La <strong>prime</strong>ra investigación con una muestra amplia sobre <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
t<strong>el</strong>evisión por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños y <strong>la</strong>s niñas fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> Schramm, Lyle y Parker<br />
<strong>en</strong> 1961, con <strong>en</strong>cuestas a estudiantes y profesores; es <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> dar <strong>la</strong><br />
vu<strong>el</strong>ta a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> qué hace <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión con <strong>los</strong> niños y <strong>la</strong>s niñas para<br />
p<strong>la</strong>ntearse qué hac<strong>en</strong> éstos con <strong>el</strong><strong>la</strong> 26 , <strong>el</strong> <strong>de</strong>jar atrás <strong>los</strong> <strong>en</strong>foques más<br />
conductistas y <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo cognitivo<br />
don<strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión ofrece a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> materiales que contribuy<strong>en</strong><br />
al avance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales.<br />
Des<strong>de</strong> una perspectiva más sociológica, <strong>los</strong> pioneros <strong>en</strong> aplicar<br />
metodologías etnográficas al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión y <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
contexto familiar y, por tanto, indirectam<strong>en</strong>te, al estudio <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión, fueron Morley 27 , Llull 28 , Palmer 29 ,<br />
Ang 30 . Estos autores estudiaron <strong>el</strong> lugar que ocupa <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s personas y sus hábitos 31 . Hay un cambio significativo a <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong><br />
23<br />
VILCHES, L. (1991): “La investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas y técnicas t<strong>el</strong>evisivas <strong>en</strong> <strong>los</strong> programas infantiles”, <strong>en</strong> LÓPEZ<br />
BLASCO, A. (ed.): ¿Qué miras? Textos. Primer Congreso Internacional sobre Infancia, Juv<strong>en</strong>tud y Comunicación<br />
Audiovisual. Val<strong>en</strong>cia: G<strong>en</strong>eralitat Val<strong>en</strong>ciana, pág. 336.<br />
24<br />
BUCKINGHAM, D. (2003): Educación <strong>en</strong> medios. Alfabetización, apr<strong>en</strong>dizaje y cultura contemporánea. Barc<strong>el</strong>ona:<br />
Paidós, pág. 33.<br />
25<br />
FERRÉS, J. (2000): Educar <strong>en</strong> una cultura <strong>de</strong>l espectáculo. Barc<strong>el</strong>ona: Paidós, págs. 138-140.<br />
26<br />
VILCHES, L. (1993): op. cit. págs. 28 y 32. Según Vilches, este estudio americano es <strong>el</strong> <strong>prime</strong>ro sobre efectos que<br />
aporta información <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da sobre hábitos y usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión y afecta <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría e <strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong><br />
masas al cuestionar <strong>el</strong> paradigma conductista unidim<strong>en</strong>sional (SCHRAMM, W., LYLE y PARKER: T<strong>el</strong>evision in the<br />
Lives of our Childr<strong>en</strong>. Standford: Standford University Press, 1961; versión españo<strong>la</strong>: La t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
niños. Barc<strong>el</strong>ona: Hispano-europea, 1965).<br />
27<br />
MORLEY, D. (1986): Family T<strong>el</strong>evision: Cultural Power and Domestic Leisure. Londres: Sage. Entrevistó a dieciocho<br />
familias <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se trabajadora <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> sus propios hogares y pudo ver <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> género <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción con<br />
<strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión y <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> distintos miembros. Morley hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> “política <strong>de</strong>l salón” <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> mediación familiar.<br />
Antes, Morley estudió <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> actualidad Nationwi<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> BBC. (MORLEY, D. The Nationwi<strong>de</strong> Audi<strong>en</strong>ce.<br />
Londres: British Film Institute, 1980)<br />
28<br />
LULL, J. (1990): Insi<strong>de</strong> Family Viewing. Ethnographic Research on T<strong>el</strong>evision’s Audi<strong>en</strong>ces. Londres: Routledge.<br />
Analiza lo que ocurre <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> receptores <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> medio; es <strong>de</strong>cir, lo que hac<strong>en</strong> con <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión y no lo<br />
que <strong>el</strong> medio les hace.<br />
29<br />
PALMER, P. (1986): The Liv<strong>el</strong>y Audi<strong>en</strong>ce: A Study of Childr<strong>en</strong> around the TV Set. Sydney: All<strong>en</strong> & Unwin.<br />
30<br />
ANG, I. (1996): Living Room Wars. Londres: Routledge. Anteriorm<strong>en</strong>te estudió <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
serie <strong>de</strong> ficción “Dal<strong>la</strong>s” (Watching Dal<strong>la</strong>s. Soap Opera and the M<strong>el</strong>odramatic Imagination. Londres: Methu<strong>en</strong>, 1985).<br />
31<br />
An<strong>de</strong>rson y Bryant, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> preocuparse sobre cómo <strong>el</strong> contexto social y cultural influye <strong>en</strong> <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes t<strong>el</strong>evisivos, estudiaron també <strong>los</strong> contextos situacionales. ANDERSON. D. y BRYANT, J. (1983):<br />
23
medios <strong>de</strong> comunicación; <strong>el</strong> sujeto ti<strong>en</strong>e un lugar epistemológico c<strong>en</strong>tral: <strong>la</strong><br />
experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e un peso<br />
r<strong>el</strong>evante. Esta línea <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estudios Culturales <strong>en</strong>tronca con <strong>el</strong> trabajo sobre <strong>la</strong><br />
imbricación <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> <strong>los</strong> hábitos diarios <strong>de</strong> Silverstone. Para <strong>el</strong> autor,<br />
<strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión “es un miembro más <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> tanto que expresa <strong>la</strong> dinámica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción familiar, <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s y re<strong>la</strong>ciones tanto <strong>de</strong><br />
género como <strong>de</strong> edad…” 32 . La t<strong>el</strong>evisión, como <strong>la</strong> vida cotidiana, es algo que<br />
se da por supuesto, integrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad diaria y que condiciona <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>los</strong> <strong>de</strong>más; nuestra experi<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión forma parte <strong>de</strong> nuestra<br />
experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mundo.<br />
Ver <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión como ritual, obviam<strong>en</strong>te secu<strong>la</strong>rizado, ti<strong>en</strong>e una función<br />
integradora <strong>de</strong> valores; <strong>la</strong> rutinización es <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad ontológica <strong>de</strong>l<br />
individuo 33 . En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> informativos, estos programas no sólo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
función <strong>de</strong> transmitir información sino que es un ritual con <strong>el</strong> que <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia<br />
se si<strong>en</strong>te segura <strong>de</strong> que <strong>el</strong> mundo es como parece 34 . En España a finales <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> och<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> Orive muestra como <strong>los</strong> españoles v<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
t<strong>el</strong>ediarios porque <strong>el</strong> aparato a esa hora se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dido y, <strong>en</strong> una<br />
quinta parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>cuestados, por costumbre adquirida 35 .<br />
En niños, estudios <strong>de</strong>muestran que con <strong>los</strong> informativos apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<br />
i<strong>de</strong>ntificar lí<strong>de</strong>res o roles <strong>de</strong> gobernantes o experim<strong>en</strong>tan habilida<strong>de</strong>s; otros<br />
estudios <strong>de</strong>muestran cómo <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> credibilidad periodística o <strong>la</strong> aceptación<br />
y compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia contada son factores <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje importantes.<br />
En función <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad pue<strong>de</strong>n distinguir <strong>en</strong>tre formatos e incluso <strong>en</strong>tre noticias<br />
<strong>de</strong> actualidad o sin actualidad y percib<strong>en</strong>, también, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>cionalidad <strong>de</strong>l<br />
emisor. La satisfacción por <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> si se satisfac<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
expectativas hacia <strong>el</strong> programa 36 . A partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> un estudio a<br />
finales <strong>de</strong> <strong>los</strong> och<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> Italia don<strong>de</strong> <strong>los</strong> niños y <strong>la</strong>s niñas <strong>el</strong>ig<strong>en</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es<br />
catastróficas cuando se les pi<strong>de</strong> que repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> un t<strong>el</strong>ediario, Vilches p<strong>la</strong>ntea<br />
una corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong>s ‘ma<strong>la</strong>s noticias’ <strong>en</strong> <strong>el</strong> género<br />
informativo y <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> niños y <strong>la</strong>s niñas respecto al<br />
género. “¿Un modo <strong>de</strong> hacer que una distorsión profesional <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comunicación provoque una distorsión <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo infantil?” 37 .<br />
Otros autores y autoras <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> recepción, a través <strong>de</strong><br />
metodología cualitativa, sobre t<strong>el</strong>evisión y familia, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al colectivo<br />
adolesc<strong>en</strong>te, son, <strong>en</strong> Gran Bretaña, Sonia Livingstone 38 ; <strong>en</strong> Australia, Virginia<br />
“Research on Childr<strong>en</strong>’s T<strong>el</strong>evision Viewing: The State of the Art”, <strong>en</strong> BRYANT, J. y ANDERSON, D. (eds.). Childr<strong>en</strong>’s<br />
Un<strong>de</strong>rstanding of T<strong>el</strong>evision. Research on Att<strong>en</strong>tion and Compreh<strong>en</strong>sion. Nueva York: Aca<strong>de</strong>mic Press.<br />
32<br />
SILVERSTONE, R. (1994): T<strong>el</strong>evisión y vida cotidiana. Bu<strong>en</strong>os Aires: Amorrortu, pág. 76.<br />
33<br />
GIDDENS, A. (1995): La constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad: bases para <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructuración. Bu<strong>en</strong>os Aires:<br />
Amorrortu.<br />
34<br />
Nor<strong>de</strong>nstr<strong>en</strong>g, <strong>en</strong> Fin<strong>la</strong>ndia, concluyó <strong>en</strong> un estudio <strong>en</strong> <strong>los</strong> años set<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> informativos para<br />
<strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia era ver que no había pasado nada r<strong>el</strong>evante; <strong>los</strong> informativos como ritual diario. NORDENSTRENG, K.<br />
(1974): “Policy for News Transmisión”, <strong>en</strong> MCQUAIL, D. (ed.): Sociology of Mass Communcation. Harmondsworth:<br />
P<strong>en</strong>gui.<br />
35<br />
ORIVE, Pedro (1988): Los españoles ante <strong>los</strong> t<strong>el</strong>ediarios. Madrid: Asociación <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong><br />
Comunicación para <strong>la</strong>s Autonomías. Investigación realizada a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>en</strong> Castil<strong>la</strong><br />
León y Castil<strong>la</strong> La Mancha, Madrid y Asturias.<br />
36<br />
VILCHES, L. (1993): op. cit. págs. 73-74.<br />
37<br />
ibid. pág. 84.<br />
38<br />
LIVINGSTONE, Sonia (2002): Young people and the new media. Londres: Sage.<br />
24
Nightingale 39 , <strong>en</strong> Méjico, Guillermo Orozco 40 y <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, Leoncio Barrios 41 .<br />
Dice Orozco precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> título <strong>de</strong> un artículo que “<strong>el</strong> niño como<br />
t<strong>el</strong>evi<strong>de</strong>nte no nace, se hace”, es <strong>de</strong>cir, es un “apr<strong>en</strong>diz social, cognitivam<strong>en</strong>te<br />
activo” fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong> y que <strong>la</strong> supuesta pasividad adscrita al espectador<br />
ha sido promovida artificialm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> propia t<strong>el</strong>evisión para situar a sus<br />
receptores 42 .<br />
En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva –<br />
<strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión como suministradora <strong>de</strong> materiales para su posterior e<strong>la</strong>boración<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana-, Backer estudió <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> mediador <strong>de</strong>l<br />
aparato. La i<strong>de</strong>ntidad no es única ni cerrada sino que somos un yo fracturado y<br />
<strong>en</strong> proceso; <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad es una construcción social don<strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />
medios y cultura es una sutil combinación <strong>de</strong> mediaciones 43 . Así, <strong>los</strong>/as<br />
espectadores/as se apropian y utilizan <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>taciones culturales<br />
contradictorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>de</strong> manera activa a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> dar s<strong>en</strong>tido a sus<br />
vidas. El p<strong>el</strong>igro <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad múltiple que caracteriza a <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad es <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación y <strong>el</strong> stress. En <strong>el</strong> caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género,<br />
Backer, junto con Andre, investigaron a través <strong>de</strong> técnicas cualitativas cómo <strong>la</strong>s<br />
soap operas son utilizadas para construir <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad 44 . Las conversaciones<br />
con <strong>la</strong>s amigas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l serial son constitutivas <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad; <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se<br />
negocian <strong>los</strong> significados <strong>de</strong> <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género<br />
y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad sexual. Las series son <strong>la</strong> excusa para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> sus propias vidas<br />
y son un recurso para <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad.<br />
Las series <strong>de</strong> ficción o soap operas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
se empiezan a investigar <strong>en</strong> Estados Unidos y Gran Bretaña <strong>en</strong> <strong>los</strong> och<strong>en</strong>ta,<br />
<strong>de</strong>bido al interés que g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> <strong>el</strong> colectivo. Destaca <strong>el</strong> trabajo empírico <strong>de</strong><br />
Rubin a través <strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta cuantitativa a <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> sobre seriales<br />
t<strong>el</strong>evisivos y <strong>el</strong> <strong>de</strong> Lemish con metodología cualitativa –observación y<br />
<strong>en</strong>trevistas- sobre <strong>la</strong> serie Hospital C<strong>en</strong>tral aplicada a <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong><br />
resi<strong>de</strong>ncias 45 . Estos estudios pon<strong>en</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gratificaciones obt<strong>en</strong>idas por<br />
<strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es, ya sea por <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido o por <strong>el</strong> contexto. David Buckingham<br />
estudió <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie británica EastEn<strong>de</strong>rs mediante grupos <strong>de</strong><br />
discusión mixtos <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> distintos sexos y oríg<strong>en</strong>es culturales.<br />
Algunas conclusiones son <strong>la</strong> presión social <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> iguales por no verse<br />
excluido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conversaciones posteriores o <strong>el</strong> p<strong>la</strong>cer <strong>en</strong> emitir juicios morales.<br />
Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> autor ha investigado <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong>,<br />
medios <strong>de</strong> comunicación y <strong>el</strong> sexo o <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones personales 46 . En Francia,<br />
39 NIGHTINGALE, Virginia y ROSS, K. (2003): Media and Audi<strong>en</strong>ces: New Perspectivas. McGraw Hill-Op<strong>en</strong> University<br />
Press. Autora también <strong>de</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica sobre comunicación y género (“Wom<strong>en</strong> as Audi<strong>en</strong>ces”, <strong>en</strong> BROWN, M.E.<br />
(ed.): T<strong>el</strong>evisión and Wom<strong>en</strong>’s Culture. Beverly Hills: Sage, 1990).<br />
40 OROZCO, G. y VARGAS, H. (1994): T<strong>el</strong>evisión, niños y mediaciones. México: Universidad Iberoamericana.<br />
41 BARRIOS, L. (1992): Familia y t<strong>el</strong>evisión. Caracas: Monte Ávi<strong>la</strong>.<br />
42 OROZCO, G. (1995): “El niño como t<strong>el</strong>evi<strong>de</strong>nte no nace, se hace”, <strong>en</strong> CHARLES, M. Y OROZCO, G. (comp.):<br />
Educación para <strong>la</strong> recepción. México: Tril<strong>la</strong>s, págs. 33-48.<br />
43 BACKER, C. (1999): T<strong>el</strong>evisión, globalización e i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s culturales. Barc<strong>el</strong>ona: Paidós.<br />
44 BACKER, C. Y ANDRE, J. (1996): “Did you see? Te<strong>en</strong>age Soap Talk and G<strong>en</strong><strong>de</strong>red I<strong>de</strong>ntity”, <strong>en</strong> Young Nordic<br />
Journal of Youth Research, 4 (4). Estudio etnográfico a través <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> grupos, separados por sexos, y <strong>de</strong><br />
conversaciones espontáneas gravadas por <strong>los</strong> mismos <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>.<br />
45 RUBIN, A.M. (1985): “Uses Day<strong>time</strong> T<strong>el</strong>evision Soap Operas by College Stu<strong>de</strong>nts”, <strong>en</strong> Journal of Broadcasting &<br />
Electronic Media, 29 (3). LEMISH, D. (1985): “Soap Opera Viewing in College: A naturalistic inquiri”, <strong>en</strong> Journal of<br />
Broadcasting & Electronic Media, 29<br />
46 BUCKINGHAM, D. (1987): Public Secrets. East<strong>en</strong><strong>de</strong>rs and its Audi<strong>en</strong>ce. Londres: BFI; BUCKINGHAM, D.; BRAGG,<br />
S. (2003): Young people, Sex and the Media. The Facts of life? Londres: Palgrave McMil<strong>la</strong>n.<br />
25
Pasquier, analiza <strong>el</strong> proceso i<strong>de</strong>ntitario g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
espectadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie Hél<strong>en</strong>e et les garçons 47 .<br />
Todos <strong>los</strong> estudios concluy<strong>en</strong> que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> no son víctimas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión y pasivos a <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes i<strong>de</strong>ológicos sino que son críticos tanto<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l visionado como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conversaciones con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />
iguales. Se produce una implicación activa <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong> significado, más allá <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r moral <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie. La autora que<br />
más ha investigado <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad juv<strong>en</strong>il fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s revistas es<br />
Ange<strong>la</strong> McRobbie 48 . La investigadora <strong>de</strong>muestra, <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudios<br />
cualitativos sobre <strong>la</strong> cultura popu<strong>la</strong>r y <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación, que, <strong>en</strong><br />
algunos aspectos, <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> género reflejan unas <strong>de</strong>finiciones m<strong>en</strong>os<br />
rígidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> feminidad que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> hace v<strong>en</strong>te años. McRobbie hace un análisis<br />
optimista don<strong>de</strong> reconceptualiza lo que <strong>de</strong>nomina ‘espacio interdiscursivo’ <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
producción porque algunas revistas fem<strong>en</strong>inas buscan <strong>la</strong> reflexión crítica sobre<br />
<strong>la</strong>s prácticas normativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> feminidad y sexualidad. Según McRobbie, <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong>l formato, <strong>la</strong>s revistas fem<strong>en</strong>inas promuev<strong>en</strong> <strong>de</strong>finiciones<br />
<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad más amplias. Esta autora ve a <strong>la</strong>s lectoras como ag<strong>en</strong>tes con más<br />
po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> efecto i<strong>de</strong>ológico <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios. Otras autoras que se<br />
pue<strong>de</strong>n situar <strong>en</strong> esta corri<strong>en</strong>te y que han investigado <strong>los</strong> medios <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a<br />
cultura juv<strong>en</strong>il y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género, son Frazer 49 y Carrington y B<strong>en</strong>net 50 ,<br />
<strong>en</strong> Australia; Ganetz 51 , <strong>en</strong> Suecia; Willis, <strong>en</strong> Gran Bretaña.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> sofá ante <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e, <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es juegan a ponerse máscaras,<br />
a experim<strong>en</strong>tar distintas i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s para ir construy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> propia. Las series<br />
<strong>de</strong> ficción con protagonistas <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>la</strong>s revistas juv<strong>en</strong>iles fem<strong>en</strong>inas, <strong>los</strong><br />
chats con <strong>de</strong>sconocidos o navegar por Internet inc<strong>en</strong>tivan su imaginación: ver<br />
otras realida<strong>de</strong>s distintas <strong>de</strong> otros jóv<strong>en</strong>es, problemas parecidos o, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />
extremo, inv<strong>en</strong>tar i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s, les ayuda a rep<strong>en</strong>sar sus acciones y opciones.<br />
Su consumo no es, por tanto, tan pasivo como <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada pueda parecer.<br />
Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura juv<strong>en</strong>il fem<strong>en</strong>ina, hay muchos otros autores que<br />
también <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>el</strong> marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l receptor <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />
comunicación para usar <strong>los</strong> medios <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad. En <strong>el</strong><br />
caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> Hermes 52 y Press 53 . La<br />
apropiación <strong>de</strong> recursos simbólicos mediáticos pue<strong>de</strong> ser constructiva y ayudar<br />
al proceso <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l yo (Thompson 54 , Hartley 55 , Morley 56 , etc.). Usar <strong>los</strong><br />
47<br />
PASQUIER, H. (1995): “Chère Hèléne. Les usages sociaux <strong>de</strong>s séries collège”, <strong>en</strong> Réseaux, 70.<br />
48<br />
MCROBBIE, Ange<strong>la</strong> (1994): Postmo<strong>de</strong>rnism and popu<strong>la</strong>r culture. Londres: Routledge; MCROBBIE, Ange<strong>la</strong> (1991):<br />
“Jackie Magazine: Romantic individualism and the Te<strong>en</strong>age Girl”, <strong>en</strong> Mcrobbie (ed). Feminism and Youth Culture: from<br />
Jackie to Just Sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>. Hong Kong: McMil<strong>la</strong>n.<br />
49<br />
FRAZER, Elizabeth (1987): “Te<strong>en</strong>age girls reading Jackie”, <strong>en</strong> Media, Culture and Society. Londres: Sage, vol. 9,<br />
407-425.<br />
50<br />
CARRINGTON, Kerry y BENNETT, Anna (1999): “Las ‘revistas <strong>de</strong> chicas’ y <strong>la</strong> formación pedagógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> chica”, <strong>en</strong><br />
LUKE, Carm<strong>en</strong> (coord). Feminismos y pedagogías <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana. Madrid: Morata.<br />
51<br />
GANETZ, Hillevi (1995): “The Shop, the Home and Feminity as a Masquera<strong>de</strong>”, <strong>en</strong> FORNÄS, Johan y BOLIN,<br />
Görnas. (eds). Youth culture in Late Mo<strong>de</strong>rnity. Londres: Sage.<br />
52<br />
HERMES, Joke (1995): Reading Wom<strong>en</strong>’s Magazines: an Analysis of Everyday Media Use. Cambridge: Polity Press.<br />
Estudio que ati<strong>en</strong><strong>de</strong> específicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> revistas fem<strong>en</strong>inas.<br />
53<br />
PRESS, A. L. (1991): Wom<strong>en</strong> Watcing T<strong>el</strong>evisión. G<strong>en</strong><strong>de</strong>r, C<strong>la</strong>ss, and G<strong>en</strong>eration in the American T<strong>el</strong>evisión<br />
Experi<strong>en</strong>ce. Phi<strong>la</strong><strong>de</strong>lphia: University of P<strong>en</strong>nsylvania Press. Esta investigación analiza <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> auto<strong>imag<strong>en</strong></strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s transmit<strong>en</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y hasta qué punto <strong>la</strong>s mujeres se<br />
i<strong>de</strong>ntifican. El proceso <strong>de</strong> reapropiación que realizan difiere según <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se social. Las trabajadoras <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran más<br />
“real” <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> pero se trata más <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>seos que <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntificación objetiva con su realidad.<br />
54<br />
THOMPSON, J.B. (1998): Los medios y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad. Una teoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación. Barc<strong>el</strong>ona:<br />
Paidós, etc.<br />
26
medios pue<strong>de</strong> contribuir a crear nuevas formas <strong>de</strong> interacción <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y<br />
nuevas maneras <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarse con <strong>los</strong> otros y con uno mismo, porque<br />
muestran otros mo<strong>de</strong><strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> <strong>de</strong> su realidad cotidiana. Los<br />
receptores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> propuestos<br />
por <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación y, como dice Hartley, afirman sus <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />
“auto<strong>de</strong>terminación semiótica”. La socialización hoy ya no se reduce a unos<br />
ag<strong>en</strong>tes concretos sino que se amplia a otros <strong>de</strong> más informales, como <strong>la</strong><br />
t<strong>el</strong>evisión.<br />
La investigación <strong>en</strong> España sobre recepción <strong>en</strong> jóv<strong>en</strong>es<br />
Pese a <strong>la</strong> interesante aportación <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estudios Culturales <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo<br />
ang<strong>los</strong>ajón, <strong>en</strong> España ha cuajado poco esta perspectiva y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
estudios se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transición a <strong>la</strong> vida adulta (dim<strong>en</strong>sión<br />
académica, <strong>la</strong>boral y emancipación familiar). Este proceso <strong>en</strong>marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
esfera pública es <strong>el</strong> que a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo es más <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> su vida, pero lo que<br />
sí es cierto es que <strong>la</strong> otra esfera, <strong>la</strong> privada basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo libre, hoy por<br />
hoy, es mucho más significativa. Los medios <strong>de</strong> comunicación se configuran<br />
como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> esta esfera y, aunque <strong>el</strong> número <strong>de</strong> horas <strong>de</strong>dicadas<br />
sea comparativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or al <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> significado que<br />
comporta es mucho mayor.<br />
Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y jóv<strong>en</strong>es han empezado a interesar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
medida que han dispuesto <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r adquisitivo para consumir productos <strong>de</strong><br />
forma autónoma, <strong>de</strong> ahí <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> <strong>los</strong> anunciantes. Las pocas<br />
investigaciones que ha habido y que <strong>los</strong> re<strong>la</strong>cionan con <strong>los</strong> medios <strong>de</strong><br />
comunicación, han partido <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva más cuantitativa, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />
saber <strong>el</strong> número <strong>de</strong> horas <strong>de</strong> consumo pero no <strong>el</strong> auténtico significado <strong>de</strong> éste<br />
y <strong>la</strong> viv<strong>en</strong>cia que supone <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida diaria <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es. Las<br />
metodologías cualitativas ap<strong>en</strong>as se han aplicado y mucho m<strong>en</strong>os aún <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
estudio <strong>de</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> informativos.<br />
Los estudios cualitativos <strong>en</strong> España <strong>en</strong> infancia y adolesc<strong>en</strong>cia se<br />
introduc<strong>en</strong> gracias al trabajo <strong>de</strong> Aparici y García Matil<strong>la</strong>, qui<strong>en</strong>es, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
analizar <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos t<strong>el</strong>evisivos, aplican grupos <strong>de</strong> discusión a<br />
niños, padres y profesores con <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> analizar <strong>los</strong> distintos ag<strong>en</strong>tes que<br />
intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. En este estudio concluy<strong>en</strong> que <strong>los</strong><br />
estereotipos <strong>de</strong> género no sólo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>los</strong> estereotipos <strong>de</strong> ficción<br />
sino también <strong>en</strong> <strong>los</strong> pres<strong>en</strong>tadores 57 . García <strong>de</strong> Cortázar y Callejo investigaron<br />
también <strong>la</strong> mediación <strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> recepción t<strong>el</strong>evisiva <strong>de</strong><br />
niños 58 . Destaca también <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>l segundo <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio sobre <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión y distintos colectivos, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong> niños y <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong><br />
distintos géneros, mediante grupos <strong>de</strong> discusión 59 . El trabajo más reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
55 HARTLEY, John (2000): Los usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión. Barc<strong>el</strong>ona: Paidós.<br />
56<br />
Su obra se trata <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te capítulo por abordar como objeto <strong>de</strong> estudio a <strong>la</strong> familia y, por tanto, indirectam<strong>en</strong>te,<br />
a <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>.<br />
57<br />
APARICI, R. y GARCIA MATILLA, A (dir.) (1994): T<strong>el</strong>evisión, currículo y familia. Madrid: MEC.<br />
58<br />
GARCÍA DE CORTÁZAR, M,; CALLEJO, J. y otros (1998): El tercero aus<strong>en</strong>te. Investigación empírica sobre <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre niños y t<strong>el</strong>evisión. Madrid: Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNED.<br />
59<br />
CALLEJO, J. (1995): La audi<strong>en</strong>cia activa. El consumo t<strong>el</strong>evisivo: discursos y estrategias. Madrid: CIS.<br />
27
este autor, junto a García Matil<strong>la</strong> y Walter, estudia, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión, <strong>el</strong><br />
uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia y juv<strong>en</strong>tud 60 .<br />
El proceso <strong>de</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> ha sido<br />
investigado también <strong>en</strong> nuestro país, <strong>en</strong> un estudio a niv<strong>el</strong> europeo, por<br />
Carm<strong>el</strong>o Garitaonandia 61 . El trabajo <strong>de</strong> Joseph Fernán<strong>de</strong>z, aunque éste más<br />
re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> publicidad, es también muy significativo respecto a <strong>la</strong><br />
apropiación <strong>de</strong> significados que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es realizan con su consumo <strong>de</strong><br />
medios <strong>de</strong> comunicación 62 . La tesis doctoral <strong>de</strong> Nuria García a través <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> profundidad a ses<strong>en</strong>ta niños/as <strong>de</strong> seis a diez años constata que<br />
<strong>el</strong> control familiar sobre <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos es reducido; <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> negociación<br />
ante <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong> está condicionado por <strong>la</strong>s normas familiares, <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> cada<br />
miembro, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> aparatos y su ubicación… 63 .<br />
En Andalucía, <strong>el</strong> sociólogo Iglesias <strong>de</strong> Uss<strong>el</strong> analizó <strong>la</strong>s interacciones<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> esta comunidad y <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión a partir <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong><br />
discusión y <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> profundidad. Concluye que <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión es un hecho<br />
capital <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es y que sus efectos no pue<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> otras dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida familiar. El tipo <strong>de</strong> familia,<br />
activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> padres o <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s extraesco<strong>la</strong>res… son dim<strong>en</strong>siones<br />
básicas para contemp<strong>la</strong>r <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión y que <strong>los</strong> más<br />
preocupantes son <strong>la</strong> pasividad que pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar 64 . Para Bartrina <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión<br />
para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud ya no es un objeto sagrado ni un valor <strong>en</strong> si mismo sino que<br />
han resituado su pap<strong>el</strong> para aqu<strong>el</strong>lo que les es utilitario (<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>erse, ais<strong>la</strong>rse,<br />
informarse <strong>de</strong> lo que se lleva…). Según este autor, <strong>el</strong> jov<strong>en</strong> es mucho m<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión, contro<strong>la</strong> mucho mejor su protagonismo respecto a<br />
<strong>el</strong><strong>la</strong> 65 . Por su parte, Albero ha investigado cómo <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> dan<br />
s<strong>en</strong>tido a <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos t<strong>el</strong>evisivos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> sexo a<br />
través <strong>de</strong> un estudio cualitativo basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> redacción <strong>de</strong> diarios personales,<br />
<strong>en</strong>trevistas y grupos <strong>de</strong> discusión 66 .<br />
Con <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías e Internet <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
jóv<strong>en</strong>es se han abierto líneas <strong>de</strong> investigación interesantes <strong>en</strong> España, como <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Agua<strong>de</strong>d sobre <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> Internet y apropiación que hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> su uso<br />
<strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es 67 y, con metodología cualitativa (observación y grupos <strong>de</strong><br />
discusión), <strong>la</strong> investigación sobre <strong>la</strong>s gratificaciones <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />
60<br />
GARCIA MATILLA, A.; CALLEJO, J. y WALTER, A. (2004): Los niños y <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s pantal<strong>la</strong>s. Madrid:<br />
Ministerio <strong>de</strong> Trabajo y Asuntos Sociales.<br />
61<br />
GARITAONANDIA, Carm<strong>el</strong>o y otros (1999): “Qué v<strong>en</strong> y cómo juegan <strong>los</strong> niños españoles. El uso que <strong>los</strong> niños y <strong>los</strong><br />
jóv<strong>en</strong>es hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación”, <strong>en</strong> ZER, Revista <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l<br />
País Vasco, núm. 6.<br />
62<br />
FERNÁNDEZ, Josep (2002): El consumidor adolesc<strong>en</strong>t. T<strong>el</strong>evisió, marques i publicitat. Zaragoza: Universitat<br />
Autonòma <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Universitat Jaume I, Universitat Pompeu Fabra, Universitat <strong>de</strong> València, col·leció Al<strong>de</strong>a<br />
Global, núm. 12.<br />
63<br />
GARCÍA MUÑOZ, Núria (1996): Comportami<strong>en</strong>to y hábitos <strong>de</strong> consumo t<strong>el</strong>evisivo <strong>de</strong>l niño. Tesis doctoral, Universitat<br />
Autònoma <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Departam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Comunicació Audiovisual i Publicitat.<br />
64<br />
IGLESIAS DE USSEL, J. (dir.) (1995): Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia y adolesc<strong>en</strong>cia andaluza. Sevil<strong>la</strong>:<br />
Consejería <strong>de</strong> Trabajo y Asuntos Sociales, pág. 197-200.<br />
65<br />
BARTRINA, J. (1994): “Niños y jóv<strong>en</strong>es: marcianos fr<strong>en</strong>te al t<strong>el</strong>evisor. Actitu<strong>de</strong>s y comportami<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>ciales<br />
hacia <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión según <strong>la</strong> edad”, <strong>en</strong> RADIOTELEVISIÓN VALENCIANA (ed.): T<strong>el</strong>evisión. Niños y jóv<strong>en</strong>es. Val<strong>en</strong>cia:<br />
RTVV, pág. 110.<br />
66<br />
ALBERO ANDRÉS, M. (2005): “Violència, sexe i t<strong>el</strong>evisió: <strong>la</strong> mirada adolesc<strong>en</strong>t”, <strong>en</strong> Qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong>l CAC, núm. 22,<br />
págs. 81-89.<br />
67<br />
SÁNCHEZ, M.; AGUADED, J. I. y otros (2002): Memoria <strong>de</strong> investigación. Los jóv<strong>en</strong>es e Internet. Utilización,<br />
repres<strong>en</strong>tación y apropiación <strong>de</strong> Internet por <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 12 a 17 años. Hu<strong>el</strong>va – Granada: Grupo Comunicar.<br />
28
cotidiana <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es 68 . En este trabajo se apunta cómo Internet<br />
hereda <strong>la</strong>s gratificaciones que hasta hace poco prov<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión<br />
(instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contacto social, re<strong>la</strong>jación…) y cómo ésta sigue mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> información e interpretación <strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos aunque se acceda a <strong>el</strong><strong>la</strong><br />
a través <strong>de</strong> Internet.<br />
Respecto a <strong>los</strong> temas <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género y cultura popu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong><br />
España no se ha abierto <strong>de</strong>masiado esta línea <strong>de</strong> investigación. Destaca <strong>en</strong><br />
este s<strong>en</strong>tido <strong>el</strong> pionero trabajo a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas y grupos <strong>de</strong> discusión <strong>de</strong><br />
Ortega, Fagoaga (y otros) 69 y <strong>el</strong> <strong>de</strong> Radl Philipp sobre <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos sexos a partir <strong>de</strong> su consumo<br />
mediático y <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediación <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> Galicia 70 . Han investigado a través<br />
<strong>de</strong> trabajos empíricos <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> seriales t<strong>el</strong>evisivos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al proceso<br />
<strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia Maria Elisa França y<br />
Yo<strong>la</strong>nda Montero. La <strong>prime</strong>ra sobre <strong>la</strong> serie Compañeros y <strong>la</strong> segunda sobre Al<br />
salir <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se 71 . Las <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> usan <strong>la</strong> serie para su autosocialización; <strong>la</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> cada persona y <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia<br />
que su consumo ti<strong>en</strong>e para <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo. Los discursos<br />
audiovisuales no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un único significado sino que su interpretación es<br />
abierta. Finalm<strong>en</strong>te, Figueras analiza <strong>el</strong> significado para <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
lectura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s revistas juv<strong>en</strong>iles fem<strong>en</strong>inas <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> su i<strong>de</strong>ntidad<br />
<strong>de</strong> género y, específicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> su i<strong>de</strong>ntidad corporal, a través <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong><br />
discusión y <strong>en</strong>trevistas <strong>en</strong> profundidad 72 .<br />
En <strong>de</strong>finitiva, <strong>los</strong> análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido que <strong>en</strong>fatizan <strong>los</strong> efectos<br />
i<strong>de</strong>ológicos directos quedan superados porque <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
medios <strong>de</strong> comunicación es complejo y <strong>la</strong>s mujeres y <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es como<br />
receptores no son totalm<strong>en</strong>te pasivos a <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos. Des<strong>de</strong> esta perspectiva<br />
<strong>los</strong> efectos no son tan directos, hay mediación <strong>de</strong> muchos factores. En <strong>la</strong><br />
investigación sobre <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación se pasa <strong>de</strong> una etapa don<strong>de</strong><br />
lo que interesa es <strong>el</strong> medio <strong>en</strong> sí mismo, a una segunda don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
investigaciones se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l público: “cómo actúa<br />
<strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia cuando se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra expuesta al medio y cuáles son <strong>la</strong>s<br />
s<strong>en</strong>saciones que causa, he aquí <strong>la</strong>s cuestiones cruciales” 73 .<br />
Como dice Vilches, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión está<br />
ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> avances, retrocesos y dispersiones y <strong>los</strong> resultados aparec<strong>en</strong> a veces<br />
68 Investigación financiada por <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología (2004) titu<strong>la</strong>da “Juv<strong>en</strong>tud y nuevas tecnologías. El<br />
impacto <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es” e<strong>la</strong>borada por <strong>el</strong> Grupo <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />
cotidiana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Alicante.<br />
69 ORTEGA, F.; FAGOAGA, C., GARCÍA DE LEÓN, M.A. y DEL RÍO, P. (1993): La flotante i<strong>de</strong>ntidad sexual. La<br />
construcción <strong>de</strong>l género <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud. Madrid: Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer, Comunidad <strong>de</strong><br />
Madrid.<br />
70 RADL PHILIPP, Rita; GÓMEZ VÁZQUEZ, M. Begoña y GARCÍA MARÍN, Jorge (2001): “Influ<strong>en</strong>cia mediática<br />
t<strong>el</strong>evisiva, dinámica familiar y roles <strong>de</strong> género: algunos datos empíricos sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>”, <strong>en</strong><br />
RADL PHILIPP, Rita (coord). Cuestiones actuales <strong>de</strong> sociología <strong>de</strong> género. Madrid: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Sociológicas. Artículo a partir <strong>de</strong>l estudio titu<strong>la</strong>do “Procesos <strong>de</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género, estructura<br />
familiar y medios <strong>de</strong> comunicación. Un análisis sociológico referido a Galicia” <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Santiago.<br />
71 FRANÇA, M. E. (2001): La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series juv<strong>en</strong>iles <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>cia. Análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido y <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie “Compañeros” (Ant<strong>en</strong>a 3). Tesis doctoral, Universitat<br />
Autònoma <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, Departam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Comunicació Audiovisual i Publicitat. MONTERO, Y. (2006): T<strong>el</strong>evisión,<br />
valores y adolesc<strong>en</strong>cia. Barc<strong>el</strong>ona: Gedisa.<br />
72 FIGUERAS, Mònica (2005): Premsa juv<strong>en</strong>il fem<strong>en</strong>ina i i<strong>de</strong>ntitat corporal. Tesis doctoral, Universitat Pompeu Fabra,<br />
Departam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Periodisme i <strong>de</strong> Comunicació audiovisual.<br />
73 VILCHES, L. (1993): op. cit. pág. 25.<br />
29
dispares respecto al pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>l medio <strong>en</strong> nuestra sociedad 74 . Ello no quita <strong>la</strong><br />
necesaria <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> conocer a <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias pero ya no para pre<strong>de</strong>cir<br />
comportami<strong>en</strong>tos a efectos comerciales o <strong>de</strong>scriptivos sino como algo<br />
necesario <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas comunicativos actuales y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
propios mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong>mocráticos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s contemporáneas 75 . Como<br />
dic<strong>en</strong> García Matil<strong>la</strong>, Callejo y Walter, “<strong>el</strong> mejor y <strong>de</strong>finitivo estudio es <strong>el</strong> que<br />
está p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te”, pese a <strong>la</strong>s interesantes aportaciones empíricas realizadas <strong>en</strong><br />
España <strong>en</strong> <strong>el</strong> último cuarto <strong>de</strong> siglo sobre <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión y <strong>la</strong><br />
infancia, aún hay <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> más investigación 76 .<br />
Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción: publicidad y adolesc<strong>en</strong>cia<br />
La <strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad empezó a gestarse al final <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
década <strong>de</strong> <strong>los</strong> 50, <strong>en</strong> que un hecho apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te intrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte revolucionó<br />
<strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> consumo: <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong>l disco Around the clock, <strong>de</strong>l cantante<br />
Bill Haley y <strong>la</strong> compra masiva <strong>de</strong>l mismo por parte <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> todo <strong>el</strong><br />
mundo significó <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r síntoma <strong>de</strong> que algo estaba cambiando para ese<br />
segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción. En aqu<strong>el</strong> instante, <strong>los</strong> publicistas se dieron cu<strong>en</strong>ta, no<br />
sólo <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r adquisitivo <strong>de</strong> este sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
gran presión que sus opiniones podían ejercer sobre <strong>la</strong>s familias y, por<br />
ext<strong>en</strong>sión, sobre <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />
Tal como explica <strong>el</strong> historiador <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad Raúl Eguizábal (1998), a<br />
partir <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad se convierte<br />
<strong>en</strong> una constante que llega a su punto culminante con <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
t<strong>el</strong>evisión <strong>de</strong> forma masiva <strong>en</strong> <strong>los</strong> hogares <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> p<strong>la</strong>neta.<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, lo cierto es que <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica no abunda hasta<br />
finales <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> 70 <strong>en</strong> cómo <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te se convierte <strong>en</strong><br />
una constante <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l discurso publicitario audiovisual, no sólo <strong>en</strong> lo que a<br />
productos dirigidos a este segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción se refiere, sino que <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te ha traspasado <strong>los</strong> límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> estricta segm<strong>en</strong>tación<br />
por eda<strong>de</strong>s para llegar al público adulto. Lo cierto es que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> estos<br />
jóv<strong>en</strong>es, a medio camino <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> infancia y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> edad, se ha<br />
convertido <strong>en</strong> una iconografía recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s campañas publicitarias <strong>de</strong><br />
prácticam<strong>en</strong>te cualquier tipo <strong>de</strong> producto, haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> un perfecto<br />
estereotipo a seguir por consumidores <strong>de</strong> características socio<strong>de</strong>mográficas<br />
diversas.<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>prime</strong>ros autores <strong>en</strong> abordar <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibles<br />
repercusiones sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios<br />
<strong>de</strong> comunicación fue C. Lasch qui<strong>en</strong> con su obra The Culture of Narcisism<br />
(1978), aportó una lúcida visión sobre <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este<br />
estereotipo <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso publicitario ejercía, no sólo <strong>en</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, sino también <strong>en</strong> <strong>los</strong> adultos. Lasch aborda <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cómo <strong>la</strong><br />
publicidad no sólo g<strong>en</strong>era pseudo-necesida<strong>de</strong>s y acaba por <strong>de</strong>sautorizar <strong>la</strong><br />
autoridad paterna, sino que aboca al <strong>en</strong>torno familiar a vivir <strong>en</strong> un constante<br />
74 ibid. pág. 13.<br />
75 AGUADED, J. I. (2000): op. cit. pág. 114.<br />
76 GARCÍA MATILLA, CALLEJO y WALZER (2004): op. cit. pág. 69.<br />
30
estado <strong>de</strong> ansiedad <strong>de</strong>bido al hecho <strong>de</strong> que <strong>los</strong> anuncios, <strong>en</strong> tanto que<br />
creadores <strong>de</strong> ilusiones, llevan a niños y a adultos a vivir <strong>en</strong> una falsa realidad.<br />
El autor apunta <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso<br />
publicitario no hace sino fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> “hacer <strong>de</strong> uno mismo <strong>la</strong> mejor<br />
creación” (1978:92).<br />
Esta i<strong>de</strong>a se convierte <strong>en</strong> un aspecto recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> obra <strong>de</strong><br />
Lasch, qui<strong>en</strong> asevera que <strong>la</strong> constante pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
anuncios, llevan a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a vivir <strong>en</strong> un absoluto narcisismo que pasa por<br />
<strong>la</strong> lucha contra <strong>el</strong> tiempo y por <strong>la</strong> r<strong>en</strong>uncia a cualquier tipo <strong>de</strong> responsabilidad,<br />
<strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sesperado por recrear <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te que se<br />
<strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l discurso publicitario.<br />
Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as expuestas por Lasch, D. Victoroff<br />
(1983) expone <strong>en</strong> su obra La publicidad y <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción exist<strong>en</strong>te, y a<br />
m<strong>en</strong>udo a<strong>la</strong>rmante, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> anuncios y <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to social. Victoroff<br />
seña<strong>la</strong> con un <strong>de</strong>do acusador a <strong>la</strong> publicidad como g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> estereotipos<br />
que llevan a <strong>la</strong> frustración a millones <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> mundo. Según<br />
Victoroff, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te v<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> sus formas y se<br />
adapta a cualquiera que sea <strong>el</strong> producto publicitado. Sin embargo, para <strong>el</strong><br />
autor, es <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> física <strong>la</strong> que resulta emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te p<strong>el</strong>igrosa. Sigui<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong> Lasch, Victoroff profundiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> obsesión por <strong>la</strong> eterna<br />
juv<strong>en</strong>tud que aqueja a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta y que, para <strong>el</strong> autor, no<br />
es sino una c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong>rivación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a propugnada por <strong>el</strong> discurso publicitario<br />
según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia tardía es sinónimo absoluto <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>el</strong>leza y, por<br />
ext<strong>en</strong>sión, <strong>de</strong> <strong>la</strong> f<strong>el</strong>icidad.<br />
A partir <strong>de</strong> Victoroff son muchos <strong>los</strong> autores que abordan <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso publicitario, ya no sólo como mo<strong>de</strong>lo físico,<br />
sino también como forma <strong>de</strong> vida que se caracteriza por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
responsabilida<strong>de</strong>s, por una actividad social constante <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno<br />
grupal es fundam<strong>en</strong>tal y <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong>l Carpe Diem rig<strong>en</strong> todo<br />
comportami<strong>en</strong>to. D.R. An<strong>de</strong>rson, <strong>en</strong> <strong>los</strong> estudios realizados con J. Bryant<br />
(1983) y E.P. Lorch (1985), también seña<strong>la</strong> con <strong>de</strong>do acusador <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> y<br />
<strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad y como esta pres<strong>en</strong>cia se convierte, <strong>en</strong><br />
realidad, <strong>en</strong> un pez que se muer<strong>de</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>: La <strong>imag<strong>en</strong></strong> publicitaria adolesc<strong>en</strong>te<br />
se muestra como un mo<strong>de</strong>lo a seguir por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> cualquier edad. Los y<br />
<strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es persigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> falsa i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> “niña-mujer objeto” y <strong>de</strong>l “gamberro<br />
inconsci<strong>en</strong>te” y, a su vez, <strong>los</strong> adultos, también pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n asemejarse a <strong>la</strong>s<br />
mo<strong>de</strong><strong>los</strong> que –cada vez más jóv<strong>en</strong>es- muestran sus cuerpos esb<strong>el</strong>tos y<br />
car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> forma, <strong>en</strong> tanto que sinónimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> b<strong>el</strong>leza; y a <strong>los</strong> chicos imberbes<br />
que, con evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>spreocupación, no p<strong>la</strong>ntean un futuro más allá <strong>de</strong>l<br />
pres<strong>en</strong>te.<br />
Para M. Chalvon, P. Corset y M. Souchon (1982), <strong>la</strong> apar<strong>en</strong>te<br />
simplicidad que transmite <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> publicitaria <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, es<br />
<strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> fascinación que ejerce <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> públicos objetivos adyac<strong>en</strong>tes,<br />
como es <strong>el</strong> adulto. Según <strong>los</strong> autores, <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra El niño ante <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión, esta<br />
visión simplificadora convi<strong>en</strong>e tanto a niños como a adultos ya que, cada vez<br />
más, <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión ha transformado su discurso <strong>en</strong> un cúmulo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tos<br />
31
lineales, que muestra <strong>los</strong> objetos sin profundizar <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>, cosa que facilita <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong> estereotipos a partir <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas iconografías como <strong>la</strong> propia<br />
adolesc<strong>en</strong>cia.<br />
L’<strong>en</strong>fant et <strong>la</strong> publicité: les chemins <strong>de</strong> <strong>la</strong> seduction, <strong>de</strong> J.N. Kapferer<br />
(1985) amplía <strong>la</strong>s aportaciones ci<strong>en</strong>tíficas anteriores poni<strong>en</strong>do <strong>de</strong> manifiesto <strong>los</strong><br />
recursos creativos utilizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso publicitario para seducir con una<br />
misma m<strong>el</strong>odía a jóv<strong>en</strong>es y a adultos. Kapferer, <strong>de</strong>staca que, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong><br />
<strong>imag<strong>en</strong></strong> perseguida –<strong>la</strong> eterna adolesc<strong>en</strong>cia- es siempre <strong>la</strong> misma, <strong>los</strong> recursos<br />
creativos que se pon<strong>en</strong> al servicio <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>no icónico son múltiples y cada vez<br />
más sofisticados para conseguir captar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> diversos públicos.<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> 80 trajo consigo <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te como estereotipo recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso publicitario, durante <strong>los</strong><br />
años 90, <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación focalizaron su análisis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s posibles<br />
repercusiones que este uso indiscriminado <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud, <strong>en</strong> tanto que<br />
paradigma vital, podía t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> ámbitos como <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to social o <strong>la</strong><br />
salud, <strong>en</strong>tre otros.<br />
En c<strong>la</strong>ra coinci<strong>de</strong>ncia con Kapferer, M. Buijz<strong>en</strong>, y P.M. Valk<strong>en</strong>burg<br />
analizan <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo The effects of t<strong>el</strong>evision advertising on materialism,<br />
par<strong>en</strong>t-child conflict and unhappiness: a review of research 77 un tema ya<br />
abordado por Lasch <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> 70. La publicidad como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
consumo materialismo y, por ext<strong>en</strong>sión, <strong>de</strong> conflicto familiar, es <strong>el</strong> tema que<br />
c<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> dichos autores, qui<strong>en</strong>es no dudan <strong>en</strong> poner <strong>de</strong> manifiesto<br />
cómo <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> consumir <strong>en</strong> tanto que señal <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia grupal <strong>en</strong>tre<br />
<strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, se transforma <strong>en</strong> una constante fom<strong>en</strong>tada hasta <strong>la</strong><br />
saciedad por <strong>el</strong> discurso publicitario y que acaba g<strong>en</strong>erando discusiones <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pioneras <strong>en</strong> abordar dicha cuestión fue J. Van Evra (1990),<br />
qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>staca como <strong>la</strong> publicidad aprovecha <strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong>l ser humano<br />
para llevar<strong>los</strong> al terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l consumo. La autora <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> discriminación, <strong>la</strong><br />
falta <strong>de</strong> integración grupal, o <strong>la</strong> vejez, como alguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> temores más<br />
recurr<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. Van Evra asegura que<br />
precisam<strong>en</strong>te esos miedos son <strong>la</strong>s bazas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se apoya <strong>la</strong> publicidad,<br />
utilizando <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te como caballo <strong>de</strong> batal<strong>la</strong> <strong>en</strong> un c<strong>la</strong>ro<br />
paral<strong>el</strong>ismo con una etapa <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>el</strong> grupo, o <strong>el</strong> int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> equilibrar <strong>la</strong><br />
infancia con una incipi<strong>en</strong>te madurez son algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características más<br />
visibles.<br />
En T<strong>el</strong>evisión and Child Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t (1990), Van Evra <strong>de</strong>staca <strong>la</strong><br />
absoluta falta <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> recursos creativos y <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong><br />
producción y realización <strong>de</strong> <strong>los</strong> espots dirigidos a <strong>los</strong> adultos y aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> que<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n llegar a <strong>los</strong>/as más jóv<strong>en</strong>es. Según <strong>la</strong> autora, cuestiones como <strong>el</strong><br />
amor, <strong>el</strong> sexo o <strong>de</strong>terminados tópicos humorísticos se utilizan<br />
indiscriminadam<strong>en</strong>te para todo tipo <strong>de</strong> público con lo cual, no resulta extraño<br />
77 Applied Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>tal Psychology 437-456, 2003<br />
32
que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> publicidad acabe si<strong>en</strong>do una<br />
indiscutible fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos para <strong>los</strong> anunciantes.<br />
Coincidi<strong>en</strong>do con esa i<strong>de</strong>a, J.L. León (1996), (2000) ahonda <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
efectos <strong>de</strong> esa eterna juv<strong>en</strong>tud, precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre lo que él <strong>de</strong>nomina “<strong>los</strong><br />
públicos más in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sos ante <strong>de</strong>terminados estímu<strong>los</strong>”; es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> infancia y<br />
<strong>la</strong>s mujeres jóv<strong>en</strong>es. La estética <strong>de</strong> lo “light” asociada a <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, propugna <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud y <strong>la</strong> esb<strong>el</strong>tez como máxima vital <strong>en</strong> lo que<br />
para León <strong>de</strong>riva <strong>en</strong> una absoluta <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l discurso publicitario, una<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que a su vez se ve retroalim<strong>en</strong>tada a través <strong>de</strong> todo aqu<strong>el</strong>lo que<br />
se difun<strong>de</strong> a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación. Precisam<strong>en</strong>te, esta i<strong>de</strong>a<br />
coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> <strong>de</strong> C. Brabbs qui<strong>en</strong>, años más tar<strong>de</strong>, analiza <strong>en</strong> un artículo <strong>la</strong><br />
absoluta <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia publicitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mada mujer in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />
En artícu<strong>los</strong> como Advertising mo<strong>de</strong>rn woman? Depiction of wom<strong>en</strong> in<br />
advertising 78 , y Will kids be cut off from adds? T<strong>el</strong>evision advertising to<br />
childr<strong>en</strong> 79 , <strong>el</strong> autor aborda cómo <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> mundo acaban<br />
sometiéndose a <strong>la</strong> hipnotizadora <strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te que día tras día aparece<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pantal<strong>la</strong>s t<strong>el</strong>evisivas como rec<strong>la</strong>mo publicitario <strong>de</strong> cualquier producto. En<br />
este s<strong>en</strong>tido, Brabbs p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> prohibir <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> niños/as y<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad dirigida a a cualquier segm<strong>en</strong>to, a fin <strong>de</strong> evitar <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>terminados públicos s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos como <strong>la</strong> frustración o <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>ales físicos imposibles.<br />
Volvi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong> J.L. León al <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión que<br />
c<strong>en</strong>tra nuestro estudio, cabe seña<strong>la</strong>r que establece a<strong>de</strong>más una c<strong>la</strong>sificación<br />
estereotípica a partir <strong>de</strong> diversos personajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitología clásica, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual<br />
<strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te difundida a través <strong>de</strong>l discurso publicitario ti<strong>en</strong>e una<br />
implicación transversal respecto al resto <strong>de</strong> estereotipos: <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
cualquiera <strong>de</strong> sus formas está absoluta e inevitablem<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
cualquier forma estereotípica propugnada por <strong>la</strong> publicidad.<br />
Francesca Romana Pugg<strong>el</strong>li (2003) aborda <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> “spot<br />
g<strong>en</strong>eration”; es <strong>de</strong>cir, pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que construy<strong>en</strong> su<br />
realidad a partir <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje publicitario. Para Pugg<strong>el</strong>li, <strong>la</strong> publicidad inci<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
dos aspectos cognitivos fundam<strong>en</strong>tales que t<strong>en</strong>drán consecu<strong>en</strong>cias<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo vital <strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez: <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> memoria.<br />
Según <strong>la</strong> autora, estos dos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos repercutirán especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> más<br />
jóv<strong>en</strong>es qui<strong>en</strong>es, cautivados por <strong>los</strong> recursos creativos <strong>de</strong>l espot publicitario,<br />
acabarán ret<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> su m<strong>en</strong>te todos aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que consi<strong>de</strong>ran <strong>de</strong><br />
su interés para construir un mundo posible <strong>en</strong> <strong>el</strong> que habitar, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>imag<strong>en</strong></strong> utópica y objetivam<strong>en</strong>te imposible difundida por <strong>el</strong> discurso audiovisual<br />
<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> productos. Coincidi<strong>en</strong>do con estudios previos como <strong>el</strong> <strong>de</strong> R. Pol<strong>la</strong>y<br />
(1986) o <strong>el</strong> <strong>de</strong> D. Sharits D., y H.B Lammers (1983), Pugg<strong>el</strong>li <strong>de</strong>staca <strong>la</strong><br />
constante búsqueda <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntidad “publicitaria” que satisfaga al adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> su camino a <strong>la</strong> madurez. Según <strong>la</strong> autora, <strong>en</strong> este proceso <strong>de</strong> adaptación al<br />
“mundo real” a partir <strong>de</strong> un mundo publicitario cristalizan una serie <strong>de</strong> factores<br />
78 Marketing 9:67-70, 2000.<br />
79 Marketing 30: 74-77, 2000.<br />
33
como por ejemplo <strong>el</strong> <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad, <strong>la</strong> imitación <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> o<br />
<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> rol social, <strong>en</strong>tre otros.<br />
En este contexto, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> espots acaba por<br />
re<strong>la</strong>cionarse con <strong>los</strong> creci<strong>en</strong>tes trastornos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>tario. Para<br />
algunos autores, <strong>la</strong> anorexia y <strong>la</strong> bulimia nerviosa <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran como evi<strong>de</strong>nte<br />
factor <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> discurso publicitario y, concretam<strong>en</strong>te, aqu<strong>el</strong> que <strong>de</strong>staca<br />
<strong>la</strong> simple intuición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia y <strong>los</strong><br />
cuerpos <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> tránsito hacia <strong>la</strong> etapa adulta, como mo<strong>de</strong>lo a seguir incluso<br />
por <strong>los</strong> adultos.<br />
El psiquiatra J. Toro, <strong>en</strong> su obra El cuerpo como <strong>de</strong>lito (1996), aporta<br />
significativos estudios cuantitativos y cualitativos que pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad <strong>en</strong> <strong>los</strong> trastornos <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>tario.<br />
Toro <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia que causa <strong>en</strong> millones <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> todo <strong>el</strong><br />
mundo, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> trastorno <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>tario, <strong>el</strong> físico<br />
aniñado, <strong>la</strong> eterna <strong>de</strong>spreocupación adolesc<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong>tronizada por <strong>la</strong><br />
publicidad como única forma <strong>de</strong> vida. El psiquiatra aporta r<strong>el</strong>evantes ejemp<strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> cómo algunas mujeres ca<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> anorexia nerviosa tras r<strong>en</strong>egar <strong>de</strong> sus<br />
propios cic<strong>los</strong> vitales (<strong>el</strong> paso <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud a <strong>la</strong> madurez, o <strong>de</strong> <strong>la</strong> madurez a <strong>la</strong><br />
vejez) o, igualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> <strong>la</strong> frustración que si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muchos y muchas<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> al no a<strong>de</strong>cuarse a <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> mismos difun<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
publicidad. Para Toro, <strong>la</strong> presión mediática y, concretam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> publicidad, ha<br />
g<strong>en</strong>erado un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s psico-sociales a eda<strong>de</strong>s cada<br />
vez más inusuales: según <strong>el</strong> autor, <strong>la</strong> anorexia y <strong>la</strong> bulimia nerviosa afectan<br />
actualm<strong>en</strong>te a más niños/as y personas mayores que hace diez años <strong>de</strong>bido a<br />
<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un estereotipo adolesc<strong>en</strong>te imposible.<br />
J. González Requ<strong>en</strong>a y A. Ortiz <strong>de</strong> Zárate (1995); Ferrés, J. (1996),<br />
Gunter y Furham (1998), Fox R.F. (1996), Unnikrishnan, N; Bajpai, S (1996) y<br />
Carrillo, M.V. (2002), <strong>de</strong>dican varios capítu<strong>los</strong> a esta interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tra <strong>la</strong><br />
<strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> difundida por <strong>la</strong> publicidad audiovisual y <strong>la</strong><br />
interre<strong>la</strong>ción causal como factor a consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> <strong>los</strong> trastornos <strong>de</strong>l<br />
comportami<strong>en</strong>to alim<strong>en</strong>tario <strong>en</strong> hombres y mujeres <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s diversas. Todos<br />
<strong>los</strong> autores, sin excepción, coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> seña<strong>la</strong>r cómo <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> tanto<br />
que “metamorfosis <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo” 80 es utilizada hasta <strong>la</strong> saciedad por <strong>los</strong> espots<br />
publicitarios como rec<strong>la</strong>mo consci<strong>en</strong>te o inconsci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te perseguido por<br />
toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> público adyac<strong>en</strong>te al target.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> emisión <strong>de</strong>l discurso publicitario y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
recepción <strong>de</strong>l mismo <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> que todos <strong>los</strong> autores y<br />
autoras m<strong>en</strong>cionados hac<strong>en</strong> hincapié, cabe <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> cuidadosa disección <strong>de</strong><br />
aspectos como <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong> realización que trazan González Requ<strong>en</strong>a y<br />
Ortiz <strong>de</strong> Zárate (1995). A partir <strong>de</strong> ejemp<strong>los</strong> concretos, su obra <strong>de</strong>sgrana<br />
cuestiones aplicables al discurso publicitario <strong>en</strong> sus múltiples acepciones: <strong>el</strong><br />
tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong>, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> p<strong>la</strong>nos, <strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> música...De<br />
esta manera, <strong>los</strong> autores p<strong>la</strong>ntean un patrón <strong>de</strong> análisis capaz <strong>de</strong> fusionar <strong>los</strong><br />
aspectos m<strong>en</strong>cionados con cuestiones retóricas más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción<br />
superficial <strong>de</strong>l espot.<br />
80 Gonzalez Requ<strong>en</strong>a, J. Ortiz <strong>de</strong> Zárate A. (1995)<br />
34
A este patrón analítico cabe añadir <strong>el</strong> <strong>de</strong> Car<strong>los</strong> Lomas (1996), que<br />
p<strong>la</strong>ntea <strong>de</strong> forma operativa, un esquema <strong>de</strong> trabajo para profundizar <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos. Así, Lomas<br />
seña<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre otros <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> estereotipos y su evolución a través <strong>de</strong>l<br />
discurso publicitario.<br />
Precisam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> sociólogo francés T. Anatr<strong>el</strong><strong>la</strong> (2001), a partir <strong>de</strong> su<br />
obra Adolesc<strong>en</strong>ces Au Fil <strong>de</strong>s Jours puso <strong>en</strong> te<strong>la</strong> <strong>de</strong> juicio un nuevo estereotipo<br />
social <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong> iconografía adolesc<strong>en</strong>te difundida por <strong>el</strong> discurso<br />
publicitario: <strong>el</strong> adultesc<strong>en</strong>te; es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> adulto que, presionado precisam<strong>en</strong>te<br />
por vivir una vida adulta, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un físico adulto y unas obligaciones <strong>de</strong><br />
camino a <strong>la</strong> madurez, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> apropiarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> adolesc<strong>en</strong>te publicitaria y<br />
hacer <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> un modus viv<strong>en</strong>di <strong>en</strong> lo que hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to no era más que<br />
una vida rutinaria abocada al más absoluto ostracismo.<br />
Así, Anatr<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>fine a <strong>los</strong> adultesc<strong>en</strong>tes como a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s personas que,<br />
lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad adolesc<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n comportarse como tales. Ropa<br />
extremadam<strong>en</strong>te juv<strong>en</strong>il, comportami<strong>en</strong>tos inapropiados para su edad, rechazo<br />
<strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s, necesidad <strong>de</strong> afianzar su pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia grupal como señal<br />
<strong>de</strong> integración social...adultos, según <strong>el</strong> propio autor, recién salidos <strong>de</strong> un espot<br />
publicitario <strong>en</strong> que <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia como forma <strong>de</strong> vida no es más que una<br />
estrategia <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta.<br />
La creación y <strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estereotipos, como <strong>el</strong> seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> líneas<br />
anteriores, por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad implica una constante y fructífera<br />
repercusión <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito económico. A más estereotipos, más segm<strong>en</strong>tos, más<br />
targets, más consumo y, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, más b<strong>en</strong>eficios para <strong>el</strong> anunciante. En<br />
este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> autora canadi<strong>en</strong>se Julie Schor (2003), <strong>de</strong>staca que dos<br />
programas diarios <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> horarios c<strong>en</strong>trales, son inc<strong>en</strong>tivo sufici<strong>en</strong>te<br />
para increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> gasto anual <strong>de</strong> una persona <strong>en</strong> mil dó<strong>la</strong>res. A Schor se<br />
suman otras voces contun<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te críticas con <strong>el</strong> consumo adolesc<strong>en</strong>te y <strong>la</strong><br />
constante retroalim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l mismo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad. A. Quart<br />
(2004), T. Hine , S. Linn (2005), M. Milner (2006), o E. C<strong>la</strong>rk (2007) son<br />
algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores que analizan <strong>el</strong> consumo adolesc<strong>en</strong>te no sólo <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
una perspectiva social, sino también económica, profundizando especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> ingresos que <strong>la</strong> publicidad dirigida al segm<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional a medio<br />
camino <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> infancia y <strong>la</strong> etapa adulta reportan a <strong>los</strong> anunciantes.<br />
Como prece<strong>de</strong>nte a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> llevada a cabo<br />
por Cattarin J.A., Thompson J.K., Thomas C.M., Williamson R. (2000), qui<strong>en</strong>es<br />
profundizan <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to publicitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> corporal y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
consecu<strong>en</strong>cias sociales <strong>de</strong>l mismo. Los autores apuntan <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> cómo<br />
<strong>la</strong> posición económica ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comparación social<br />
r<strong>el</strong>evante, <strong>de</strong>jando paso al físico como sinónimo <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. Cabe seña<strong>la</strong>r que<br />
dicho análisis se basa <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos respectivam<strong>en</strong>te por A.C. Downs<br />
(1981) y M.C. Martin y P.F. K<strong>en</strong>nedy (1993), qui<strong>en</strong>es recababan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
formu<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes estereotipos físicos, psíquicos y<br />
sociales <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>prime</strong>-<strong>time</strong> t<strong>el</strong>evisivo.<br />
35
El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción publicitaria <strong>en</strong> <strong>los</strong> albores <strong>de</strong>l siglo XXI<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> K.M E<strong>de</strong>ns y C.B. McCormick (2000) un refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto al<br />
estudio cualitativo <strong>de</strong> cómo <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> procesan <strong>la</strong> publicidad y <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivaciones que este proceso comporta <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito psico-social. Para<br />
ambos, existe una c<strong>la</strong>ra difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong>l sexo; una difer<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> acaba por<br />
incidir <strong>en</strong> cuestiones directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud. E<strong>de</strong>ns y<br />
McCormick alu<strong>de</strong>n a una presión publicitaria superior, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s chicas,<br />
que se manifiesta directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> consumo e, indirectam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>terminadas consecu<strong>en</strong>cias psicológicas.<br />
En concordancia con esa teoría, M. Tiggerman i A. Pickering (2004)<br />
abordan <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cómo <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que <strong>la</strong> publicidad da <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> repercute especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s chicas, conduciéndo<strong>la</strong>s a <strong>la</strong><br />
búsqueda <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> culto al cuerpo que pasa<br />
irremediablem<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> <strong>de</strong>lga<strong>de</strong>z extrema.<br />
Lo cierto es que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> publicitaria <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>prime</strong>-<strong>time</strong> t<strong>el</strong>evisivo va mucho mas allá <strong>de</strong> un target<br />
supuestam<strong>en</strong>te acor<strong>de</strong> con esa edad. La adolesc<strong>en</strong>cia publicitaria es un estado<br />
físico y, <strong>en</strong> cierta manera, psíquico, utilizado para cautivar a un público objetivo<br />
adulto que huye <strong>de</strong>l paso <strong>de</strong>l tiempo y que rechaza responsabilida<strong>de</strong>s y<br />
ataduras <strong>de</strong> cualquier tipo. Y es que, tal como seña<strong>la</strong>ba Anatr<strong>el</strong><strong>la</strong>, <strong>la</strong> publicidad<br />
<strong>de</strong>l siglo XXI no ha hecho más que otorgar <strong>la</strong>s ri<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad al eterno<br />
adolesc<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando <strong>en</strong> su discurso al estereotipo adulto.<br />
Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva.<br />
El pot<strong>en</strong>cial socializador <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> contribución que este macrogénero realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> construcción social<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad asignada a <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación.<br />
En nuestras ficciones t<strong>el</strong>evisivas, como parte <strong>de</strong>l “sistema narrativo<br />
c<strong>en</strong>tral”, hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> nosotros y para nosotros. Lo que se transmite a través<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva propia <strong>de</strong> un grupo social –aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> creada por y dirigida<br />
a un grupo social <strong>de</strong>terminado– es una objetivación <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad apreh<strong>en</strong>dida<br />
por ese grupo, <strong>de</strong> su conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong> acción o <strong>los</strong><br />
mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to que son, han sido o pue<strong>de</strong>n llegar a ser<br />
legitimados. D<strong>el</strong> mismo modo, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ficciones t<strong>el</strong>evisivas importadas,<br />
se conoce una perspectiva diversa <strong>de</strong>l nosotros <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido más amplio o<br />
inclusive un intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to cultural: a través <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong>lo que<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> común <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes socieda<strong>de</strong>s occi<strong>de</strong>ntales que exportan su<br />
producción <strong>de</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva. Y siempre t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>los</strong> flujos <strong>de</strong><br />
circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estos productos provi<strong>en</strong><strong>en</strong>, sobretodo, <strong>de</strong> Estados Unidos y<br />
Latinoamérica, y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>de</strong> Europa (Eurofiction, 1999 – 2006).<br />
La ficción narrativa correspon<strong>de</strong>ría, según Buonanno (2004), a una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s interre<strong>la</strong>cionadas y sobrepuestas a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
cotidiana –una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> “l’orizzonte <strong>de</strong>l possibile” <strong>de</strong> <strong>la</strong> paramount reality o<br />
realissimum <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>finida por Alfred Schutz–. I<strong>de</strong>as, pero también<br />
36
<strong>de</strong>seos, alternativas o hipótesis… <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad que nos ro<strong>de</strong>a, <strong>la</strong> ficción<br />
narrativa concebida, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, como una “subjuntivización <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad”<br />
(Bruner, 2004).<br />
Es por tanto, una repres<strong>en</strong>tación simbólica <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, pero regida<br />
por una estructura <strong>de</strong> re<strong>la</strong>to don<strong>de</strong> “se da or<strong>de</strong>n al flujo <strong>de</strong> otro modo caótico,<br />
cognitivam<strong>en</strong>te y afectivam<strong>en</strong>te ingobernable <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos” (Buonanno,<br />
2004,9). Al construir una historia, se s<strong>el</strong>eccionan y dispon<strong>en</strong> sus <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos: se<br />
<strong>de</strong>linean personajes, se conectan sus acciones y se sigue <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
situaciones que se suce<strong>de</strong>n como lógico o por lo m<strong>en</strong>os razonablem<strong>en</strong>te<br />
compr<strong>en</strong>sible. Subyace aquí <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> “p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to narrativo” (Ricoeur, 1985)<br />
<strong>la</strong> “modalidad narrativa <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to” (versus <strong>la</strong> lógico-ci<strong>en</strong>tífica) <strong>de</strong> Bruner<br />
(2004, 25).<br />
Son muchos <strong>los</strong> autores que reafirman <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión a<br />
través <strong>de</strong> <strong>los</strong> re<strong>la</strong>tos y <strong>la</strong>s emociones (Ferrés, 1996) y <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que <strong>el</strong><br />
espectador establece con <strong>los</strong> personajes (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> conceptos como empatía,<br />
proyección o i<strong>de</strong>ntificación, experi<strong>en</strong>cia vicaria a <strong>la</strong> “interacción parasocial” <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> que parte Livingstone (1990) al tratar <strong>la</strong> producción y reproducción <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción integrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> psicología social<br />
a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión.<br />
Por todo <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva <strong>de</strong>be ser contemp<strong>la</strong>da como<br />
cont<strong>en</strong>edor <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong>l grupo social <strong>de</strong><br />
refer<strong>en</strong>cia, y como mecanismo óptimo tanto para <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realidad como para <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> alternación.<br />
Así, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia, caracterizada por <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> iguales y <strong>el</strong> “s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a una cultura<br />
con modas, hábitos, esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> vida, valores, preocupaciones e inquietu<strong>de</strong>s<br />
propios” (Montero, 2006,18) <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva <strong>de</strong>staca por su capacidad<br />
socializadora. Capacidad pot<strong>en</strong>ciada, según Sánchez Noriega (1997) <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> cómo respon<strong>de</strong> a expectativas, necesida<strong>de</strong>s o intereses previos <strong>de</strong>l<br />
grupo <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> cuanto m<strong>en</strong>or sea <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia directa <strong>de</strong>l sujeto<br />
sobre un aspecto concreto <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> interés<br />
parece <strong>de</strong>cantarse hacia conocimi<strong>en</strong>tos sobre re<strong>la</strong>ciones sociales y<br />
experi<strong>en</strong>cias emocionales (amistad, amor), sexo y problemáticas específicas <strong>de</strong><br />
esta fase c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad (consumo <strong>de</strong> alcohol, drogas,<br />
conflictos interg<strong>en</strong>eracionales, etc.).<br />
El interés <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> vi<strong>en</strong>e finalm<strong>en</strong>te ava<strong>la</strong>do por <strong>el</strong> alto grado <strong>de</strong> atracción que ésta<br />
ejerce sobre <strong>el</strong><strong>los</strong>. La investigación <strong>de</strong> Albero (2006) sobre <strong>la</strong> mirada<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro país muestra como sus prefer<strong>en</strong>cias t<strong>el</strong>evisivas son <strong>los</strong><br />
programas <strong>de</strong> ficción, “más concretam<strong>en</strong>te, t<strong>el</strong>eseries <strong>de</strong> creación nacional<br />
don<strong>de</strong> aparec<strong>en</strong> personajes <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> como protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
situaciones <strong>de</strong> cada capítulo” (Los Serrano, Aquí no hay qui<strong>en</strong> viva, El cor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciutat, Hospital C<strong>en</strong>tral, Cuéntame). Esta atracción por <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> producción<br />
propia se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> segundo lugar a <strong>la</strong> ficción extranjera <strong>de</strong> susp<strong>en</strong>se e<br />
investigación que copa nuestras parril<strong>la</strong>s <strong>de</strong> programación <strong>en</strong> <strong>el</strong> último lustro<br />
37
(CSI y sus secue<strong>la</strong>s), <strong>el</strong> humor ácido <strong>de</strong> Los Simpson, y <strong>la</strong> av<strong>en</strong>tura con<br />
toques <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia ficción (Embrujadas, Smallville).<br />
El estado actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sobre ficción t<strong>el</strong>evisiva respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong><br />
evolución <strong>de</strong> dos áreas <strong>de</strong> interés apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te distintas pero c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> <strong>de</strong>l sector industrial y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l sector académico.<br />
La <strong>prime</strong>ra <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s da lugar a una investigación con c<strong>la</strong>ra finalidad<br />
comercial. Al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l seguimi<strong>en</strong>to constante <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
organizacional <strong>de</strong>l sector audiovisual que ag<strong>en</strong>cias especializadas y<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> comunicación realizan (número y r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
productoras y sinergias <strong>en</strong> <strong>el</strong> tejido industrial), <strong>la</strong> investigación específica sobre<br />
ficción t<strong>el</strong>evisiva se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis cualitativo <strong>de</strong> <strong>los</strong> formatos t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta sus aspectos creativos, productivos y/o <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to económico<br />
(adaptación <strong>de</strong> formatos <strong>de</strong> éxito <strong>en</strong> otros países, análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> perfiles <strong>de</strong><br />
audi<strong>en</strong>cia, implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> nuevas tecnologías, explotación <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
publicidad no conv<strong>en</strong>cional, etc.).<br />
Al tratarse <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> investigación financiada que respon<strong>de</strong> a<br />
intereses particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> productoras, ca<strong>de</strong>nas t<strong>el</strong>evisivas y otros ag<strong>en</strong>tes<br />
implicados <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> producción y explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción como<br />
producto t<strong>el</strong>evisivo, no su<strong>el</strong>e difundirse a <strong>la</strong> comunidad académica si no es a<br />
posteriori. Así, por ejemplo, es archiconocido <strong>el</strong> estudio pionero <strong>de</strong> tipo<br />
cualitativo (pre-test) que Globomedia realizó con Médico <strong>de</strong> familia (1995) sin<br />
que haya una publicación que <strong>de</strong> manera explícita y <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da lo reseñe antes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie (véase García <strong>de</strong> Castro, 2002).<br />
Pese a <strong>el</strong>lo, sí contamos <strong>en</strong> España con <strong>la</strong> publicación periódica <strong>de</strong><br />
anuarios e informes sobre <strong>la</strong> comunicación (GECA, INCOM, CAC…) que <strong>de</strong><br />
algún modo reseñan <strong>la</strong> información c<strong>la</strong>ve sobre producción, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y<br />
resultados <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva que ll<strong>en</strong>a nuestras parril<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
programación. Al igual que están a nuestro alcance, rapports simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
principales países europeos (Francia, Italia, Gran Bretaña, Alemania) a <strong>los</strong> que<br />
rara vez emu<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción propia pero que sí tomamos como<br />
refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> producción norteamericana. Este tipo <strong>de</strong> análisis<br />
cualitativo-cuantitativo corre a cargo <strong>de</strong>l grupo Eurofiction y resulta <strong>de</strong> gran<br />
interés para conocer <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción, <strong>la</strong><br />
programación y <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva <strong>en</strong> España y Europa.<br />
Si bi<strong>en</strong> ahora no hay una continuidad garantizada <strong>de</strong> este proyecto por<br />
parte <strong>de</strong>l Observatorio Europeo <strong>de</strong>l Audiovisual, si surg<strong>en</strong> publicaciones<br />
puntuales sobre <strong>la</strong> producción y su r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cia sobretodo <strong>en</strong><br />
webs especializadas como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> observatorios sobre <strong>la</strong> producción<br />
audiovisual vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s –<strong>el</strong> Observatorio <strong>de</strong> Cont<strong>en</strong>idos<br />
Audiovisuales (OCA) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong>manca o l’Observatori <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Producció Audiovisual (OPA) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Pompeu Fabra, por ejemplo–. 81<br />
81 Véase <strong>el</strong> informe sobre <strong>los</strong> perfiles <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> 2005/06 como análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos<br />
disponibles <strong>de</strong> Sofres AM, e<strong>la</strong>borado con ese necesario e inevitable <strong>de</strong>ca<strong>la</strong>ge <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación no administrada.<br />
[http://www.upf.edu/opa, consultado 12 junio <strong>de</strong> 2007]<br />
38
Algo que nos lleva a <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong>l sector académico, que al<br />
marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> estas infraestructuras <strong>de</strong> investigación financiada por <strong>la</strong> vía privada,<br />
respon<strong>de</strong> <strong>en</strong> su <strong>de</strong>finición estricta a intereses muy diversos. Vi<strong>en</strong>e ava<strong>la</strong>da por<br />
una tradición investigadora <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo recorrido y hasta cierto punto divisible<br />
según su interés por una u otra fase <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> comunicación. Hecho que<br />
permite estructurar <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong>l marco teórico que sigue a continuación,<br />
empezando por <strong>los</strong> estudios más ambiciosos que abarcan todo <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />
comunicación para <strong>de</strong>spués c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, <strong>el</strong><br />
análisis textual y <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva.<br />
La investigación sobre <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> series y seriales <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se inicia <strong>en</strong> Estados Unidos a partir <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
och<strong>en</strong>ta éstos se consoli<strong>de</strong>n como un público emerg<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l género. Difer<strong>en</strong>tes<br />
investigaciones arrojan luz sobre cómo éstos se involucran con <strong>los</strong> personajes<br />
y <strong>la</strong>s tramas <strong>de</strong> <strong>los</strong> seriales y cómo actúan como guía <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
(Carveth y Alexan<strong>de</strong>r, 1985; Lemish, 1985; Rubin, 1985). Se <strong>de</strong>tecta, por<br />
tanto, <strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> fr<strong>en</strong>te a m<strong>en</strong>sajes que<br />
conectan con sus necesida<strong>de</strong>s informativas (romance, re<strong>la</strong>ciones sexuales)<br />
propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia vital y su <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> exploración <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />
(Montero, 2006).<br />
Estas constataciones dan lugar a estudios posteriores que confirmaran<br />
<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios (<strong>en</strong> paral<strong>el</strong>o al grupo <strong>de</strong> iguales) como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> una etapa crucial <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad, a través <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> roles sociales e i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s (Barker y Andre, 1996;<br />
Haag, 1997) y <strong>el</strong> contacto con valores y actitu<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s que i<strong>de</strong>ntificarse y <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r (Arnett, 1995; Fisherk<strong>el</strong>ler, 1997).<br />
Montero (2006) ofrece una panorámica <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales<br />
investigaciones sobre seriales y <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción,<br />
y seña<strong>la</strong> dos marcos teóricos prefer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> inscripción: <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> usos y<br />
gratificaciones (motivaciones) y <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l cultivo (percepción social).<br />
Entre <strong>la</strong>s <strong>prime</strong>ras <strong>de</strong>stacan <strong>los</strong> trabajos <strong>de</strong> Frank y Gre<strong>en</strong>berg (1980)<br />
sobre <strong>la</strong>s motivaciones <strong>de</strong> diversión y actividad social <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
espectadores, que Compesi (1980) <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> su estudio <strong>de</strong> All my CHildr<strong>en</strong><br />
(ABC): <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, hábito, conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia, utilidad social, re<strong>la</strong>jación o<br />
evasión, exploración <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad y búsqueda <strong>de</strong> consejo. Motivaciones<br />
simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s que Carveth y Alexan<strong>de</strong>r re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> 1985. Montero (2006)<br />
afirma que <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes estudios sobre <strong>la</strong>s gratificaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> fr<strong>en</strong>te al consumo <strong>de</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva pue<strong>de</strong>n c<strong>la</strong>sificar <strong>en</strong> tres<br />
dim<strong>en</strong>siones: <strong>la</strong>s prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l programa (rutina, temas), <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición al medio (<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y re<strong>la</strong>jación) y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l contexto social<br />
(sustituto <strong>de</strong> padres y amigos/as). De <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivan dos modos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
usar <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión: instrum<strong>en</strong>tal (guiado por un propósito) y ritual<br />
(<strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y afinidad con <strong>el</strong> medio).<br />
Sobre <strong>el</strong><strong>los</strong>, Rubin (1985) estudia a estudiantes universitarios <strong>de</strong> 19<br />
años como espectadores y re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong>s motivaciones con distintas variables,<br />
re<strong>la</strong>cionadas tanto con <strong>los</strong> seriales t<strong>el</strong>evisivos y sus personajes como con <strong>la</strong>s<br />
39
condiciones psicológicas y sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia, concluy<strong>en</strong>do que<br />
prevalece un uso instrum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> búsqueda <strong>de</strong> información sobre situaciones<br />
que les preocupan <strong>en</strong> su vida real. Lemish (1985) corroborará esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> gratificación <strong>de</strong> interacción social como cuarta gratificación habitual <strong>de</strong> <strong>los</strong> y<br />
<strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habitualm<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>das al <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
y <strong>la</strong> rutina.<br />
Montero (2006) concluye su revisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudios <strong>de</strong> usos y<br />
gratificaciones sobre <strong>el</strong> consumo adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> seriales seña<strong>la</strong>ndo que <strong>la</strong><br />
motivación principal <strong>de</strong> consumo <strong>la</strong> marca <strong>el</strong> uso instrum<strong>en</strong>tal y<br />
específicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong>, problemas y modos <strong>de</strong><br />
afrontar<strong>los</strong>, i<strong>de</strong>as y comportami<strong>en</strong>tos.<br />
Estas aportaciones, si bi<strong>en</strong> arrojan luz sobre <strong>el</strong> consumo adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, vi<strong>en</strong><strong>en</strong> limitadas por <strong>el</strong> análisis simultáneo <strong>de</strong><br />
producciones intrínsecam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes, sin at<strong>en</strong><strong>de</strong>r seriales <strong>en</strong> concreto ni<br />
cont<strong>en</strong>idos específicos (Montero, 2006). No permit<strong>en</strong>, por tanto, indagar <strong>de</strong><br />
manera más profunda <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción espectador/a–texto a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
cont<strong>en</strong>idos o <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> y problemas concretos que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te o <strong>la</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te observa.<br />
La investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> “t<strong>el</strong>evisión informativa”<br />
El <strong>de</strong>sarrollo y evolución <strong>de</strong>l medio t<strong>el</strong>evisivo han hecho <strong>de</strong> éste uno <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong> mayor alcance y repercusión social <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong><br />
comunicación. "El sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión se distingue <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
t<strong>el</strong>ecomunicaciones <strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisivo impacto <strong>en</strong> liberta<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>rechos y valores<br />
constitucionalm<strong>en</strong>te protegidos, como <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> expresión, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong><br />
información, <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación o <strong>el</strong> pluralismo. Otro rasgo distintivo <strong>de</strong>l<br />
sector es su importancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> opinión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudadanía y su carácter <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> <strong>los</strong> partidos políticos para<br />
<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción y ejercicio <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dichos rasgos<br />
distintivos, se ha mant<strong>en</strong>ido, al contrario que <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
t<strong>el</strong>ecomunicaciones, <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong>l sector como servicio público es<strong>en</strong>cial"<br />
(Montero y Brok<strong>el</strong>mann, 1998: 483). No sólo cualitativam<strong>en</strong>te, sino también<br />
cuantitativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión se muestra como un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gran<br />
p<strong>en</strong>etración social. En <strong>el</strong> informe estadístico <strong>de</strong>l Observatorio Europeo <strong>de</strong>l<br />
Audiovisual correspondi<strong>en</strong>te al año 2001 <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al número <strong>de</strong> receptores<br />
<strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> España observamos que hay más <strong>de</strong> 12 millones <strong>de</strong> hogares<br />
con t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> nuestro país (2002:29), cifra que comparada con <strong>los</strong> ap<strong>en</strong>as<br />
cuatro millones <strong>de</strong> hogares con receptor t<strong>el</strong>evisivo que recoge <strong>la</strong> UNESCO <strong>en</strong><br />
su informe estadístico refer<strong>en</strong>te al año 1970 nos muestra una evolución<br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte 82 . El po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> persuasión <strong>de</strong>l medio, <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia<br />
político y social adquirida, su capacidad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración <strong>en</strong> cualquier tipo <strong>de</strong><br />
audi<strong>en</strong>cia o su alcance masivo, son factores que nos remarcan <strong>la</strong> importancia y<br />
<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> formar profesionales responsables y capacitados para trabajar<br />
<strong>en</strong> este medio.<br />
82 Datos extraídos <strong>de</strong> http://portal.unesco.org.uis<br />
40
Uni<strong>en</strong>do <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> información al medio t<strong>el</strong>evisión, <strong>en</strong>contramos<br />
que uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos más importantes y <strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> programación t<strong>el</strong>evisiva son <strong>los</strong> "programas informativos t<strong>el</strong>evisivos"<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como unida<strong>de</strong>s programáticas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al<br />
macrogénero informativo.<br />
El auge <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios es una característica<br />
cada día más r<strong>el</strong>evante <strong>de</strong>l sistema t<strong>el</strong>evisivo. Hoy día, cuando <strong>la</strong> industria <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> comunicación audiovisual se consi<strong>de</strong>ra una actividad económica <strong>de</strong> alto<br />
riesgo, po<strong>de</strong>mos observar cómo gana peso <strong>la</strong> variable condicionante <strong>de</strong><br />
r<strong>en</strong>tabilidad social <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa: "<strong>la</strong> in<strong>el</strong>udible pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s rejil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
costosos programas informativos (nada ni nadie obliga a que existan) o <strong>la</strong>s<br />
campañas <strong>de</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> sobre <strong>de</strong>terminados temas sociales son apuestas<br />
programativas que <strong>la</strong>s emisoras realizan al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad<br />
económica" (Contreras y Pa<strong>la</strong>cio, 2001:33). R<strong>en</strong>tabilidad social que va <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mano <strong>de</strong>l evi<strong>de</strong>nte uso partidista que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es han hecho <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes servicios informativos <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r político o económico que<br />
han t<strong>en</strong>ido bajo su control <strong>la</strong>s emisoras <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión.<br />
La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
programas t<strong>el</strong>evisivos es una variable constante y creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> panorama<br />
nacional e internacional. En <strong>el</strong> año 1991, Emili Prado <strong>de</strong>staca cómo <strong>la</strong> oferta<br />
informativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión británica repres<strong>en</strong>ta un 40% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
programación, 4 horas por cada diez <strong>de</strong> emisión, y casi un 17% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión españo<strong>la</strong> (Prado, 1992:67-68), mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 1997 <strong>la</strong>s cifras<br />
<strong>de</strong> información t<strong>el</strong>evisiva aum<strong>en</strong>tan al 30%, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> programación<br />
t<strong>el</strong>evisiva <strong>de</strong> España, lo que sitúa a <strong>la</strong> oferta informativa como <strong>el</strong> segundo gran<br />
macrogénero <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción (García Muñoz, 1999:46). De hecho, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
lucha por <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> <strong>en</strong>te público RTVE utilizó <strong>los</strong> programas informativos<br />
como <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na ante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>el</strong> panorama<br />
audiovisual <strong>de</strong> <strong>la</strong> emisoras privadas; <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> sus respectivas<br />
estrategias <strong>los</strong> programas informativos t<strong>el</strong>evisivos han ido ganando franja<br />
horaria e importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s parril<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> manera que hoy po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />
una oferta estándar <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> informativos diarios, quedando como<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>cial <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas informativos. "El género<br />
informativo ti<strong>en</strong>e un peso cualitativo importante, y <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te,<br />
se esfuerzan por marcar su i<strong>de</strong>ntidad por medio <strong>de</strong> sus programas<br />
informativos, que tanta repercusión ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> credibilidad y que tanto<br />
influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>na" (Prado, 1992: 69).<br />
Un dato más, reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />
t<strong>el</strong>evisiva, es <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que exista una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> medición <strong>de</strong><br />
audi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>dicada específicam<strong>en</strong>te a este género <strong>en</strong> concreto. Se trata <strong>de</strong><br />
Infozoom, un programa creado por <strong>el</strong> Gabinete <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación<br />
Audiovisual (GECA) que permite <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos cruzados <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
datos <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes escaletas informativas, analizando, <strong>en</strong>tre<br />
otros ítems, <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> cada información, <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación, <strong>el</strong><br />
protagonismo <strong>de</strong> <strong>los</strong> personajes o <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones. "No cabe<br />
duda que <strong>el</strong> macrogénero información es un pi<strong>la</strong>r básico sobre <strong>el</strong> que se<br />
41
articu<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s estrategias programáticas <strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión" (Prado, Huertas y Perona<br />
1992:82).<br />
"Los informativos son <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas cuya finalidad es<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>los</strong> intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> información periodística o <strong>de</strong> actualidad por <strong>los</strong><br />
procedimi<strong>en</strong>tos y formas propios <strong>de</strong>l medio t<strong>el</strong>evisivo" (Barroso, 1996:379).<br />
Como ya introdujimos al referirnos al concepto <strong>de</strong> programa, son unida<strong>de</strong>s<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> programación t<strong>el</strong>evisiva que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por objeto dar<br />
cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>los</strong> hechos <strong>de</strong> actualidad y <strong>de</strong> interés g<strong>en</strong>eral.<br />
"Los informativos constituy<strong>en</strong> uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
empresarial <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na" (García Avilés, 1996:247), <strong>de</strong> ahí que se les<br />
conceda una importancia estratégica a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> situar<strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> parril<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
programación, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> formato <strong>de</strong> informativo diario <strong>el</strong> utilizado para<br />
segm<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> bloques horarios. Su importancia no sólo se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
posición <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> rejil<strong>la</strong>, son rasgos característicos <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas<br />
informativos su estricta puntualidad y su capacidad <strong>de</strong> saltar <strong>la</strong> programación<br />
con información <strong>de</strong> última hora, incluso <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que dispongan <strong>de</strong> equipo<br />
técnico y humano propio para su realización exclusiva con una organización<br />
jerárquica in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l organigrama empresarial. Los programas<br />
informativos son <strong>los</strong> pi<strong>la</strong>res básicos sobre <strong>los</strong> que se estructura <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
programación.<br />
La información ha estado siempre pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
programación t<strong>el</strong>evisiva, ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra parril<strong>la</strong> <strong>de</strong> programación <strong>de</strong> <strong>la</strong> London<br />
T<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> 1936 aparec<strong>en</strong> programas informativos: "British Movietone<br />
News", "Time" y "Weather", <strong>la</strong> información meteorológica, horaria y <strong>los</strong><br />
tradicionales noticieros, here<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>l cine y <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia radio. También <strong>en</strong><br />
España cuando Radio T<strong>el</strong>evisión Españo<strong>la</strong> comi<strong>en</strong>za sus emisiones regu<strong>la</strong>res<br />
<strong>en</strong> 1956 <strong>los</strong> programas informativos adquier<strong>en</strong> un protagonismo r<strong>el</strong>evante, se<br />
emite <strong>el</strong> NO-DO <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r día <strong>de</strong> emisión, y se perfi<strong>la</strong>n como un producto<br />
emerg<strong>en</strong>te; ya <strong>en</strong> 1960 po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> tres ediciones diarias <strong>de</strong>l<br />
"T<strong>el</strong>ediario", a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otros programas informativos como "Noticiario<br />
fem<strong>en</strong>ino", "Noticiario <strong>de</strong> ayer" o "T<strong>el</strong>ecrónica".<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> proyección y <strong>el</strong> auge <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas informativos t<strong>el</strong>evisivos ha sido <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> innovaciones<br />
tecnológicas. Des<strong>de</strong> nuestra perspectiva cuesta recordar aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> informativos<br />
<strong>de</strong> busto par<strong>la</strong>nte a imitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> radio, o <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> adquisición<br />
<strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> actualidad, pero, si <strong>en</strong> un <strong>prime</strong>r estadio <strong>los</strong> programas<br />
informativos t<strong>el</strong>evisivos estaban limitados por <strong>la</strong> tecnología serán precisam<strong>en</strong>te<br />
<strong>los</strong> avances tecnológicos qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>n mayor protagonismo e interés a este tipo<br />
<strong>de</strong> producto audiovisual. "Los programas informativos vieron aum<strong>en</strong>tar<br />
pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> interés que por <strong>el</strong><strong>los</strong> s<strong>en</strong>tían <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias, gracias a <strong>la</strong>s<br />
innovaciones (…): servicios <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> noticias, satélites artificiales y<br />
ag<strong>en</strong>cias audiovisuales <strong>de</strong> noticias. Estas innovaciones permitieron <strong>la</strong> creación<br />
<strong>de</strong> un sistema internacional <strong>de</strong> trasvase informativo, que a su vez hizo posible<br />
<strong>el</strong> que <strong>los</strong> programas informativos ofrecies<strong>en</strong> noticias <strong>de</strong> ámbito mundial con<br />
mayor c<strong>el</strong>eridad y rapi<strong>de</strong>z que <strong>en</strong> períodos anteriores" (De Aguilera, 1985:31).<br />
42
De esta manera <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas informativos t<strong>el</strong>evisivos está<br />
estrecham<strong>en</strong>te ligada a <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comunicación. La aparición <strong>de</strong> cámaras ligeras permitirá aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cobertura<br />
<strong>de</strong> información <strong>de</strong> actualidad, <strong>los</strong> satélites <strong>la</strong>s conexiones <strong>en</strong> directo y <strong>los</strong><br />
<strong>en</strong><strong>la</strong>ces a <strong>la</strong>rga distancia, <strong>la</strong> redacción informatizada <strong>la</strong> agilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
rutinas productivas, <strong>la</strong> red Internet <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes y <strong>el</strong> rápido<br />
acceso a bases docum<strong>en</strong>tales, y un <strong>la</strong>rgo etcétera don<strong>de</strong> cada innovación<br />
tecnológica ti<strong>en</strong>e su correspondi<strong>en</strong>te proyección <strong>en</strong> <strong>los</strong> programas informativos.<br />
Una r<strong>en</strong>ovación tecnológica que se refleja <strong>en</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia empresarial <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión, "<strong>el</strong> panorama tecnológico actual exige que<br />
t<strong>en</strong>gan que actualizarse constantem<strong>en</strong>te y tom<strong>en</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso productivo" (Luzón, 2001:18). La innovación <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> productos audiovisuales, <strong>de</strong> <strong>los</strong> que no son una excepción <strong>los</strong> informativos,<br />
es una condición indisp<strong>en</strong>sable para po<strong>de</strong>r mant<strong>en</strong>er <strong>los</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />
competitividad <strong>en</strong> un mercado cada día más saturado.<br />
Otro <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores que han influido <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución y <strong>el</strong> auge <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas informativos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parril<strong>la</strong>s <strong>de</strong> programación t<strong>el</strong>evisiva han<br />
sido <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes circunstancias sociales, políticas y económicas por <strong>la</strong>s que<br />
ha atravesado <strong>el</strong> medio <strong>en</strong> sus años <strong>de</strong> historia. "Los programas informativos<br />
se han visto condicionados por <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> número <strong>de</strong> horas <strong>de</strong> emisión o<br />
por <strong>la</strong>s características i<strong>de</strong>ológicas imperantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio t<strong>el</strong>evisivo. También<br />
han sido mediatizados por <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes periodos sociales, políticos y<br />
económicos que ha ido atravesando <strong>la</strong> sociedad" (De Aguilera, 1985:154). Así,<br />
por ejemplo, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> <strong>el</strong> panorama español <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>mocracia como un punto <strong>de</strong> inflexión a partir <strong>de</strong>l cual <strong>los</strong> informativos<br />
evolucionan y reflejan <strong>la</strong> nueva situación <strong>de</strong> libertad que caracteriza <strong>la</strong>s<br />
instituciones <strong>de</strong>l país, <strong>el</strong> T<strong>el</strong>ediario <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un parte contro<strong>la</strong>do para dar voz<br />
a nuevos actantes <strong>de</strong>l panorama político. Otro ejemplo, <strong>en</strong> este caso<br />
económico, <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l contexto <strong>en</strong> <strong>los</strong> programas informativos es <strong>la</strong><br />
ruptura <strong>de</strong>l monopolio <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión pública con <strong>la</strong> concesión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres<br />
<strong>prime</strong>ras lic<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión privada terrestre. Nac<strong>en</strong> con <strong>el</strong><strong>la</strong>s tres nuevos<br />
esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> concebir <strong>la</strong> información t<strong>el</strong>evisiva y <strong>de</strong> ofrecer<strong>la</strong> al espectador, tres<br />
esti<strong>los</strong> marcados, evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, por <strong>los</strong> intereses <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos<br />
económicos propietarios <strong>de</strong> <strong>los</strong> accionariados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas. A<strong>de</strong>más, como<br />
respuesta a esta nueva oferta programática, <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión pública <strong>de</strong>muestra<br />
"una alta valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong> su estrategia competitiva, ya que<br />
compone su oferta <strong>en</strong> una tercera parte con programas <strong>de</strong> este género,<br />
mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong>s privadas lo hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> una proporción muy inferior" (Prado, Huertas<br />
y Perona, 1992: 80).<br />
El panorama informativo actual se caracteriza por <strong>la</strong> consolidación y <strong>el</strong><br />
auge <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas informativos t<strong>el</strong>evisivos. "Los informativos <strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una gran influ<strong>en</strong>cia social. La audi<strong>en</strong>cia t<strong>el</strong>evisiva es superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
cualquier diario o emisora <strong>de</strong> radio y a m<strong>en</strong>udo hasta a <strong>la</strong> <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> estos<br />
medios juntos. Es por <strong>el</strong>lo que <strong>los</strong>/<strong>la</strong>s periodistas <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />
responsabilidad mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> que imaginan, puesto que son <strong>el</strong> único canal <strong>de</strong><br />
comunicación <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> personas que ni le<strong>en</strong> periódicos ni revistas y ni<br />
siquiera escuchan <strong>la</strong> radio" (Oliva y Sitjà, 1996:214).<br />
43
Aunque esté directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> función <strong>de</strong> actualización <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> información, <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong>l avance también ha evolucionado a raíz <strong>de</strong>l<br />
proceso <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes programas informativos sometidos<br />
a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia empresarial, "<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> irrupción <strong>de</strong> <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />
ca<strong>de</strong>nas por hacerse con <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias, estos avances han v<strong>en</strong>ido, también, a<br />
cubrir <strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> autopromoción, advirti<strong>en</strong>do a <strong>los</strong> espectadores <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
temas que se están preparando y que serán ofrecidos <strong>en</strong> profundidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
sigui<strong>en</strong>te edición <strong>de</strong>l noticiario" (Barroso, 1996:415) y l<strong>la</strong>mando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
sobre <strong>la</strong>s posibles primicias o exclusivas que <strong>el</strong> medio pueda ofrecer ese día.<br />
La realización <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas informativos es un factor muy trabajado<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> discursos, se basa <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> estructuras y<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos comunes a cada tipología organizadas <strong>en</strong> torno a una concepción<br />
unitaria <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>be ser un programa informativo. La pres<strong>en</strong>tación formal <strong>de</strong><br />
un programa informativo t<strong>el</strong>evisivo precisa <strong>de</strong> credibilidad, <strong>el</strong> rigor informativo<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un hecho pue<strong>de</strong> ser anu<strong>la</strong>do por una realización ambigua<br />
que haga pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>ción.<br />
La realización <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> programas ha evolucionado gracias al<br />
<strong>de</strong>sarrollo e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> toda una serie <strong>de</strong> nuevas tecnologías, como <strong>los</strong><br />
pe<strong>de</strong>stales robotizados, <strong>la</strong> luz fría, y sobre todo por <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realidad virtual <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>de</strong>corados, cortinas <strong>de</strong> continuidad,<br />
ráfagas, etc. "Si nos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
t<strong>el</strong>evisiva <strong>de</strong> noticias, observamos que uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que más<br />
se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos diez años es <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> sintética<br />
como un recurso eficaz <strong>de</strong> <strong>la</strong> información t<strong>el</strong>evisiva" (Pérez-Portab<strong>el</strong><strong>la</strong>, 1999:1).<br />
También han estado sometidos a <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias estéticas <strong>de</strong> cada época, pero<br />
sobre todo <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estos programas se ha visto afectada por "<strong>la</strong><br />
exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> calidad, espectacu<strong>la</strong>ridad y <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
audi<strong>en</strong>cia" (Gordillo, 1999:77).<br />
La puesta <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas informativos ha evolucionado<br />
sujeta al proceso constante <strong>de</strong> espectacu<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión, "<strong>la</strong> lista <strong>de</strong><br />
informaciones inconexas se ha terminado, para ser reemp<strong>la</strong>zada por<br />
programas seriam<strong>en</strong>te construidos y <strong>el</strong>egantem<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tados. Los<br />
<strong>de</strong>coradores son rec<strong>la</strong>mados para dar forma, medida y color a <strong>los</strong> estudios, y<br />
famosos autores contemporáneos para componer unas pocas líneas <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>tagrama <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mativa música para <strong>la</strong> cabecera" (Yorke, 1994:170).<br />
"En todos <strong>los</strong> países <strong>el</strong> ha adoptado formas distintas según<br />
<strong>los</strong> tiempos y <strong>la</strong>s modas. Ni siempre se ha hecho <strong>de</strong> idéntica manera ni cabría<br />
hacerlo, porque <strong>en</strong> T<strong>el</strong>evisión, más que <strong>en</strong> ningún otro campo, <strong>los</strong> formatos se<br />
gastan rápidam<strong>en</strong>te. A veces ha imperado <strong>el</strong> sistema americano y otras <strong>el</strong><br />
europeo, y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> éste <strong>la</strong> variante inglesa, <strong>la</strong> francesa o <strong>la</strong> italiana: <strong>en</strong> líneas<br />
g<strong>en</strong>erales, <strong>el</strong> <strong>de</strong> gran espectáculo conducido y dirigido por un<br />
pres<strong>en</strong>tador (…) o <strong>el</strong> más s<strong>en</strong>cillo que prescin<strong>de</strong> <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>tador." (Pérez<br />
Cal<strong>de</strong>rón, 1970:147)<br />
En <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> nuestra disciplina <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong> puesta <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a y<br />
realización adquier<strong>en</strong> una r<strong>el</strong>evancia especial al tratarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l<br />
44
discurso susceptible <strong>de</strong> análisis, y al ser una técnica <strong>de</strong> necesario dominio para<br />
<strong>la</strong> correcta construcción <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s programáticas. Es necesario<br />
difer<strong>en</strong>ciar qué son <strong>la</strong>s señas <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos propios <strong>de</strong>l<br />
discurso y cuáles <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> realización disponibles <strong>en</strong> su construcción. Se<br />
trata <strong>de</strong> construir discursos con una variable informativa y persuasiva que<br />
dotada <strong>de</strong> convicción, llegue a <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia.<br />
45
5<br />
ANÁLISIS DEL DISCURSO<br />
Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación son <strong>los</strong> datos<br />
obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido que nos ha permitido i<strong>de</strong>ntificar y cuantificar<br />
<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia -<strong>en</strong> mayor medida aus<strong>en</strong>cia- <strong>de</strong> unas <strong>de</strong>terminadas categorías<br />
que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te sobre <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra y <strong>de</strong> cada<br />
uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos t<strong>el</strong>evisivos divididos <strong>en</strong> macrogéneros. Para abordar este<br />
objetivo hemos utilizado una muestra compuesta por dos semanas <strong>de</strong> emisión<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>prime</strong> <strong>time</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas g<strong>en</strong>eralistas <strong>de</strong> mayor difusión <strong>en</strong> España,<br />
<strong>prime</strong>ra semana: <strong>de</strong>l 19 al 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2007; segunda semana: <strong>de</strong>l 11 al 17<br />
<strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2008, discriminando por macrogéneros: informativo, ficción o<br />
publicidad, para po<strong>de</strong>r i<strong>de</strong>ntificar, cuantificar y difer<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> rol <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> estos macrogéneros y establecer <strong>la</strong> indic<strong>en</strong>cia que pue<strong>de</strong>n<br />
llegar a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong>l individuo <strong>en</strong> <strong>el</strong> colectivo.<br />
Así <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos son sustancialm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> función al tipo<br />
<strong>de</strong> discurso analizado, bi<strong>en</strong> por <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos construidos o por <strong>la</strong><br />
int<strong>en</strong>cionalidad <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>.<br />
El análisis cuantitativo ha sido muy productivo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong><br />
macrogéneros <strong>de</strong> información y ficción, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> cualitativo ha<br />
profundizado más <strong>en</strong> ficción y publicidad. Son <strong>la</strong>s características intrínsecas a<br />
cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> macrogéneros analizados <strong>los</strong> que han dado lugar a estas<br />
distinciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no <strong>de</strong>l análisis. Así, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te es más l<strong>la</strong>mativo <strong>en</strong> su verti<strong>en</strong>te informativa, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
discurso publicitario no lo ha sido tanto <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia como <strong>la</strong><br />
calificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />
A continuación exponemos <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> análisis cuantitativo que nos<br />
han permitido profundizar <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis cualitativo, así como <strong>la</strong>s<br />
gráficas más significativas resultantes <strong>de</strong> nuestra investigación, junto con <strong>los</strong><br />
resultados <strong>de</strong>l análisis cuantitativo realizado <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres macrogéneros.<br />
46
03-07<br />
INFORMATIVOS<br />
TELEVISIÓN ESPAÑOLA<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
Jueves<br />
22-03-07<br />
Viernes<br />
23-03-07<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas informativos<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
60% Am<br />
6,08 % 2493 5,77% 20% Am<br />
80% A<br />
40% M<br />
5,52% 3040 5,23% 100% A<br />
50% M<br />
33,33% F<br />
16,66% Am<br />
1,40% 2973 1,34% 60% P<br />
40% A<br />
100% Am<br />
13,33% 710 11,27% 100% Am 100% Am<br />
No<br />
muestra<br />
hay<br />
No<br />
muestra<br />
hay<br />
0,51% 2847 0,49% 50% P<br />
50% A<br />
100% Am<br />
47
Segunda muestra<br />
Lunes<br />
11-02-08<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
Total<br />
<strong>de</strong> segundos<br />
<strong>de</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Total<br />
<strong>de</strong> segundos<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
1,31 % 3180 38 1,19% 50% P<br />
50% Am<br />
5,80% 3120 167 5,35% 50% A<br />
50% Am<br />
0% 900 0 0%<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
50% M<br />
50% Am<br />
100% Am<br />
0,49% 3130 14 0,44% 66,66% P 66,66%Am<br />
33,33% A 33,33% M<br />
0,10% 3120 3 0,09% 100% P 100% Am<br />
3,33% 5100 48 0,94% 50% A<br />
50% Am<br />
0% 2850 0 0%<br />
50% M<br />
50% Am<br />
48
ANTENA 3<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
03-07<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
Jueves<br />
22-03-07<br />
Viernes<br />
23-03-07<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas informativos<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
0,72 % 2780 0,72% 100% A<br />
0,55% 2700 0,55% 100% A<br />
1,39% 2580 1,39% 33,33% P<br />
66,66% Am<br />
No<br />
muestra<br />
hay<br />
1,48% 2368 1,48% 60% P<br />
20% A<br />
20% Am<br />
5,11% 2640 5% 100% A<br />
1,35% 2647 1,32% 100% A<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
100% M<br />
33,33% M<br />
66,66% Am<br />
100% Am<br />
40% M<br />
40% F<br />
20% Am<br />
80% Am<br />
20% F<br />
33,33% M<br />
66,66% Am<br />
49
Segunda muestra<br />
Lunes<br />
11-02-08<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
Total<br />
<strong>de</strong> segundos<br />
<strong>de</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
5 % 2557 128 5% 100% A 100% Am<br />
1,2% 2495 30 1,20% 100% A 100% F<br />
0% 2446 0 0%<br />
0% 2520 0 0%<br />
0% 2520 0 0%<br />
0% 2520 0 0%<br />
0,42% 282 12 0,42% 100% A 50% F<br />
50% M<br />
50
03-07<br />
CUATRO<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
Jueves<br />
22-03-07<br />
Viernes<br />
23-03-07<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas informativos<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
0,66 % 1820 0,66% 50% A<br />
50% P<br />
1,75% 2280 1,75% 100% A<br />
0% 2280 0%<br />
0% 2340 0%<br />
0,62% 2400 0,62% 25% P<br />
50% A<br />
25% Am<br />
0% 1920 0%<br />
No hay<br />
programa informativo<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
100% M<br />
50% M<br />
50% F<br />
75% M<br />
25% Am<br />
51
Segunda muestra<br />
Lunes<br />
11-02-08<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
Total<br />
<strong>de</strong> segundos<br />
<strong>de</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
0 % 6190 0 0 %<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
0,70% 2440 12 0,49% 100% A 100% Am<br />
0% 3070 0 0%<br />
0% 2955 0 0%<br />
0% 3110 0 0%<br />
3,67% 2970 60 2,02% 50% Am<br />
50% A<br />
0% 2090 0 0 %<br />
100% M<br />
52
TELECINCO<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
03-07<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
Jueves<br />
22-03-07<br />
Viernes<br />
23-03-07<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas informativos<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
0,57 % 1820 0,55% 100% A<br />
7,77% 1880 7,45% 100% A<br />
2,55% 1880 2,45% 50% A<br />
25% Am<br />
25% P<br />
0% 1820 0%<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
100% M<br />
100% Am<br />
75% M<br />
25% Am<br />
0,66% 1595 0,63% 100% Am 100% Am<br />
2,08% 1550 1.93% 50% P<br />
50% A<br />
2,27% 1390 2,16% 50% P<br />
50% A<br />
100% M<br />
100% Am<br />
53
Segunda muestra<br />
Lunes<br />
11-02-08<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
Total<br />
<strong>de</strong> segundos<br />
<strong>de</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
0 % 1860 0 0 %<br />
0% 2080 0 0%<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
0,52% 1995 10 0,50% 100% P 100% Am<br />
7,82% 2060 155 7,52% 100% A 100% M<br />
1,06% 2085 21 1,8% 50% Am<br />
50% P<br />
No hay<br />
muestra<br />
No hay<br />
muestra<br />
50% Am<br />
25% M<br />
25% F<br />
54
03-07<br />
LA SEXTA<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
Jueves<br />
22-03-07<br />
Viernes<br />
23-03-07<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas informativos<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
0,66 % 2445 0,57% 33,33% A<br />
33,33% P<br />
33,33% Am<br />
7,59% 2157 4,5% 57,14% A<br />
28,57% P<br />
14,28% Am<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
33,33% F<br />
33,33% M<br />
33,33% Am<br />
57,14% Am<br />
28,57% F<br />
14,28% M<br />
0,78% 1564 0,89% 66,66% A<br />
66,66% Am<br />
33,33% P<br />
33,33% M<br />
9,53% 2444 7,61% 83,33% A<br />
50% F<br />
16,66% Am<br />
33,33% M<br />
16,66% Am<br />
10,45% 23,68 6,12% 100% A 75% M<br />
25% Am<br />
4,2% 1666 3,72% 100% A 75% M<br />
25% F<br />
0,5% 1731 0,46% 100% A 100% M<br />
55
Segunda muestra<br />
Lunes<br />
11-02-08<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
Total<br />
<strong>de</strong> segundos<br />
<strong>de</strong> programas<br />
informativos<br />
Total<br />
<strong>de</strong> segundos<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
6,49% 1700 98 5,76 % 100% Am 100% Am<br />
18,84% 1573 280 17,80% 50% A<br />
25% P<br />
25% Am<br />
No<br />
muestra<br />
hay<br />
75% Am<br />
25% F<br />
6,36% 1537 94 6,11% 100% Am 100% F<br />
5,25% 1554 78 5,02% 50% A<br />
50% P<br />
100% M<br />
8,65% 1785 148 8,29% 100% P 50% Am<br />
50% M<br />
16,21% 12680 720 5,68 % 70% Am<br />
70% Am<br />
20% P<br />
20% M<br />
10% A<br />
10% F<br />
56
03-07<br />
TV3<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
Jueves<br />
22-03-07<br />
Viernes<br />
23-03-07<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
No hay<br />
informativo<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas informativos<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
4783 6,83% 33,33% A<br />
33,33% P<br />
33,33% Am<br />
0,32% 4924 1,67% 66,66% A<br />
33,33% Am<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
33,33% F<br />
33,33% M<br />
33,33% Am<br />
66,66% M<br />
33,33% F<br />
1,27% 4637 0,88% 50% A<br />
50% Am<br />
50% Am<br />
50% M<br />
9,10% 3107 7,69% 16,66% A<br />
50% Am<br />
50% Am<br />
33,33% M<br />
33,33% P<br />
16,66% F<br />
3,53% 3238 0,33% 100% Am 100% Am<br />
0 % 3339 0%<br />
1,65% 5298 1,05% 60% Am<br />
40% A<br />
40% Am<br />
40% M<br />
20% F<br />
57
Lunes<br />
11-02-08<br />
Segunda muestra<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
informativo<br />
Total<br />
<strong>de</strong> segundos<br />
<strong>de</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas<br />
informativos<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
0 % 3912 264 6,75 % 75% P<br />
25% Am<br />
0% 2738 0 0%<br />
13,51% 2368 274 11,57% 33,33% P<br />
33,33% A<br />
33,33% Am<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
50% M<br />
25% Am<br />
25% F<br />
66,66% F<br />
33,33%<br />
Am<br />
17,07% 2625 379 14,44% 100% A 100% M<br />
1,06% 2085 21 1,8% 40% A<br />
60% P<br />
25,25% 2260 540 23,90% 50% A<br />
33,33% P<br />
16,66% Am<br />
15,68% 4560 930 20,39% 80% Am<br />
20% A<br />
80% Am<br />
20% M<br />
50% Am<br />
50% M<br />
40% Am<br />
40% F<br />
20% M<br />
58
03-07<br />
FICCIÓN<br />
TELEVISIÓN ESPAÑOLA<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
Jueves 22-<br />
03-07<br />
Viernes 23-<br />
03-07<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
6887 0,7% 60% A<br />
40% P<br />
Tipología adolesc<strong>en</strong>te<br />
(A= adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
100% M<br />
6450 0,82% 100% P 100% F<br />
8220 22,46% 100% P 100% M<br />
No<br />
muestra<br />
hay<br />
No<br />
muestra<br />
hay<br />
7374 100% 100% A 41,38% Am<br />
58,62% F<br />
59
Segunda muestra<br />
Lunes 11-<br />
02-08<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas <strong>de</strong> ficción<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
7080 80 1,13% 66,66% P<br />
33,33% A<br />
3784 184 4,86% 50% A<br />
50% P<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
66,66% M<br />
33,33% Am<br />
50% F<br />
50% M<br />
10770 2333 21,66% 100% A 61,11% M<br />
38,88% Am<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
4320 618 14,30% 25% A<br />
75% F<br />
75% P<br />
25% Am<br />
6600 0 0%<br />
60
03-07<br />
ANTENA 3<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
Jueves 22-<br />
03-07<br />
Viernes 23-<br />
03-07<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
0 0%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Tipología adolesc<strong>en</strong>te<br />
(A= adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
8841 1,72% 100% P 100% M<br />
7371 12,05% 100% A 100% F<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
7161 9,19% 100% P 93,33% M<br />
6,66% Am<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
61
Segunda muestra<br />
Lunes 11-<br />
02-08<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos<br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
programas<br />
ficción<br />
<strong>de</strong><br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas <strong>de</strong> ficción<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
4460 4460 100% 100% A 100% Am<br />
7350 920 12,52% 100% A 100% Am<br />
7210 0 0%<br />
7160 0 0%<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
8670 1120 12,92% 100% A 100% Am<br />
2590 1000 38,61% 100% Am 100% Am<br />
62
CUATRO<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
03-07<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
Jueves 22-<br />
03-07<br />
Viernes 23-<br />
03-07<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
600 0%<br />
4570 0%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Tipología adolesc<strong>en</strong>te<br />
(A= adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
5150 7,38% 100% A 33,33% F<br />
66,66% M<br />
5120 0%<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
9240 86,58% 60% A<br />
40% P<br />
2310 0%<br />
100% Am<br />
63
Segunda muestra<br />
Lunes 11-<br />
02-08<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
7434 0 0%<br />
6260 0 0%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas <strong>de</strong> ficción<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
8580 180 2,10% 100% A 100% Am<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
6275 480 7,65% 100% A 100% F<br />
5020 0 0%<br />
64
03-07<br />
TELECINCO<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
Jueves 22-<br />
03-07<br />
Viernes 23-<br />
03-07<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Tipología adolesc<strong>en</strong>te<br />
(A= adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
6410 44,3% 100% A 100% Am<br />
6210 8,05% 100% A 100% M<br />
6560 0%<br />
6400 25,78% 100% A 100% Am<br />
2700 0%<br />
No hay<br />
ficción<br />
No hay<br />
ficción<br />
65
02-08<br />
Segunda muestra<br />
Lunes 11-<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas <strong>de</strong> ficción<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
9109 424 4,65% 57,14 % A<br />
14,28% P<br />
28, 57% Am<br />
9561 1303 13,63% 6,66% A<br />
13,33% P<br />
80% Am<br />
8692 0 0%<br />
2492 0 0%<br />
2980 0 0%<br />
No hay<br />
muestra<br />
No hay<br />
muestra<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
57,14 % F<br />
14,28% Am<br />
28, 57% M<br />
20% M<br />
73,33% Am<br />
6,66% F<br />
66
03-07<br />
LA SEXTA<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
03-07<br />
03-07<br />
Jueves 22-<br />
Viernes 23-<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Tipología adolesc<strong>en</strong>te<br />
(A= adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
7210 1,60% 100% A 33,33% M<br />
5,55% F<br />
No hay<br />
muestra<br />
1708 16,45% 55,55% A<br />
33,33% P<br />
11,11% Am<br />
8997 6,66% 72,72% A<br />
27,27% P<br />
10082 10,75% 37,5% A<br />
6,25% P<br />
56,25% Am<br />
10858 1,93% 11,11% P<br />
88,88% Am<br />
10932 1,42% 25% A<br />
25% P<br />
50% Am<br />
61,11% Am<br />
55,55% M<br />
44,44% Am<br />
72,72% M<br />
27,27% F<br />
37,5% M<br />
6,25% F<br />
56,25% Am<br />
11,11% M<br />
88,88% Am<br />
50% M<br />
50% Am<br />
67
02-08<br />
Segunda muestra<br />
Lunes 11-<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos<br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
programas<br />
ficción<br />
<strong>de</strong><br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas <strong>de</strong> ficción<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
8328 848 10,18% 66,66% A<br />
66,66% F<br />
33,33% Am<br />
33,33% Am<br />
1611 258 16,01% 14,28% P<br />
28,57% M<br />
71,43% A<br />
57,14% F<br />
14,28% Am<br />
14,28% Am<br />
2057 998 48,52% 12,5% A<br />
68,75% Am<br />
37,5% Am<br />
50% P<br />
31,25% M<br />
3714 7 0.19% 100% A 100% F<br />
10889 71 0,65% 100% A 100% F<br />
No hay<br />
ficción<br />
No hay<br />
ficción<br />
68
03-07<br />
TV3<br />
Primera muestra<br />
Lunes 19-<br />
Martes<br />
20-03-07<br />
Miércoles<br />
21-03-07<br />
Jueves 22-<br />
03-07<br />
Viernes 23-<br />
03-07<br />
Sábado<br />
24-03-07<br />
Domingo<br />
25-03-07<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
total <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Tipología adolesc<strong>en</strong>te<br />
(A= adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
75% M<br />
3120 15,77% 62,5% A<br />
37,5% P<br />
25% F<br />
4420 8,37% 85,71% A<br />
57,14% M<br />
14,28% P<br />
14,28%F<br />
28,57% Am<br />
2290 77,51% 100% A 100% M<br />
No<br />
muestra<br />
hay<br />
7995 0%<br />
870 0%<br />
1680 0%<br />
69
Segunda muestra<br />
Lunes 11-<br />
02-08<br />
Martes<br />
12-02-08<br />
Miércoles<br />
13-02-08<br />
Jueves<br />
14-02-08<br />
Viernes<br />
15-02-08<br />
Sábado<br />
16-02-08<br />
Domingo<br />
17-02-08<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong><br />
ficción<br />
Total <strong>de</strong><br />
segundos<br />
pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
programas<br />
ficción<br />
<strong>de</strong><br />
3720 0 0%<br />
4540 0 0%<br />
No hay<br />
ficción<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
7050 0 0%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
programas <strong>de</strong> ficción<br />
Tipología<br />
adolesc<strong>en</strong>te (A=<br />
adolesc<strong>en</strong>te, P=<br />
preadolesc<strong>en</strong>te y<br />
Am=ambos)<br />
No<br />
ficción<br />
hay<br />
9620 2730 28,38% 50% Am<br />
50% A<br />
Género<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
(M=masculino,<br />
F=fem<strong>en</strong>ino y<br />
Am=ambos)<br />
100% Am<br />
70
5.1.<br />
ANÁLISIS CUANTITATIVO<br />
En función <strong>de</strong>l macrogénero analizado -informativo, ficción o publicidad-<br />
po<strong>de</strong>mos obt<strong>en</strong>er difer<strong>en</strong>tes parámetros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s numéricas que se<br />
complem<strong>en</strong>tan con <strong>el</strong> estudio cualitativo realizado <strong>en</strong> una segunda fase <strong>de</strong><br />
análisis. Así, antes <strong>de</strong> exponer <strong>los</strong> resultados gráficos <strong>de</strong>l análisis haremos una<br />
introducción teórica <strong>de</strong> <strong>los</strong> roles <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra. De esta manera al<br />
interpretar <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong>l análisis no sólo es importante conocer <strong>el</strong><br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
macrogéneros, sino conocer <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> esta pres<strong>en</strong>cia, ver si se constituy<strong>en</strong><br />
como objetos <strong>de</strong> valor o como objetos <strong>de</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso t<strong>el</strong>evisivo.<br />
Así, hemos utilizado <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te categorización <strong>de</strong> roles narrativos:<br />
1.-El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que actúa <strong>en</strong> su propio b<strong>en</strong>eficio: Sujeto <strong>de</strong><br />
Acción=Sujeto <strong>de</strong> Estado.<br />
Movido/a por sus pasiones, movido/a por sus cre<strong>en</strong>cias: ‘Destinador<br />
Contrato interno’.<br />
La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces que <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te ejerce <strong>el</strong> rol <strong>de</strong><br />
sujeto <strong>de</strong> acción, actúa para sí mismo, movido por pasiones <strong>de</strong> tipo amoroso, y<br />
<strong>en</strong> segundo lugar por <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> conseguir <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> sus compañeros<br />
y compañeras, evitar <strong>el</strong> castigo <strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos o <strong>en</strong> última instancia, satisfacer<br />
necesida<strong>de</strong>s cognitivas <strong>de</strong> tipo sexual. En m<strong>en</strong>or grado lo muev<strong>en</strong> cre<strong>en</strong>cias o<br />
valores como <strong>la</strong> responsabilidad, <strong>la</strong> solidaridad con amigos y amigas o <strong>la</strong><br />
familia, u otros valores éticos (p.ej.: que no se <strong>de</strong>be m<strong>en</strong>tir, o acusar <strong>en</strong> falso),<br />
y <strong>en</strong> estos casos, su<strong>el</strong>e actuar <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario (huye o evita cumplir con <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>ber, <strong>en</strong>gaña a sus padres para conseguir lo que quiere).<br />
Aunque a niv<strong>el</strong> cuantitativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> sujeto <strong>de</strong> acción y sujeto <strong>de</strong><br />
estado simultáneos, <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> predominio <strong>de</strong>l género masculino sobre <strong>el</strong><br />
fem<strong>en</strong>ino, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> género significativas que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>tectarse aquí<br />
afectan, justam<strong>en</strong>te, al tipo <strong>de</strong> motivación que imp<strong>el</strong>e al adolesc<strong>en</strong>te o a <strong>la</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te a actuar. La visión i<strong>de</strong>alizada <strong>de</strong>l amor es común a ambos<br />
géneros, pero <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>la</strong>s lleva a <strong>de</strong>jarse conducir por<br />
<strong>los</strong> ce<strong>los</strong>, incluso para c<strong>la</strong>udicar <strong>en</strong> su negativa inicial a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sexuales<br />
o at<strong>en</strong>tar contra su propia integridad. Esto se reproduce únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un rol<br />
masculino, pero con una c<strong>la</strong>ra lectura irónica, al tratarse <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series<br />
<strong>de</strong> carácter subversivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, Padre <strong>de</strong> familia. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te, también ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a recurrir a<br />
<strong>en</strong>gaños o acciones con perjuicio a terceros como medios poco ortodoxos para<br />
conseguir su objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>seo amoroso. Si bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> estos casos, su<strong>el</strong>e ver<br />
frustradas sus expectativas. Ante una motivación exclusivam<strong>en</strong>te sexual, no se<br />
<strong>de</strong>tecta difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong>tre roles. Y lo mismo ocurre cuando <strong>el</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te actúa para reafirmarse o <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> <strong>la</strong> f<strong>el</strong>icidad.<br />
M<strong>en</strong>ción aparte merece <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> roles <strong>de</strong> sujeto <strong>de</strong> acción que<br />
juegan <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> cuando persigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> integración o <strong>el</strong><br />
reconocimi<strong>en</strong>to social, al ser este un aspecto c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa vital por <strong>la</strong> que<br />
71
pasan. Son recurr<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s tramas basadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> baile <strong>de</strong> promoción y otros<br />
ev<strong>en</strong>tos lúdicos que actúan como ritual c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>ntidad social. Aquí, tanto <strong>el</strong> género masculino como <strong>el</strong> fem<strong>en</strong>ino persigu<strong>en</strong><br />
idénticos objetivos, y recurr<strong>en</strong> a medios simi<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> carácter negativo por<br />
cuanto implica una traición y/o perjuicio a terceros, es <strong>de</strong>cir, se sacrifica <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> pareja o a <strong>la</strong> pareja misma, para salvaguardar <strong>la</strong> propia <strong>imag<strong>en</strong></strong><br />
social.<br />
Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> este ámbito <strong>la</strong>s marcan aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s tramas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong><br />
reconocimi<strong>en</strong>to social pasa por <strong>la</strong> <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> un grupo sobre<br />
otro. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a protagonizar tramas <strong>de</strong> carácter<br />
viol<strong>en</strong>to (acoso esco<strong>la</strong>r, palizas, intimidaciones), <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, que<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n este rol <strong>en</strong> una proporción c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or, se val<strong>en</strong> <strong>de</strong> bur<strong>la</strong>s,<br />
agresiones verbales o <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> situaciones embarazosas para <strong>la</strong><br />
víctima. Por lo g<strong>en</strong>eral, víctima y agresor compart<strong>en</strong> género.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, cuando <strong>la</strong> motivación es <strong>la</strong> <strong>de</strong> evitar castigos o satisfacer<br />
necesida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> sujeto <strong>de</strong> acción es exclusivam<strong>en</strong>te masculino. Se trata <strong>de</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que, mediante <strong>en</strong>gaños, estafas u otros métodos reprobables, se<br />
comportan <strong>de</strong> manera irresponsable y/o buscan únicam<strong>en</strong>te satisfacer sus<br />
<strong>de</strong>seos sin importar <strong>el</strong> cómo y sin mostrar signo alguno <strong>de</strong> arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to.<br />
Esto se repite <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s tramas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> sujeto <strong>de</strong> acción,<br />
contrariam<strong>en</strong>te, se mueve por <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> justicia o un<br />
refer<strong>en</strong>te ético fuertem<strong>en</strong>te consolidado. Los <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> (masculinos) se<br />
muestran dubitativos o arrep<strong>en</strong>tidos ante <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nadas<br />
por hechos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que directa o indirectam<strong>en</strong>te están involucrados, y siempre<br />
con <strong>la</strong> necesaria ayuda <strong>de</strong> un adulto responsable, reconduc<strong>en</strong> sus acciones <strong>de</strong><br />
cara a resarcir a <strong>la</strong> persona perjudicada.<br />
Fr<strong>en</strong>te a estas últimas constataciones, cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> sujeto<br />
<strong>de</strong> acción <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te fem<strong>en</strong>ino se muestra, por lo g<strong>en</strong>eral, como una<br />
jov<strong>en</strong> más segura <strong>de</strong> lo que quiere, aunque no siempre <strong>de</strong>l modo a<strong>de</strong>cuado<br />
para conseguirlo, y con un alta capacidad <strong>de</strong> aseveración. En cambio, <strong>el</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te masculino su<strong>el</strong>e ser más impulsivo <strong>en</strong> sus acciones, y mucho más<br />
hábil <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios para lograr su objetivo.<br />
Inducido por otro u otra adolesc<strong>en</strong>te, inducido por adultos ‘Destinador<br />
Contrato externo’.<br />
Resulta interesante observar que <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que actúa inducido<br />
por adultos realiza acciones <strong>de</strong> carácter positivo, es <strong>de</strong>cir, se b<strong>en</strong>eficia <strong>de</strong> su<br />
propia acción ya que <strong>el</strong> adulto o <strong>la</strong> adulta busca su bi<strong>en</strong>estar (que supere sus<br />
miedos, que amplíe sus conocimi<strong>en</strong>tos o que salve su vida) incluso cuando<br />
parece limitar sus acciones (no permitir que vaya con <strong>la</strong> bici fuera <strong>de</strong> una zona<br />
protegida, p.ej.). Esto es indistinto para uno u otro género. El adulto inductor<br />
su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser <strong>los</strong> padres, profesores u otros adultos con un rol legitimado para<br />
proteger<strong>los</strong> (como fiscales o policías), que incluso cuando exist<strong>en</strong> otros motivos<br />
para inducir a actuar a <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te o <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te, estos su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser<br />
altruistas (b<strong>en</strong>eficiar a terceros: otros profesores, sus hijos, etc.).<br />
Por <strong>el</strong> contrario, cuando qui<strong>en</strong> induce es otro adolesc<strong>en</strong>te, por lo<br />
g<strong>en</strong>eral, no su<strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>rivarse resultados positivos para <strong>la</strong> persona que actúa,<br />
sino para qui<strong>en</strong> lo lleva a actuar. Así, por ejemplo, cuando un o una<br />
adolesc<strong>en</strong>te organiza una fiesta petting <strong>en</strong> su casa e invita a <strong>los</strong> <strong>de</strong>más a<br />
participar <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, no busca tan sólo que se diviertan, sino <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong><br />
72
creando una <strong>imag<strong>en</strong></strong> positiva <strong>de</strong> sí mismo/a (por lo que también <strong>los</strong> inducirá a<br />
tomar drogas o a mant<strong>en</strong>er re<strong>la</strong>ciones sexuales <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> su voluntad o su<br />
ori<strong>en</strong>tación sexual). En este caso y, a excepción <strong>de</strong>l recurso a <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong><br />
hacer pública su condición homosexual a un adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> sujeto<br />
<strong>de</strong> acción sigue si<strong>en</strong>do mixto o <strong>en</strong> idéntica proporción <strong>de</strong> género<br />
masculino/fem<strong>en</strong>ino. No ocurre lo mismo con <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te inductor, que<br />
como se verá al analizar <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> Destinador Contrato externo, es <strong>de</strong> género<br />
masculino.<br />
2.-El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que actúa <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> otro, <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
que perjudica a terceros: Sujeto <strong>de</strong> Acción NO Sujeto <strong>de</strong> Estado.<br />
Por iniciativa propia: ‘Destinador Contrato interno’<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que, movido por sus cre<strong>en</strong>cias o pasiones, actúa<br />
p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> ayudar o perjudicar a otros adquiere difer<strong>en</strong>tes perfiles. Los más<br />
comunes son <strong>de</strong> carácter negativo y se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre iguales <strong>de</strong> carácter amical o amoroso, o <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
con personas adultas que implican ejercicios <strong>de</strong> autoridad (doc<strong>en</strong>tes, padres o<br />
madres). En <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r caso, se trata <strong>de</strong>l y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que hiere a otro/a<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>liberadam<strong>en</strong>te, bi<strong>en</strong> porque manifiesa <strong>de</strong>sprecio o humil<strong>la</strong>ción<br />
como compañero/a o amigo/a, manifiesta rechazo como pareja amorosa, o bi<strong>en</strong><br />
porque lo o <strong>la</strong> agre<strong>de</strong> físicam<strong>en</strong>te, e incluso llega a matarlo o martar<strong>la</strong>.<br />
Los <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> son <strong>los</strong> que protagonizan <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones<br />
negativas que repercut<strong>en</strong> <strong>en</strong> otros <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, sobretodo <strong>de</strong> género<br />
fem<strong>en</strong>ino (<strong>de</strong>sprecio, rechazo, <strong>en</strong>gaño, discusión y agresión). Tan sólo dos<br />
roles negativos son <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>: <strong>el</strong> rechazo amoroso y<br />
<strong>la</strong> bur<strong>la</strong> colectiva a otro adolesc<strong>en</strong>te.<br />
En <strong>el</strong> segundo, se incluy<strong>en</strong> tramas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> género<br />
masculino o, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> grupo mixto se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a <strong>los</strong> mayores que<br />
tratan <strong>de</strong> imponer su autoridad (estudiantes problemáticos que am<strong>en</strong>azan,<br />
chantajean y boicotean a <strong>los</strong> doc<strong>en</strong>tes o hijos e hijas reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s que no respetan<br />
a sus prog<strong>en</strong>itores). Las <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>en</strong> cambio, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a realizar acciones<br />
positivas, y a favor <strong>de</strong> un colectivo adulto amplio (<strong>la</strong> comunidad, <strong>la</strong> sociedad).<br />
Por lo g<strong>en</strong>eral, cuando <strong>la</strong>s acciones que se realizan son <strong>de</strong> carácter<br />
positivo, es <strong>de</strong>cir, buscan ayudar o b<strong>en</strong>eficiar a terceros, nos hayamos ante <strong>el</strong> y<br />
<strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te responsable y solidario o solidaria <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar, ya sea<br />
con sus hermanos o hermanas (protegiéndo<strong>los</strong> <strong>de</strong> agresiones o p<strong>el</strong>igros no<br />
siempre aj<strong>en</strong>os a <strong>la</strong> familia) –rol que se juega indistintam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>–; o con otros miembros adultos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l<br />
género masculino. Una ulterior difer<strong>en</strong>cia se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> roles<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos a favor <strong>de</strong> otros <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>: mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong><strong>los</strong> proteg<strong>en</strong>,<br />
salvan o cuidan a sus parejas amorosas efectivas o <strong>de</strong>seadas (incluso con<br />
algún atisbo <strong>de</strong> ce<strong>los</strong> o posesividad <strong>en</strong> su afán), <strong>el</strong><strong>la</strong>s proteg<strong>en</strong> y reconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
fi<strong>de</strong>lidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> amigos.<br />
Por incitación <strong>de</strong> otros: ‘Destinador Contrato externo’<br />
Pero cuando <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te actúa para b<strong>en</strong>eficiar a otros<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> no su<strong>el</strong>e hacerlo movido por sus pasiones, cre<strong>en</strong>cias o<br />
73
necesida<strong>de</strong>s, lo hace a petición <strong>de</strong> éstos, es <strong>de</strong>cir, pi<strong>de</strong> ayuda a amigos o<br />
amigas y es también sujeto <strong>de</strong> estado (que hagan algo por él o <strong>el</strong><strong>la</strong>) o incitados<br />
por terceros <strong>en</strong> tramas <strong>de</strong> temática amical, familiar o estudiantil. A excepción<br />
<strong>de</strong> un caso <strong>de</strong> favor <strong>en</strong>tre amigos, <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> sujeto <strong>de</strong> acción a favor <strong>de</strong> otro<br />
adolesc<strong>en</strong>te como sujeto <strong>de</strong> estado, lo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> género<br />
masculino, que realizan acciones positivas para conseguir <strong>el</strong> amor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te o mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> amistad <strong>de</strong> su grupo, incitados por otros<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. En cambio, cuando <strong>el</strong> o <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te actúan <strong>de</strong> manera<br />
positiva a petición <strong>de</strong> adultos/as, <strong>el</strong> género es indistinto. El adulto, casi siempre<br />
<strong>los</strong> padres, no lo incita a actuar <strong>en</strong> su propio b<strong>en</strong>eficio, sino <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> otro<br />
miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia (<strong>el</strong> padre que <strong>de</strong>manda co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>los</strong> hijos/as para<br />
<strong>la</strong> madre, <strong>la</strong> madre que <strong>de</strong>ja a <strong>los</strong> pequeños a cargo <strong>de</strong>l hermano o hermana<br />
mayor, etc.) y da lugar a acciones posteriores don<strong>de</strong> se muestran gestos <strong>de</strong><br />
solidaridad g<strong>en</strong>eracional (<strong>el</strong> hermano o <strong>la</strong> hermana mayor que acu<strong>de</strong> con su<br />
pandil<strong>la</strong> a ayudar al pequeño o <strong>la</strong> pequeña, o <strong>los</strong> amigos y amigas que hac<strong>en</strong><br />
piña).<br />
En términos negativos, aunque <strong>el</strong> número <strong>de</strong> casos es m<strong>en</strong>or,<br />
predomina <strong>el</strong> adulto o <strong>la</strong> adulta inductor o inductora <strong>de</strong> conductas viol<strong>en</strong>tas<br />
sobre un sujeto adolesc<strong>en</strong>te exclusivam<strong>en</strong>te masculino (humil<strong>la</strong>ciones y<br />
agresiones a otros y otras <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> o a adultos). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l<br />
adolesc<strong>en</strong>te inductor nos hal<strong>la</strong>mos también ante <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> género<br />
masculino que realizan acciones reprobables (manipu<strong>la</strong>r, robar) <strong>de</strong>stinadas a<br />
perjudicar a adultos (profesores) o a b<strong>en</strong>eficiar a iguales (amigos). Tan sólo <strong>en</strong><br />
un caso, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco temático <strong>de</strong>l acoso sexual, un adolesc<strong>en</strong>te am<strong>en</strong>aza a<br />
otro para convertirlo <strong>en</strong> su secuaz. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito amoroso-sexual<br />
<strong>en</strong>tre <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>de</strong>staca un tipo <strong>de</strong> estructura particu<strong>la</strong>r muy vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te am<strong>en</strong>azador. En este caso, se recurre a promesas más que a<br />
am<strong>en</strong>azas, y se combinan <strong>la</strong>s motivaciones propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s<br />
externas <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te masculino. Se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que, a causa<br />
<strong>de</strong> sus pasiones (querer <strong>en</strong>amorar al chico <strong>de</strong> sus sueños) o sus cre<strong>en</strong>cias<br />
(agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to), actúa <strong>de</strong> acuerdo a <strong>los</strong> <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> otro adolesc<strong>en</strong>te que al<br />
conocer estas <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s se aprovecha <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> (<strong>de</strong>stinador contrato externo<br />
que busca obt<strong>en</strong>er p<strong>la</strong>cer sexual).<br />
3.-El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que recibe <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> adultos<br />
(b<strong>en</strong>eficio/perjuicio): Sujeto <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Sujeto <strong>de</strong> Acción adulto.<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te víctima <strong>de</strong> un adulto o una adulta: ‘perjuicio’<br />
Se trata, o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> tramas <strong>de</strong> abandono <strong>de</strong> uno o ambos prog<strong>en</strong>itores,<br />
<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>gaños (infi<strong>de</strong>lida<strong>de</strong>s matrimoniales), protagonizadas por<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> género masculino, o bi<strong>en</strong>, sobretodo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> carácter<br />
policial, <strong>de</strong> tramas <strong>de</strong> abusos sexuales o psicológicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar<br />
don<strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima es una adolesc<strong>en</strong>te. Tan sólo se muestran puntualm<strong>en</strong>te<br />
casos <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> masculinos utilizados por adultos sin vínculo familiar <strong>en</strong><br />
dos ocasiones, pero <strong>el</strong> rol <strong>de</strong>l adulto correspon<strong>de</strong> más al <strong>de</strong> incitador que a<br />
algui<strong>en</strong> que actúa con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> perjudicar al o <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te, ya que éste<br />
no es más que un instrum<strong>en</strong>to (<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ador y profesora que incitan a matar a<br />
personas que obstaculizan sus objetivos).<br />
74
También se incluy<strong>en</strong> aquí <strong>la</strong>s tramas narrativas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te, únicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>de</strong> género masculino, se muestra como<br />
perjudicado por <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> adultos, si bi<strong>en</strong>, se trata <strong>de</strong> castigos por ma<strong>la</strong><br />
conducta (profesores, madres o padres) o daños causados <strong>de</strong> manera<br />
involuntaria.<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te protegidos o ayudados por adultos: ‘b<strong>en</strong>eficio’<br />
G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te no por solicitud directa (tan sólo <strong>en</strong> un caso un<br />
adolesc<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> género masculino, es Destinador Contrato externo=Sujeto <strong>de</strong><br />
Estado). Se difer<strong>en</strong>cian aquí dos tipos <strong>de</strong> perfil: por un <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> <strong>de</strong>l y <strong>la</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te o necesitado <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> un familiar (padre,<br />
madre, hermano o hermana): débil o incapacitado para actuar (paci<strong>en</strong>tes<br />
médicos o m<strong>en</strong>ores <strong>en</strong>juiciados que requier<strong>en</strong> tutores adultos y por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>l y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>eficiado/a <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> una persona o colectivo<br />
social que lo o <strong>la</strong> premia por su conducta (obti<strong>en</strong>e una beca, recibe un premio).<br />
En <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r perfil, <strong>el</strong> género es indistinto, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> segundo recae<br />
únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> género masculino.<br />
4.- El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que recibe <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> otros <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
(b<strong>en</strong>eficio/perjuicio): Sujeto Estado <strong>de</strong> Sujeto <strong>de</strong> Acción adolesc<strong>en</strong>te.<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te víctima <strong>de</strong> otro adolesc<strong>en</strong>te: ‘perjuicio’<br />
En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> casos, <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que recibe <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> otro<br />
adolesc<strong>en</strong>te, se ve perjudicado. Esto ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido si se observan <strong>los</strong> ámbitos<br />
temáticos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que un adolesc<strong>en</strong>te sufre <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> otro: <strong>el</strong> amoroso-sexual<br />
y <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre iguales (acoso, discriminación), ambos construidos <strong>en</strong><br />
torno a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> conflicto basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> rechazo <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona amada (que <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocasiones lleva a <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ruptura más que a <strong>la</strong><br />
reconciliación) o <strong>de</strong> <strong>los</strong> compañeros y compañeras (esc<strong>en</strong>as <strong>de</strong> discriminación<br />
o fracaso social que se extreman hasta <strong>la</strong>s historia <strong>de</strong> acoso esco<strong>la</strong>r. En lo que<br />
al género se refiere, no se <strong>de</strong>tectan difer<strong>en</strong>cias significativas, puesto que<br />
proporcionalm<strong>en</strong>te son dos temas recurr<strong>en</strong>tes tanto para <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
como para <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Aunque, sí que pue<strong>de</strong> observarse que para <strong>los</strong><br />
casos extremos, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong> víctima sufre agresiones físicas o llega incluso a<br />
morir a manos <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> viol<strong>en</strong>tos que se reduc<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s series policíacas<br />
o <strong>de</strong> temática criminal, <strong>el</strong> rol es masculino, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser utilizadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no amoroso y/o sexual.<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te ayudado por otro adolesc<strong>en</strong>te. En raras ocasiones<br />
por solicitud directa ‘DestinadorContrato externo = Sujeto <strong>de</strong> Estado’<br />
Se trata <strong>de</strong> tramas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> tema es <strong>la</strong> solidaridad <strong>en</strong>tre amigos y<br />
amigas o <strong>en</strong>tre hermanos y hermanas ante situaciones adversas (tan sólo <strong>en</strong><br />
una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, <strong>la</strong> acci<strong>de</strong>ntada historia <strong>de</strong> amor <strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> una catástrofe<br />
natural, ésta solidaridad se confun<strong>de</strong> con s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos amorosos). De nuevo,<br />
no se <strong>de</strong>tectan difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> género signficativas.<br />
5.-El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que incita a actuar a otros: Destinador Contrato<br />
externo<br />
75
Rara vez <strong>en</strong>carga <strong>la</strong> misión a adultos.<br />
En efecto, cuando <strong>de</strong>lega <strong>la</strong> acción <strong>en</strong> otro adulto es porque ha<br />
fracasado previam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acción positiva o porque consi<strong>de</strong>ra<br />
más efectivo contar con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> adultos. Se trata <strong>de</strong> tramas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
que <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te rec<strong>la</strong>man a un adulto o una adulta, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te,<br />
pari<strong>en</strong>tes (<strong>el</strong> padre más que <strong>la</strong> madre, o un hermano o hermana mayor) que<br />
haga algo para ayudar a otro familiar <strong>en</strong> apuros (por problemas <strong>de</strong> tipo<br />
emocional: <strong>de</strong>presión por abandono o <strong>de</strong>función <strong>de</strong> <strong>la</strong> pareja) o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> y<br />
<strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong>comi<strong>en</strong>dan a adultos que les ro<strong>de</strong>an no sólo una tarea sino<br />
también <strong>el</strong> <strong>en</strong>tusiasmo o <strong>la</strong> iniciativa que les falta (animar a salir y disfrutar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vida, co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> proponer soluciones a conflictos domésticos…etc.). La<br />
proporción <strong>de</strong> género aquí favorece a <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> (uno <strong>de</strong> cada dos)<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> (una <strong>de</strong> cuatro).<br />
En cambio, tan sólo induce a actuar <strong>de</strong> manera negativa, cuando se<br />
ººººº1ºtrata <strong>de</strong> conflictos amorosos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que está directam<strong>en</strong>te implicado:<br />
provocar <strong>la</strong> ira <strong>de</strong>l exnovio <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva pareja <strong>de</strong> tu amor p<strong>la</strong>tónico, por ce<strong>los</strong>, o<br />
chantajear a <strong>la</strong> profesora para que vu<strong>el</strong>va a ser tu amante. Pero estos, son<br />
casos puntuales, <strong>en</strong> <strong>los</strong> que, sin embargo, predomina <strong>el</strong> género fem<strong>en</strong>ino.<br />
Por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te prescribe a otros <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
Si lo hace para que actú<strong>en</strong> <strong>en</strong> su propio b<strong>en</strong>eficio, aunque <strong>la</strong> acción <strong>en</strong><br />
sí misma no sea c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te negativa, sí lo es su repercusión. Se trata <strong>de</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> género masculino, marcados por su conducta<br />
hedonista <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito sexual o interesada <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito social (obt<strong>en</strong>er<br />
prestigio, reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y admiración <strong>de</strong>l grupo) que organizan<br />
fiestas, incitan a comportarse <strong>de</strong> manera insubordinada con profesores o<br />
profesoras, al consumo <strong>de</strong> drogas, a prácticas sexuales contrarias a <strong>la</strong> manera<br />
<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tir o p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong>l otro, a <strong>la</strong> negación <strong>de</strong> <strong>los</strong> signos i<strong>de</strong>ntitarios (conductas<br />
discriminatorias, homófobas)… aprovechándose <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>los</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> cuyo proceso <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad es por un motivo u<br />
otro, complicado.<br />
Los casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong> prescripción <strong>de</strong> un adolesc<strong>en</strong>te a otros es <strong>de</strong><br />
carácter positivo, son aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> que no induce a actuar <strong>en</strong> su propio<br />
b<strong>en</strong>eficio sino <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> terceros y forman parte <strong>de</strong> ese conjunto <strong>de</strong> tramas que<br />
han sido com<strong>en</strong>tadas anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> solidaridad amical o<br />
fraternal, predominantem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> género masculino que se<br />
aconsejan o se ori<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos. Cuando <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> asum<strong>en</strong> este rol, su<strong>el</strong><strong>en</strong> incidir <strong>en</strong> aspectos más trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntales<br />
como <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> nuevos caminos <strong>en</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> f<strong>el</strong>icidad o <strong>la</strong><br />
autorrealización.<br />
6.-El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te objeto <strong>de</strong> valor<br />
De personas adultas<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> ser objeto <strong>de</strong> valor para sujetos <strong>de</strong> acción<br />
adultos <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido positivo o <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido negativo según sea <strong>el</strong> ámbito<br />
temático <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>en</strong>marca <strong>la</strong> narración. Así, si son tramas <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te<br />
familiar, <strong>la</strong> persona adulta muestra su interés <strong>en</strong> <strong>el</strong> o <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> tanto<br />
76
que preocupación por éste (hijos/as, nietos/as, hermanos/as) y procura su<br />
bi<strong>en</strong>estar. Aquí <strong>el</strong> género es indistinto.<br />
En cambio, cuando se trata <strong>de</strong> un objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>seo sexual es <strong>la</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>la</strong> que se convierte <strong>en</strong> víctima <strong>de</strong> un adulto o una adulta, porque<br />
nos hal<strong>la</strong>mos ante tramas <strong>de</strong> carácter negativo, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> tema es <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia,<br />
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o familiar (abusos o agresiones). Resultan más<br />
ambiguos <strong>los</strong> casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>el</strong> <strong>de</strong>seo sexual se combina con <strong>el</strong> amor: <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones imposibles <strong>en</strong>tre un/a adulto/a y un/a adolesc<strong>en</strong>te, don<strong>de</strong> <strong>de</strong> nuevo<br />
<strong>la</strong> variable género no es un factor <strong>de</strong>terminante.<br />
De <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te objeto <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> otros <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> invierte <strong>el</strong><br />
signo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones respecto a <strong>la</strong>s personas adultas. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tramas<br />
amorosas, adquiere un tono positivo y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se refier<strong>en</strong> al interés por <strong>el</strong><br />
bi<strong>en</strong>estar o <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> unos con otros, <strong>en</strong> cambio, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
casos son <strong>de</strong> carácter negativo. Esto se produce porque <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
que se interesa por <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> su hermano/a o su amigo/a es minoritario<br />
(con un ligero predominio <strong>de</strong>l género fem<strong>en</strong>ino), pero <strong>el</strong> que predomina es <strong>el</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te (<strong>de</strong> género masculino) egoísta y pragmático que busca su propio<br />
b<strong>en</strong>eficio (mostrarse con <strong>la</strong>s chicas popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se, adquirir fama).<br />
Conducta equiparable a <strong>la</strong> adoptada cuando <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te como objeto,<br />
es <strong>de</strong>seo sexual sin implicación s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal.<br />
7.-El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te co<strong>la</strong>borador/a: Ayudante<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que ayuda a otros <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>: ‘Ayudante <strong>de</strong> Sujeto<br />
<strong>de</strong> Acción Adolesc<strong>en</strong>te’<br />
Lo hace tanto por iniciativa propia, por lo g<strong>en</strong>eral movidos por <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> amistad que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> o <strong>el</strong> amor fraternal que <strong>los</strong> hace estar más at<strong>en</strong>tos a<br />
<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l otro, como por solicitud <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, cuando<br />
éstos requier<strong>en</strong> acciones concretas <strong>de</strong> tipo material o comunicativo (rega<strong>la</strong>r<br />
invitación, dar un m<strong>en</strong>saje…etc.) que sup<strong>la</strong>n su falta <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias (timi<strong>de</strong>z,<br />
torpeza, in<strong>de</strong>cisión). La repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> género es equitativa <strong>en</strong> este rol.<br />
Sólo cabe <strong>de</strong>stacar <strong>el</strong> c<strong>la</strong>ro respeto a una norma <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> quién ayuda a<br />
quién: <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> a sus homólogos, y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> también <strong>en</strong>tre sí.<br />
La peculiaridad <strong>de</strong> algunos casos puntuales, muestra a una adolesc<strong>en</strong>te<br />
que ayuda a su amiga a dar ce<strong>los</strong> a su expareja o a <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que ayudan<br />
a otros <strong>en</strong> su misma situación por un profundo s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia (testigos <strong>en</strong><br />
tramas judiciales, por ejemplo).<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que ayuda a adultos: ‘Ayudante <strong>de</strong> Sujeto <strong>de</strong> Acción<br />
Adulto’<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que ayuda a un sujeto <strong>de</strong> acción adulto, <strong>en</strong> cambio,<br />
casi nunca lo hace por solicitud <strong>de</strong> éste, sino por iniciativa propia (movido por<br />
s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos nobles <strong>de</strong> solidaridad familiar u <strong>de</strong> otra índole, don<strong>de</strong> cabe<br />
difer<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> por nuevos conocidos y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s por <strong>la</strong>s<br />
amigas <strong>de</strong> siempre). Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escasas tramas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> y <strong>la</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te ayudan a un adulto o una adulta a petición <strong>de</strong> éste, se trata <strong>de</strong><br />
casos <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>ción contraproduc<strong>en</strong>tes para <strong>el</strong> y <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or (padres o madres<br />
que <strong>los</strong> hac<strong>en</strong> participar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> divorcio) y <strong>el</strong> género<br />
77
aquí es mixto (hermanos y hermanas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes eda<strong>de</strong>s que actúan unidos<br />
o <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tidos opuestos <strong>en</strong>tre sí, sin un patrón estable).<br />
8.-El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te como opon<strong>en</strong>te<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que obstaculiza <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> otros <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
‘Opon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Sujeto <strong>de</strong> Acción adolesc<strong>en</strong>te’<br />
El caso más común es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> género masculino que se<br />
bur<strong>la</strong> <strong>de</strong> sus hermanos/as y sus compañeros/as, o <strong>en</strong> casos extremos, les<br />
agre<strong>de</strong> verbal o físicam<strong>en</strong>te. Aquí cabe <strong>de</strong>stacar que, uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
que <strong>la</strong> agresión física es fatídica, <strong>la</strong> rivalidad <strong>en</strong>tre <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> es fom<strong>en</strong>tada<br />
por <strong>los</strong> adultos (<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ador y padres que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad extrema<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>porte). Aún así, hay ocasiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que, aunque <strong>el</strong> o <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
obstaculiza <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> un compañero/a o amigo/a, lo hace por su bi<strong>en</strong><br />
(consi<strong>de</strong>ra equivocado negar <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> un ser querido) –<strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
roles fem<strong>en</strong>inos analizados– o <strong>la</strong> reconduce <strong>de</strong>spués al tomar consci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
daño producido (<strong>de</strong>vu<strong>el</strong>ve lo robado, por ejemplo).<br />
9.- El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que se opone a <strong>los</strong> adultos: Opon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Sujeto<br />
<strong>de</strong> Acción adultos<br />
En este caso, <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que se opone a un adulto <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
negativo, lo hace movido por <strong>los</strong> ce<strong>los</strong> o por <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> construirse una<br />
<strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre sus compañeros/as (oposición a <strong>la</strong> autoridad doc<strong>en</strong>te) y<br />
<strong>el</strong> género es indistinto. En términos positivos, se juzga <strong>los</strong> casos policiales <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> que <strong>el</strong> o <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te se opone al adulto anti-sujeto (testigo <strong>de</strong> abusos<br />
contra él/<strong>el</strong><strong>la</strong> mismo/a o contra otros).<br />
10.-El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que premia o castiga: Destinador Contrato<br />
Sanción<br />
Premia: ‘sanción positiva’<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que sanciona positivam<strong>en</strong>te lo hace respecto a <strong>la</strong>s<br />
acciones <strong>de</strong> otro adolesc<strong>en</strong>te, si bi<strong>en</strong> no siempre lo hace <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s<br />
normas sociales <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a conducta. Sonríe, c<strong>el</strong>ebra, reconoce <strong>el</strong> valor <strong>de</strong><br />
saber pedir perdón, <strong>de</strong> <strong>los</strong> gestos <strong>de</strong> amor y amistad <strong>de</strong> sus compañeros/as,<br />
hermanos/as y padres o madres, y f<strong>el</strong>icita por <strong>los</strong> logros obt<strong>en</strong>idos por éstos <strong>en</strong><br />
otros ámbitos <strong>de</strong> actuación (estudios, trabajo…). Este rol su<strong>el</strong>e ser <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />
por <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> género fem<strong>en</strong>ino cuanto más positivo <strong>de</strong>vi<strong>en</strong>e.<br />
Pero también aquí se hal<strong>la</strong> un tipo <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> signo negativo, <strong>el</strong><br />
o <strong>la</strong> que ap<strong>la</strong>u<strong>de</strong> y consi<strong>en</strong>te con signos <strong>de</strong> aceptación <strong>los</strong> episodios <strong>de</strong> acoso<br />
esco<strong>la</strong>r o <strong>la</strong>s agresiones <strong>de</strong> otros <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> a profesores/as, <strong>la</strong>s presiones<br />
ejercidas <strong>en</strong> <strong>los</strong> actos <strong>de</strong> discriminación a <strong>los</strong> compañeros/as (por motivos <strong>de</strong><br />
raza o <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación sexual) o aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong>stinadas a cuestionar <strong>la</strong> autoridad<br />
paterna o materna. Este es un rol casi exclusivo <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> género<br />
masculino.<br />
Castiga: ‘sanción negativa’<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que sanciona negativam<strong>en</strong>te a otro adolesc<strong>en</strong>te<br />
su<strong>el</strong>e ser <strong>el</strong> o <strong>la</strong> que recrimina una ma<strong>la</strong> conducta a un/a amigo/a, un/a<br />
78
hermano/a o incluso un/a prog<strong>en</strong>itor/a (no ser leal a sus amigos/as, no respetar<br />
a <strong>los</strong> padres o a <strong>la</strong>s madres, o ser infi<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> amor). Casi siempre es una<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>la</strong> que adopta esta actitud.<br />
Son m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> sanción directa a <strong>la</strong>s conductas agresivas<br />
por temor a ser incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> víctimas. Y sí <strong>de</strong>stacan, <strong>en</strong> cambio, <strong>los</strong><br />
casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>el</strong> propio adolesc<strong>en</strong>te sanciona negativam<strong>en</strong>te sus acciones:<br />
esto es, se muestra arrep<strong>en</strong>tido/a, avergonzado/a o dispuesto/a a asumir <strong>la</strong>s<br />
consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus actos. Aquí predomina <strong>el</strong> género masculino c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
por su t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia –anteriorm<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>tada– a actuar <strong>de</strong> manera más<br />
impulsiva y por <strong>el</strong>lo, a <strong>de</strong>ber reori<strong>en</strong>tar sus acciones tras una reflexión posterior<br />
a <strong>la</strong> acción.<br />
Así, <strong>el</strong> chico homosexual que se <strong>en</strong>rol<strong>la</strong> públicam<strong>en</strong>te con una chica<br />
para acal<strong>la</strong>r rumores y se arrepi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> r<strong>en</strong>egar <strong>de</strong> su propia i<strong>de</strong>ntidad por<br />
miedo a ser discriminado; <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>m<strong>en</strong>ta haberse traicionado a si<br />
misma al cons<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> practicar una fe<strong>la</strong>ción al chico que le gusta sólo por no<br />
contrariarlo; o <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te que agra<strong>de</strong>ce a <strong>la</strong> fiscal su ayuda al tiempo que,<br />
<strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> sus padres, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que merece <strong>los</strong> años <strong>de</strong><br />
internami<strong>en</strong>to por <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su amigo.<br />
La importancia <strong>de</strong> <strong>los</strong> roles <strong>de</strong> acción pue<strong>de</strong>n verse c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
macrogénero <strong>de</strong> ficción, así, <strong>en</strong> nuestra investigación, <strong>el</strong> rol que más<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> cuando aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva es <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> protagonista (sujeto <strong>de</strong> acción, <strong>en</strong> un 40,8% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocasiones). En segundo<br />
lugar, aparec<strong>en</strong> como personajes que recib<strong>en</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios o perjuicios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
acción <strong>de</strong> otros (sujeto <strong>de</strong> estado <strong>en</strong> 19,6%). Y por un igual quedan r<strong>el</strong>egados<br />
a roles secundarios como <strong>el</strong> <strong>de</strong> ayudante <strong>de</strong>l protagonista (<strong>en</strong> un 10,8%) o <strong>el</strong><br />
personaje que c<strong>el</strong>ebra, agra<strong>de</strong>ce o reprueba <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> éste (<strong>de</strong>stinador<br />
sanción <strong>en</strong> un 10,5%).<br />
Los roles que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida son <strong>los</strong> <strong>de</strong> objeto <strong>de</strong> valor<br />
<strong>de</strong>l protagonista (8,5%) o <strong>el</strong> <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> solicita ayuda o que otro haga algo<br />
(6,2%). Por último, cabe <strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> rol que m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>los</strong><br />
personajes <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> es <strong>el</strong> <strong>de</strong> opon<strong>en</strong>te (3,6% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> casos).<br />
Una vez expuesta <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> roles, es interesante observar <strong>de</strong><br />
qué modo se caracterizan <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> cuando <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n uno u otro<br />
rol. Para <strong>el</strong>lo hemos t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s diversas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> cada rol <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura narrativa, <strong>los</strong> ámbitos temáticos <strong>en</strong> que se localizan<br />
cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> roles y <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> cada personaje (compet<strong>en</strong>cias,<br />
motivaciones, resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción). De esta manera, a continuación,<br />
expondremos <strong>los</strong> datos obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, haci<strong>en</strong>do<br />
m<strong>en</strong>ción a datos exclusivam<strong>en</strong>te objetivos –porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia- y datos<br />
<strong>de</strong> análisis cualitativo –interpretación <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos cuantitativos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />
<strong>los</strong> roles narrativos y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>codificación <strong>de</strong>l discurso que<br />
esto pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er-.<br />
79
PRESENTACIÓN DE RESULTADOS<br />
Macrogénero Informativo<br />
Ya hemos com<strong>en</strong>tado que <strong>en</strong> función al macrogénero <strong>los</strong> resultados<br />
cuantitativos y cualitativos <strong>de</strong>l análisis son sustancialm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes, por <strong>el</strong>lo<br />
haremos una pres<strong>en</strong>tación segm<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> función a dicho parámetro. Si nos<br />
c<strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>prime</strong>ro <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>en</strong>globa a todos <strong>los</strong> programas<br />
informativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas analizadas, veremos que <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra muestra <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> es escasísima, tan sólo <strong>de</strong>l 2’45% <strong>de</strong>l<br />
total. La ca<strong>de</strong>na que más <strong>de</strong>staca a <strong>el</strong>/<strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sus informativos es <strong>la</strong><br />
Sexta (4’3%) y <strong>la</strong> que m<strong>en</strong>os Cuatro (0’52%). De <strong>la</strong>s 26’3 horas analizadas <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> informativos, sólo <strong>en</strong> 38’8 minutos aparecían <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>.<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> programas<br />
informativos por ca<strong>de</strong>nas<br />
Primera Muestra<br />
TVE1 Ant<strong>en</strong>a 3 Cuatro T<strong>el</strong>ecinco La Sexta TV3<br />
4,30%<br />
2,55%<br />
2,26%<br />
3,63%<br />
0,52%<br />
1,74%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> programas<br />
informativos por ca<strong>de</strong>nas<br />
Segunda muestra<br />
TVE1 Ant<strong>en</strong>a 3 Cuatro T<strong>el</strong>ecinco La Sexta TV3<br />
13,33%<br />
1,26%<br />
0,95%<br />
0,31%<br />
1,84%<br />
6,81%<br />
En <strong>la</strong> segunda muestra analizada TV3 sufre un gran aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> un 2,55% pasa a un 13,33%. Este<br />
80
cambio se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> reportajes especiales sobre trabajo infantil,<br />
don<strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> riesgo como<br />
Pakistán son obligados a trabajar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> temprana edad. Por su parte, La Sexta<br />
también sufre un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su porc<strong>en</strong>taje gracias a <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> reportajes<br />
sobre <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que llevan a cabo <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>l bot<strong>el</strong>lón y <strong>la</strong><br />
compra ilegal <strong>de</strong> licor. El resto <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una escasa pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> programas informativos. Las apariciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se manifiestan <strong>en</strong> <strong>los</strong> informativos <strong>de</strong> actualidad diaria <strong>en</strong> noticias<br />
como <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia kosovar, <strong>los</strong> at<strong>en</strong>tados suicidas <strong>en</strong> Afganistán o <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
hu<strong>el</strong>ga <strong>de</strong> profesores y profesoras <strong>en</strong> Cataluña, noticias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> son testigos y no protagonistas <strong>de</strong> <strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> informativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda muestra <strong>la</strong> noticia que c<strong>en</strong>tra su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> hace refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong>l Partido Popu<strong>la</strong>r Español<br />
<strong>de</strong> rebajar <strong>la</strong> edad p<strong>en</strong>al a <strong>los</strong> 12 años. Como po<strong>de</strong>mos observar <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos<br />
gráficos anteriores, <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> macrogénero<br />
informativo es casi nu<strong>la</strong>.<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia total adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> programas<br />
informativos por ca<strong>de</strong>nas<br />
TVE1 Ant<strong>en</strong>a 3 Cuatro T<strong>el</strong>ecinco La Sexta TV3<br />
6,96%<br />
5,89%<br />
2,11% 1,32%<br />
0,30%<br />
2,07%<br />
En <strong>la</strong>s dos muestras analizadas por ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong>contramos que <strong>la</strong>s<br />
apariciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> Cuatro no llegan ni al 1% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
emisión g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>los</strong> géneros informativos <strong>de</strong>l <strong>prime</strong> <strong>time</strong>. Ant<strong>en</strong>a 3,<br />
T<strong>el</strong>ecinco, T<strong>el</strong>evisión Españo<strong>la</strong> y Cuatro son <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que m<strong>en</strong>os<br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>contró. TV3 y La Sexta, como se m<strong>en</strong>cionó<br />
anteriorm<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje mayor <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong><br />
reportajes especiales.<br />
Parece lógico p<strong>en</strong>sar a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> estos datos que <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te como sujeto informativo es prácticam<strong>en</strong>te nu<strong>la</strong> para <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas<br />
<strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> España, que tan sólo aparezca <strong>en</strong> un 2’45% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra así<br />
lo sugiere. Pero, <strong>en</strong> esta línea hay que preguntarse algo más: cuando <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong> <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> un programa informativo,<br />
¿cómo lo hac<strong>en</strong>?, ¿como sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción?, ¿como sujetos <strong>de</strong> estado (es<br />
<strong>de</strong>cir, aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto informativo, pero sin ser <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> interés <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> noticia)? o ¿como objeto <strong>de</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> pieza informativa? La respuesta a<br />
esta pregunta es que <strong>en</strong> <strong>el</strong> 58’8% <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos (<strong>prime</strong>ra muestra analizada)<br />
81
son sujetos <strong>de</strong> estado, su <strong>imag<strong>en</strong></strong> aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> información, pero no es <strong>de</strong><br />
<strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> se hab<strong>la</strong>, su pres<strong>en</strong>cia es meram<strong>en</strong>te circunstancial,<br />
estaban allí mi<strong>en</strong>tras se grababan <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es y no se consi<strong>de</strong>ró oportuno <strong>la</strong><br />
no utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas. Casos que ejemplifican perfectam<strong>en</strong>te este dato<br />
lo constituy<strong>en</strong> <strong>los</strong> conflictos bélicos. Es habitual que <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> bombas<br />
estal<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> Irak y <strong>la</strong>s posteriores manifestaciones <strong>de</strong> dolor y rechazo se vean<br />
acompañadas por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> (siempre varones) que se v<strong>en</strong><br />
inmiscuidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> tumulto que se g<strong>en</strong>era tras cualquier at<strong>en</strong>tado terrorista.<br />
Pres<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> programas informativos<br />
Total programas informativos <strong>en</strong> segundos Pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> segundos<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
2328 2,45%<br />
94853<br />
Concluy<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> respuesta a <strong>la</strong> pregunta que nos formulábamos, hay<br />
que añadir que <strong>en</strong> <strong>el</strong> 34’45% (<strong>prime</strong>ra muestra) y 29,41% <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos<br />
(segunda muestra), <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> son <strong>el</strong> sujeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción grabada,<br />
es <strong>de</strong>cir, llevan a cabo actos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver directam<strong>en</strong>te con lo que está<br />
ocurri<strong>en</strong>do, aunque <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>el</strong><strong>la</strong>s no sean <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pieza<br />
informativa. El mayor porc<strong>en</strong>taje (<strong>prime</strong>ra y segunda muestra), 58,82% es para<br />
<strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> sujeto <strong>de</strong> estado, personajes<br />
que recib<strong>en</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios o perjuicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> otros y otras. Por último,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> 6’72% (<strong>prime</strong>ra muestra) y 11.76% (segunda muestra) restante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
situaciones <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> sí son objeto <strong>de</strong> valor periodístico, es <strong>de</strong>cir<br />
son <strong>la</strong> noticia. Por lo que se pue<strong>de</strong> comprobar, <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia no constituye, a<br />
pesar <strong>de</strong> ser una etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida con un gran impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad, una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> interés informativo tan <strong>de</strong>stacada como otros<br />
colectivos.<br />
Por lo que respecta a <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> género con <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
tipología <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te hay que reseñar que <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
muestras analizadas son <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> varones <strong>los</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una mayor<br />
repres<strong>en</strong>tatividad <strong>en</strong> <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
82
Objeto <strong>de</strong> Valor<br />
Sujeto <strong>de</strong> Estado<br />
Sujeto <strong>de</strong> Acción<br />
60,00%<br />
50,00%<br />
40,00%<br />
30,00%<br />
20,00%<br />
10,00%<br />
0,00%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia adolec<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
programas informativos<br />
Primera muestra<br />
6,72%<br />
Serie1<br />
34,45%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> género según <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
Primera muestra<br />
Fem<strong>en</strong>ino Masculino Ambos<br />
58,82%<br />
Objeto <strong>de</strong> valor Sujeto <strong>de</strong> estado Sujeto <strong>de</strong> acción<br />
Concretam<strong>en</strong>te, sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría ‘sujeto <strong>de</strong> acción’ éstos<br />
son superados por <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> (aunque <strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje muy escaso),<br />
si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> tónica g<strong>en</strong>eral que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> chicos alcance cifras próximas a<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l 50% (este es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> consi<strong>de</strong>rados como objeto <strong>de</strong><br />
valor o sujeto <strong>de</strong> estado <strong>en</strong> <strong>los</strong> programas informativos analizados), mi<strong>en</strong>tras<br />
que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina queda reducida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones anteriores a un<br />
escaso 10%. M<strong>en</strong>ción aparte merec<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se<br />
pue<strong>de</strong> ver indistintam<strong>en</strong>te a chicos y chicas ya sea como objeto <strong>de</strong> valor, sujeto<br />
<strong>de</strong> estado o sujeto <strong>de</strong> acción. En estos casos <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes siempre son<br />
<strong>el</strong>evados (<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 30% y <strong>el</strong> 50%).<br />
83
Objeto <strong>de</strong> Valor<br />
Sujeto <strong>de</strong> Estado<br />
Sujeto <strong>de</strong> Acción<br />
80%<br />
70%<br />
60%<br />
50%<br />
40%<br />
30%<br />
20%<br />
10%<br />
0%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
programas informativos<br />
Segunda muestra<br />
11,76%<br />
Serie1<br />
29,41%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> género según <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
Segunda muestra<br />
Fem<strong>en</strong>ino Masculino Ambos<br />
58,82%<br />
Objeto <strong>de</strong> valor Sujeto <strong>de</strong> estado Sujeto <strong>de</strong> acción<br />
La segunda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras analizadas no ofrece datos más<br />
al<strong>en</strong>tadores que puedan mejorar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te con respecto al rol<br />
jugado por <strong>el</strong> varón. Así, si observamos <strong>la</strong>s gráficas comprobaremos que<br />
nuevam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te varón <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes tipologías<br />
estudiadas es superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te. De hecho, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
categorías (objeto <strong>de</strong> valor) no hay repres<strong>en</strong>tación fem<strong>en</strong>ina, fr<strong>en</strong>te al más <strong>de</strong>l<br />
60% masculina.<br />
Sigui<strong>en</strong>do con <strong>los</strong> datos referidos a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> informativos, hay que reseñar <strong>en</strong> qué tipo <strong>de</strong> piezas informativas<br />
aparec<strong>en</strong> estos y estas <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>; ver cuándo son sujeto <strong>de</strong> estado, <strong>de</strong><br />
acción o bi<strong>en</strong> objeto <strong>de</strong> valor y cuál es <strong>el</strong> t<strong>el</strong>ón <strong>de</strong> fondo que les cobija.<br />
84
Veces que se trata <strong>el</strong> tema<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Temas tratados <strong>en</strong> programas informativos con pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
Primera muestra<br />
Viol<strong>en</strong>cia Deportes Sociales Ocio Tecnología Educación Otros<br />
33<br />
13<br />
19<br />
Si observamos <strong>el</strong> gráfico, obt<strong>en</strong>dremos una <strong>prime</strong>ra aproximación.<br />
Po<strong>de</strong>mos comprobar como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 108 piezas analizadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra muestra<br />
con pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 33 casos (un 30’5%) <strong>la</strong> temática informativa<br />
ti<strong>en</strong>e que ver con hechos viol<strong>en</strong>tos. Este dato está re<strong>la</strong>cionado directam<strong>en</strong>te<br />
con <strong>el</strong> ejemplo que aparecía unas líneas arriba: <strong>los</strong> conflictos bélicos,<br />
at<strong>en</strong>tados terroristas o manifestaciones viol<strong>en</strong>tas diversas su<strong>el</strong><strong>en</strong> coincidir con<br />
<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> masa que <strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> acontecimi<strong>en</strong>to.<br />
No son <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> información ni, probablem<strong>en</strong>te, intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción,<br />
pero no se c<strong>en</strong>sura su pres<strong>en</strong>cia. De este modo, a nadie parece sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>rle<br />
que <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> situaciones se pueda ver a un número <strong>el</strong>evado <strong>de</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to más <strong>de</strong> <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>ificación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
viol<strong>en</strong>cia. Por <strong>el</strong> contrario, que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> aparezcan <strong>en</strong> piezas<br />
cuya temática esté vincu<strong>la</strong>da al <strong>de</strong>porte, <strong>el</strong> ocio o <strong>la</strong> tecnología es, a priori,<br />
lógico, ya que esas son inquietu<strong>de</strong>s que van aparejadas a una edad concreta y<br />
mucho más <strong>en</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s occi<strong>de</strong>ntales, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> acto <strong>de</strong>l consumo se ha<br />
tornado <strong>en</strong> una <strong>de</strong> sus características <strong>de</strong>finitorias.<br />
Veces que se trata <strong>el</strong> tema<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Temas tratados <strong>en</strong> programas informativos con pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te<br />
Segunda muestra<br />
11<br />
8<br />
14<br />
Viol<strong>en</strong>cia Deportes Sociales Ocio Política<br />
20<br />
7<br />
10<br />
2<br />
22<br />
20<br />
85
En <strong>la</strong> segunda muestra se evi<strong>de</strong>ncian diversos cambios <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s<br />
temáticas recurr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas informativos con pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>prime</strong> <strong>time</strong>. Se incluye un nuevo tema que se lleva <strong>el</strong> mayor<br />
porc<strong>en</strong>taje, <strong>la</strong> política, con un 30,98% (22 veces) sobre <strong>el</strong> total <strong>de</strong> 71 unida<strong>de</strong>s<br />
noticiosas con pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te analizadas, fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s informaciones<br />
que tratan <strong>la</strong> política nacional (<strong>el</strong>ecciones españo<strong>la</strong>s) e internacional<br />
(in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia kosovar y <strong>el</strong>ecciones <strong>en</strong> Pakistán). En esta segunda muestra<br />
se <strong>el</strong>imina <strong>el</strong> tema tecnología y <strong>la</strong> educación pasa a ser parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas<br />
sociales con <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> hechos como <strong>la</strong>s hu<strong>el</strong>gas <strong>de</strong> maestros y maestras.<br />
Veces que se trata <strong>el</strong> tema<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Total <strong>de</strong> temas tratados <strong>en</strong> programas informativos con<br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
Viol<strong>en</strong>cia Deportes Sociales Ocio Tecnología Política Educación Otros<br />
44<br />
21<br />
39<br />
24<br />
A niv<strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral po<strong>de</strong>mos concluir que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia se convierte <strong>en</strong> uno <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> temas recurr<strong>en</strong>tes don<strong>de</strong> se observa mayor pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te. 44<br />
piezas informativas <strong>de</strong> 179 (24,58%) conti<strong>en</strong><strong>en</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> conflictos bélicos, guerras, at<strong>en</strong>tados o disturbios<br />
callejeros. Le sigu<strong>en</strong> <strong>en</strong> mayor porc<strong>en</strong>taje <strong>los</strong> aspectos <strong>de</strong> carácter social<br />
como hu<strong>el</strong>gas, aprobación <strong>de</strong> leyes o problemas <strong>de</strong> drogas. En simi<strong>la</strong>r<br />
porc<strong>en</strong>taje <strong>en</strong>contramos otros temas como <strong>el</strong> <strong>de</strong>porte, <strong>el</strong> ocio, <strong>la</strong> política y otros<br />
–<strong>en</strong>tre 20 y 24 piezas cada uno-. Los apartados <strong>de</strong> tecnología y educación son<br />
<strong>los</strong> m<strong>en</strong>os recurr<strong>en</strong>tes cuando se observan imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>.<br />
7<br />
22<br />
2<br />
20<br />
86
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia por género <strong>en</strong> programas informativos<br />
Primera muestra<br />
46,40%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
16,04%<br />
40,56%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia por género <strong>en</strong> programas informativos<br />
Segunda muestra<br />
56%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
Para finalizar <strong>el</strong> análisis cuantitativo sobre <strong>el</strong> macrogénero informativo,<br />
vamos a profundizar un poco más <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos apuntados<br />
anteriorm<strong>en</strong>te cuando hacíamos refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te. Se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> casi invisibilidad <strong>de</strong>l pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dicho macrogénero. Las <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra muestra<br />
sólo cu<strong>en</strong>tan con un escaso 16% <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te al 40% <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda muestra <strong>la</strong>s cifras empeoran, si<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong> un 13% para <strong>la</strong>s mujeres fr<strong>en</strong>te al 31% <strong>de</strong> <strong>los</strong> varones. Como ya<br />
apuntábamos anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> sujetos <strong>de</strong> acción, sujetos <strong>de</strong> estado y objetos<br />
<strong>de</strong> valor <strong>en</strong> su mayoría son <strong>de</strong>l sexo masculino con predominio <strong>de</strong> aparición <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s noticias sobre viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>portes. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, éstas ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />
a aparecer <strong>en</strong> piezas informativas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> ocio y <strong>la</strong> tecnología, pero<br />
este subgrupo <strong>de</strong> noticias no constituy<strong>en</strong> un espectro lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te amplio<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> informativos como para hacer que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre chicos y<br />
chicas disminuya.<br />
13%<br />
31%<br />
87
PORCENTAJE DE PRESENCIA ADOLESCENTE POR GÉNERO Y POR CADENAS EN PROGRAMAS INFORMATIVOS<br />
PRIMERA MUESTRA<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
TVE<br />
55,55%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
11,11%<br />
33,33%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
Cuatro<br />
12,50%<br />
25,00%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
62,50%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adoesc<strong>en</strong>te por género<br />
La Sexta<br />
32,14%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
25,00%<br />
42,86%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
Ant<strong>en</strong>a 3<br />
60,00%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
25,00%<br />
15,00%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
T5<br />
45,45%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
0,00%<br />
54,54%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
TV3<br />
38%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
19%<br />
43%<br />
88
PORCENTAJE DE PRESENCIA ADOLESCENTE POR GÉNERO Y POR CADENAS EN PROGRAMAS INFORMATIVOS<br />
SEGUNDA MUESTRA<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
TVE<br />
70%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
30%<br />
0%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
Cuatro<br />
33%<br />
0%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
67%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
La Sexta<br />
60%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
25%<br />
15%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
Ant<strong>en</strong>a3<br />
50,00%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
16,66%<br />
33,33%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
T5<br />
50,00%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
12,50%<br />
37,50%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
TV3<br />
54,17%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
12,50%<br />
33,33%<br />
89
En <strong>la</strong>s anteriores gráficas po<strong>de</strong>mos observar cuál es <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to que<br />
cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>el</strong>evisiones analizadas hace <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
diversos programas informativos. En este s<strong>en</strong>tido, alguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos que se<br />
pue<strong>de</strong>n extrapo<strong>la</strong>r son altam<strong>en</strong>te significativos. Por ejemplo, La Sexta y TV3<br />
son <strong>la</strong>s dos únicas ca<strong>de</strong>nas que superan <strong>el</strong> 16% <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia por género que<br />
<strong>de</strong> media habían alcanzado <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> durante <strong>el</strong> cómputo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra<br />
muestra. El resto <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas se sitúan por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> ese umbral, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />
caso <strong>de</strong> T<strong>el</strong>ecinco <strong>el</strong> más sangrante, ya que no hay ninguna información <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
que sean <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>la</strong>s que aparezcan <strong>en</strong> exclusividad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es,<br />
ocurri<strong>en</strong>do <strong>el</strong> efecto contrario <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, superando <strong>en</strong><br />
más <strong>de</strong> 14 puntos <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas analizadas.<br />
Por lo que respecta a <strong>los</strong> datos por ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda muestra,<br />
baste <strong>de</strong>cir que, aunque <strong>en</strong> dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>el</strong>evisiones analizadas (Ant<strong>en</strong>a 3 y<br />
TV3), se supera ampliam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> promedios (33% <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
mujer <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> esas ca<strong>de</strong>nas fr<strong>en</strong>te al 13% <strong>de</strong> media), lo cierto es que<br />
<strong>la</strong> no pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> mujeres <strong>en</strong> TVE y Cuatro vu<strong>el</strong>ve a poner al<br />
colectivo fem<strong>en</strong>ino <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong> inferioridad respecto al masculino.<br />
Como resultado <strong>de</strong>l cómputo global nos <strong>en</strong>contramos con ese escaso 13% <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> fr<strong>en</strong>te al 31% <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, como apunte final al binomio formado por <strong>la</strong> variable <strong>de</strong><br />
género y <strong>los</strong> informativos t<strong>el</strong>evisivos, hay que <strong>de</strong>stacar que, tal y como se ha<br />
podido comprobar, <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión pública cata<strong>la</strong>na, TV3, es <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na que <strong>en</strong><br />
términos globales más tiempo <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong><br />
sus emisiones, superando ampliam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> otra ca<strong>de</strong>na pública (TVE) y a <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s privadas con excepción <strong>de</strong> Ant<strong>en</strong>a 3 y La Sexta.<br />
90
Macrogénero Ficción<br />
Por lo que respecta al macrogénero <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción, cuantificar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> es una tarea complicada. Si no se trata estrictam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> una serie “dirigida a” y protagonizada por este colectivo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong>l<br />
s<strong>en</strong>tido global <strong>de</strong> una narración <strong>el</strong> que <strong>en</strong> una trama aparezcan o no <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Por lo g<strong>en</strong>eral, dicha aparición su<strong>el</strong>e estar justificada, sigue <strong>la</strong><br />
lógica <strong>de</strong>l discurso, aunque sean sujetos <strong>de</strong> estado y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, <strong>de</strong><br />
acción u objeto <strong>de</strong> valor. Por lo que respecta a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas, TVE1 es <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>prime</strong>ra muestra, y con difer<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na que más ficción emite <strong>en</strong> <strong>la</strong> franja<br />
horaria <strong>de</strong> <strong>prime</strong> <strong>time</strong>. La causa <strong>de</strong> este <strong>el</strong>evado porc<strong>en</strong>taje es <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong><br />
p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> su parril<strong>la</strong> <strong>de</strong> programación protagonizadas por <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> como Princesa por sorpresa y Deep Impact o series como<br />
Cuéntame. T<strong>el</strong>ecinco y TV3 manti<strong>en</strong><strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong>bido<br />
a <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> producción nacional Los Serrano y <strong>de</strong> compra CSI<br />
(T<strong>el</strong>ecinco) y <strong>el</strong> serial <strong>de</strong> producción propia V<strong>en</strong>t<strong>de</strong>lplà y <strong>la</strong> ficción<br />
norteamericana Fiscal Chase (TV3).<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ficción por ca<strong>de</strong>nas<br />
Primera muestra<br />
11%<br />
2%<br />
TVE1 Ant<strong>en</strong>a 3 T<strong>el</strong>ecinco Cuatro La Sexta TV3<br />
7%<br />
7%<br />
9%<br />
64%<br />
Por lo que respecta a <strong>la</strong> segunda muestra, <strong>en</strong> <strong>el</strong> macrogénero <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ficción hay cambios <strong>de</strong>stacados. Ant<strong>en</strong>a 3 dispara su porc<strong>en</strong>taje gracias a <strong>la</strong><br />
aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva serie <strong>de</strong> producción propia Física y Química,<br />
protagonizada por y para <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y con <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> algunas tramas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> serie Los hombres <strong>de</strong> Paco y capítu<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> animación, Los<br />
Simpson. Cuatro, sigue mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do, al igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra muestra, <strong>el</strong><br />
m<strong>en</strong>or porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> ficción, con alguna<br />
aparición mom<strong>en</strong>tánea <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es con <strong>la</strong> única función <strong>de</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o <strong>en</strong> p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s<br />
como Scary Movie (segunda muestra) o <strong>la</strong> serie Entre Fantasmas (<strong>prime</strong>ra<br />
muestra).<br />
91
Porc<strong>en</strong> taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<strong>en</strong> ficción por ca<strong>de</strong>nas<br />
Segunda muestra<br />
15%<br />
11%<br />
3%<br />
4%<br />
TVE1 An t<strong>en</strong>a 3 T<strong>el</strong>ecinco Cuatro La Sexta TV3<br />
20 %<br />
9%<br />
La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ca<strong>de</strong>nas<br />
t<strong>el</strong>evisivas <strong>en</strong> <strong>el</strong> macrogénero <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción es ampliam<strong>en</strong>te li<strong>de</strong>rada por<br />
T<strong>el</strong>evisión Españo<strong>la</strong>, lo que contrasta con <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> dicho colectivo <strong>en</strong><br />
Cuatro, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas g<strong>en</strong>eralistas <strong>de</strong> más reci<strong>en</strong>te emisión <strong>en</strong> abierto y<br />
que se <strong>de</strong>fine como una t<strong>el</strong>evisión dirigida a un público jov<strong>en</strong>. Es pues <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>cana <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisoras <strong>la</strong> que incluye al y a <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te como parte<br />
cuantificable <strong>de</strong> su programación, seguida <strong>de</strong> Ant<strong>en</strong>a 3. Otra cuestión es cómo<br />
aparec<strong>en</strong> <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te, qué pap<strong>el</strong> juegan <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación t<strong>el</strong>evisiva,<br />
cuál es su rol <strong>de</strong> acción o si hay difer<strong>en</strong>cias sustantivas por razón <strong>de</strong> género.<br />
¿Es <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te ‘protagonista’ y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te ‘sujeto <strong>de</strong> acción’?<br />
18%<br />
34%<br />
Porc<strong>en</strong>taje total <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ficción por<br />
ca<strong>de</strong>nas<br />
12%<br />
TVE1 Ant<strong>en</strong>a 3 T<strong>el</strong>ecinco Cuatro La Sexta TV3<br />
15%<br />
21%<br />
38%<br />
92
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ficción<br />
Primera muestra<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
Destinador Contrato<br />
Ayudante<br />
Opon<strong>en</strong>te<br />
Destinador Sanción<br />
Objeto <strong>de</strong> Valor<br />
Sujeto <strong>de</strong> Estado<br />
Sujeto <strong>de</strong> Acción<br />
0,91%<br />
2,28%<br />
0,45%<br />
3,19%<br />
5,48%<br />
7,76%<br />
Serie1<br />
34,70%<br />
45,20%<br />
Como se pue<strong>de</strong> comprobar <strong>en</strong> <strong>el</strong> gráfico anterior, al igual que ocurría <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> informativos, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> ficción es <strong>de</strong>l tipo<br />
‘sujeto <strong>de</strong> estado’ (45’2%) y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, ‘<strong>de</strong> acción’ (34’7%). La<br />
aparición <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> ficción como objeto <strong>de</strong> valor, como<br />
núcleo c<strong>en</strong>tral, es escasa <strong>de</strong>bido a que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> período analizado, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> series comúnm<strong>en</strong>te l<strong>la</strong>madas “<strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>”, cuyo target específico es <strong>la</strong><br />
juv<strong>en</strong>tud, había <strong>de</strong>saparecido prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> parril<strong>la</strong> <strong>de</strong> programación,<br />
si<strong>en</strong>do substituidas por otras cuyo público objetivo era adulto y <strong>el</strong> pase <strong>de</strong><br />
p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> eran <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s protagonistas<br />
tampoco había sido muy <strong>el</strong>evado. A pesar <strong>de</strong> lo aquí expuesto, <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> este macrogénero <strong>de</strong> ficción sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />
recurr<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tramas argum<strong>en</strong>tales, <strong>de</strong> ahí que se haya podido contabilizar<br />
una pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este colectivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> semana <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong>l 18’2%, con una<br />
equival<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> horas <strong>de</strong> 9’2.<br />
Objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>seo<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ficción<br />
Segunda muestra<br />
Ayudante<br />
Opon<strong>en</strong>te<br />
Objeto <strong>de</strong> Valor<br />
Sujeto <strong>de</strong> Estado<br />
Sujeto <strong>de</strong> Acción<br />
0,80%<br />
1,60%<br />
4,80%<br />
10,40%<br />
Serie1<br />
35,20%<br />
47,20%<br />
La tipología <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda muestra<br />
sigue si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> su mayoría irr<strong>el</strong>evante y circunstancial, parte <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong><br />
93
<strong>la</strong> ficción. El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te como sujeto <strong>de</strong> estado continuan <strong>en</strong>cabezando<br />
<strong>la</strong>s tipologías <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> con casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje total (47,20%) <strong>de</strong>l<br />
análisis. Se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong>l y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te como sujeto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
acción <strong>en</strong> ficción con respecto a <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra muestra. Las cifras poco cambian<br />
<strong>de</strong> una muestra a otra. En esta segunda oleada po<strong>de</strong>mos resaltar <strong>la</strong> inclusión<br />
<strong>de</strong> una nueva tipología, <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te como objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>seo y <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> categorías como <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te ‘<strong>de</strong>stinador contrato’,<br />
‘<strong>de</strong>stinador sanción’ y ‘refer<strong>en</strong>cia’.<br />
Objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>seo<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
Destinador Contrato<br />
Porc<strong>en</strong>taje total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ficción<br />
Ayudante<br />
Opon<strong>en</strong>te<br />
Destinador Sanción<br />
Objeto <strong>de</strong> Valor<br />
Sujeto <strong>de</strong> Estado<br />
Sujeto <strong>de</strong> Acción<br />
0,44%<br />
0,45%<br />
1,94%<br />
0,22%<br />
3,88%<br />
3,99%<br />
7,94%<br />
Serie1<br />
34,95%<br />
46,20%<br />
Un dato interesante que <strong>de</strong>staca tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción como <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> informativos es <strong>el</strong> género <strong>de</strong> esos <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. En este caso<br />
concreto, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> chicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra muestra es muy superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
chicas, un 52% fr<strong>en</strong>te a un 19%. Los <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> varones son ‘sujetos <strong>de</strong><br />
estado’, ‘<strong>de</strong> acción’ u ‘objeto <strong>de</strong> valor’ dos veces y media más que <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. El resto (28’7%) lo constituy<strong>en</strong> apariciones <strong>en</strong> ficción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
hay tanto chicos como chicas. Como ya apuntábamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> macrogénero<br />
informativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción también es usual que se produzca esa <strong>de</strong>sviación a<br />
favor <strong>de</strong>l género masculino y <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l fem<strong>en</strong>ino.<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia por género <strong>en</strong> ficción<br />
Primera muestra<br />
28,57%<br />
19,05%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
52,38%<br />
94
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia por género <strong>en</strong> ficción<br />
Segunda muestra<br />
47,88%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
25,53%<br />
26,59%<br />
Por lo que respecta a <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras, existe un movimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cifras hacia <strong>la</strong> categoría ambos, es <strong>de</strong>cir, tramas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que aparec<strong>en</strong><br />
conjuntam<strong>en</strong>te chicos y chicas. Esta situación se produce <strong>en</strong> perjuicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> exclusividad <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> varones, que v<strong>en</strong> como reduc<strong>en</strong><br />
sus apariciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> mitad, pasando <strong>de</strong>l 52% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra anterior al poco<br />
más <strong>de</strong>l 25% actual. Por su parte, <strong>en</strong> esta ocasión <strong>la</strong>s chicas ganan terr<strong>en</strong>o,<br />
aum<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> algo más <strong>de</strong> 7 puntos, y superando levem<strong>en</strong>te a <strong>los</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> varones, <strong>los</strong> casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tramas argum<strong>en</strong>tales no han<br />
<strong>de</strong> compartir protagonismo con ningún adolesc<strong>en</strong>te varón, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>l rol que t<strong>en</strong>ga su personaje.<br />
95
PORCENTAJE DE PRESENCIA ADOLESCENTE POR GÉNERO Y POR CADENAS EN FICCIÓN<br />
PRIMERA MUESTRA<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por ca<strong>de</strong>nas<br />
TVE<br />
21%<br />
35%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
44%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por ca<strong>de</strong>nas<br />
Cuatro<br />
50%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
25%<br />
25%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por ca<strong>de</strong>nas<br />
La Sexta<br />
51%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
7%<br />
42%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por ca<strong>de</strong>nas<br />
Ant<strong>en</strong>a 3<br />
36%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
4%<br />
60%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por ca<strong>de</strong>nas<br />
T5<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
75%<br />
25%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por ca<strong>de</strong>nas<br />
TV3<br />
5%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
15%<br />
80%<br />
0%<br />
96
PORCENTAJE DE PRESENCIA ADOLESCENTE POR GÉNERO Y POR CADENAS EN FICCIÓN<br />
SEGUNDA MUESTRA<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
TVE<br />
41%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
14%<br />
45%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
Cuatro<br />
50%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
0%<br />
50%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
La Sexta<br />
21%<br />
38%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
41%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
Ant<strong>en</strong>a 3<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
100%<br />
0%<br />
0%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
T5<br />
59%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
18%<br />
23%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
TV3<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
100%<br />
0%<br />
0%<br />
97
Si, al igual que sucedía con <strong>el</strong> macrogénero informativo, hacemos <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>sg<strong>los</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género por ca<strong>de</strong>nas, comprobaremos que exist<strong>en</strong><br />
algunas situaciones muy <strong>de</strong>stacables. Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso anterior, T<strong>el</strong>e 5 vu<strong>el</strong>ve<br />
a ser <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na que <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras no ti<strong>en</strong>e pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> exclusividad, es <strong>de</strong>cir, siempre que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tramas<br />
aparec<strong>en</strong> chicas lo hac<strong>en</strong> acompañadas <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> varones (75% <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
casos). Este <strong>de</strong>sequilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina respecto a <strong>la</strong> masculina<br />
también se observa <strong>en</strong> otras dos emisoras: TV3 y La Sexta. En <strong>el</strong> <strong>prime</strong>ro <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> casos, <strong>la</strong>s mujeres sólo ocupan un 5%, fr<strong>en</strong>te al 80% que constituy<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> varones. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> La Sexta, <strong>la</strong>s cifras no son mucho más<br />
favorables (un 7%). Aquí <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia respecto a TV3 estriba <strong>en</strong> <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />
masculino, limitado al 42% fr<strong>en</strong>te al 80% anterior. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>stacar que<br />
Cuatro es <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se produce un mayor equilibrio, si<strong>en</strong>do<br />
completam<strong>en</strong>te igual <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> chicos y <strong>la</strong> <strong>de</strong> chicas.<br />
En <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong>l macrogénero <strong>de</strong> ficción<br />
comprobamos como <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s no son posibles.<br />
Detectamos 3 casos significativos. El <strong>prime</strong>ro <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> es <strong>el</strong> <strong>de</strong> Ant<strong>en</strong>a 3. En<br />
esta ocasión, <strong>el</strong> 100% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tramas analizadas correspon<strong>de</strong>n a situaciones <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s que <strong>los</strong> chicos y <strong>la</strong>s chicas aparec<strong>en</strong> conjuntam<strong>en</strong>te. Curiosam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>prime</strong>ra muestra <strong>de</strong> Ant<strong>en</strong>a 3 esta categoría era <strong>la</strong> más baja <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
ca<strong>de</strong>nas, tan sólo un 4%, fr<strong>en</strong>te al 60% <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia masculina y <strong>el</strong> 36%<br />
restante fem<strong>en</strong>ina.<br />
El segundo <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos al que queremos hacer refer<strong>en</strong>cia es <strong>el</strong> <strong>de</strong> TV3.<br />
La situación que aquí observamos es diametralm<strong>en</strong>te opuesta a <strong>la</strong> <strong>de</strong> Ant<strong>en</strong>a<br />
3. El 100% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te es fem<strong>en</strong>ina, no <strong>en</strong>contrando ningún<br />
caso <strong>en</strong> <strong>el</strong> que haya chicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tramas y episodios analizados. Este caso no<br />
es <strong>en</strong> absoluto habitual, más bi<strong>en</strong> se trata <strong>de</strong> una <strong>de</strong>sviación, <strong>en</strong> esta ocasión<br />
positiva hacia <strong>la</strong>s mujeres, fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> coinci<strong>de</strong>ncia argum<strong>en</strong>tal. Recor<strong>de</strong>mos<br />
que <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra anterior, TV3 era una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas que <strong>de</strong>stacaba<br />
negativam<strong>en</strong>te por t<strong>en</strong>er una escasísima pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> fem<strong>en</strong>inas<br />
(sólo un 5%).<br />
Por último, es interesante m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> emisora Cuatro. Ahora nos<br />
hal<strong>la</strong>mos ante una situación intermedia con respecto a <strong>la</strong>s dos anteriores: <strong>el</strong><br />
50% <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia conjunta <strong>de</strong> chicos y chicas y <strong>el</strong> otro 50% <strong>de</strong> apariciones <strong>en</strong><br />
exclusividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Ya <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra muestra Cuatro se<br />
difer<strong>en</strong>ciaba <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisiones por buscar <strong>el</strong> equilibrio <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
fem<strong>en</strong>ina, masculina y conjunta.<br />
98
17<br />
Temas recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción con pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
Total TV<br />
12<br />
8<br />
7<br />
Otro <strong>de</strong> <strong>los</strong> aspectos interesantes que po<strong>de</strong>mos estudiar con respecto al<br />
macrogénero <strong>de</strong> ficción son <strong>los</strong> temas recurr<strong>en</strong>tes que hemos observado con<br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te. Éstos son <strong>el</strong> amor, <strong>el</strong> sexo, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones paternales,<br />
<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones fraternales, <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> madurez, <strong>la</strong> conducta irresponsable,<br />
<strong>la</strong> integración, <strong>la</strong> amistad, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> adultos, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> o <strong>el</strong> acoso. Sin embargo, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones paterno-filiales y <strong>el</strong><br />
ámbito amoroso, como se evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong>, son <strong>los</strong> que dominan <strong>la</strong>s cifras<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ficción. Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
involucrados e involucradas <strong>en</strong> tramas t<strong>el</strong>evisivas <strong>de</strong> amores prohibidos con<br />
adultos, con otros y otras <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y discusiones con sus familias, <strong>en</strong>tre<br />
otros.<br />
Temas - Pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
Distribución por orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
Amorosa Re<strong>la</strong>ciones<br />
fraternales<br />
6<br />
5 5 5<br />
Total TV<br />
4 4 4<br />
Producción nacional Producción EEUU<br />
Conductas<br />
irresponsables<br />
Re<strong>la</strong>ciones paterno-filiales<br />
Amorosa<br />
Viol<strong>en</strong>cia<br />
Madurez y expectativas<br />
Amistad<br />
Integración y estigma<br />
Re<strong>la</strong>ciones fraternales<br />
Amorosa-sexual<br />
Educación<br />
Conductas irresponsables<br />
Viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre iguales<br />
Viol<strong>en</strong>cia<br />
Con respecto al orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción que se emite <strong>en</strong><br />
<strong>prime</strong> <strong>time</strong> con pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te po<strong>de</strong>mos concluir que <strong>en</strong> ejemp<strong>los</strong> como<br />
<strong>la</strong> serie Cuéntame <strong>de</strong> producción nacional se evi<strong>de</strong>ncia al y a <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
involucrado/a <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar <strong>de</strong>l hogar tradicional español <strong>en</strong> <strong>los</strong> años <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> dictadura. En cuanto a <strong>la</strong>s producciones estadouni<strong>de</strong>nses <strong>en</strong>contramos que<br />
99
se manejan ámbitos familiares <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo transgresor<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> dibujos animados, tales como Los Simpson o Padre <strong>de</strong> Familia y a niv<strong>el</strong><br />
profesional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> <strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tes criminales, <strong>en</strong> su mayoría como<br />
víctima <strong>de</strong> abusos o lesiones, Fiscal Chase, Bones, CSI, <strong>en</strong>tre otras series. El<br />
tema <strong>de</strong>l sexo, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre iguales, <strong>la</strong> madurez, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones fraternales predominan <strong>en</strong> series como Física o Química<br />
(producción nacional) <strong>de</strong> Ant<strong>en</strong>a 3. Regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s series españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
ámbito familiar siempre incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> su p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s e<br />
incompr<strong>en</strong>didos/as que g<strong>en</strong>eran tramas alternas.<br />
Las ca<strong>de</strong>nas que más ficción extranjera emit<strong>en</strong> <strong>en</strong> proporción son<br />
Cuatro y La Sexta, canales <strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te creación que aún no han consolidado <strong>la</strong><br />
producción propia. Las ca<strong>de</strong>nas que importan más ficción <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te criminal<br />
son T<strong>el</strong>ecinco (CSI), TV3 (Fiscal Chase) y TVE1 (<strong>en</strong> su mayoría p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s,<br />
Princesa por sorpresa, Deep Impact, etc). Cuatro tan sólo inci<strong>de</strong><br />
significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones paternales y viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre iguales.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, para terminar este punto <strong>de</strong>dicado al macrogénero <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ficción <strong>de</strong>stacamos algunas cuestiones r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong>stinadas a perfi<strong>la</strong>r <strong>el</strong><br />
carácter <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series y p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s<br />
estudiadas. En <strong>prime</strong>r lugar, hay que <strong>de</strong>stacar una pres<strong>en</strong>cia inferior <strong>de</strong> <strong>los</strong> y<br />
<strong>la</strong>s pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>en</strong>tre 8 y 12 años, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva <strong>de</strong> <strong>prime</strong> <strong>time</strong> <strong>en</strong><br />
comparación con <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos para <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> 12 a<br />
16 años. Esta pres<strong>en</strong>cia, a<strong>de</strong>más, no es significativa <strong>en</strong> términos cualitativos,<br />
ya que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> su<strong>el</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r roles secundarios o<br />
aparecer como parte <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario (esto es, sin rol narrativo <strong>de</strong>finido, como<br />
valores <strong>de</strong>scriptivos <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te). Estas apariciones <strong>de</strong> r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>o o subordinadas<br />
a <strong>la</strong> acción principal (núcleos sat<strong>el</strong>itales) son habituales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s que<br />
forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra (p.ej.:<strong>los</strong> dos <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> actitud prepot<strong>en</strong>te<br />
que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> baile <strong>de</strong>l hot<strong>el</strong> como repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> represión social <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se mueve <strong>la</strong> protagonista <strong>de</strong> Dirty Dancing; <strong>el</strong><br />
ayudante circunstancial <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> El coleccionista <strong>de</strong> huesos, ambas <strong>en</strong><br />
Ant<strong>en</strong>a 3; o puntualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> opon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> personajes adultos, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
r<strong>el</strong>ectura paródica <strong>de</strong> <strong>la</strong> niña <strong>de</strong>l exorcista <strong>de</strong> Scary movie 2, <strong>en</strong> Cuatro).<br />
En segundo lugar, es interesante distinguir <strong>la</strong>s apariciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> según se produzcan <strong>en</strong> p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s o <strong>en</strong> series t<strong>el</strong>evisivas. La<br />
difer<strong>en</strong>cia no <strong>la</strong> marca tanto <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> ser producciones cinematográficas<br />
retransmitidas por t<strong>el</strong>evisión o producciones dirigidas a este medio, sino su<br />
mayor o m<strong>en</strong>or índice <strong>de</strong> serialidad y por tanto, <strong>el</strong> grado variable <strong>de</strong> empatía<br />
que pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar sus personajes <strong>en</strong> <strong>el</strong> espectador o espectadora <strong>de</strong><br />
acuerdo al visionado int<strong>en</strong>so o dist<strong>en</strong>dido que <strong>en</strong> parte promuev<strong>en</strong>. Las<br />
p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s, p<strong>en</strong>sadas para una visión conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> cinematográfica, se<br />
resi<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> su pase t<strong>el</strong>evisivo, puesto que requier<strong>en</strong> una at<strong>en</strong>ción inusual <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> espectador o espectadora <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión. Las series t<strong>el</strong>evisivas no sólo<br />
av<strong>en</strong>tajan esta capacidad <strong>de</strong> conexión y seguimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> su diseño recurr<strong>en</strong>te,<br />
sino que aña<strong>de</strong>n una adaptación al discurso t<strong>el</strong>evisivo fragm<strong>en</strong>tado que<br />
permite crear víncu<strong>los</strong> <strong>de</strong> mayor int<strong>en</strong>sidad y repercusión <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo por <strong>la</strong><br />
continuidad <strong>de</strong>l disfrute <strong>de</strong>l texto (citas semanales o diarias, huecos temporales<br />
para <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción, <strong>el</strong> análisis o <strong>el</strong> juicio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos, e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />
100
iografías ficticias <strong>de</strong> personajes que evolucionan <strong>en</strong>trega a <strong>en</strong>trega, <strong>en</strong>tre<br />
otros).<br />
A excepción <strong>de</strong> dos casos puntuales <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n roles protagonistas o coprotagonistas (Princesa por sorpresa, <strong>en</strong><br />
TVE1; El Char<strong>la</strong>tán y Deep Impact <strong>en</strong> La Sexta), <strong>la</strong>s producciones<br />
cinematográficas norteamericanas que emit<strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas españo<strong>la</strong>s a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos semanas analizadas ofrec<strong>en</strong> una pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> o <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> irr<strong>el</strong>evante o circunstancial. Esto es, <strong>de</strong>stinada<br />
a docum<strong>en</strong>tar o <strong>de</strong>scribir <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción (Daño Co<strong>la</strong>teral o Casino <strong>en</strong><br />
TVE1; Tres hombres y una pequeña dama <strong>en</strong> La Sexta) o <strong>la</strong>s características<br />
<strong>de</strong>l personaje principal, adulto, mediante <strong>el</strong>ipsis que permit<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>los</strong><br />
efectos <strong>de</strong>l pasado sobre su personalidad (p.ej.: <strong>el</strong> asesino traumatizado por <strong>el</strong><br />
rechazo social <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>tine, <strong>en</strong> Cuatro; <strong>la</strong> base educacional<br />
paterna <strong>de</strong> Lara Crof <strong>en</strong> Tomb Rai<strong>de</strong>r; o <strong>los</strong> po<strong>de</strong>res parapsicológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
protagonista <strong>de</strong> La Casa <strong>de</strong> <strong>los</strong> espíritus, <strong>en</strong> TVE1). Para evitar distorsiones <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> análisis global, aquí se recog<strong>en</strong> únicam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> casos significativos, es <strong>de</strong>cir,<br />
aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> que permit<strong>en</strong> observar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> roles narrativos principales o<br />
secundarios <strong>en</strong> <strong>los</strong> personajes <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, obviando aqu<strong>el</strong><strong>los</strong><br />
casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que simplem<strong>en</strong>te forman parte <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong>l re<strong>la</strong>to<br />
cinematográfico. Su interpretación se hace <strong>de</strong> manera conjunta e<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción propiam<strong>en</strong>te t<strong>el</strong>evisiva, si bi<strong>en</strong> no <strong>de</strong>jan <strong>de</strong><br />
seña<strong>la</strong>rse <strong>la</strong>s concomitancias más r<strong>el</strong>evantes.<br />
101
Macrogénero Publicidad<br />
Finalm<strong>en</strong>te, abordamos <strong>el</strong> macrogénero publicidad para concretar cómo<br />
son <strong>la</strong>s apariciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> este sector <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong><br />
correcta <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que integr<strong>en</strong> <strong>el</strong> anuncio influirá <strong>en</strong> su<br />
eficacia persuasiva. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> publicidad está<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> lo estudiado <strong>en</strong> <strong>los</strong> anteriores macrogéneros, especialm<strong>en</strong>te<br />
guarda similitu<strong>de</strong>s con <strong>el</strong> <strong>de</strong> ficción. En total, es <strong>de</strong>l 20’37% <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra<br />
muestra y <strong>de</strong>l 7’15% <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda, fr<strong>en</strong>te al 18’2% <strong>en</strong> ficción y <strong>el</strong> escasísimo<br />
2’45% <strong>de</strong> <strong>los</strong> informativos. Eso sí, si computamos <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que podríamos <strong>de</strong>nominar ‘estrictos/as’ (<strong>de</strong> <strong>los</strong> 12 a <strong>los</strong> 16 años),<br />
ésta no es tan <strong>el</strong>evada. Esto es así porque hay una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> publicidad<br />
que <strong>en</strong>vejece a <strong>la</strong> infancia y aniña a <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud, situando a este grupo <strong>de</strong><br />
personas <strong>en</strong> una frontera difusa <strong>de</strong> precisar a simple vista. Los y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> ‘reales’, aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> y aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que se ajustan a su <strong>de</strong>finición, están<br />
vincu<strong>la</strong>dos/as a anuncios <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales son público objetivo.<br />
En estos casos, <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> acostumbran a ser ‘sujetos <strong>de</strong> acción’,<br />
es <strong>de</strong>cir, llevan <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> narración y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alto protagonismo. A<strong>de</strong>más,<br />
estos y estas <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> ‘reales’ su<strong>el</strong><strong>en</strong> aparecer siempre <strong>en</strong> dos contextos<br />
prioritarios: junto a amigos y amigas o <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. En este último<br />
caso, <strong>la</strong> madre es <strong>la</strong> que acostumbra a estar junto al o a <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te, si<strong>en</strong>do<br />
poco frecu<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>s situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>el</strong> padre adquiere ese rol <strong>de</strong><br />
acompañante. Cuando esto suce<strong>de</strong> es curioso comprobar que <strong>el</strong> hijo o hija<br />
adolesc<strong>en</strong>te juega <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> ‘opon<strong>en</strong>te’ fr<strong>en</strong>te a ese padre.<br />
Pres<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> publicidad<br />
Primera muestra<br />
Total <strong>de</strong> publicidad <strong>en</strong> segundos Pres<strong>en</strong>cia dolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> segundos Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
7087<br />
20,37%<br />
34780<br />
102
Pres<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> publicidad<br />
Segunda muestra<br />
Total <strong>de</strong> publicidad <strong>en</strong> segundos Pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> segundos Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
1800 7,15%<br />
25170<br />
En <strong>la</strong>s gráficas anteriores se observan estos datos referidos al total <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra como <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras<br />
analizadas. Por lo que respecta a <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> género, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos muestras<br />
estudiadas <strong>los</strong> datos finales son bastante simi<strong>la</strong>res, no observamos<br />
<strong>de</strong>sviaciones apar<strong>en</strong>tes. Existe un gran equilibrio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia masculina<br />
y <strong>la</strong> fem<strong>en</strong>ina, apariciones <strong>de</strong> chicos <strong>en</strong> exclusividad que rondan <strong>el</strong> 25%, fr<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> mujeres que se sitúan alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 30%. El resto,<br />
poco más <strong>de</strong>l 40%, está <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia conjunta <strong>en</strong> <strong>los</strong> spots<br />
publicitarios.<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia por género <strong>en</strong> publicidad<br />
Primera muestra<br />
44,85%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
26%<br />
29,62%<br />
103
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia por género <strong>en</strong> publicidad<br />
Segunda muestra<br />
40,17%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
33,85%<br />
25,96%<br />
Porc<strong>en</strong>taje total <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia por género <strong>en</strong> publicidad<br />
41,57%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
32,59%<br />
25,83%<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explicaciones más factibles sobre este equilibrio exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad es <strong>la</strong> propia fi<strong>los</strong>ofía<br />
implícita <strong>de</strong>l macrogénero estudiado, es <strong>de</strong>cir, <strong>el</strong> target al que se dirig<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
anuncios es <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, por lo tanto aquí es don<strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>os discriminación hacia uno u otro género observaremos, tanto chicos<br />
como chicas son pot<strong>en</strong>ciales consumidores, o <strong>en</strong> su <strong>de</strong>fecto <strong>el</strong> núcleo familiar,<br />
motivo por <strong>el</strong> cual no interesa dirigirse a unos, <strong>el</strong>udi<strong>en</strong>do a otros. De ahí ese<br />
equilibrio tan evi<strong>de</strong>nte.<br />
Por lo que respecta a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género por ca<strong>de</strong>nas, <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
gráficas muestran cómo es este universo. Po<strong>de</strong>mos comprobar que, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones, <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes se <strong>de</strong>cantan levem<strong>en</strong>te hacia <strong>el</strong><br />
segm<strong>en</strong>to fem<strong>en</strong>ino. Esto es así m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> TVE (<strong>prime</strong>ra muestra),<br />
don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia ais<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> mujeres <strong>en</strong> <strong>el</strong> macrogénero<br />
publicitario es nu<strong>la</strong>, <strong>en</strong> esta ca<strong>de</strong>na cuando hay aparición fem<strong>en</strong>ina siempre es<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> <strong>la</strong> masculina. El resto <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas (tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra como <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> segunda muestra, y aquí ya incluimos a TVE) sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> máxima <strong>de</strong> ligero<br />
predominio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>.<br />
104
PORCENTAJE DE PRESENCIA ADOLESCENTE POR GÉNERO Y POR CADENAS EN PUBLICIDAD<br />
PRIMERA MUESTRA<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
TVE<br />
0%<br />
22%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
78%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
Cuatro<br />
34%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
42%<br />
24%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
La Sexta<br />
25%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
50%<br />
25%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
Ant<strong>en</strong>a 3<br />
33%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
33%<br />
34%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
T5<br />
74%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
10%<br />
16%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
TV3<br />
59%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
20%<br />
21%<br />
105
PORCENTAJE DE PRESENCIA ADOLESCENTE POR GÉNERO Y POR CADENAS EN PUBLICIDAD<br />
SEGUNDA MUESTRA<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
TVE<br />
29%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
32%<br />
39%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
Cuatro<br />
49%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
22%<br />
29%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
La Sexta<br />
28%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
41%<br />
31%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
Ant<strong>en</strong>a 3<br />
48%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
21%<br />
31%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
T5<br />
18%<br />
46%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
36%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por género<br />
TV3<br />
68%<br />
Masculino Fem<strong>en</strong>ino Ambos<br />
9%<br />
23%<br />
106
Por último, al igual que hemos hecho con <strong>los</strong> macrogéneros informativos<br />
y <strong>de</strong> ficción resulta interesante ver qué rol adquier<strong>en</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong><br />
esos spots publicitarios. Nuevam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra muestra son ‘sujetos <strong>de</strong><br />
estado’ <strong>en</strong> un altísimo porc<strong>en</strong>taje (64’7%), <strong>el</strong> más <strong>el</strong>evado <strong>de</strong> <strong>los</strong> tres<br />
macrogéneros. En mucha m<strong>en</strong>or medida lo son ‘<strong>de</strong> acción’ (9’9%) y <strong>de</strong>staca un<br />
aspecto que <strong>en</strong> <strong>los</strong> anteriores apartados quedaba minimizado: <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
‘<strong>de</strong>stinador’ con un 22’8%. La lógica <strong>de</strong>l negocio publicitario hace que esta<br />
categoría se torne <strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tal ya que parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia comunicativa <strong>de</strong>l<br />
spot v<strong>en</strong>drá <strong>de</strong>terminada por <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> ese <strong>de</strong>stinatario, si<strong>en</strong>do su<br />
pres<strong>en</strong>cia un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong>stacado.<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> tipología <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> publicidad<br />
Primera muestra<br />
Destinador Contrato<br />
Ayudante<br />
Opon<strong>en</strong>te<br />
Destinador Sanción<br />
Objeto <strong>de</strong> Valor<br />
Sujeto <strong>de</strong> Estado<br />
Sujeto <strong>de</strong> Acción<br />
Ayudante<br />
Opon<strong>en</strong>te<br />
Sujeto <strong>de</strong> Estado<br />
Sujeto <strong>de</strong> Acción<br />
1,07%<br />
0,27%<br />
0,80%<br />
0,27%<br />
9,95%<br />
22,85%<br />
Serie1<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
publicidad<br />
Segunda muestra<br />
0,38%<br />
6,52%<br />
Serie1<br />
42,80%<br />
50,28%<br />
64,78%<br />
Por lo que respecta a <strong>la</strong> segunda muestra, <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes referidos a <strong>la</strong><br />
categoría ‘sujeto <strong>de</strong> estado’ son algo inferiores, pasando a poco más <strong>de</strong> un<br />
50%, mi<strong>en</strong>tras que aum<strong>en</strong>tan muy significativam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> <strong>de</strong> ‘sujeto <strong>de</strong> acción’ al<br />
alcanzar un 42’8%.<br />
107
Otro aspecto interesante a tratar es <strong>el</strong> referido a cómo es esa tipología<br />
<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> macrogénero publicitario <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> género.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, se observa cierto equilibrio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y <strong>los</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Ambos aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes simi<strong>la</strong>res (tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra<br />
como <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda muestra) <strong>en</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes roles in<strong>de</strong>xados. La única<br />
<strong>de</strong>sviación palpable es <strong>la</strong> que hace refer<strong>en</strong>cia al adolesc<strong>en</strong>te ayudante (75%)<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te ayudante (25%) <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra muestra estudiada. El<br />
resto <strong>de</strong> parámetros guardan <strong>el</strong> equilibrio ya <strong>de</strong>stacado que hay <strong>en</strong>tre chicos y<br />
chicas <strong>en</strong> <strong>el</strong> macrogénero publicitario.<br />
80,00%<br />
70,00%<br />
60,00%<br />
50,00%<br />
40,00%<br />
30,00%<br />
20,00%<br />
10,00%<br />
0,00%<br />
120,00%<br />
100,00%<br />
80,00%<br />
60,00%<br />
40,00%<br />
20,00%<br />
0,00%<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> género según <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
Primera muestra<br />
Fem<strong>en</strong>ino Masculino Ambos<br />
Sujeto <strong>de</strong> acción Sujeto <strong>de</strong> estado Destinador contrato Ayudante<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> género según <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
Segunda muestra<br />
Fem<strong>en</strong>ino Masculino Ambos<br />
Sujeto <strong>de</strong> acción Sujeto <strong>de</strong> estado Opon<strong>en</strong>te Ayudante<br />
Un último dato <strong>de</strong>stacable sobre <strong>el</strong> macrogénero publicitario es <strong>el</strong> <strong>de</strong>l<br />
número <strong>de</strong> anuncios con pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te que po<strong>de</strong>mos computar por<br />
ca<strong>de</strong>na. De <strong>los</strong> 4593 anuncios analizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> franja horaria <strong>de</strong>l <strong>prime</strong> <strong>time</strong><br />
sólo 579 (12,6%) conti<strong>en</strong><strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te. Cuatro se lleva <strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>la</strong>ntera<br />
por poseer <strong>el</strong> mayor número <strong>de</strong> spots con apariciones adolesc<strong>en</strong>te, 174<br />
anuncios <strong>de</strong> 1240 analizados, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> último lugar lo ocupan <strong>la</strong>s<br />
ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong>l estado, TV3 y TVE1 con un 14,17% y un 10,72% respectivam<strong>en</strong>te.<br />
108
57<br />
402<br />
Anuncios con pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te por ca<strong>de</strong>nas<br />
137<br />
906<br />
86<br />
559<br />
Establecidos estos puntos <strong>de</strong> partida, se pres<strong>en</strong>ta a continuación un<br />
análisis cualitativo g<strong>en</strong>eral basado <strong>en</strong> tres aspectos: <strong>los</strong> mundos posibles<br />
narrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva protagonizada por <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>los</strong><br />
temas recurr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción, y <strong>los</strong> roles narrativos que<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n.<br />
174<br />
1240<br />
85<br />
1113<br />
TVE1 Ant<strong>en</strong>a 3 T<strong>el</strong>ecinco Cuatro La Sexta TV3<br />
40<br />
373<br />
109
5.2.<br />
FICCIÓN<br />
MUNDOS POSIBLES<br />
ANÁLISIS CUALITATIVO<br />
Los mundos posibles que pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> ficción analizadas son,<br />
<strong>en</strong> su mayoría, <strong>de</strong> tipo realista, es <strong>de</strong>cir, verosímiles y ampliam<strong>en</strong>te<br />
refer<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo real <strong>de</strong> <strong>los</strong> espectadores. Se construy<strong>en</strong> como<br />
mundos pob<strong>la</strong>dos por individuos cuyas propieda<strong>de</strong>s y características limitan su<br />
dinámica <strong>de</strong> actuación a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> propia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciatario. Tan sólo<br />
puntualm<strong>en</strong>te algunos <strong>de</strong> estos mundos posibles aparec<strong>en</strong> pob<strong>la</strong>dos <strong>de</strong><br />
fantasmas, muertos o seres <strong>de</strong>l más allá, que remit<strong>en</strong> a algún personaje<br />
<strong>de</strong>stacado por sus po<strong>de</strong>res paranormales. En re<strong>la</strong>ción al tipo <strong>de</strong> mundo posible<br />
que se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> ficción, es interesante introducir una distinción<br />
ulterior: <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción.<br />
Así, <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> producción nacional analizadas se caracterizan por<br />
construir mundos posibles cuyo contexto factual es fácilm<strong>en</strong>te reconocible para<br />
<strong>el</strong> <strong>en</strong>unciatario puesto que remite a coor<strong>de</strong>nadas <strong>de</strong> espacio y/o tiempo que le<br />
son propias. A excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie Cuéntame <strong>de</strong> TVE1, que se ambi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> España <strong>de</strong> <strong>los</strong> años 70, <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> series españo<strong>la</strong>s que integran <strong>la</strong><br />
muestra sust<strong>en</strong>tan sus mundos posibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> <strong>los</strong> españoles<br />
<strong>de</strong> hoy. Su<strong>el</strong><strong>en</strong> referirse, a<strong>de</strong>más, a dos tipos <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> acuerdo al<br />
formato <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se inscrib<strong>en</strong>: por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> vida familiar, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
veces ampliada a <strong>la</strong> red <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones y viv<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco una comunidad<br />
más amplia (amigos, vecinos) como Cuéntame, V<strong>en</strong>t<strong>de</strong>lplà <strong>en</strong> TV3 o Los<br />
Serrano <strong>en</strong> T<strong>el</strong>ecinco; y por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> tipo profesional, <strong>en</strong> un<br />
ambi<strong>en</strong>te don<strong>de</strong> se cruzan núcleos familiares, o a m<strong>en</strong>udo, se gestan víncu<strong>los</strong><br />
personales que dan lugar a pseudo-familias articu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>los</strong> lugares <strong>de</strong><br />
trabajo: hospitales, comisarías, institutos u oficinas (MIR o Camera Café <strong>en</strong><br />
T<strong>el</strong>ecinco, Física y Quimica o Los Hombres <strong>de</strong> Paco <strong>en</strong> Ant<strong>en</strong>a 3).<br />
En cambio, <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> producción extranjera analizadas, todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> norteamericano, pese a introducir una distinción simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> cuanto a<br />
ambi<strong>en</strong>tes narrados, part<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> mundos posibles<br />
refer<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves estadouni<strong>de</strong>nses reconocibles que, aún si<strong>en</strong>do<br />
compr<strong>en</strong>sibles, <strong>de</strong>notan un mo<strong>de</strong>lo social difer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong><br />
recepción. Se diluye <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> proximidad cultural y <strong>el</strong> espectador marca<br />
un distanciami<strong>en</strong>to con <strong>el</strong> mundo posible <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción al completarlo con<br />
infer<strong>en</strong>cias que no necesariam<strong>en</strong>te adscribe a su mundo real <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
percibido (p.ej.: <strong>la</strong> explotación sexual o <strong>la</strong>s fiestas freakies <strong>en</strong> <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> casinos <strong>de</strong> Las Vegas que forman parte <strong>de</strong>l mundo posible <strong>en</strong> <strong>el</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
lugar crím<strong>en</strong>es atroces, no se asimi<strong>la</strong>n a refer<strong>en</strong>tes cercanos, sino que su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />
agruparse como aqu<strong>el</strong>lo que “es normal” <strong>en</strong> EEUU).<br />
110
Esto es especialm<strong>en</strong>te significativo si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> predominio<br />
<strong>de</strong> series <strong>de</strong> acción (av<strong>en</strong>turas <strong>de</strong> carácter policíaco) <strong>de</strong>tectado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción<br />
norteamericana importada. El ambi<strong>en</strong>te criminal <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s<br />
tramas <strong>de</strong> Prison Break (La Sexta) o <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> CSI (T<strong>el</strong>ecinco),<br />
y <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> The Unit (La Sexta) o UCO (TVE1), o <strong>la</strong>s transgresiones que<br />
se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te idílica comunidad estadouni<strong>de</strong>nse don<strong>de</strong><br />
trabaja <strong>la</strong> Fiscal Chase (TV3), remit<strong>en</strong> a mundos posibles verosímiles pero más<br />
distantes <strong>de</strong>l que nos sirve <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para inferir <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> MIR o Los<br />
hombres <strong>de</strong> Paco. Y, <strong>de</strong> igual modo suce<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>te más<br />
familiar, todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s con c<strong>la</strong>ros compon<strong>en</strong>tes irónicos, pero subdivisibles <strong>en</strong>tre<br />
<strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo transgresor o llevado al límite <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia norteamericana <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
dibujos animados Padre <strong>de</strong> familia (La Sexta) y Los Simpson (Ant<strong>en</strong>a 3), y <strong>el</strong><br />
revival o <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ectura cínica <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia a través <strong>de</strong>l adulto<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantado y escéptico <strong>en</strong> Todo <strong>el</strong> mundo odia a Chris (Cuatro) o Me l<strong>la</strong>mo<br />
Earl (La Sexta).<br />
Estas series, c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te, como<br />
Física y Química, o <strong>la</strong>s producciones nacionales <strong>de</strong> índole familiar que<br />
introduc<strong>en</strong> un protagonismo coral con tramas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes según <strong>la</strong> franja <strong>de</strong><br />
edad <strong>de</strong> <strong>los</strong> personajes que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n (Los Serrano, Cuéntame,<br />
V<strong>en</strong>t<strong>de</strong>lplà), son <strong>la</strong>s que construy<strong>en</strong> mundos posibles propios <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>en</strong> conflicto o conviv<strong>en</strong>cia con <strong>los</strong> mundos posibles <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
adultos. Así por ejemplo, contrastan <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l mundo posible <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
jóv<strong>en</strong>es “Serrano”, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> más pillo es <strong>el</strong> más fuerte y <strong>la</strong>s normas son<br />
interpretables cuando <strong>el</strong> fin justifica saltárse<strong>la</strong>s, pero <strong>la</strong> lealtad es un valor<br />
incuestionable, con <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> Serrano adultos, don<strong>de</strong> incluso <strong>la</strong> astucia y <strong>la</strong><br />
trampa son métodos ineficaces e incluso <strong>la</strong> m<strong>en</strong>tira piadosa ti<strong>en</strong>e<br />
consecu<strong>en</strong>cias nefastas. Algo parecido ocurre <strong>en</strong> Cuéntame, cuando <strong>el</strong> tema<br />
<strong>de</strong>l capítulo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> oposición <strong>en</strong>tre comunismo y capitalismo, vista<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> Carlitos, don<strong>de</strong> ambas i<strong>de</strong>ologías adquier<strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido<br />
propio y diverso al <strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos. Un contraste también visible <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> mundo<br />
posible <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al amor y <strong>el</strong><br />
sexo, eje temático <strong>de</strong>l capítulo analizado <strong>de</strong> Física y química. 83<br />
TEMAS<br />
Los temas recurr<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tramas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n roles principales permit<strong>en</strong> <strong>en</strong>trever cuáles son <strong>los</strong> ámbitos <strong>de</strong><br />
actuación <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se repres<strong>en</strong>ta a este colectivo, y aportan indicios sobre<br />
<strong>la</strong>s preocupaciones e inquietu<strong>de</strong>s que se les atribuy<strong>en</strong> habitualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
re<strong>la</strong>tos t<strong>el</strong>evisivos.<br />
Amor: <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r amor para <strong>el</strong><strong>los</strong>, <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ruptura y <strong>los</strong><br />
ce<strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
83 Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que tanto La Sexta como Cuatro ap<strong>en</strong>as incluy<strong>en</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva <strong>de</strong> producción propia y<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra recogida todas sus unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis se refier<strong>en</strong> a producciones importadas <strong>de</strong> <strong>los</strong> EEUU que se<br />
incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> perfiles <strong>de</strong>finidos más arriba: mo<strong>de</strong>lo transgresor <strong>de</strong> familia (Padre <strong>de</strong> familia), re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> diario <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />
recuerdo <strong>de</strong> un adulto escéptico (Todo <strong>el</strong> mundo odia a Chris, Me l<strong>la</strong>mo Earl) o ambi<strong>en</strong>te criminal (Prison Break…).<br />
111
No es <strong>de</strong> extrañar, por tanto, que <strong>el</strong> tema crucial <strong>de</strong>l amor, unido o no al<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sexuales, sea <strong>el</strong> que aparezca <strong>de</strong> manera constante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
historias <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> narradas <strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión.<br />
El tópico <strong>de</strong>l <strong>prime</strong>r amor lo reproduce Carlitos, <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
Cuéntame (TVE1), que vive su <strong>prime</strong>r <strong>de</strong>s<strong>en</strong>gaño al ser rechazado y se<br />
empeña <strong>en</strong> recuperar a Julia proponiéndole re<strong>la</strong>ciones formales a través <strong>de</strong> su<br />
padre. Esta historia <strong>de</strong> reconquista va <strong>en</strong> sintonía con <strong>la</strong>s tramas c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ruptura amorosa <strong>de</strong> V<strong>en</strong>t<strong>de</strong>lplà (TV3) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que Isona y<br />
Martí vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong> a ser amigos tras separarse como pareja, o <strong>la</strong> que protagoniza <strong>la</strong><br />
Sara adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Los Hombres <strong>de</strong> Paco (Ant<strong>en</strong>a 3) víctima <strong>de</strong>l amor<br />
imposible que supone su re<strong>la</strong>ción con Lucas, cuando <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> reconstruir su<br />
f<strong>el</strong>icidad e inicia nuevas re<strong>la</strong>ciones. Justam<strong>en</strong>te esta trama apunta <strong>la</strong>s otras<br />
dos verti<strong>en</strong>tes más pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> macrotema <strong>de</strong>l amor: <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
imposibles y <strong>los</strong> ce<strong>los</strong> como inductores <strong>de</strong> ma<strong>la</strong>s conductas o triángu<strong>los</strong><br />
amorosos. Los ce<strong>los</strong> que muev<strong>en</strong> a Sara a aceptar una nueva re<strong>la</strong>ción también<br />
llevan a <strong>la</strong> Teté <strong>de</strong> Los Serrano (T<strong>el</strong>ecinco) a provocar <strong>el</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Raúl con su mejor amigo y dificultar así <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Manu, objeto <strong>de</strong> su<br />
<strong>de</strong>seo, y su nueva pareja, África, foco <strong>de</strong> toda su ira.<br />
Amor: subtemas mixtos. Las re<strong>la</strong>ciones imposibles y <strong>el</strong> sacrificio<br />
Por su parte, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones imposibles por difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> edad o por<br />
cuestiones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones familiares o profesionales <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno<br />
que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> extraña historia <strong>de</strong> Lucas con su exsobrina a <strong>la</strong> vez que hija <strong>de</strong><br />
su mejor amigo, Sara, también se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> Física y Química (Ant<strong>en</strong>a 3)<br />
<strong>en</strong>tre Isaac e Ir<strong>en</strong>e, amantes a <strong>la</strong> vez que alumno y profesora. En común<br />
<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir y actuar que se otorga al adulto, que se <strong>de</strong>bate<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> atracción sexual y <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ber y <strong>la</strong> responsabilidad no sólo<br />
ético-profesional sino también emocional para con un adolesc<strong>en</strong>te que <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>aliza.<br />
Este tipo <strong>de</strong> historia es <strong>la</strong> que aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie norteamericana Padre<br />
<strong>de</strong> familia (La Sexta), si bi<strong>en</strong> aquí adopta un cariz distinto. Por un <strong>la</strong>do, Chris, <strong>el</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te más jov<strong>en</strong>, se <strong>en</strong>amora <strong>de</strong> su doc<strong>en</strong>te pero ésta aprovecha esta<br />
<strong>de</strong>bilidad para proponerle matar a su marido, y por otro, Meg, <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
marginada, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> una pasión <strong>en</strong>fermiza por Brian, <strong>el</strong> perro, que <strong>la</strong> lleva al<br />
extremo <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar vio<strong>la</strong>rlo. Son, <strong>de</strong> acuerdo al tono ácido <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie <strong>de</strong><br />
dibujos animados <strong>en</strong> cuestión, <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos más extremos <strong>de</strong>l amor<br />
adolesc<strong>en</strong>te que se dan <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción seriada.<br />
Las p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s, <strong>en</strong> cambio, ofrec<strong>en</strong> un discurso más positivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones amorosas, unido al proceso <strong>de</strong> madurez, forzadam<strong>en</strong>te precipitado<br />
por <strong>el</strong> ocaso <strong>de</strong>l meteorito <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l jov<strong>en</strong> matrimonio <strong>de</strong> Deep Impact, (La<br />
Sexta), o sacrificado ante <strong>los</strong> errores <strong>de</strong>l otro, como <strong>el</strong> <strong>de</strong> Micha<strong>el</strong> por <strong>la</strong> Mía, <strong>la</strong><br />
Princesa por sorpresa (TVE1).<br />
Sexo: <strong>de</strong>l <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to al rechazo o <strong>la</strong> incompr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>.<br />
112
La sexualidad es otro <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas que, unido o no al concepto <strong>de</strong> amor,<br />
suscita <strong>el</strong> interés <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva. En<br />
pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se recurre al <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo sexual y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>alización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer que lo produce (amor p<strong>la</strong>tónico <strong>de</strong> Carlitos <strong>en</strong> Cuéntame, TVE1, al<br />
ver a su prima <strong>en</strong> ropa interior), o por <strong>el</strong> contrario, al <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones sexuales como algo aj<strong>en</strong>o, que da lugar a reacciones <strong>de</strong><br />
incompr<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>los</strong> m<strong>en</strong>ores (Bart y Lisa <strong>en</strong> Los Simpson) o <strong>de</strong> rechazo <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> (Chris y Meg <strong>en</strong> Padre <strong>de</strong> familia) cuando<br />
sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>n a sus padres <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o acto sexual). Esta segunda opción, propia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s series transgresoras <strong>de</strong> animación, g<strong>en</strong>era tramas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se afronta<br />
<strong>la</strong> educación sexual por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> padres como un recurso para lograr mayor<br />
intimidad (fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias sexuales <strong>de</strong> sus hijos para así<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dizar<strong>los</strong>).<br />
Sexo: El ámbito educativo, don<strong>de</strong> se percibe un adolesc<strong>en</strong>te<br />
masculino precoz, egoísta y con t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias viol<strong>en</strong>tas.<br />
La educación sexual <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo <strong>la</strong> aborda <strong>en</strong> un tono no<br />
cómico <strong>la</strong> serie españo<strong>la</strong> ambi<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> un instituto, Física y Química, que <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> capítulo analizado, como ya se ha dicho, se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> binomio amor-sexo<br />
como eje temático. La profesora que afronta <strong>el</strong> reto <strong>de</strong> introducir <strong>el</strong> sexo como<br />
tema <strong>en</strong> <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s ofrece un contrapunto extremo a <strong>la</strong>s concepciones que <strong>los</strong> y<br />
<strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> ofrec<strong>en</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l capítulo. El abanico <strong>de</strong> subtemas es<br />
amplio, y va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> tópicos comunes a <strong>los</strong> discursos sociales <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
últimos años (precocidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>prime</strong>ras experi<strong>en</strong>cias como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
prestigio social versus expectativas frustradas con <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> virginidad) a<br />
nuevos <strong>en</strong>foques que pres<strong>en</strong>tan un adolesc<strong>en</strong>te cuyos valores han cambiado<br />
radicalm<strong>en</strong>te: comportami<strong>en</strong>to hedonista g<strong>en</strong>eralizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> sexo es<br />
fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer y diversión, promiscuidad y experi<strong>en</strong>cia como valores <strong>de</strong><br />
distinción (y no <strong>de</strong> discriminación), irresponsabilidad (que no inconsci<strong>en</strong>cia o<br />
<strong>de</strong>sinformación) <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />
preservativos, egoísmo y falta <strong>de</strong> empatía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> pareja que lleva<br />
a traspasar fácilm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> barrera <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia física o psíquica <strong>en</strong> abusos<br />
sexuales. Sin embargo, se trata <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> producción y un capítulo puntual,<br />
sobre <strong>el</strong> que no pue<strong>de</strong>n extraerse conclusiones g<strong>en</strong>eralizables al total <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ficción t<strong>el</strong>evisiva.<br />
El adolesc<strong>en</strong>te masculino <strong>en</strong> <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> “chico malo”: <strong>de</strong>l hedonismo<br />
a <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong>sviadas<br />
El adolesc<strong>en</strong>te que busca exclusivam<strong>en</strong>te su p<strong>la</strong>cer sin importarle <strong>los</strong><br />
medios que utiliza o <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que puedan <strong>de</strong>rivarse <strong>de</strong> sus acciones,<br />
no se limita al ámbito <strong>de</strong> actuación sexual: abarca también <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong><br />
drogas y otras conductas <strong>de</strong>sviadas. La motivación es siempre <strong>la</strong> misma, al<br />
egoísmo <strong>de</strong> sus actitu<strong>de</strong>s se une <strong>la</strong> irresponsabilidad y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
remordimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> MIR (T<strong>el</strong>ecinco) <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te roba <strong>la</strong>s<br />
anfetaminas <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to médico <strong>de</strong> su abue<strong>la</strong> aún pese a poner <strong>en</strong> riesgo <strong>la</strong><br />
vida <strong>de</strong> ésta. Y, <strong>en</strong> esta línea, <strong>en</strong>contramos <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s<br />
manifiestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> fiesta petting (sexo sin p<strong>en</strong>etración y drogas) <strong>de</strong> Física y<br />
Química (Ant<strong>en</strong>a 3).<br />
113
Re<strong>la</strong>ciones familiares<br />
Las estructuras familiares articu<strong>la</strong>n <strong>el</strong> <strong>el</strong><strong>en</strong>co protagónico <strong>de</strong> gran parte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> ficción, especialm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> producción nacional, ya que,<br />
como hemos com<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ambi<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar o <strong>la</strong><br />
comunidad, <strong>de</strong> manera única o combinada con <strong>los</strong> esc<strong>en</strong>arios profesionales.<br />
De <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones familiares con pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
repres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s paterno-filiales y <strong>la</strong>s fraternales,<br />
aunque no son <strong>la</strong>s únicas posibles.<br />
*Re<strong>la</strong>ciones paterno filiales: <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te co<strong>la</strong>borador y<br />
maduro<br />
Las <strong>prime</strong>ras, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series españo<strong>la</strong>s analizadas, son tanto <strong>de</strong> carácter<br />
positivo como <strong>de</strong> carácter negativo. Así, <strong>en</strong> Los Hombres <strong>de</strong> Paco (Ant<strong>en</strong>a 3)<br />
<strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te Sara refuerza <strong>los</strong> víncu<strong>los</strong> materno-filiales al pedirle perdón por<br />
<strong>el</strong> sufrimi<strong>en</strong>to ocasionado a su madre y compartir con <strong>el</strong><strong>la</strong>, <strong>en</strong> tono cómplice, su<br />
propósito <strong>de</strong> superar <strong>la</strong> ruptura con Lucas (esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> júbilo que muestra una<br />
re<strong>la</strong>ción amical). Esta misma solidaridad se manifiesta <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido opuesto <strong>en</strong><br />
Los Serrano (T<strong>el</strong>ecinco) cuando tanto Teté y Guille, como <strong>el</strong> preadolesc<strong>en</strong>te<br />
Curro, expresan a su padre todo su apoyo ante <strong>el</strong> conflicto económico que le<br />
obliga a utilizar <strong>los</strong> fondos <strong>de</strong>l seguro <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> Lucía para recuperar <strong>la</strong><br />
taberna. Y <strong>de</strong>l mismo modo, Martí <strong>en</strong> V<strong>en</strong>t<strong>de</strong>lp<strong>la</strong> (TV3) apoya e int<strong>en</strong>ta ayudar<br />
a su tío, adulto con <strong>el</strong> que convive, a superar <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión que pa<strong>de</strong>ce tras un<br />
grave <strong>de</strong>s<strong>en</strong>gaño amoroso, incluso a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción adversa e hiri<strong>en</strong>te<br />
con <strong>la</strong> que éste le respon<strong>de</strong>.<br />
*Re<strong>la</strong>ciones paterno filiales conflictivas: hacia <strong>la</strong> inversión <strong>de</strong> roles.<br />
El<strong>la</strong>s por medio <strong>de</strong>l diálogo y <strong>el</strong><strong>los</strong> a través <strong>de</strong>l conflicto o <strong>la</strong><br />
manipu<strong>la</strong>ción.<br />
En cambio, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones conflictivas se produc<strong>en</strong> por una actitud<br />
paterna que se <strong>de</strong>fine al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> trama como equivocada. En MIR<br />
(T<strong>el</strong>ecinco), <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te Car<strong>la</strong>, que pa<strong>de</strong>ce hermafroditismo masculino, se<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a sus padres al estar estos <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo con su <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> ser<br />
interv<strong>en</strong>ida para <strong>de</strong>finirse como hombre y no como mujer. La adolesc<strong>en</strong>te<br />
argum<strong>en</strong>ta su <strong>de</strong>cisión y se muestra impot<strong>en</strong>te ante <strong>la</strong> negativa irracional <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
que son sus tutores legales. Su actitud madura se evi<strong>de</strong>ncia al mostrar<strong>la</strong> como<br />
una adolesc<strong>en</strong>te compr<strong>en</strong>siva, capaz <strong>de</strong> empatizar con su madre, por <strong>la</strong> que<br />
transige <strong>en</strong> comportarse como mujer únicam<strong>en</strong>te por comp<strong>la</strong>cer<strong>la</strong>. Es<br />
finalm<strong>en</strong>te Car<strong>la</strong>, aunque instigada por un resi<strong>de</strong>nte adulto, <strong>la</strong> que consigue<br />
reconducir <strong>la</strong> situación y conv<strong>en</strong>cer a sus padres <strong>de</strong> que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar una<br />
<strong>de</strong>cisión p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, y hacer un esfuerzo por compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong> y <strong>de</strong>jar al<br />
marg<strong>en</strong> sus motivaciones más egoístas (haber <strong>de</strong>seado siempre una hija, o<br />
int<strong>en</strong>tar evitar <strong>la</strong> presión social que supondría cambiar ahora a Car<strong>la</strong> por<br />
Car<strong>los</strong>). Esta apar<strong>en</strong>te inversión <strong>de</strong> roles <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> madurez se traduce<br />
<strong>en</strong> inversión <strong>de</strong> roles <strong>de</strong> autoridad moral <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> Los<br />
Serrano. Al <strong>de</strong>scubrir <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que su padre les exige un<br />
comportami<strong>en</strong>to (basado <strong>en</strong> valores <strong>de</strong> esfuerzo y honestidad) que él no ti<strong>en</strong>e<br />
no sólo se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong>gañados sino que automáticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sautorizan a su<br />
114
padre como guía moral. Esto les llevará a actuar librem<strong>en</strong>te, transigi<strong>en</strong>do todas<br />
<strong>la</strong>s normas (robar <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> y b<strong>en</strong>eficiarse <strong>de</strong> <strong>los</strong> premios que ing<strong>en</strong>uam<strong>en</strong>te<br />
les ofrec<strong>en</strong> <strong>los</strong> adultos). Y también a v<strong>en</strong>garse, porque para <strong>el</strong><strong>los</strong> lealtad y<br />
traición son <strong>los</strong> valores antitéticos sobre <strong>los</strong> que se estructura su conducta.<br />
Curro y Guille disfrutan torturando a su padre con alusiones a su supuesta<br />
integridad para hacerlo s<strong>en</strong>tir culpable. Y aunque es <strong>el</strong> padre <strong>el</strong> que apr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
lección, al <strong>de</strong>scubrir <strong>el</strong> <strong>en</strong>gaño también es qui<strong>en</strong> sanciona <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> sus hijos.<br />
La inversión <strong>de</strong> roles, como es lógico, se repite <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series cómicas<br />
como Padre <strong>de</strong> familia (La Sexta) por ejemplo cuando Meg <strong>de</strong>be hacer <strong>de</strong><br />
chófer a su padre, repr<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo por sus ma<strong>los</strong> hábitos e incluso ganarse su<br />
respeto, aunque sólo sea temporalm<strong>en</strong>te. Otras situaciones conflictivas como <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>sat<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> crítica indiscriminada a <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> susceptibles o <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
medidas correctivas ante <strong>la</strong> conducta éticam<strong>en</strong>te reprobable <strong>de</strong> <strong>los</strong> hijos son<br />
habituales <strong>de</strong> esta serie <strong>de</strong> humor ácido.<br />
De hecho <strong>los</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong> educativos basados <strong>en</strong> <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>los</strong><br />
y <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad paterna tan sólo aparec<strong>en</strong> puntualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s, por recuerdo (<strong>de</strong> <strong>la</strong> protagonista <strong>de</strong> Tomb Rai<strong>de</strong>r, TVE1) o por<br />
oposición a <strong>la</strong> autoridad extrema (<strong>la</strong> hipocresía con <strong>la</strong> que se conduc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong>l internado <strong>en</strong> Tres hombres y una pequeña dama, La Sexta; o<br />
<strong>la</strong> actitud retic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Mía ante <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> su abue<strong>la</strong> <strong>en</strong> Princesa por<br />
sorpresa, TVE1).<br />
De <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones familiares conflictivas a <strong>los</strong> episodios viol<strong>en</strong>tos. Dos<br />
patrones comunes: agresor adolesc<strong>en</strong>te masculino ayudado por un<br />
adulto; víctima adolesc<strong>en</strong>te fem<strong>en</strong>ina <strong>de</strong> un adulto.<br />
En cambio, <strong>la</strong>s series estadouni<strong>de</strong>nses, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo anteriorm<strong>en</strong>te<br />
expuesto, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a mostrar re<strong>la</strong>ciones paterno-filiales inestables o conflictivas<br />
<strong>en</strong> hogares <strong>de</strong>sestructurados o extremadam<strong>en</strong>te viol<strong>en</strong>tos. Algo normal, si se<br />
ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que correspon<strong>de</strong>n a <strong>los</strong> esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> <strong>los</strong> crím<strong>en</strong>es analizados<br />
<strong>en</strong> CSI (T<strong>el</strong>ecinco) o juzgados <strong>en</strong> Fiscal Chase (TV3), o que son unida<strong>de</strong>s<br />
familiares transversales a <strong>la</strong>s tramas <strong>de</strong> acción (secuestro y extorsión, o<br />
abandono por problemas <strong>de</strong> drogadicción <strong>en</strong> Prison Break). Incluso <strong>en</strong> The Unit<br />
(La Sexta) <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> Lizzy, <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te, va ligada al <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> infi<strong>de</strong>lidad <strong>de</strong> su madre y su reacción airada a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l i<strong>de</strong>al <strong>de</strong><br />
refer<strong>en</strong>te materno.<br />
Sin embargo, resultan especialm<strong>en</strong>te significativos <strong>los</strong> dos casos<br />
jurídico-policiales, CSI y Fiscal Chase, por <strong>el</strong> subtema común que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n:<br />
<strong>el</strong> amor filial es incondicional. Esta afirmación es <strong>la</strong> que cierra <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong><br />
Grissom sobre <strong>el</strong> instinto animal que lleva a una madre a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r hasta <strong>el</strong><br />
límite a su hijo, ocultando <strong>el</strong> asesinato que éste comete ante <strong>el</strong><strong>la</strong>. Se trata <strong>de</strong><br />
un adolesc<strong>en</strong>te viol<strong>en</strong>to, sin refer<strong>en</strong>tes éticos (no distingue <strong>el</strong> bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>l mal),<br />
territorial y dominante, producto <strong>de</strong> un ambi<strong>en</strong>te familiar inapropiado (padre<br />
autoritario que fabrica bombas como <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y disfruta disparando<br />
armas <strong>en</strong> <strong>el</strong> jardín, madre sumisa e incompet<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tareas<br />
domésticas como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> educación). Esta misma re<strong>la</strong>ción perjudicial<br />
115
paterno-filial se repite con <strong>la</strong> víctima <strong>de</strong>l capítulo, un adolesc<strong>en</strong>te cuyo<br />
infortunio es <strong>de</strong>finido como consecu<strong>en</strong>cia más o m<strong>en</strong>os directa <strong>de</strong>l abandono<br />
<strong>de</strong>l padre y <strong>el</strong> <strong>de</strong>samparo <strong>de</strong> una madre drogadicta. Las apariciones<br />
recurr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este subtema se produc<strong>en</strong> <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong> Fiscal Chase don<strong>de</strong> una<br />
adolesc<strong>en</strong>te es seducida por su psicólogo, se casa con él y veinte años<br />
<strong>de</strong>spués lo mata; no sin antes t<strong>en</strong>er cuatro hijos a <strong>los</strong> que, como <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>,<br />
ambos somet<strong>en</strong> a un juego <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>ción continua a dos bandas; o <strong>la</strong><br />
historia que parte <strong>de</strong>l asesinato <strong>de</strong> tres <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> por <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> sus<br />
abue<strong>los</strong> paternos para evitar que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>r<strong>en</strong> <strong>los</strong> abusos sexuales a <strong>los</strong> que <strong>la</strong>s<br />
sometió su padre.<br />
Con <strong>el</strong>lo, se <strong>en</strong><strong>la</strong>za con otro <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas más pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tramas<br />
<strong>de</strong> ficción, si bi<strong>en</strong> únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series norteamericanas: <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong><br />
toda índole, y a m<strong>en</strong>udo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o familiar.<br />
*Re<strong>la</strong>ciones fraternales: fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> edad, <strong>los</strong> roles <strong>de</strong><br />
género son intercambiales<br />
Las re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre hermanos, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interg<strong>en</strong>eracionales,<br />
no su<strong>el</strong><strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ve conflictiva. Tan sólo <strong>la</strong> serie cata<strong>la</strong>na<br />
V<strong>en</strong>t<strong>de</strong>lplà (TV3) apunta alguna esc<strong>en</strong>a don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s discusiones intrasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes<br />
<strong>en</strong>tre hermanos muestran cómo <strong>el</strong> reparto <strong>de</strong> <strong>los</strong> roles <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r cuando <strong>los</strong><br />
padres están aus<strong>en</strong>tes, g<strong>en</strong>era problemas <strong>de</strong> conviv<strong>en</strong>cia (Bi<strong>el</strong> se resiste a<br />
seguir <strong>la</strong>s indicaciones <strong>de</strong> su hermana y <strong>la</strong> provoca con tonterías). Los <strong>de</strong>más<br />
casos, muestran re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> complicidad <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> hermanos,<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> edad que exista <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong>.<br />
En <strong>la</strong>s series norteamericanas, esta difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> edad, da lugar a tramas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s que <strong>el</strong> amor fraternal incondicional actúa como motor <strong>de</strong> sacrificio o <strong>de</strong><br />
compromiso <strong>en</strong>tre un m<strong>en</strong>or que requiere <strong>de</strong> protección o ayuda, y un<br />
adolesc<strong>en</strong>te que ni tan siquiera necesita <strong>la</strong> solicitud explícita <strong>de</strong> su hermano<br />
para acudir <strong>en</strong> su ayuda (Bart cedi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> beca a Lisa y rescatándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> un<br />
amor injusto <strong>en</strong> Los Simpson, Ant<strong>en</strong>a 3; <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te que hace <strong>de</strong> escudo a<br />
su hermana fr<strong>en</strong>te al asesino <strong>en</strong> Fiscal Chase, TV3; o <strong>el</strong> compromiso <strong>en</strong>tre<br />
hermanos <strong>de</strong> Prison Break, La Sexta, son algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> ejemp<strong>los</strong> más<br />
notables).<br />
Amistad. El valor homófilo <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> por igual<br />
Por <strong>el</strong> contrario, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> amistad es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas tratados <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s series españo<strong>la</strong>s y estadouni<strong>de</strong>nses por igual: <strong>la</strong> amiga adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
St<strong>el</strong><strong>la</strong> que se sacrifica para impedir que <strong>el</strong> tutor <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> acogida abuse <strong>de</strong><br />
<strong>el</strong><strong>la</strong> y consigue que <strong>la</strong> policía, por <strong>prime</strong>ra vez, omita <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s y corresponda<br />
<strong>el</strong> gesto permiti<strong>en</strong>do su huída años <strong>de</strong>spués (CSI Ny, T<strong>el</strong>ecinco). La amistad<br />
incondicional <strong>de</strong> Fer hacia Rubén, cuando <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> su recuerdo tras su<br />
suicidio; o <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> Coba y Pau<strong>la</strong> a Fer, e incluso a Julio pese a su<br />
comportami<strong>en</strong>to agresivo, para construir <strong>el</strong> du<strong>el</strong>o por <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> un amigo, <strong>en</strong><br />
Física y Química, Ant<strong>en</strong>a 3. La prueba iniciática, robar <strong>el</strong> exam<strong>en</strong>, con <strong>la</strong> que<br />
Curro logra <strong>la</strong> admiración <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> amigos <strong>de</strong> su hermano, dispuestos a<br />
ayudarlo y hacer fr<strong>en</strong>te común contra <strong>la</strong> autoridad adulta <strong>en</strong> Los Serrano, o <strong>el</strong><br />
valor re<strong>de</strong>scubierto <strong>de</strong> <strong>los</strong> amigos <strong>de</strong> verdad, <strong>los</strong> que te conoc<strong>en</strong> y valoran tal<br />
como eres, <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Lilly, Micha<strong>el</strong> y Mía <strong>en</strong> Princesa por sorpresa<br />
116
(TVE1) ilustran <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l valor homófilo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa adolesc<strong>en</strong>te,<br />
cuando <strong>la</strong> socialización adquiere un pap<strong>el</strong> vital <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>ntidad.<br />
Discriminación – estigma e i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong><br />
iguales (“chicos contra chicos” y “chicas contra chicas”). La lucha por <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género.<br />
La aceptación social <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> iguales es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
inquietu<strong>de</strong>s principales <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción, que a<br />
m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>na tramas vincu<strong>la</strong>das al acoso o <strong>los</strong> conflictos surgidos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad social como un proceso especialm<strong>en</strong>te vaci<strong>la</strong>nte<br />
durante <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia.<br />
En Todo <strong>el</strong> mundo odia a Chris (Cuatro) <strong>el</strong> protagonista quiere acudir a<br />
una fiesta <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y no c<strong>el</strong>ebrar <strong>el</strong> Hallowe<strong>en</strong> como <strong>el</strong> niño que ya no<br />
si<strong>en</strong>te ser. Sin embargo, ir <strong>de</strong> fiesta y triunfar, incluso s<strong>en</strong>tirse bi<strong>en</strong>, es algo<br />
muy complicado <strong>de</strong> lograr sin esfuerzo. Los fracasos se transforman <strong>en</strong> bur<strong>la</strong>s<br />
cru<strong>el</strong>es y originan comportami<strong>en</strong>tos impropios <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te únicam<strong>en</strong>te<br />
movido por su objetivo <strong>de</strong> ser aceptado socialm<strong>en</strong>te (Mía es bur<strong>la</strong>da por Josh<br />
<strong>en</strong> Princesa por sorpresa, TVE1; Pau<strong>la</strong> se si<strong>en</strong>te mal tras practicar sexo oral<br />
con César y serle indifer<strong>en</strong>te, Física y Química, Ant<strong>en</strong>a 3; a Meg <strong>la</strong> insultan y<br />
acaba <strong>en</strong>amorada <strong>de</strong>l perro <strong>en</strong> <strong>la</strong> absurdam<strong>en</strong>te transgresora Padre <strong>de</strong><br />
Familia).<br />
I<strong>de</strong>ntidad sexual: dos casos<br />
Es un tema recurr<strong>en</strong>te también <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva españo<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />
ori<strong>en</strong>tación sexual <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te y lo que <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> ésta implica <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
proceso <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad tanto con uno mismo como con <strong>el</strong><br />
<strong>en</strong>torno social. Así, <strong>en</strong> Física y química (Ant<strong>en</strong>a 3), ambi<strong>en</strong>tado <strong>en</strong>tre<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> instituto, se repres<strong>en</strong>tan tanto <strong>la</strong> homosexualidad como<br />
estigma como <strong>la</strong>s conductas homófobas <strong>de</strong> oposición, a través <strong>de</strong> tramas<br />
seriales que permit<strong>en</strong> ver <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> ambos procesos. El personaje<br />
homosexual, Fer, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to analizado ha superado <strong>la</strong> fase <strong>de</strong><br />
s<strong>en</strong>sibilización y confusión, y por <strong>el</strong>lo se ve seriam<strong>en</strong>te afectado por <strong>los</strong><br />
com<strong>en</strong>tarios homófobos <strong>de</strong> sus compañeros cuando está por asumir su<br />
condición sexual y comprometerse socialm<strong>en</strong>te, es <strong>de</strong>cir, hacer<strong>la</strong> pública. La<br />
conducta agresiva <strong>de</strong> César y Gorka (que respon<strong>de</strong>n, a través <strong>de</strong> otra trama, al<br />
perfil <strong>de</strong> agresor acosador que requiere <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to social y lo consigue<br />
mediante <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia) fuerza a Fer a rep<strong>la</strong>ntearse su i<strong>de</strong>ntidad sexual<br />
<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> estigma, y negar<strong>la</strong> para evitar su marginación social.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s tramas hospita<strong>la</strong>rias <strong>de</strong> MIR, ofrec<strong>en</strong> una trama<br />
episódica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque combina aspectos fisiológicos con aspectos<br />
psicológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad sexual <strong>en</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Se trata <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> trama protagonizada por Car<strong>la</strong>, paci<strong>en</strong>te que sufre hermafroditismo<br />
masculino, y que, como se ha com<strong>en</strong>tado, se opone a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l consejo<br />
médico <strong>de</strong> ser interv<strong>en</strong>ida quirúrgicam<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>finir<strong>la</strong> <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>finitiva<br />
como mujer, <strong>de</strong> acuerdo a cómo <strong>la</strong> han criado sus padres. En este caso, <strong>el</strong><br />
personaje adolesc<strong>en</strong>te muestra una madurez inusual, y actúa <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia<br />
117
a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad sexual masculina que ya ha asumido y ahora exige sea<br />
respetada.<br />
Viol<strong>en</strong>cia<br />
De acuerdo a lo expuesto anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia adquiere una<br />
dim<strong>en</strong>sión especialm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tramas asociadas con <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
como <strong>de</strong>tonante o consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> conflictos que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong>s líneas<br />
narrativas. Adopta múltiples formas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que aquí se <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s más<br />
significativas, agrupándo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s figuras <strong>de</strong> agresor o víctima que<br />
<strong>de</strong> manera alternativa o simultánea puedan <strong>en</strong>carnar <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva analizada.<br />
*El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te víctima <strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos.<br />
D<strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia psicológica o sexual (<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
fem<strong>en</strong>inas) a <strong>la</strong> inducción <strong>de</strong> conductas agresivas (<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
masculinos).<br />
El y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te víctima <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos se haya<br />
únicam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito familiar y su<strong>el</strong>e ser premeditado. Tan<br />
sólo <strong>en</strong> UCO (TVE1) <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te es víctima acci<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />
adultos (atraco – coacción). Por lo g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> ejercicio <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia psicológica<br />
o <strong>de</strong> índole sexual <strong>de</strong> <strong>los</strong> padres o adultos responsables contra <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se esc<strong>en</strong>ifica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series norteamericanas, <strong>de</strong> carácter más<br />
dramático y ambi<strong>en</strong>tación criminal. Así, aparece constantem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
capítu<strong>los</strong> analizados <strong>de</strong> Fiscal Chase (TV3): hijos manipu<strong>la</strong>dos mediante<br />
hipnosis por <strong>el</strong> padre psiquiatra y <strong>la</strong> madre, inestable psicológicam<strong>en</strong>te como<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> seducción sexual por parte <strong>de</strong> un adulto <strong>de</strong> <strong>la</strong> que fue<br />
víctima <strong>en</strong> su adolesc<strong>en</strong>cia; hijas vio<strong>la</strong>das por su padre y asesinadas por sus<br />
abue<strong>los</strong>. Y también <strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> CSI Nueva York, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>los</strong> abusos<br />
sexuales sufridos por una adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar <strong>de</strong> acogida <strong>la</strong> llevarán a<br />
matar a su agresor una vez alcance <strong>la</strong> edad adulta (analepsis).<br />
La conducta viol<strong>en</strong>ta resultado <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje social se apunta <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
capítulo <strong>de</strong> CSI (T<strong>el</strong>ecinco) cuando se explica <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
adolesc<strong>en</strong>te asesino a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación y <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que vive, <strong>de</strong>signando a sus padres como auténticos responsables <strong>de</strong> su<br />
conducta sociópata. En m<strong>en</strong>or grado, esto se reproduce <strong>en</strong> Fiscal Chase a<br />
través <strong>de</strong>l testimonio reprobatorio <strong>de</strong> un <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ador jubi<strong>la</strong>do sobre cómo <strong>los</strong><br />
padres fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> competitividad <strong>en</strong>tre sus hijos <strong>de</strong>portistas hasta <strong>el</strong> extremo<br />
<strong>de</strong> legitimar <strong>la</strong> agresividad verbal o física como medio para lograr <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> béisbol y garantizar <strong>el</strong> éxito social. Cabe seña<strong>la</strong>r aquí, que <strong>el</strong> testimonio<br />
aparece <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong>l juicio contra un adolesc<strong>en</strong>te por matar a otro con <strong>el</strong><br />
bate, incitado por su <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ador, y por tanto, <strong>de</strong> nuevo aquí se repite <strong>la</strong><br />
estructura <strong>de</strong>l adulto inductor. En c<strong>la</strong>ve irónica, también, <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Chris le<br />
pi<strong>de</strong> que mate a su marido (<strong>en</strong> Padre <strong>de</strong> familia). Y <strong>en</strong> <strong>el</strong> cine, esta re<strong>la</strong>ción<br />
adulto-adolesc<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>ta puntualm<strong>en</strong>te Daño co<strong>la</strong>teral (TVE1), don<strong>de</strong> un<br />
adolesc<strong>en</strong>te dispara un proyectil incitado por sus jefes <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong>.<br />
*El adolesc<strong>en</strong>te agresor por iniciativa propia es <strong>de</strong> género<br />
masculino: <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l acoso o <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre iguales.<br />
118
Lo común a <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre iguales o acoso es <strong>la</strong><br />
motivación <strong>de</strong> <strong>los</strong> agresores o inductores (conseguir reconocimi<strong>en</strong>to y prestigio<br />
<strong>de</strong>l grupo social). La base <strong>de</strong> estigmatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima es variable, como lo<br />
son <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> agresión (<strong>de</strong> <strong>la</strong> bur<strong>la</strong> al ataque físico).<br />
El caso más viol<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción españo<strong>la</strong> lo pres<strong>en</strong>ta Física y química<br />
(Ant<strong>en</strong>a 3): Yiang, un adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> chino, es obligado por <strong>los</strong> dos<br />
matones <strong>de</strong>l curso (César y Gorka) a hacer <strong>de</strong> camarero <strong>en</strong> <strong>la</strong> fiesta y<br />
suministrar <strong>la</strong>s bebidas, insultado y am<strong>en</strong>azado para que acuse falsam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
profesora <strong>de</strong> inglés <strong>de</strong> discriminación racial; y estos mismos agresores, ávidos<br />
<strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to social y <strong>de</strong> ejercer un po<strong>de</strong>r sobre sus compañeros basado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> sumisión <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es consi<strong>de</strong>ran débil, acosan a Fer con insultos<br />
homófobos.<br />
En este caso, <strong>la</strong>s series norteamericanas adquier<strong>en</strong> una dinámica más<br />
positiva al tratar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia o <strong>el</strong> abuso <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre iguales<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión a posteriori <strong>de</strong>l adulto: se aborda <strong>el</strong> miedo a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />
como base <strong>de</strong> <strong>la</strong> discriminación <strong>en</strong> Me l<strong>la</strong>mo Earl (La Sexta) aprovechando <strong>el</strong><br />
acto <strong>de</strong> constricción <strong>de</strong>l protagonista respecto a su conducta viol<strong>en</strong>ta cuando<br />
era adolesc<strong>en</strong>te; o se ofrece una reflexión irónica narrada como analepsis<br />
sobre <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gestión y habilidad social <strong>de</strong>l protagonista <strong>en</strong> Todo <strong>el</strong><br />
mundo odia a Chris (Cuatro) que lo llevan a <strong>de</strong>sconfiar excesivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todo<br />
<strong>el</strong> mundo.<br />
Otra analepsis o retroceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong><br />
Val<strong>en</strong>tine, utilizado para explicar <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> traumático <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta misógina<br />
<strong>de</strong>l asesino <strong>en</strong> serie que actúa como antagonista, pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> acoso esco<strong>la</strong>r<br />
asociada a <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s amorosas. Se narra, <strong>en</strong> este caso, <strong>la</strong> humil<strong>la</strong>ción<br />
que sufrió <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te (adulto psicópata) <strong>en</strong> <strong>la</strong> fiesta <strong>de</strong> fin <strong>de</strong> curso por<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s chicas que lo rechazaron, y <strong>la</strong> traición <strong>de</strong> <strong>la</strong> que aceptó bai<strong>la</strong>r con<br />
él pero ante <strong>los</strong> <strong>de</strong>más lo acusó <strong>de</strong> pervertido, provocando <strong>la</strong> represalia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>de</strong>más chicos.<br />
Expectativas y asunción <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s: Metas y <strong>de</strong>seos<br />
compartidos <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
Las inquietu<strong>de</strong>s por <strong>el</strong> futuro proyectado son uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas<br />
presumiblem<strong>en</strong>te más apropiados cuando se aborda <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia. Así,<br />
Carlitos (<strong>en</strong> Cuéntame, TVE1) <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que ser rico es algo <strong>de</strong>seable, y se<br />
esfuerza por compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> mundo adulto (conceptos <strong>de</strong> comunismo y<br />
capitalismo). Bart y Lisa Simpson, <strong>en</strong> cambio, proyectan i<strong>de</strong>ales diversos (amor<br />
o triunfo profesional) <strong>en</strong> su futuro hipotético como <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. El capítulo <strong>de</strong><br />
Los Simpson c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> prolepsis <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> fiesta<br />
<strong>de</strong> graduación <strong>de</strong>l instituto, permite ver no sólo cuáles son sus expectativas<br />
sino también cuáles son <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s que manifiestan ante <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
asumir responsabilida<strong>de</strong>s. Así, Lisa es víctima <strong>de</strong> su s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> culpa al<br />
aceptar <strong>el</strong> amor <strong>de</strong> Milhouse como comp<strong>en</strong>sación por salvarle <strong>la</strong> vida. Si <strong>en</strong><br />
Lisa este gesto es pres<strong>en</strong>tado como <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia adversa <strong>de</strong> su extremo<br />
s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad, <strong>en</strong> Bart, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todo s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />
119
esponsabilidad o respeto hacia <strong>los</strong> <strong>de</strong>más, será lo que le lleve a per<strong>de</strong>r a su<br />
hermana, y sólo cuando supere su conducta egoísta y se sacrifique por <strong>el</strong><strong>la</strong>,<br />
culminará su proceso <strong>de</strong> madurez. Los personajes secundarios, como Ned,<br />
repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> actitud opuesta: evitar <strong>la</strong> asunción <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s,<br />
huy<strong>en</strong>do <strong>de</strong> sus dos mujeres, <strong>la</strong>s geme<strong>la</strong>s Sherry y Therry, madres<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> sus cuatro hijos. Y prosigui<strong>en</strong>do <strong>el</strong> tono cómico, es <strong>la</strong> novia <strong>de</strong><br />
Bart <strong>la</strong> que manifiesta su <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> virginidad, y éste <strong>el</strong> que, <strong>en</strong> una<br />
actitud impropia, le pi<strong>de</strong> matrimonio pero no presta at<strong>en</strong>ción alguna al tema<br />
sexual.<br />
El contraste como recurso cómico aparece <strong>en</strong> Padre <strong>de</strong> familia (La<br />
Sexta) <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> estudiantes ejemp<strong>la</strong>res compañeros <strong>de</strong> Chris preocupados por<br />
ampliar sus conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> inadaptados (<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes,<br />
vio<strong>la</strong>dores, <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> embarazadas) alumnos <strong>de</strong> Brian, resignados a un<br />
futuro poco prometedor.<br />
El proceso <strong>de</strong> hacerse adulto como algo inevitable y <strong>la</strong> asunción <strong>de</strong><br />
responsabilida<strong>de</strong>s es tema c<strong>en</strong>tral, <strong>en</strong> cambio, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s protagonizadas<br />
por <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra: Leo y Sara <strong>en</strong> Deep Impact, La<br />
Sexta, y Mía y sus amigos <strong>en</strong> Princesa por sorpresa, TVE1.<br />
Otros temas:<br />
Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia por limitaciones legales<br />
Sólo ocasionalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>ta supeditado a <strong>los</strong> adultos que<br />
<strong>los</strong> cuidan o <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacerse cargo <strong>de</strong> él como profesionales (paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
transp<strong>la</strong>nte multiorgánico <strong>en</strong> MIR, T<strong>el</strong>ecinco).<br />
Roles <strong>de</strong> género<br />
Un tema co<strong>la</strong>teral al ámbito doméstico <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
familiares es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>los</strong> roles por géneros, que no interfiere<br />
directam<strong>en</strong>te con <strong>los</strong> personajes <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> excepto <strong>en</strong> un capítulo <strong>de</strong> Todo<br />
<strong>el</strong> mundo odia a Chris (Cuatro) <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se produce un intercambio <strong>de</strong> roles<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> prog<strong>en</strong>itores, al verse <strong>el</strong> padre forzado a hacer vaga. La madre se<br />
si<strong>en</strong>te herida <strong>en</strong> su orgullo al comprobar que mi<strong>en</strong>tras <strong>el</strong><strong>la</strong> trabaja fuera su<br />
marido pue<strong>de</strong> cubrir <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l hogar <strong>de</strong> manera impecable. Los<br />
ha<strong>la</strong>gos que recibe <strong>de</strong> sus hijos <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> contrastan con <strong>los</strong> reproches a<br />
<strong>los</strong> que <strong>el</strong><strong>la</strong> está habituada. El padre, al darse cu<strong>en</strong>ta, instigará a <strong>los</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> a <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nar <strong>la</strong> casa para retornar <strong>el</strong> patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas<br />
domésticas a su mujer. A excepción <strong>de</strong> este capítulo, <strong>la</strong>s divisiones <strong>de</strong> género<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito doméstico no su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser <strong>de</strong>finidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> conflicto: por lo<br />
g<strong>en</strong>eral, <strong>el</strong> hogar es <strong>el</strong> espacio fem<strong>en</strong>ino, <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> intimidad, <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
complicidad <strong>en</strong>tre mujeres mi<strong>en</strong>tras <strong>los</strong> hombres están fuera (p.ej. Los hombres<br />
<strong>de</strong> Paco, Ant<strong>en</strong>a 3).<br />
120
PUBLICIDAD<br />
PROTAGONISTAS<br />
Los y <strong>la</strong>s pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> son <strong>en</strong> pocas ocasiones protagonistas o personajes<br />
activos y r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> <strong>los</strong> anuncios <strong>de</strong>l <strong>prime</strong> <strong>time</strong> t<strong>el</strong>evisivo. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> casos analizados, este colectivo aparece <strong>en</strong> un contexto familiar —<br />
normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar— y junto a sus prog<strong>en</strong>itores —prioritariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
madre— que se hac<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tes tanto a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es como <strong>de</strong>l<br />
sonido —por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> anuncio <strong>de</strong> leche C<strong>el</strong>ta <strong>el</strong> preadolesc<strong>en</strong>te aparece<br />
solo pero a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> voz <strong>en</strong> off <strong>de</strong>l final <strong>de</strong>l anuncio se caracteriza<br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre. En todas estas ocasiones, <strong>los</strong> mundos<br />
posibles que se conforman no se refier<strong>en</strong> a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y, por<br />
tanto, pue<strong>de</strong> afirmarse que no se transmite ninguna <strong>imag<strong>en</strong></strong> específica <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong><br />
y <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> estos casos es que <strong>los</strong>/<strong>la</strong>s pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
configuran y forman parte <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> familia o “familiar” que se le asigna o<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong> asignar al producto publicitario —que <strong>en</strong> estos casos es <strong>el</strong><br />
protagonista principal <strong>de</strong> <strong>los</strong> espots. Alguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> casos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que esto<br />
suce<strong>de</strong> son <strong>los</strong> limpiadores <strong>de</strong>l hogar KH-7 y Don Limpio; <strong>el</strong> <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te Norit<br />
color, <strong>los</strong> productos alim<strong>en</strong>tarios Tosta Rica, leche Kaiku, choco<strong>la</strong>tinas Kin<strong>de</strong>r,<br />
<strong>el</strong> Caserío Untable, postres La Lechera, Danonino y caldos Gallina B<strong>la</strong>nca; <strong>el</strong><br />
jarabe antitusivo Bisolvon; <strong>la</strong> pasta <strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes Fluocaril; <strong>la</strong>s barritas <strong>de</strong> pescado<br />
Pescanova; <strong>los</strong> seguros <strong>de</strong>l Hogar Santa Lucía o <strong>el</strong> todoterr<strong>en</strong>o Chevrolet.<br />
Como se ha dicho, todos estos productos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> común que asocian a su<br />
propuesta <strong>el</strong> valor principal <strong>de</strong> familia. Se trata <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> familias<br />
tradicionales compuestas por padre, madre, hijas e hijos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que ocupa un<br />
lugar prioritario <strong>la</strong> madre sobre todo <strong>en</strong> <strong>los</strong> productos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />
comida <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuales aparece <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s ocasiones. Otros valores que se<br />
asocian al valor predominante <strong>de</strong> “familiar” son <strong>los</strong> <strong>de</strong> alegría, humor, armonía,<br />
comp<strong>en</strong>etración, protección, complicidad, cuidado y seguridad. En todos <strong>los</strong><br />
casos arriba citados, estos valores pue<strong>de</strong>n asociarse por ext<strong>en</strong>sión a todos <strong>los</strong><br />
miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong>, a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. La estrategia<br />
argum<strong>en</strong>tativa <strong>en</strong> todos estos productos consiste <strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionar <strong>el</strong> producto con<br />
<strong>el</strong> valor <strong>de</strong> familia a través <strong>de</strong> un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce causal. De este modo, <strong>la</strong>s galletas, <strong>la</strong><br />
leche, <strong>la</strong>s choco<strong>la</strong>tinas, <strong>el</strong> caldo, <strong>el</strong> <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pasta <strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes o <strong>el</strong> todo<br />
terr<strong>en</strong>o son <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> que <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia cont<strong>en</strong>ga <strong>los</strong> valores arriba<br />
citados —<strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo se afirma que si se consume <strong>el</strong> producto tu familia será<br />
más alegre, armoniosa, comp<strong>en</strong>etrada, cómplice y segura. Al mismo tiempo,<br />
para reforzar este argum<strong>en</strong>to se utiliza <strong>el</strong> recurso al ejemplo ya que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
afirmar que consumir <strong>el</strong> producto crea un <strong>de</strong>terminado tipo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción familiar,<br />
se ejemplifica <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> familias, es <strong>de</strong>cir, se muestran imág<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> lo que se está dici<strong>en</strong>do para que <strong>el</strong> público visualice estos valores a través<br />
<strong>de</strong> casos concretos. Visualm<strong>en</strong>te, esto se concreta <strong>en</strong> metonimias que sirv<strong>en</strong><br />
para traducir <strong>en</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>los</strong> ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> familias: normalm<strong>en</strong>te se trata <strong>de</strong><br />
padres y madres jóv<strong>en</strong>es, con dos o más hijos e hijas, que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>tornos familiares mo<strong>de</strong>rnos —casas muy luminosas, con jardín y amplias<br />
121
cocinas— y un tanto asépticos —predominio <strong>de</strong>l b<strong>la</strong>nco tanto <strong>en</strong> ropa como <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> esc<strong>en</strong>arios.<br />
En <strong>la</strong> muestra analizada pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrarse dos excepciones a esta<br />
estrategia. Se trata <strong>de</strong> anuncios <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> juegan un<br />
pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> protagonistas y, por lo tanto, se <strong>en</strong>cargan <strong>de</strong> que <strong>la</strong> acción se lleve a<br />
cabo —a pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> principal se asigna, <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos, al<br />
producto anunciado. Se trata <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos anuncios <strong>de</strong>l <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te Ari<strong>el</strong> y <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> choco<strong>la</strong>tes Milka que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sí importantes difer<strong>en</strong>cias. En <strong>los</strong> dos<br />
anuncios <strong>de</strong> Ari<strong>el</strong> aparec<strong>en</strong> una pandil<strong>la</strong> <strong>de</strong> niños y niñas jugando al escondite,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r caso, y al fútbol, <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo. En ambos casos <strong>el</strong> juego se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> bajo <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ta mirada <strong>de</strong> una madre <strong>en</strong>tre suaves sábanas b<strong>la</strong>ncas<br />
t<strong>en</strong>didas (suavísimas y b<strong>la</strong>nquísimas gracias al producto publicitado) que<br />
ayudan al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mismo: <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l escondite un niño se escon<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> una sábana y se queda dormido mi<strong>en</strong>tras <strong>los</strong> <strong>de</strong>más le buscan y, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />
<strong>de</strong>l fútbol <strong>el</strong> partido ti<strong>en</strong>e lugar <strong>en</strong>tre sábanas que conforman <strong>el</strong> cuadrilátero<br />
que, al proyectar <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faro<strong>la</strong>s, convierte <strong>en</strong> un verda<strong>de</strong>ro campo <strong>de</strong><br />
fútbol iluminado. En ambos anuncios, <strong>el</strong> producto permite a <strong>los</strong> niños y a <strong>la</strong>s<br />
niñas llevar a cabo su juego y éstos aparec<strong>en</strong> caracterizados por valores <strong>de</strong><br />
alegría, juego, amistad e ing<strong>en</strong>io. Como <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong>l grupo anterior, <strong>el</strong><br />
mundo posible <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> ejemp<strong>los</strong> —<strong>el</strong><strong>los</strong> y<br />
<strong>el</strong><strong>la</strong>s pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er estos valores gracias a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te— y se<br />
pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto a través <strong>de</strong> metonimias —<strong>el</strong> escondite y <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong><br />
fútbol callejero.<br />
En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> choco<strong>la</strong>tes Milka, una pareja <strong>de</strong> pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se si<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />
un tronco <strong>de</strong> árbol <strong>en</strong> mitad <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> paisaje <strong>de</strong> montaña y él le rega<strong>la</strong> a <strong>el</strong><strong>la</strong><br />
una caja <strong>de</strong> bombones Milka con forma <strong>de</strong> corazón —como regalo <strong>de</strong> San<br />
Val<strong>en</strong>tín— bajo <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ta mirada <strong>de</strong> dos castores animados que com<strong>en</strong>tan<br />
tiernam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to. En este caso, <strong>el</strong> mundo posible lo constituye <strong>la</strong> caja <strong>de</strong><br />
bombones conmemorativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiesta <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>amorados a <strong>la</strong> que se asignan<br />
valores <strong>de</strong> ternura, amor e inoc<strong>en</strong>cia mediante <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pareja <strong>de</strong><br />
niños que supon<strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo a imitar, <strong>en</strong> este caso, por <strong>los</strong> adultos que son,<br />
<strong>los</strong> que <strong>en</strong> realidad van a intercambiarse este regalo.<br />
Como conclusión g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> este apartado pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> juegan un pap<strong>el</strong> secundario <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad ya que no se<br />
construy<strong>en</strong> mundos posibles <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>el</strong><strong>la</strong>s sean <strong>los</strong> protagonistas<br />
absolutos. Normalm<strong>en</strong>te, forman parte <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> familia y siempre aparec<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> contextos hogareños. Cuando toman un mayor grado <strong>de</strong> protagonismo, se<br />
les asocia al juego y a <strong>la</strong> amistad. Por lo tanto, siempre llevan asociados<br />
valores propios <strong>de</strong> su edad y, sólo <strong>en</strong> un caso, aparec<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionados con<br />
valores más propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad madura (como <strong>el</strong> amor <strong>en</strong>tre un hombre y una<br />
mujer). Se trata <strong>de</strong> una <strong>imag<strong>en</strong></strong> más cercana a <strong>la</strong> infancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> familia<br />
juega un pap<strong>el</strong> r<strong>el</strong>evante —todos <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> familia<br />
o, al m<strong>en</strong>os, con alguno <strong>de</strong> sus miembros, casi siempre <strong>la</strong> madre. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>l<br />
análisis llevado a cabo, se <strong>de</strong>duce que no hay un tratami<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>ciado<br />
según <strong>el</strong> género, esto es, tanto niños como niñas son tratados <strong>de</strong>l mismo modo<br />
ya que aparec<strong>en</strong> casi siempre conjuntam<strong>en</strong>te y no <strong>de</strong>sempeñan roles<br />
específicos, salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> choco<strong>la</strong>tes Milka <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se reproduce <strong>el</strong><br />
122
ol <strong>de</strong> conquistador para <strong>el</strong> chico (que rega<strong>la</strong> <strong>los</strong> bombones) y <strong>de</strong> conquistada<br />
para <strong>la</strong> niña (que <strong>los</strong> acepta coquetam<strong>en</strong>te).<br />
PRIMERA OLEADA<br />
Como se ha seña<strong>la</strong>do <strong>en</strong> otras partes <strong>de</strong> este trabajo, <strong>la</strong> publicidad es <strong>el</strong><br />
macrogénero <strong>en</strong> <strong>el</strong> que hay una mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Por <strong>el</strong>lo, se<br />
ha aplicado a <strong>los</strong> anuncios <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong>tectó pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> un análisis <strong>de</strong>l discurso con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong><br />
profundizar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> se construye a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> espots. En<br />
este apartado se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s conclusiones más r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong><br />
estos discursos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> valores y <strong>los</strong> hechos que se les asignan a <strong>los</strong><br />
y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>taciones que sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> estas imág<strong>en</strong>es<br />
para hacer<strong>la</strong> más aceptables <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> público y, por último, <strong>la</strong>s figuras retóricas<br />
que emb<strong>el</strong>lec<strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso para que <strong>los</strong> espectadores llegu<strong>en</strong> a <strong>los</strong><br />
argum<strong>en</strong>tos con una disposición más favorable. Estos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos están <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales imág<strong>en</strong>es que transmit<strong>en</strong> <strong>los</strong> anuncios. Entre <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>stacan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Imag<strong>en</strong> 1: El conflicto g<strong>en</strong>eracional: <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te incompr<strong>en</strong>dido<br />
El principal anuncio que transmite esta <strong>imag<strong>en</strong></strong> es <strong>el</strong> <strong>de</strong>l libro S.O.S.<br />
Adolesc<strong>en</strong>tes —realizado a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l programa t<strong>el</strong>evisivo<br />
<strong>de</strong>l mismo nombre— que ti<strong>en</strong>e como objeto dar consejos a <strong>los</strong> padres sobre<br />
cómo ayudar a sus hijos <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Se trata <strong>de</strong>l único caso <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se<br />
construye un universo adolesc<strong>en</strong>te con <strong>en</strong>tidad autónoma y no re<strong>la</strong>cionada con<br />
ningún producto y, por lo tanto, don<strong>de</strong> con más c<strong>la</strong>ridad pue<strong>de</strong> observarse esta<br />
<strong>imag<strong>en</strong></strong>. Inicialm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te perfi<strong>la</strong>do <strong>en</strong> este anuncio se pone un<br />
piercing <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> sus padres y se emborracha hasta per<strong>de</strong>r <strong>el</strong><br />
s<strong>en</strong>tido con sus amigos y, por <strong>el</strong>lo, lleva asociados <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> reb<strong>el</strong>día y <strong>de</strong><br />
conflicto que pue<strong>de</strong>n ser superados gracias al libro. La compra <strong>de</strong>l libro por<br />
parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> padres transforma esa realidad y <strong>la</strong> re<strong>de</strong>fine a través <strong>los</strong> valores <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación, inmadurez y complejidad —que sustituy<strong>en</strong> a <strong>los</strong> <strong>de</strong> reb<strong>el</strong>día y<br />
conflicto— y da a <strong>los</strong> prog<strong>en</strong>itores <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ver más allá y llegar a <strong>la</strong><br />
raíz <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas para po<strong>de</strong>r compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y ayudar a sus hijos. El<br />
argum<strong>en</strong>to que sust<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra visión —<strong>el</strong> <strong>prime</strong>r mundo posible— es <strong>el</strong><br />
ejemplo ya que aparec<strong>en</strong> una adolesc<strong>en</strong>te que acaba <strong>de</strong> hacerse un piercing y<br />
hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> su madre con cierto <strong>de</strong>sdén ante una amiga y un adolesc<strong>en</strong>te que cae<br />
<strong>de</strong>smayado tras beber alcohol mi<strong>en</strong>tras un grupo <strong>de</strong> amigos lo observan con<br />
pasividad. La solución a esta situación —que no se muestra a través <strong>de</strong><br />
imág<strong>en</strong>es— se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> un argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> autoridad sobre <strong>el</strong> libro y <strong>el</strong><br />
programa <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión a <strong>los</strong> que se les asigna <strong>la</strong> capacidad para llevar a cabo<br />
<strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> esta situación no <strong>de</strong>seada. La figura más r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong><br />
este anuncio es <strong>la</strong> metonimia que se refleja <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong>tre todo <strong>el</strong><br />
universo adolesc<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> emisores <strong>de</strong>l discurso hayan <strong>el</strong>egido únicam<strong>en</strong>te<br />
estas dos situaciones para repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> totalidad. Se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos negativos <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y hacer<strong>los</strong> pres<strong>en</strong>tes a través <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es para que <strong>los</strong> padres se conci<strong>en</strong>ci<strong>en</strong> y compr<strong>en</strong> <strong>el</strong> libro. Es<br />
interesante <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que, a pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> conflicto g<strong>en</strong>eracional es un<br />
123
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> este discurso, no se utilice ninguna antítesis, cosa que limita<br />
<strong>la</strong> visión negativa que se da <strong>de</strong>l colectivo. Este int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> matizar <strong>los</strong> aspectos<br />
más negativos es una constante <strong>en</strong> <strong>el</strong> discurso publicitario que siempre trata <strong>de</strong><br />
proponer soluciones que transform<strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad y <strong>de</strong> asociar<strong>la</strong>s a <strong>los</strong><br />
productos.<br />
Unas visiones bastante simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong> propuesta por este espot se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>los</strong> anuncios <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sodorante Rexona Gril, <strong>el</strong> coche Dacia Logan<br />
y <strong>el</strong> aceite Hojib<strong>la</strong>nca. El anuncio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sodorante Rexona es <strong>el</strong> que da<br />
protagonismo a dos <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Tún<strong>el</strong> <strong>de</strong>l Terror se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a<br />
situaciones consi<strong>de</strong>radas por <strong>el</strong><strong>la</strong>s muy embarazosas —les hac<strong>en</strong> sudar y, <strong>de</strong><br />
ahí, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l producto que es mostrado como algo que “no te<br />
abandona” ni <strong>en</strong> <strong>la</strong>s peores situaciones—: un padre que vi<strong>en</strong>e a buscar<strong>la</strong>s a <strong>la</strong><br />
discoteca, una profesora que les hace salir a <strong>la</strong> pizarra o un hermano pequeño<br />
que lee sus emails. A estos hechos hay que añadir valores como vergü<strong>en</strong>za o<br />
<strong>de</strong>seo <strong>de</strong> intimidad. El argum<strong>en</strong>to que da soli<strong>de</strong>z a esta visión es <strong>la</strong> ilustración<br />
que pone ante <strong>los</strong> ojos <strong>de</strong> <strong>los</strong> espectadores <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>los</strong> mom<strong>en</strong>tos que<br />
todos tem<strong>en</strong>. En este caso se combinan dos figuras retóricas: <strong>la</strong> metonimia <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones y <strong>la</strong> metáfora que compara <strong>la</strong> vida adolesc<strong>en</strong>te<br />
con un “tún<strong>el</strong> <strong>de</strong>l terror”. Ambas estrategias retóricas aña<strong>de</strong>n valores como<br />
miedo y t<strong>en</strong>sión. El <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to con <strong>los</strong> padres aparece c<strong>la</strong>ro también <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
espots <strong>de</strong> Dacia Logan —<strong>en</strong> <strong>el</strong> que se <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que un padre si<strong>en</strong>te<br />
vergü<strong>en</strong>za ante su hijo por <strong>la</strong> música que escucha <strong>en</strong> <strong>el</strong> coche— y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
aceite Hojib<strong>la</strong>nca —<strong>en</strong> <strong>el</strong> que una adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estado avanzado <strong>de</strong><br />
embarazo le explica a su padre que está embarazada pero su padre se lo toma<br />
bi<strong>en</strong> porque está comi<strong>en</strong>do con ese aceite. En ambos casos se pres<strong>en</strong>ta una<br />
<strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> incompr<strong>en</strong>sión mutua, <strong>los</strong> hijos pasan a ser seres <strong>de</strong>sconocidos<br />
para sus prog<strong>en</strong>itores.<br />
Imag<strong>en</strong> 2: La personalidad <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te: reb<strong>el</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong>scarado,<br />
hedonista y exagerado<br />
Una <strong>imag<strong>en</strong></strong> muy habitual <strong>en</strong> <strong>los</strong> anuncios publicitarios es <strong>la</strong> que<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Diversos anuncios<br />
pres<strong>en</strong>tan a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que pue<strong>de</strong>n mostrar<br />
su forma <strong>de</strong> ser. En <strong>la</strong> muestra analizada <strong>de</strong>stacan diversas marcas que<br />
utilizan esa estrategia pero <strong>la</strong> que lo hace <strong>de</strong> modo más directo es Twixt, esta<br />
marca <strong>de</strong> choco<strong>la</strong>tinas pres<strong>en</strong>ta tres anuncios <strong>en</strong> <strong>los</strong> que tres <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ran qué les gusta hacer <strong>en</strong> su tiempo <strong>de</strong> ocio: pasar <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> con <strong>la</strong> familia<br />
<strong>de</strong> mi novia —aparec<strong>en</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia como si fueran bo<strong>los</strong> y él <strong>la</strong>nza<br />
una bo<strong>la</strong> y <strong>los</strong> <strong>de</strong>rriba—; p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>más —una adolesc<strong>en</strong>te se si<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />
un banco y cuando pasa una chica por <strong>de</strong><strong>la</strong>nte pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> que parece una<br />
puta—; <strong>de</strong>portes <strong>de</strong> riesgo —<strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es muestran como <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> una ti<strong>en</strong>da y abofetea a un fornido <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y sale corri<strong>en</strong>do.<br />
Estas imág<strong>en</strong>es, que pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> cómo pasar <strong>el</strong> tiempo,<br />
muestran unos <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> ais<strong>la</strong>dos, aburridos, <strong>en</strong>vidiosos, <strong>de</strong>scarados que<br />
manifiestan con estas transgresiones su reb<strong>el</strong>día. Otros anuncios que ahondan<br />
<strong>en</strong> esta configuración son <strong>los</strong> <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro comercial Diagonal Mar <strong>en</strong> <strong>la</strong> que una<br />
pareja <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se besa apasionadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un asc<strong>en</strong>sor <strong>en</strong> lo que se<br />
pres<strong>en</strong>ta como una <strong>de</strong>spedida. La voz <strong>en</strong> off informa <strong>de</strong> que se trata <strong>de</strong> una<br />
separación que va a durar 20 minutos —uno se va a comprar música y <strong>la</strong> otra,<br />
124
a probarse ropa. Se transmite una <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong><br />
exageración e inmadurez.<br />
Merec<strong>en</strong> una m<strong>en</strong>ción especial aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> anuncios que dan una visión <strong>de</strong><br />
este colectivo como seres con una fuerte carga erótica —<strong>la</strong> marca <strong>de</strong> ropa<br />
H&M <strong>en</strong> <strong>la</strong> que Madonna convierte a una dulce jov<strong>en</strong>cita <strong>en</strong> una acompañante<br />
a su <strong>imag<strong>en</strong></strong> y semejanza o <strong>el</strong> perfume CLN2 <strong>en</strong> <strong>la</strong> que una pareja se persigue<br />
<strong>en</strong> una especie <strong>de</strong> juego <strong>de</strong> seducción que finaliza <strong>en</strong> un apasionado beso— o<br />
como personas muy preocupadas por su aspecto físico —Granex, Clearasil y<br />
Norma<strong>de</strong>rm, todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s cremas que hidratan <strong>la</strong> cara o <strong>el</strong>iminan <strong>la</strong>s<br />
imperfecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>.<br />
Imag<strong>en</strong> 3: <strong>la</strong> visión amable: <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> su hábitat,<br />
<strong>en</strong>tre amigos<br />
La <strong>imag<strong>en</strong></strong> más positiva que transmit<strong>en</strong> <strong>los</strong> discursos persuasivos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se produce <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> espots <strong>en</strong> <strong>los</strong> que estos aparec<strong>en</strong><br />
con su grupo <strong>de</strong> amigos. El espot más repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia es <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> Donetes <strong>en</strong> <strong>el</strong> que un adolesc<strong>en</strong>te explica <strong>los</strong> tipos <strong>de</strong> amigos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> metáfora <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> Donetes. Así, <strong>el</strong> donete<br />
alm<strong>en</strong>drado es como <strong>el</strong> “amigo que va <strong>de</strong> duro pero que <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo es un<br />
tierno”; <strong>el</strong> ral<strong>la</strong>do, “aqu<strong>el</strong> que no sabe si b<strong>la</strong>nco o negro pero que sin <strong>el</strong> no sería<br />
lo mismo; <strong>el</strong> superchoc, “<strong>la</strong> amiga int<strong>en</strong>sa” o <strong>el</strong> clásico, “<strong>el</strong> amigo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong><br />
vida”. En este espot, se dibuja un mundo adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> que predominan <strong>los</strong><br />
valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> amistad, <strong>de</strong>l ing<strong>en</strong>io, <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversión, <strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación y <strong>de</strong>l re<strong>la</strong>x<br />
que se manifiesta a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> metáfora que vincu<strong>la</strong> <strong>los</strong> Donetes a <strong>los</strong> amigos.<br />
Gracias a esto se produce un intercambio <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> dulzura y <strong>de</strong><br />
ternura. Se trata <strong>de</strong> un contexto <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> pue<strong>de</strong>n ser<br />
<strong>el</strong><strong>los</strong> mismos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> que sacan lo mejor <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> mismos.<br />
Esa misma estructura se repite <strong>en</strong> otros espots <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se repit<strong>en</strong><br />
estos mismos valores aunque varían <strong>la</strong>s situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se produc<strong>en</strong>.<br />
Es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> operadora <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efonía móvil MoviStar que realiza un anuncio<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que un grupo <strong>de</strong> amigos viajan por toda Europa <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
diversión, av<strong>en</strong>tura y compañerismo, e incluso <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to que con<br />
<strong>los</strong> padres —<strong>la</strong> madre <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> l<strong>la</strong>ma cada día para saber cómo van <strong>la</strong>s<br />
cosas. Una <strong>imag<strong>en</strong></strong> simi<strong>la</strong>r se transmite <strong>en</strong> <strong>el</strong> espot <strong>de</strong>l parque <strong>de</strong> atracciones<br />
Port Av<strong>en</strong>tura o <strong>de</strong> Co<strong>la</strong> Cao <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> amigos marca <strong>en</strong> contexto<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te aparece re<strong>la</strong>jado, f<strong>el</strong>iz y con <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> más positiva.<br />
SEGUNDA OLEADA<br />
El caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> anuncios <strong>en</strong> <strong>los</strong> que aparec<strong>en</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> es simi<strong>la</strong>r a lo<br />
expuesto <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado anterior <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> que son escasos <strong>los</strong> espots<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> que este colectivo se configura como <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to conformador <strong>de</strong>l mundo<br />
posible y, por tanto, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que <strong>de</strong> él se transmite. D<strong>el</strong> mismo modo que<br />
<strong>en</strong> lo expuesto más arriba, una gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> anuncios <strong>en</strong> <strong>los</strong> que aparec<strong>en</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> éstos y éstas sólo son un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que forma parte, a modo <strong>de</strong><br />
mo<strong>de</strong>lo o ilustración, <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores que se asignan al producto<br />
publicitado. Algunos ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> esta estrategia son tan variados como <strong>los</strong><br />
anuncios <strong>de</strong> <strong>la</strong> vacuna contra <strong>el</strong> cáncer <strong>de</strong> útero; <strong>el</strong> Wolkswag<strong>en</strong> Polo; Trío <strong>de</strong><br />
125
T<strong>el</strong>efónica y Canal +; Nescafé <strong>de</strong>scafeínado, R<strong>en</strong>ault Magane, Donuts<br />
Bombón, Seguros Ocaso, Diario ADN o Caixa Forum Madrid.<br />
Aún así, contrariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> con <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s pre<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>,<br />
exist<strong>en</strong> algunos casos que, como ya se explicó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra oleada, aparec<strong>en</strong><br />
como c<strong>la</strong>ros protagonistas <strong>en</strong> anuncios que avanzan cont<strong>en</strong>idos o tramas <strong>de</strong><br />
programas o series <strong>de</strong> ficción <strong>en</strong> <strong>los</strong> que ejerc<strong>en</strong> <strong>de</strong> protagonistas y, por tanto,<br />
<strong>en</strong> estos casos pue<strong>de</strong> establecerse una <strong>imag<strong>en</strong></strong> específica —aunque hay que<br />
t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que no son espots sino anuncios <strong>de</strong> otros programas y es<br />
<strong>en</strong> estos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que se conforma <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que sólo<br />
se muestra parcialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> avances <strong>de</strong> programación analizados. 84 Son<br />
<strong>los</strong> casos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s serie <strong>de</strong> Física o Química, Los Serrano, Aída o Cuéntame<br />
cómo pasó y <strong>los</strong> programas Soy lo que como especial <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> “Jóv<strong>en</strong>es<br />
<strong>en</strong>tre copas” <strong>de</strong>l programa .doc que como se verá más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte muestran una<br />
<strong>imag<strong>en</strong></strong> un tanto negativa <strong>de</strong> este colectivo.<br />
Por último, y como también suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra oleada<br />
hay algunos anuncios <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> toman diversos grados<br />
<strong>de</strong> protagonismo y a través <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se asigna <strong>la</strong> parte principal <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> valores al producto publicitado. Los casos más <strong>de</strong>stacables son Movistar;<br />
Europa F.M.; Pans & Company; Tri<strong>de</strong>nt Fresh; champoo H&S for m<strong>en</strong>;<br />
carame<strong>los</strong> Halls; R<strong>en</strong>ault Ocasión; Bollycao; Clearasil Ultra; Choco<strong>la</strong>tes Valor;<br />
Jazzt<strong>el</strong> o Mikados. En estos casos <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es que se conforman coinci<strong>de</strong>n<br />
con <strong>la</strong>s que se extrajeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra oleada, esto es, <strong>el</strong><br />
conflicto g<strong>en</strong>eracional, <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong>l y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> visión<br />
amable <strong>de</strong>l y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre amigos.<br />
La adolesc<strong>en</strong>cia como etapa vital y como colectivo<br />
Como se seña<strong>la</strong> más arriba, <strong>en</strong> una gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> anuncios<br />
analizados <strong>en</strong> esta segunda oleada <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> aparec<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera<br />
residual y forman parte, junto con otros colectivos <strong>de</strong> edad, <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores que<br />
se les quiere atribuir a <strong>los</strong> productos. Es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia aparece como<br />
una etapa vital más cuando quiere repres<strong>en</strong>tarse <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> diversidad, esto<br />
es, un producto que se dirige a una amplia pob<strong>la</strong>ción. En estos casos, no<br />
pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>rse propiam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> ya que no se les asignan valores ni hechos específicos y sólo se<br />
caracterizan como ejemp<strong>los</strong> —mostrados visualm<strong>en</strong>te como metonimias— <strong>de</strong><br />
mom<strong>en</strong>tos vitales o <strong>de</strong> colectivos a <strong>los</strong> que <strong>el</strong> producto quiere llegar.<br />
Algunos ejemp<strong>los</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> aparec<strong>en</strong> como un<br />
mom<strong>en</strong>to más <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas son <strong>los</strong> <strong>de</strong> Wolkswag<strong>en</strong> Polo u Ocaso<br />
Seguros. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l coche se ve como una <strong>en</strong>fermera confun<strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
nombres <strong>de</strong> un y una recién nacidos y <strong>la</strong> vida que llevan cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes fases <strong>de</strong> su vida —niñez, adolesc<strong>en</strong>cia y juv<strong>en</strong>tud— hasta que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran fr<strong>en</strong>e al coche que está <strong>en</strong> un escaparate y su vida, hasta ese<br />
mom<strong>en</strong>to absurda, parece cobrar s<strong>en</strong>tido. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> seguros, se<br />
muestra a diversas personas <strong>de</strong> diversas eda<strong>de</strong>s mi<strong>en</strong>tras se superpone <strong>el</strong><br />
84<br />
El análisis completo <strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series y programas pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte<br />
<strong>de</strong> este trabajo re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> ficción.<br />
126
nombre <strong>de</strong>l seguro que mejor se adapta a su actual mom<strong>en</strong>to. El anunció vi<strong>en</strong>e<br />
a <strong>de</strong>cir que <strong>el</strong> seguro cubre <strong>la</strong>s inci<strong>de</strong>ncias que pue<strong>de</strong>n suce<strong>de</strong>rle a una<br />
persona a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su vida. En ninguno <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos casos, <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia se<br />
<strong>de</strong>staca <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> etapas vitales y se trata sólo <strong>de</strong> un mom<strong>en</strong>to que no<br />
conlleva una caracterización especial, tampoco <strong>en</strong> lo que se refiere al género.<br />
En otros casos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este apartado <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se suman<br />
como un colectivo <strong>de</strong> edad más, <strong>en</strong>tre todos <strong>los</strong> <strong>de</strong>más, para mostrar <strong>el</strong> valor<br />
<strong>de</strong> diversidad, es <strong>de</strong>cir, se publicitan productos para todos <strong>los</strong> públicos. Es <strong>el</strong><br />
caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vacuna contra <strong>el</strong> cáncer <strong>de</strong>l cu<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> útero, Nescafé <strong>de</strong>scafeínado,<br />
Donuts bombón, <strong>el</strong> diario ADN o Caixa Forum Madrid. En todos estos casos, se<br />
suce<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes personas, tanto hombres como mujeres,<br />
<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes razas y condiciones sociales y <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> diversas<br />
situaciones <strong>de</strong> interacción con <strong>el</strong> producto. En estos casos, no se g<strong>en</strong>eran<br />
imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes colectivos que aparec<strong>en</strong> y todos <strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
consi<strong>de</strong>rarse como un conjunto que refuerza <strong>el</strong> valor c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> diversidad a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección metonímica <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos que aparec<strong>en</strong>.<br />
Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> avances <strong>de</strong> programación<br />
Los espacios publicitarios que conforman una <strong>imag<strong>en</strong></strong> más específica <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> son <strong>los</strong> avances <strong>de</strong> programas <strong>en</strong> <strong>los</strong> que éstos<br />
juegan un pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> protagonistas. En <strong>la</strong> muestra analizada <strong>de</strong>stacan <strong>los</strong><br />
avances <strong>de</strong> Física o Química. Esta serie emitida por Ant<strong>en</strong>a 3 refleja <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones que se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre profesores, profesoras y estudiantes <strong>de</strong> un<br />
instituto. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes cortes compuestos por fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
tramas se construye una <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
valores <strong>de</strong> sexo, irresponsabilidad, <strong>de</strong>safío, erotismo, irracionalidad,<br />
incompr<strong>en</strong>sión, agresividad y p<strong>el</strong>ea. En concreto, <strong>en</strong> estas esc<strong>en</strong>as se muestra<br />
<strong>la</strong> discusión <strong>en</strong>tre una profesora y un alumno <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> le comunica que se han<br />
transmitido una <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> transmisión sexual —lógicam<strong>en</strong>te porque han<br />
mant<strong>en</strong>ido re<strong>la</strong>ciones sexuales previam<strong>en</strong>te—; una pareja <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que<br />
inician una re<strong>la</strong>ción sexual y <strong>de</strong>scartan <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l preservativo; dos amigas que<br />
a través un chat v<strong>en</strong> a un compañero <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong>snudándose —<strong>de</strong> hecho lo<br />
reconoc<strong>en</strong> únicam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> sus atributos sexuales ya que no le v<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ningún mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> cara; una discusión <strong>en</strong>tre una persona adulta y una<br />
adolesc<strong>en</strong>te por haberse <strong>de</strong>jado olvidado un preservativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa y por ir<br />
semi<strong>de</strong>snuda por <strong>el</strong><strong>la</strong>; un grupo <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es realizando un juego con una alta<br />
carga erótica y, por último, una p<strong>el</strong>ea <strong>en</strong>tre diversos jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasillo <strong>de</strong>l<br />
instituto. Sin duda, se trata <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tos s<strong>el</strong>eccionados para atraer <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l público hacia <strong>la</strong> serie, pero es paradigmático <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> esc<strong>en</strong>as que se<br />
<strong>el</strong>ig<strong>en</strong> y, <strong>los</strong> valores que <strong>el</strong><strong>la</strong>s conllevan. La <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es <strong>la</strong> <strong>de</strong> unos y unas jóv<strong>en</strong>es<br />
obsesionados/as con <strong>el</strong> sexo y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados/as con <strong>los</strong> adultos que les ro<strong>de</strong>an<br />
(padres, madres, profesoras y profesores).<br />
En <strong>los</strong> escasos minutos que se ofrec<strong>en</strong> <strong>en</strong> estos avances <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido,<br />
pue<strong>de</strong> observarse una cierta difer<strong>en</strong>ciación según <strong>el</strong> género <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
protagonistas. Las chicas aparec<strong>en</strong> más <strong>de</strong>safiantes con <strong>la</strong> autoridad y más<br />
<strong>de</strong>cididas, con <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as más c<strong>la</strong>ras y llevando <strong>la</strong> voz cantante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> varones aparec<strong>en</strong> como más agresivos <strong>en</strong> sus<br />
127
e<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> grupo (p<strong>el</strong>eándose) y más sumisos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> pareja<br />
(por ejemplo, son <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n si se usa o no preservativo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones sexuales).<br />
Los avances <strong>de</strong> programación <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> series <strong>de</strong> producción nacional<br />
que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra —Los Serrano, Aída y Cuéntame cómo pasó— no<br />
muestran una <strong>imag<strong>en</strong></strong> tan radical y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esc<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que aparec<strong>en</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>los</strong> valores que predominan son <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to con <strong>los</strong><br />
padres. Es lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Aída <strong>en</strong> don<strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l —un adolesc<strong>en</strong>te<br />
estudioso, responsable, homosexual y que normalm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e una bu<strong>en</strong>a<br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> padre— aparece discuti<strong>en</strong>do histéricam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> padre y<br />
pidiéndole que no le controle. Algo simi<strong>la</strong>r pero con m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>sidad se refleja<br />
<strong>en</strong> Los Serrano cuando <strong>el</strong> padre <strong>de</strong> familia “sermonea” a su hijo pequeño. En <strong>el</strong><br />
corte <strong>de</strong> Cuéntame cómo pasó se pone énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones amorosas que<br />
van a t<strong>en</strong>er lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te capítulo —una <strong>de</strong> estas re<strong>la</strong>ciones está<br />
protagonizada por <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>.<br />
La mayoría <strong>de</strong> estos casos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> común <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
difíciles re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> con sus prog<strong>en</strong>itores. También<br />
inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> esta línea <strong>los</strong> programas que se anuncia: Soy lo que como “especial<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>” y .doc que anuncia un programa titu<strong>la</strong>do “jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong>tre copas”.<br />
En <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r caso se anuncia un programa <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na Cuatro que cada<br />
semana trata <strong>de</strong> una cuestión re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />
concreto <strong>de</strong> esta semana, se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> colectivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y<br />
hace hincapié <strong>en</strong> <strong>los</strong> problemas que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>rivarse <strong>de</strong> una ma<strong>la</strong><br />
alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> esta etapa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo humano —<strong>de</strong> algún modo, se inci<strong>de</strong><br />
también <strong>en</strong> <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas que causan <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. La<br />
estructura argum<strong>en</strong>tativa es simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> que ya se expuso a raíz <strong>de</strong>l programa<br />
S.O.S Adolesc<strong>en</strong>tes que ya se analizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra oleada <strong>de</strong> publicidad. En<br />
ambos casos se p<strong>la</strong>ntean problemas que causan <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y se<br />
otorga al programa o al libro (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso anterior) <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> subsanar<strong>los</strong><br />
a través <strong>de</strong> un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce causal.<br />
En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l reportaje publicitado <strong>de</strong> .doc se muestran unos segundos<br />
<strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> emborrachándose sin control <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle. La<br />
cámara se mueve <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>el</strong><strong>la</strong>s mi<strong>en</strong>tras increpan a <strong>la</strong> cámara.<br />
Simplem<strong>en</strong>te se muestra este hecho y no se hab<strong>la</strong> ni <strong>de</strong> causas ni <strong>de</strong><br />
consecu<strong>en</strong>cias —se supone que ese será <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l programa. En esos<br />
escasos segundos se transmite <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> como<br />
<strong>de</strong>scerebrados, alcoholizados y <strong>de</strong>safiantes.<br />
Las imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
Como ya se ha apuntado <strong>en</strong> diversas ocasiones <strong>en</strong> este texto, <strong>en</strong> una<br />
pequeña proporción <strong>de</strong> anuncios t<strong>el</strong>evisivos, <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> juegan un<br />
rol lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stacado como para po<strong>de</strong>r conformar una <strong>imag<strong>en</strong></strong><br />
propia <strong>de</strong>stacada <strong>de</strong> <strong>la</strong> que quiere asignarse al producto —que <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
ocasiones es <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to principal <strong>de</strong>l anuncio. Los anuncios <strong>en</strong> <strong>los</strong> que esto<br />
suce<strong>de</strong> son: Pans & Company; Tri<strong>de</strong>nt Fresh; champoo H&S for m<strong>en</strong>;<br />
carame<strong>los</strong> Halls; R<strong>en</strong>ault Ocasión; Bollycao; MoviStar, Clearasil ultra; Ketchup<br />
Prima; choco<strong>la</strong>te Valor; Jazzt<strong>el</strong>; Mikados y <strong>la</strong> emisora <strong>de</strong> radio Europa F.M. Las<br />
128
imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que transmit<strong>en</strong> estos espots sigu<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
parámetros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>tectadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra oleada <strong>de</strong> publicidad —<strong>de</strong> hecho<br />
hay algunos anuncios coinci<strong>de</strong>ntes. Por lo tanto, también <strong>en</strong> este segundo<br />
período se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> tres estereotipos principales: aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> anuncios<br />
que transmit<strong>en</strong> una visión <strong>de</strong>l y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te inmerso <strong>en</strong> <strong>el</strong> conflicto<br />
g<strong>en</strong>eracional —que como ya se ha visto <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado anterior predomina <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> avances <strong>de</strong> programación; aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s piezas publicitarias que se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />
mostrar <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> —<strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>de</strong>stacan valores<br />
<strong>de</strong> reb<strong>el</strong>día, <strong>de</strong>scaro, hedonismo y exageración; y, por ultimo, aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> espots<br />
que transmit<strong>en</strong> <strong>la</strong> visión más amable <strong>de</strong>l y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te al mostrar<strong>los</strong><br />
ro<strong>de</strong>ados <strong>de</strong> amigos y amigas, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> su grupo <strong>de</strong> iguales.<br />
Imag<strong>en</strong> 1: El conflicto g<strong>en</strong>eracional: <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te incompr<strong>en</strong>dido/a<br />
En <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda oleada <strong>los</strong> anuncios que p<strong>la</strong>ntean esta<br />
<strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> son <strong>el</strong> <strong>de</strong> R<strong>en</strong>ault Ocasión y <strong>el</strong> <strong>de</strong> Jazzt<strong>el</strong>.<br />
En <strong>el</strong> anuncio <strong>de</strong> R<strong>en</strong>ault un padre y su hijo juegan <strong>en</strong> <strong>el</strong> salón <strong>de</strong> su casa con<br />
algunos vehícu<strong>los</strong> <strong>de</strong> juguete, durante <strong>el</strong> juego, <strong>el</strong> hijo p<strong>la</strong>ntea una situación<br />
imaginaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> que un héroe está ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> <strong>los</strong> malvados pero consigue<br />
escapar. El padre, también <strong>en</strong> <strong>el</strong> juego, continua <strong>la</strong> historia afirmando que<br />
luego llega <strong>la</strong> chica y se casa con <strong>el</strong> héroe. Ante esta continuación <strong>el</strong> hijo mira<br />
fijam<strong>en</strong>te al padre con cara <strong>de</strong> “no <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>s nada” y le dice que este juego no<br />
es R<strong>en</strong>ault Ocasión y que, por tanto, no se pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er todo. A pesar <strong>de</strong> que<br />
se trata <strong>de</strong> un anuncio con tintes humorísticos y que <strong>el</strong> conflicto es <strong>de</strong> muy baja<br />
int<strong>en</strong>sidad, se pone <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>la</strong> incompr<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre padres e hijos que<br />
parec<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>en</strong> registros difer<strong>en</strong>tes. En este anuncio padre e hijo aparec<strong>en</strong><br />
conformados como dos mundos posibles con valores opuestos <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to/<strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to; realidad/irrealidad a modo <strong>de</strong>l binomio<br />
fi<strong>los</strong>ófico. Los <strong>prime</strong>ros valores se asignan al hijo y <strong>los</strong> segundos al padre y hay<br />
que <strong>de</strong>cir que <strong>el</strong> producto comporta <strong>los</strong> valores <strong>de</strong>l hijo porque éste conoce <strong>los</strong><br />
límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad y sabe que <strong>el</strong> único que pue<strong>de</strong> darlo todo es R<strong>en</strong>ault<br />
Ocasión.<br />
En <strong>el</strong> anuncio <strong>de</strong> Jazzt<strong>el</strong>, <strong>el</strong> conflicto g<strong>en</strong>eracional es más sutil y se <strong>de</strong>ja<br />
a <strong>la</strong> infer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l auditorio. Una hija se acerca con cara <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un grave<br />
problema a sus padres y les dice que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>de</strong>cirles algo importante. Los<br />
padres, ante tal anuncio, pon<strong>en</strong> cara <strong>de</strong> temerse lo peor y se si<strong>en</strong>tan con<br />
pánico <strong>en</strong> <strong>los</strong> ojos a escuchar lo que su hija adolesc<strong>en</strong>te quiere comunicarles.<br />
La cosa importante que ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>cirles es <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contratar <strong>la</strong> línea<br />
ADSL <strong>de</strong> Jazzt<strong>el</strong> porque es <strong>la</strong> más barata y <strong>la</strong> que da m<strong>en</strong>os “disgustos” por su<br />
bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to. En este discurso <strong>el</strong> concepto c<strong>la</strong>ve es <strong>el</strong> <strong>de</strong> “disgusto” ya<br />
que, ante <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es iniciales <strong>el</strong> auditorio infiere que <strong>la</strong> hija va a dar un<br />
disgusto a <strong>los</strong> padres —cada miembro <strong>de</strong>l auditorio pue<strong>de</strong> imaginar <strong>el</strong><br />
“disgusto” que quiera. Los valores que se asignan a <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este<br />
caso también es <strong>el</strong> <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to —<strong>en</strong> este caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas<br />
tecnologías— fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> ignorancia <strong>de</strong> sus padres a <strong>los</strong> que ha <strong>de</strong> instruir. Por<br />
lo tanto, vu<strong>el</strong>ve a aparecer una oposición <strong>de</strong> binomio fi<strong>los</strong>ófico. Lo curioso <strong>en</strong><br />
este texto es que <strong>la</strong> forma <strong>el</strong>egida para poner <strong>de</strong> manifiesto este núcleo<br />
profundo es una ilustración que remarca <strong>el</strong> valor profundo <strong>de</strong> disgusto.<br />
129
Imag<strong>en</strong> 2: La personalidad <strong>de</strong>l y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te: reb<strong>el</strong><strong>de</strong>,<br />
<strong>de</strong>scarado/a, hedonista y exagerado/a<br />
La <strong>imag<strong>en</strong></strong> sobre <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> esta<br />
segunda oleada <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra aña<strong>de</strong> y modifica algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores<br />
asignados a este colectivo y, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse, que junto a <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> carácter<br />
negativo que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra oleada, <strong>en</strong> esta se aña<strong>de</strong>n algunos que<br />
podrían consi<strong>de</strong>rarse algo más positivos o, como mínimo, no tan sesgados. Los<br />
anuncios <strong>de</strong> esta segunda oleada que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
adolesc<strong>en</strong>te como seres un tanto exagerados, hedonistas y <strong>de</strong>scarados son <strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> carame<strong>los</strong> Halls, MoviStar, Clearasil Ultra, choco<strong>la</strong>te Valor; mi<strong>en</strong>tras que<br />
aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> que aña<strong>de</strong>n valores m<strong>en</strong>os sesgados son <strong>el</strong> <strong>de</strong> Tri<strong>de</strong>nt Fresh y <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> emisora <strong>de</strong> radio Europa F.M.<br />
En lo que se refiere a <strong>los</strong> anuncios que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>los</strong> valores ya<br />
apuntados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> exageración se<br />
muestra c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> anuncios <strong>de</strong> MoviStar y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> carame<strong>los</strong> Halls.<br />
En <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r caso, <strong>la</strong> campaña consta <strong>de</strong> dos anuncios que publicitan <strong>el</strong> hecho<br />
<strong>de</strong> que si te pasas a MosviStar o si cambias <strong>de</strong> tarjeta a contrato con esta<br />
misma compañía, te rega<strong>la</strong>n 6.000 m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> texto. Para discursivizar este<br />
hecho, <strong>la</strong> compañía t<strong>el</strong>efónica muestra a un adolesc<strong>en</strong>te y a una adolesc<strong>en</strong>te<br />
—cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> protagoniza un anuncio— imaginando toda <strong>la</strong> información<br />
que pue<strong>de</strong>n transmitir a través <strong>de</strong> esos 6.000 SMS. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> chica,<br />
imagina que pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>viar a sus amigas <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da con todos sus ligues —<br />
francam<strong>en</strong>te una lista muy <strong>la</strong>rga—; pue<strong>de</strong> explicar <strong>la</strong> última p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong> que ha<br />
visto —un film <strong>de</strong> guerra con bombar<strong>de</strong>os espectacu<strong>la</strong>res— o todos <strong>los</strong><br />
apuntes <strong>de</strong> historia. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l chico, pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>viar <strong>la</strong>s portadas <strong>de</strong> todos<br />
sus discos favoritos; <strong>la</strong>s fotos <strong>de</strong> sus últimas vacaciones o todas fotografías <strong>de</strong><br />
todas <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>l jardín botánico. En ambos casos, tanto <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido que<br />
susceptible <strong>de</strong> ser <strong>en</strong>viado como <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es con <strong>la</strong>s que se acompañas<br />
remit<strong>en</strong> al valor <strong>de</strong> exageración porque <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> casos se trata <strong>de</strong><br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos excesivos.<br />
En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> carame<strong>los</strong> Halls, una adolesc<strong>en</strong>te que está vi<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
t<strong>el</strong>evisión es sorpr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> <strong>el</strong> salón <strong>de</strong> su casa por un asaltante que, ante <strong>el</strong><br />
grito apagado <strong>de</strong> <strong>la</strong> chica le recomi<strong>en</strong>da <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> carame<strong>los</strong> Halls. Tras su<br />
ingesta <strong>el</strong> grito <strong>de</strong> terror asusta al propio asaltante. De este modo, se inci<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>smesura.<br />
Otros anuncios <strong>de</strong> esta muestra remit<strong>en</strong> al valor <strong>de</strong> hedonismo y<br />
preocupación por <strong>el</strong> aspecto exterior y <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>los</strong> semejantes, <strong>de</strong>l<br />
mismo modo que sucedía <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra muestra. Es lo que suce<strong>de</strong> con <strong>la</strong><br />
crema para <strong>los</strong> granos Clearasil <strong>en</strong> don<strong>de</strong> un adolesc<strong>en</strong>te aconseja a otro<br />
sobre cómo conseguir un rostro sin imperfecciones para po<strong>de</strong>r triunfar <strong>en</strong> su<br />
vida social (evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te esto se consigue usando <strong>el</strong> producto).<br />
Por último, merece <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar <strong>el</strong> anuncio <strong>de</strong> choco<strong>la</strong>te Valor <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
que predomina <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> transgresión, <strong>de</strong> curiosidad y <strong>de</strong> prohibición. En este<br />
espots dos chicas <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se avergü<strong>en</strong>zan ante <strong>el</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un<br />
supermercado que pregunta por <strong>los</strong> altavoces <strong>el</strong> precio <strong>de</strong>l susodicho choco<strong>la</strong>te<br />
—como si se tratara <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> un producto exclusivo para adultos— y<br />
130
que luego es saboreado por ambas <strong>en</strong> <strong>la</strong> intimidad <strong>de</strong> su habitación. Se trata<br />
<strong>de</strong> un anuncio que transmite una cierta s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> erotismo reforzado por <strong>el</strong><br />
eslogan <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña “p<strong>la</strong>cer adulto”.<br />
En lo refer<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> anuncios que aportan otro tipo <strong>de</strong> valores<br />
asignados a <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
Tri<strong>de</strong>nt Fresh que asigna a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> av<strong>en</strong>tura,<br />
experim<strong>en</strong>tación y frescura cuando muestra a través <strong>de</strong> una metáfora como<br />
una jov<strong>en</strong> consumidora <strong>de</strong> este producto, cuando lo prueba se <strong>la</strong>nza al mar y<br />
bucea <strong>en</strong>tre un exótico paisaje submarino y <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> emisora <strong>de</strong> radio Europa<br />
F.M. que aporta <strong>los</strong> valores <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cia, inconformismo y atrevimi<strong>en</strong>to<br />
mediante una metonimia <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> ambos sexos que escuchan esta<br />
emisora. En este caso, <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> valores es explícita y se dice que si<br />
eres o quieres ser <strong>de</strong> este modo pue<strong>de</strong>s hacerlo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> escucha<br />
mediante una atribución causal.<br />
Imag<strong>en</strong> 3: <strong>la</strong> visión amable: <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> su hábitat, <strong>en</strong>tre<br />
amigos<br />
Los anuncios que se inscrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> esta línea aportan <strong>la</strong> visión más<br />
positiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. En este segundo mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> análisis,<br />
<strong>la</strong>s piezas que trasmit<strong>en</strong> esta perspetiva son <strong>los</strong> <strong>de</strong> Pans & Company, champoo<br />
H&S for m<strong>en</strong>, Bolliycao, Keptuchp Prima y Mikados. En todos <strong>el</strong><strong>los</strong>, aparec<strong>en</strong><br />
grupos <strong>de</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> ambos sexos divirtiéndose <strong>de</strong> una manera alegre y<br />
sana, lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s visiones ya com<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong> exageración y trasgresión. Por lo<br />
tanto, <strong>los</strong> valores que <strong>de</strong>stacan <strong>en</strong> estos discursos son <strong>los</strong> <strong>de</strong> compañerismo,<br />
alegría, compr<strong>en</strong>sión, amistad y diversión. Así, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l anuncio <strong>de</strong> Pans<br />
& Company diversos <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> pi<strong>de</strong>n sus bocadil<strong>los</strong> <strong>de</strong> una manera<br />
coordinada y acaban saludándose alegrem<strong>en</strong>te con <strong>los</strong> camareros. El anuncio<br />
transmite a<strong>de</strong>más armonía y equilibrio y una s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> “coleguismo” <strong>en</strong>tre<br />
todos <strong>los</strong> individuos que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> él. Esta coordinación <strong>en</strong>tre individuos se<br />
da también <strong>en</strong> <strong>el</strong> anuncio <strong>de</strong> Mikados <strong>en</strong> don<strong>de</strong> cinco chicos y chicas com<strong>en</strong><br />
estas galletas haci<strong>en</strong>do <strong>los</strong> mismos gestos <strong>en</strong> un ejercicio que casi parece una<br />
coreografía musical por <strong>el</strong> alto grado <strong>de</strong> similitud y <strong>de</strong> acompasami<strong>en</strong>to.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> <strong>los</strong> espots <strong>de</strong> Bollycao, y <strong>de</strong> Kepchup Prima, grupos <strong>de</strong><br />
jóv<strong>en</strong>es se diviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r caso, haci<strong>en</strong>do skating <strong>de</strong> una manera<br />
bastante atrevida y con una alta dosis <strong>de</strong> fantasía ya que <strong>los</strong> chicos y <strong>la</strong>s<br />
chicas patinan <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> choco<strong>la</strong>te <strong>de</strong>l Bollycao como si estuvieran <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> uno<br />
<strong>de</strong> estos bol<strong>los</strong>. En <strong>el</strong> anuncio <strong>de</strong> Kepchup se muestra una fiesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> que,<br />
según <strong>el</strong> protagonista Jorge Lor<strong>en</strong>zo no pue<strong>de</strong> faltar este producto. El recurso a<br />
este piloto <strong>de</strong> motocicletas supone un recurso al argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> persona-acto<br />
porque se recurre a <strong>los</strong> valores y actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esta persona para sost<strong>en</strong>er <strong>los</strong><br />
<strong>de</strong>l producto al tiempo que, se int<strong>en</strong>ta que sirva como mo<strong>de</strong>lo a imitar por otros<br />
y otras <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. En este caso, <strong>los</strong> valores que lleva asociada esta<br />
persona, y que por lo tanto, quier<strong>en</strong> ser transmitidos a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
son <strong>el</strong> <strong>de</strong> esfuerzo, trabajo, triunfo y fama.<br />
131
En <strong>el</strong> anuncio <strong>de</strong> H&S dos parejas bastante jóv<strong>en</strong>es muestran que, a<br />
pesar <strong>de</strong> divertirse, son capaces <strong>de</strong> ser tiernos y respetuosos <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
manera que, se vehicu<strong>la</strong> una <strong>imag<strong>en</strong></strong> positiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones.<br />
132
6<br />
GRUPOS DE DISCUSIÓN<br />
6.1. Fase <strong>de</strong> preparación y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> campo<br />
Una vez realizada <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l<br />
discurso tanto <strong>en</strong> su modalidad cuantitativa como cualitativa y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos fases<br />
<strong>de</strong> muestras s<strong>el</strong>eccionadas, se procedió a diseñar <strong>el</strong> guión <strong>de</strong> peguntas para <strong>la</strong><br />
parte emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cualitativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> recepción.<br />
Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sirvieron <strong>de</strong> base para<br />
po<strong>de</strong>r formu<strong>la</strong>r <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s temas que se trabajarían con <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas grupales y se concretaron ya algunas preguntas para <strong>el</strong><br />
guión semiestructurado. A<strong>de</strong>más, se s<strong>el</strong>eccionó una pequeña muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
imág<strong>en</strong>es analizadas para po<strong>de</strong>r proyectar <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos y que sirvieran <strong>de</strong><br />
provocador <strong>de</strong> temas como se explicará más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />
Con este trabajo previo por parte <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> investigadoras se<br />
contactó con <strong>la</strong> empresa <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos, Xarxa <strong>de</strong><br />
Consultors, una empresa que realiza <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
investigaciones <strong>de</strong>l Col·legi <strong>de</strong> Sociòlegs i Politòlegs <strong>de</strong> Catalunya. A <strong>la</strong><br />
socióloga asignada para <strong>el</strong> estudio, se le dieron <strong>la</strong>s directrices necesarias y se<br />
discutieron <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s bloques <strong>de</strong> preguntas y su ori<strong>en</strong>tación. El guión<br />
<strong>de</strong>finitivo fue supervisado nuevam<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> equipo <strong>de</strong> esta investigación y<br />
una vez cons<strong>en</strong>suado se puso <strong>en</strong> práctica con un <strong>prime</strong>r grupo que funcionó a<br />
modo <strong>de</strong> pretest o piloto.<br />
Una vez realizado <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r grupo <strong>de</strong> discusión, se revisaron <strong>los</strong><br />
principales problemas y aciertos y <strong>el</strong> equipo <strong>de</strong> investigadoras junto con <strong>la</strong><br />
socióloga asignada que también mo<strong>de</strong>ró <strong>la</strong> dinámica, reformu<strong>la</strong>ron <strong>el</strong> guión con<br />
algunos pequeños cambios, sobre todo dirigidos a provocar <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate y evitar<br />
<strong>los</strong> sil<strong>en</strong>cios propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad adolesc<strong>en</strong>te. Realizados <strong>los</strong> dos grupos <strong>de</strong><br />
discusión <strong>en</strong> Barc<strong>el</strong>ona <strong>el</strong> 5 y <strong>el</strong> 7 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008 85 se procedió a realizar un<br />
<strong>prime</strong>r informe <strong>de</strong> resultados por temas e i<strong>de</strong>as c<strong>la</strong>ve. Una vez supervisado por<br />
<strong>el</strong> equipo investigador, se volvieron a sugerir pequeños cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> guión<br />
para introducir <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> Madrid <strong>de</strong> manera que se pudiera dar<br />
respuesta a algunos objetivos que habían quedado poco reforzados <strong>en</strong> <strong>los</strong> dos<br />
<strong>prime</strong>ros grupos. Finalm<strong>en</strong>te, realizados <strong>los</strong> focus group <strong>de</strong> Madrid <strong>los</strong> días 27<br />
y 28 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008, se <strong>en</strong>tregó <strong>el</strong> segundo informe, se supervisó y se dio<br />
por terminado <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> campo y, por tanto, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción con Xarxa <strong>de</strong><br />
Consultors y <strong>el</strong> Col·legi <strong>de</strong> Sociòlegs i Politòlegs <strong>de</strong> Catalunya. 86<br />
85<br />
Los grupos <strong>de</strong> discusión tuvieron lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia se<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Col·legi <strong>de</strong> Sociòlegs i Politòlegs <strong>de</strong> Catalunya, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
calle Roger <strong>de</strong> Llúria número 155-157 <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona.<br />
86<br />
Los grupos <strong>de</strong> Madrid, mo<strong>de</strong>rados por <strong>la</strong> misma socióloga que realizó <strong>los</strong> <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona, tuvieron lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s<br />
SPOOM, <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Preciados número 34.<br />
133
6.2. Objetivos y metodología utilizada<br />
El objetivo principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación era analizar <strong>en</strong> qué grado <strong>los</strong><br />
estereotipos <strong>de</strong> género que transmit<strong>en</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
horario <strong>de</strong> máxima audi<strong>en</strong>cia configuran <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong>l<br />
adolesc<strong>en</strong>te. El objetivo <strong>de</strong> esta segunda parte ha sido evi<strong>de</strong>nciar cómo <strong>los</strong> y<br />
<strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> percib<strong>en</strong> e interpretan <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es que <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
transmit<strong>en</strong> <strong>los</strong> medios.<br />
Concretam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> esta segunda fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, se pret<strong>en</strong>día<br />
dar respuesta a <strong>los</strong> objetivos 3 y 4 <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> su conjunto: por una<br />
parte, estudiar <strong>los</strong> usos que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos<br />
t<strong>el</strong>evisivos analizados y <strong>la</strong>s gratificaciones que les ofrec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />
construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género y, por otra, analizar cómo <strong>el</strong> género y <strong>la</strong><br />
edad <strong>de</strong>terminan <strong>los</strong> consumos y <strong>la</strong>s interpretaciones que se hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
estereotipos.<br />
Para <strong>el</strong>lo se <strong>de</strong>cidió <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to utilizar <strong>la</strong> metodología cualitativa y,<br />
<strong>en</strong> concreto, <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión o focus group <strong>en</strong> terminología<br />
ang<strong>los</strong>ajona, tal y como se ha <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>el</strong> capítulo <strong>de</strong> metodología. Esta<br />
técnica <strong>de</strong> análisis recoge mucho mejor que una <strong>en</strong>cuesta cuantitativa <strong>los</strong><br />
significados sociales <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos y permite compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l<br />
consumo mediático adolesc<strong>en</strong>te, hacer salir a <strong>la</strong> luz y captar <strong>los</strong> motivos y<br />
preocupaciones que se escon<strong>de</strong>n <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
superficie. Los grupos permit<strong>en</strong> <strong>de</strong>scubrir <strong>los</strong> “por qué” <strong>de</strong>l consumo t<strong>el</strong>evisivo<br />
adolesc<strong>en</strong>te y <strong>los</strong> “cómo” v<strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión. Según Jesús Ibáñez, <strong>el</strong> grupo<br />
explora <strong>el</strong> inconsci<strong>en</strong>te, lo subjetivo, <strong>los</strong> significados otorgados, <strong>los</strong><br />
s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos… 87 Para po<strong>de</strong>r interpretar <strong>los</strong> puntos <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> un colectivo<br />
adolesc<strong>en</strong>te, estas técnicas son <strong>la</strong>s más a<strong>de</strong>cuadas porque permit<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s<br />
respuestas no estén condicionadas por <strong>la</strong>s preguntas, ofrec<strong>en</strong> libertad para<br />
expresar <strong>los</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos con sus propias estructuras m<strong>en</strong>tales y con sus<br />
propias pa<strong>la</strong>bras. El grupo, a través <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, es <strong>el</strong> marco privilegiado para<br />
<strong>de</strong>scifrar y liberar <strong>la</strong>s estructuras i<strong>de</strong>ológicas inconsci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n<br />
establecido. 88 “Somos una conversación” y por eso es necesario escuchar <strong>la</strong><br />
realidad como si hab<strong>la</strong>ra y no buscar, sino <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong>s respuestas que no han<br />
estado formu<strong>la</strong>das y pue<strong>de</strong> que no formu<strong>la</strong>bles. 89<br />
De este modo, <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión han posibilitado estudiar <strong>la</strong><br />
interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s constituciones psicológicas <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y sus<br />
comportami<strong>en</strong>tos sociales concretos. Esta técnica ha favorecido <strong>la</strong><br />
espontaneidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> participantes y diluido parcialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> racionalización y <strong>la</strong><br />
presión <strong>de</strong>l <strong>en</strong>trevistador. A través <strong>de</strong> una conversación informal <strong>en</strong> un<br />
ambi<strong>en</strong>te agradable, no intimidatorio y <strong>de</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad, <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> han podido expresar librem<strong>en</strong>te sus opiniones. A partir <strong>de</strong>l<br />
87<br />
Ibáñez, Jesús (1986). Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología. El grupo <strong>de</strong> discusión: Técnica y crítica, Madrid, Siglo XXI.<br />
88<br />
Ortí, Alfonso (1990). “Jesús Ibáñez, <strong>de</strong>be<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> catacresis (<strong>la</strong> sociología crítica como autocrítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología)” a<br />
Anthropos, nº 113.<br />
89<br />
báñez, Jesús (1990). “Cómo se realiza una investigación mediante grupos <strong>de</strong> discusión” a García Ferrando, M.;<br />
Ibáñez, J. y Alvira, Francisco (comp). El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social. Métodos y técnicas <strong>de</strong> investigación. Madrid:<br />
Alianza.<br />
134
diálogo se produce un discurso colectivo, con unidad y coher<strong>en</strong>cia, que<br />
reconstruye <strong>la</strong> realidad.<br />
A <strong>la</strong> vez, <strong>el</strong> grupo ha hecho <strong>de</strong> “provocador” porque se han multiplicado<br />
<strong>la</strong>s reacciones individuales e intercambiado <strong>los</strong> puntos <strong>de</strong> vista convirtiéndose<br />
<strong>en</strong> una “confesión colectiva”. 90 Los datos no son recogidos, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s técnicas, sino g<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong> interacción social.<br />
En concreto, esta fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ha consistido <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización<br />
<strong>de</strong> cuatro grupos <strong>de</strong> discusión <strong>de</strong> dos horas <strong>de</strong> duración cada uno, formados<br />
<strong>en</strong>tre seis y ocho jóv<strong>en</strong>es guiadas por una mo<strong>de</strong>radora y un observador,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un magnetófono para grabar <strong>la</strong> conversación. Como ya explicamos<br />
se trata <strong>de</strong> un muestreo por cuotas <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> tamaño no busca <strong>la</strong><br />
repres<strong>en</strong>tatividad estadística, sino <strong>la</strong> “repres<strong>en</strong>tatividad sustantiva. El objetivo<br />
no ha sido ver <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre variables sino compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s manifestaciones.<br />
Dos grupos se han realizado <strong>en</strong> Barc<strong>el</strong>ona y dos más <strong>en</strong> Madrid. Cada<br />
uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> se ha formado <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos variables pertin<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> esta<br />
investigación, <strong>el</strong> género y <strong>la</strong> edad. Tanto <strong>los</strong> consumos como <strong>la</strong>s<br />
interpretaciones <strong>de</strong> estos consumos son difer<strong>en</strong>tes según se trate <strong>de</strong> chicos o<br />
<strong>de</strong> chicas y según t<strong>en</strong>gan 12 ó 16 años. Ser hombre o mujer hoy por hoy no es<br />
indifer<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> oferta t<strong>el</strong>evisiva, y m<strong>en</strong>os aún <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa adolesc<strong>en</strong>te. De<br />
este modo, <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r grupo lo constituían chicos y chicas <strong>de</strong> 12 a 14 años; <strong>el</strong><br />
segundo, <strong>de</strong> 15 y 16 años; <strong>el</strong> tercero y cuarto, <strong>en</strong> Madrid, jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> ambos<br />
sexos <strong>de</strong> 14 a 16 años.<br />
La dinámica <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos ha consistido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
realización <strong>de</strong> un guión semiestructurado <strong>de</strong> preguntas dividido por <strong>los</strong> tres<br />
gran<strong>de</strong>s bloques sigui<strong>en</strong>tes:<br />
BLOQUE 1: Autopercepción e i<strong>de</strong>ntidad individual, grupal y <strong>de</strong> género.<br />
BLOQUE 2: Consumo mediático y t<strong>el</strong>evisivo: productos, contexto <strong>de</strong> visionado<br />
y usos.<br />
BLOQUE 3. Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación mediática<br />
En <strong>el</strong> <strong>prime</strong>r bloque <strong>de</strong> preguntas se ha pret<strong>en</strong>dido analizar <strong>la</strong><br />
autopercepción individual <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s participantes, por un <strong>la</strong>do, y, por otro,<br />
analizar <strong>la</strong> autopercepción como colectivo adolesc<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />
<strong>de</strong> género, es <strong>de</strong>cir, reflexionar sobre <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s y características <strong>de</strong> <strong>los</strong> y<br />
<strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> ser chicos o chicas; <strong>el</strong> segundo<br />
bloque buscaba analizar <strong>el</strong> consumo y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong><br />
comunicación <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> por qué y <strong>el</strong> cómo <strong>de</strong> ese consumo; y,<br />
finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> último bloque, pret<strong>en</strong>día analizar cómo percib<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que<br />
transmite <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>de</strong>l colectivo <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es al que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>. Para esta<br />
última parte se s<strong>el</strong>eccionaron ejemp<strong>los</strong> significativos <strong>de</strong> discursos t<strong>el</strong>evisivos<br />
analizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prime</strong>ra fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación (ficción e información <strong>en</strong><br />
90 Ibáñez, 1986, op. cit.<br />
135
<strong>prime</strong> <strong>time</strong>) y se proyectaron para que fueran <strong>de</strong>batidos por <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión.<br />
Pese a estos objetivos, <strong>el</strong> guión lo constituían un total <strong>de</strong> diez preguntas,<br />
incluy<strong>en</strong>do una final que les animaba a <strong>la</strong>nzar propuestas para mejorar <strong>la</strong><br />
repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión. La dinámica <strong>de</strong><br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cada grupo se ha basado, como es característica <strong>de</strong> esta<br />
técnica, <strong>en</strong> <strong>el</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta abierta y, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
respuesta <strong>de</strong>l grupo, se abrían nuevas preguntas que ayudaran a profundizar y<br />
a no <strong>de</strong>sviarse <strong>de</strong> <strong>los</strong> objetivos.<br />
Para conseguir motivar a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
que, por <strong>la</strong>s características propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que no se<br />
conocían previam<strong>en</strong>te, se han utilizado técnicas <strong>de</strong> dinamización, como por<br />
ejemplo, <strong>la</strong> utilizada para romper <strong>el</strong> hi<strong>el</strong>o inicial (ice break) 91 o <strong>el</strong> visionado <strong>de</strong><br />
fragm<strong>en</strong>to t<strong>el</strong>evisivos y <strong>de</strong>bate grupal para reflexionar <strong>de</strong> nuevo, con más<br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos, sobre <strong>los</strong> mismos temas que se han discutido anteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />
bloque tres, <strong>la</strong> percepción que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
realidad juv<strong>en</strong>il.<br />
6.2.1. Inci<strong>de</strong>ncias y limitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología<br />
Pese a que esta técnica <strong>de</strong> análisis cualitativo ti<strong>en</strong>e, como se ha<br />
justificado anteriorm<strong>en</strong>te, muchas v<strong>en</strong>tajas respecto a otras, ti<strong>en</strong>e también sus<br />
limitaciones. La <strong>prime</strong>ra <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es, como ya se manifestó <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria, <strong>la</strong><br />
imposibilidad <strong>de</strong> extrapo<strong>la</strong>r <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra s<strong>el</strong>eccionada al<br />
universo adolesc<strong>en</strong>te. Los resultados que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te apartado<br />
no son, pues, repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> colectivo pero sí nos ofrec<strong>en</strong> muchos<br />
indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad mediática adolesc<strong>en</strong>te españo<strong>la</strong> actual.<br />
Otras limitaciones más específicas <strong>de</strong> este estudio concreto han sido <strong>de</strong><br />
or<strong>de</strong>n presupuestario. Debido a <strong>los</strong> <strong>el</strong>evados costes <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
técnica <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos, y más t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que se realizaban <strong>en</strong> dos<br />
lugares distintos, Barc<strong>el</strong>ona y Madrid, se tuvieron que reducir <strong>los</strong> seis grupos<br />
previstos inicialm<strong>en</strong>te a cuatro. Se optó por reducir <strong>el</strong> número <strong>de</strong> grupos a t<strong>en</strong>er<br />
que <strong>de</strong>sestimar <strong>la</strong> variable hábitat (ciudad <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ncia) y realizar <strong>los</strong> seis<br />
grupos <strong>en</strong> Barc<strong>el</strong>ona porque se creyó pertin<strong>en</strong>te ver si exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas <strong>en</strong>tre jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> distintas comunida<strong>de</strong>s o contextos neoculturales<br />
distintos y con una oferta t<strong>el</strong>evisiva también difer<strong>en</strong>ciada. Esta reducción,<br />
supuso modificar también <strong>la</strong> previsión inicial <strong>de</strong> hacer grupos difer<strong>en</strong>ciados por<br />
sexos; se optó por grupos mixtos dado que se consi<strong>de</strong>ró, junto con <strong>los</strong><br />
especialistas <strong>de</strong>l Col·legi <strong>de</strong> Sociòlegs i Politòlegs <strong>de</strong> Catalunya, que tratar <strong>la</strong><br />
variable género por separado no añadía ningún <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong>stacado a <strong>los</strong><br />
resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, al contrario, que si se mezc<strong>la</strong>ban chicos y chicas<br />
<strong>el</strong> resultado podría ser más <strong>en</strong>riquecedor.<br />
91 Se <strong>en</strong>tregan post it <strong>de</strong> colores difer<strong>en</strong>tes a todos <strong>los</strong> participantes y se les dan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes instrucciones: “Para<br />
pres<strong>en</strong>tarnos al resto <strong>de</strong>l grupo, cada uno <strong>de</strong> vosotros va a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> tres cualida<strong>de</strong>s o características (p.ej. simpático,<br />
amable, extrovertido, <strong>de</strong>portista) y <strong>la</strong>s va a escribir con letra gran<strong>de</strong> y c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> <strong>los</strong> post it (uno por cada cualidad)”. Una<br />
vez realizada esta reflexión, se <strong>en</strong>ganchan <strong>los</strong> post it <strong>en</strong> <strong>la</strong> pizarra o pan<strong>el</strong> y se abre <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate <strong>en</strong>torno a <strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s<br />
que han quedado reflejadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> pizarra.<br />
136
La limitación, o mejor dicho, especificidad <strong>de</strong> una investigación como<br />
ésta es, precisam<strong>en</strong>te, su propio objeto <strong>de</strong> estudio, es <strong>de</strong>cir, <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Como se <strong>de</strong>scribe <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco teórico <strong>de</strong> esta<br />
memoria, esta etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida ti<strong>en</strong>e sus características psicosociales que<br />
influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> cualquier técnica <strong>de</strong> análisis. En <strong>prime</strong>r lugar,<br />
mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción durante <strong>la</strong>rgo rato a <strong>la</strong> edad adolesc<strong>en</strong>te es<br />
muy difícil y pese a que se previó que <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos no excediera <strong>la</strong><br />
hora y media, <strong>de</strong>bido a <strong>los</strong> amplios objetivos y a <strong>la</strong> propia dinámica <strong>de</strong><br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l grupo, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> llegó a <strong>la</strong>s dos horas. Este hecho<br />
afecta a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es durante todo <strong>el</strong> tiempo<br />
<strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> discusión por lo que se <strong>de</strong>tectaron altos y bajos <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo.<br />
Una vez <strong>de</strong>tectado <strong>el</strong> problema, <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> subsanar esta especificidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
nuevas g<strong>en</strong>eraciones, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración fue introduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
resto <strong>de</strong> grupos pequeños juegos, pertin<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación, para dinamizar <strong>la</strong> sesión.<br />
La segunda especificidad <strong>de</strong>l colectivo adolesc<strong>en</strong>te que afectó <strong>la</strong><br />
realización <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos fue, por un <strong>la</strong>do, su carácter tímido <strong>en</strong> sus re<strong>la</strong>ciones<br />
grupales con <strong>de</strong>sconocidos y, por otro, su falta <strong>de</strong> reflexión propia sobre <strong>los</strong><br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas respondi<strong>en</strong>do opiniones <strong>de</strong> sus padres y madres o<br />
incluso profesores y profesoras, <strong>de</strong> modo que <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> dos<br />
<strong>prime</strong>ros focus Group hubo poca interacción <strong>en</strong>tre sus participantes y más bi<strong>en</strong><br />
un diálogo bi<strong>la</strong>teral pregunta-respuesta con <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>radora <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> un<br />
diálogo colectivo espontáneo. La principal preocupación <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es<br />
era quedar bi<strong>en</strong> ante <strong>el</strong> grupo, se muestran nerviosos por <strong>de</strong>cir cosas que no<br />
<strong>de</strong>berían y que su <strong>imag<strong>en</strong></strong> que<strong>de</strong> dañada, aunque se trate <strong>de</strong> otros y <strong>de</strong> otras<br />
jóv<strong>en</strong>es que no conoc<strong>en</strong> y que seguram<strong>en</strong>te no verán nunca más <strong>en</strong> su vida.<br />
En <strong>la</strong> etapa adolesc<strong>en</strong>te <strong>la</strong> presión <strong>de</strong>l grupo es muy fuerte, incluso <strong>en</strong> un<br />
grupo artificial como éste, hecho que provoca que no se atrevan a <strong>de</strong>cir nada<br />
que no sea “políticam<strong>en</strong>te correcto”, evitar <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate y estar <strong>de</strong> acuerdo con lo<br />
que dic<strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> participantes.<br />
Para superar esta limitación, <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> Madrid se s<strong>el</strong>eccionó <strong>la</strong><br />
muestra <strong>de</strong> participantes con <strong>la</strong> máxima edad posible <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> márg<strong>en</strong>es<br />
fijados <strong>en</strong> <strong>los</strong> objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> franja que se<br />
consi<strong>de</strong>ra adolesc<strong>en</strong>cia, <strong>los</strong> límites superiores, 15-16 años. De esa manera se<br />
superó <strong>el</strong> obstáculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> timi<strong>de</strong>z, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or edad. Y, por otro <strong>la</strong>do, se priorizó <strong>el</strong> género fem<strong>en</strong>ino <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
participantes dado que se habían observado difer<strong>en</strong>cias importantes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
chicas y <strong>los</strong> chicos, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>prime</strong>ras más maduras y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un discurso<br />
más e<strong>la</strong>borado y crítico que <strong>los</strong> segundos. Otro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que se introdujo para<br />
subsanar <strong>la</strong> característica adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l “transfugismo” <strong>de</strong> sus respuestas fue<br />
empezar <strong>la</strong> sesión r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>ando un cuestionario previo individual sobre algunos<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cont<strong>en</strong>idos que <strong>de</strong>spués se discutirían <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo. De esta forma se les<br />
obligaba a reflexionar previam<strong>en</strong>te sobre algunos temas para no verse influido<br />
por <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación que tomaba <strong>la</strong> sesión, no obstante, se da <strong>el</strong> caso que <strong>los</strong><br />
resultados <strong>de</strong> algunos cuestionarios muestran resultados difer<strong>en</strong>tes a lo que<br />
expresan posteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma oral; es <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong>l grupo <strong>en</strong> esta etapa <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> vida.<br />
137
Pese a esta re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> limitaciones, tanto <strong>los</strong> especialistas <strong>de</strong>l Col·legi<br />
<strong>de</strong> Sociòlegs i Politòlegs <strong>de</strong> Catalunya como <strong>el</strong> equipo <strong>de</strong> esta investigación,<br />
consi<strong>de</strong>ramos que <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión<br />
que se pres<strong>en</strong>tan a continuación son perfectam<strong>en</strong>te válidos y se ajustan<br />
perfectam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> objetivos p<strong>la</strong>nteados <strong>en</strong> <strong>la</strong> solicitud pres<strong>en</strong>tada.<br />
6.3. Resultados<br />
Autopercepción individual positiva<br />
En g<strong>en</strong>eral <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> manifiestan una autopercepción<br />
positiva. En grupo, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a <strong>el</strong><strong>los</strong> mismos como simpático/as o alegres,<br />
amables, divertidos/as y sociables, características sociales todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Otros<br />
adjetivos que se autoadjudican van re<strong>la</strong>cionados también con su actitud con <strong>los</strong><br />
<strong>de</strong>más (preocupados por <strong>los</strong> <strong>de</strong>más, g<strong>en</strong>erosos) y, sobre todo, con <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
“auténtica” con sus amigos (“anti falsa”, sinceros, directos), especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s chicas.<br />
Aparec<strong>en</strong> otro grupo <strong>de</strong> características, aunque con m<strong>en</strong>or frecu<strong>en</strong>cia,<br />
re<strong>la</strong>cionadas con actitu<strong>de</strong>s vitales (activa, participativa, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s chicas; y<br />
<strong>de</strong>portistas, <strong>en</strong> <strong>los</strong> chicos). Pero también son autocríticos y reconoc<strong>en</strong> algunos<br />
<strong>de</strong>fectos como: ser vago, cabezón, tímido/a o vergonzosa, pasota o <strong>de</strong>jado.<br />
Autopercepción <strong>de</strong>l colectivo adolesc<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciada por género<br />
Los participantes <strong>en</strong> <strong>los</strong> grupos consi<strong>de</strong>ran que mayoritariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
características <strong>de</strong>scritas para sí mismos son extrapo<strong>la</strong>bles a su grupo <strong>de</strong> edad<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> como alegre, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>fadado y simpático. En g<strong>en</strong>eral<br />
cre<strong>en</strong> que esta <strong>imag<strong>en</strong></strong> positiva refleja bastante <strong>el</strong> colectivo adolesc<strong>en</strong>te. No<br />
obstante, recurr<strong>en</strong> al tópico que no es posible g<strong>en</strong>eralizar y que “hay <strong>de</strong> todo”.<br />
Parece que <strong>la</strong> característica que <strong>el</strong><strong>los</strong> no se atribuy<strong>en</strong> pero que odian <strong>en</strong> otros<br />
jóv<strong>en</strong>es es <strong>la</strong> m<strong>en</strong>tira o falta <strong>de</strong> sinceridad (“hay g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nuestra edad que no<br />
es así: hay mucha g<strong>en</strong>te que es muy falsa”).<br />
En cuanto a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre chicos y chicas, <strong>los</strong> más jóv<strong>en</strong>es y,<br />
sobre todo, <strong>la</strong>s chicas, son <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>tectan más difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre géneros.<br />
Mi<strong>en</strong>tras que a <strong>la</strong>s chicas les gusta ir <strong>de</strong> compras (<strong>los</strong> chicos prefier<strong>en</strong> que<br />
sean sus madres <strong>la</strong>s que compr<strong>en</strong> por <strong>el</strong><strong>los</strong>), a <strong>los</strong> chicos les gustan <strong>los</strong><br />
<strong>de</strong>portes (“<strong>la</strong>s chicas son más negadas”) y jugar a <strong>la</strong> “p<strong>la</strong>y”. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> aficiones, a priori todos <strong>los</strong> participantes consi<strong>de</strong>ran que “son<br />
iguales” pero cuando se insiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> pregunta dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s chicas son más<br />
“cotil<strong>la</strong>s” que <strong>los</strong> chicos y que <strong>los</strong> chicos son más pasotas.<br />
Consumo <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> comunicación: <strong>el</strong> Mess<strong>en</strong>ger y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>y no<br />
<strong>de</strong>jan atrás a <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión<br />
En cuanto a sus gustos y aficiones, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> salir con <strong>los</strong> amigos y<br />
amigas y hacer <strong>de</strong>porte (<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>), <strong>la</strong> tecnología es lo que más les<br />
atrae. La mayoría su<strong>el</strong>e conectarse al Mess<strong>en</strong>ger, navegar por Internet,<br />
escuchar música o jugar con <strong>la</strong> p<strong>la</strong>y. El consumo <strong>de</strong> tecnología sigue patrones<br />
difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l género, <strong>de</strong> manera que <strong>el</strong><strong>la</strong>s, sobre todo, se conectan<br />
con <strong>el</strong> Mess<strong>en</strong>ger (“porque nos gusta más hab<strong>la</strong>r que a <strong>los</strong> chicos”) y al<br />
138
t<strong>el</strong>éfono móvil y <strong>el</strong><strong>los</strong> prefier<strong>en</strong> <strong>los</strong> juegos <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nador. La inm<strong>en</strong>sa mayoría<br />
no está interesada <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura, sólo le<strong>en</strong> lo que les obliga <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y si lo<br />
hac<strong>en</strong>, son cómics manga.<br />
La t<strong>el</strong>evisión constituye un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que se<br />
realizan <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar, y ocupa una parte bastante importante <strong>de</strong>l tiempo (<strong>en</strong>tre 3<br />
y 4 horas diarias <strong>de</strong> promedio <strong>en</strong>tre semana y unas 6 horas <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> m<strong>en</strong>ores; y <strong>en</strong>tre 1 y tres <strong>en</strong>tre semana y<br />
<strong>de</strong> 3 a 4 <strong>los</strong> fines <strong>de</strong> semana, <strong>los</strong> mayores). No obstante, <strong>en</strong> un <strong>prime</strong>r<br />
mom<strong>en</strong>to respon<strong>de</strong>n que no miran mucho <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e, es <strong>de</strong>cir, falta consci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
su visionado y, por otra parte, <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo respon<strong>de</strong>n <strong>de</strong> forma distinta al<br />
cuestionario individual previo don<strong>de</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> horas es mayor, por tanto,<br />
cierto pudor <strong>en</strong> reconocer “adicción”. Los programas que más les interesan son<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te series, p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s y realities (chicas) y <strong>de</strong>portes (chicos) <strong>en</strong><br />
todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s.<br />
El fin <strong>de</strong> semana se su<strong>el</strong>e ver más t<strong>el</strong>evisión por <strong>la</strong> mayor disponibilidad<br />
<strong>de</strong> tiempo. Sin embargo, este hábito <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l mayor o m<strong>en</strong>or abanico <strong>de</strong><br />
activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ocio <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>or: o se mira muchísimo porque no hay nada mejor<br />
que hacer (“<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> semana miro <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e prácticam<strong>en</strong>te todo <strong>el</strong> día”) o muy<br />
poco porque realizan otras activida<strong>de</strong>s (“es que yo voy todos <strong>los</strong> viernes al<br />
pueblo y no paro <strong>en</strong> casa más que para dormir, así que nunca miro <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e <strong>el</strong> fin<br />
<strong>de</strong> semana”). Lo mismo pasa <strong>en</strong>tre semana, <strong>el</strong> consumo t<strong>el</strong>evisivo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s rutinas diarias <strong>de</strong> cada familia. La mayoría v<strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> o<br />
por <strong>la</strong> noche, aunque algunos <strong>la</strong> v<strong>en</strong> también al medio día, si van a comer a<br />
casa, o incluso por <strong>la</strong> mañana (“yo <strong>la</strong> miro todas <strong>la</strong>s mañanas, mi<strong>en</strong>tras<br />
<strong>de</strong>sayuno y eso, porque como está <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dida....”).<br />
La t<strong>el</strong>evisión, cuando no hay nada mejor que hacer<br />
La t<strong>el</strong>evisión <strong>la</strong> v<strong>en</strong> como <strong>el</strong> último recurso: “<strong>la</strong> miras cuando no ti<strong>en</strong>es<br />
nada más que hacer, o si hay alguna cosa <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r que quieres ver”.<br />
Todos prefier<strong>en</strong> <strong>de</strong>dicar su tiempo libre a salir con <strong>los</strong> amigos y <strong>la</strong>s amigas y a<br />
socializar; estar fuera <strong>de</strong> casa haci<strong>en</strong>do lo que sea con <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />
Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>de</strong> 15 y 16 años reconoc<strong>en</strong> que v<strong>en</strong> mucho<br />
m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión que unos años atrás. La justificación es porque antes no<br />
t<strong>en</strong>ían tantas opciones <strong>de</strong> tiempo libre y que ahora ya no dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> tanto<br />
tiempo porque, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong>beres, su actividad principal <strong>de</strong> ocio es salir<br />
(“ahora hay más para <strong>el</strong>egir, ti<strong>en</strong>es más alternativas, <strong>en</strong> cambio antes te<br />
quedabas más horas <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e porque no podías hacer otras cosas”).<br />
Salir, pasear o “cotillear” con amigas es también una actividad más fem<strong>en</strong>ina<br />
que masculina; <strong>el</strong> <strong>de</strong>porte es para <strong>los</strong> chicos <strong>la</strong> excusa para salir y estar con <strong>los</strong><br />
amigos.<br />
Otra “actividad” que reconoc<strong>en</strong> hacer a m<strong>en</strong>udo es “vaguear”, “pasar” <strong>el</strong><br />
tiempo con <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión y <strong>la</strong>s nuevas tecnologías como si no se<br />
tratara <strong>de</strong> una actividad <strong>de</strong> ocio propiam<strong>en</strong>te dicha.<br />
Mejor ver <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e so<strong>los</strong><br />
139
Normalm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> v<strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión so<strong>los</strong>, a veces con<br />
sus hermanos, y ocasionalm<strong>en</strong>te con <strong>los</strong> padres. Aunque muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>,<br />
sobre todo <strong>los</strong> mayores, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> t<strong>el</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> habitación, <strong>la</strong> mayoría <strong>la</strong> su<strong>el</strong><strong>en</strong> mirar<br />
<strong>en</strong> zonas comunes <strong>de</strong>l hogar como <strong>el</strong> salón o <strong>la</strong> cocina. Los cont<strong>en</strong>idos que<br />
miran son difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> función <strong>de</strong> con quién estén.<br />
Los programas que su<strong>el</strong><strong>en</strong> ver con <strong>los</strong> padres son <strong>en</strong> <strong>la</strong> franja nocturna<br />
(a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>a) o <strong>los</strong> fines <strong>de</strong> semana y su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser <strong>los</strong> noticiarios. En <strong>el</strong><br />
caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido, algunas <strong>la</strong>s v<strong>en</strong> con <strong>los</strong> padres<br />
(por ejemplo, House, Anatomía <strong>de</strong> Grey o Mujeres Desesperadas y, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<br />
<strong>de</strong> Catalunya, <strong>la</strong> serie familiar V<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>) pero <strong>la</strong> mayoría otras <strong>la</strong>s miran<br />
so<strong>los</strong> porque están p<strong>en</strong>sadas para <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y a sus padres no les<br />
interesan (Física y química, El internado, Padre <strong>de</strong> Familia). G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te hay<br />
más coinci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> gustos t<strong>el</strong>evisivos con <strong>la</strong>s madres que con <strong>los</strong> padres.<br />
No su<strong>el</strong><strong>en</strong> com<strong>en</strong>tar lo que v<strong>en</strong> por t<strong>el</strong>evisión con sus padres, como<br />
mucho <strong>los</strong> <strong>de</strong>portes y algunas <strong>la</strong>s noticias; <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> están<br />
empezando a crear una cierta distancia con <strong>los</strong> padres. No aceptan <strong>el</strong> criterio<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> padres porque cre<strong>en</strong> que “int<strong>en</strong>tan influirte, pero no lo consigu<strong>en</strong>”. Una<br />
chica com<strong>en</strong>ta que si hab<strong>la</strong> con sus padres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noticias o <strong>de</strong> <strong>de</strong>portes es<br />
para discutir, porque siempre pi<strong>en</strong>san difer<strong>en</strong>te; otra <strong>de</strong>scribe cómo su padre<br />
se bur<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> cuando mira sus series favoritas. Se adviert<strong>en</strong> gustos muy<br />
difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre padres e hijos y opiniones también difer<strong>en</strong>tes sobre <strong>los</strong><br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> lo que aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión. Así, un participante com<strong>en</strong>ta que<br />
a su madre sólo le gustan “programas <strong>de</strong> esos <strong>de</strong>l corazón”, y que eso “es un<br />
rollo”; otra chica dice que su padre está empeñado <strong>en</strong> ver “esos docum<strong>en</strong>tales<br />
que son <strong>en</strong> inglés y que están traducidos, y que son tan aburridos” y que a <strong>el</strong><strong>la</strong><br />
no le gustan nada. En cambio, <strong>los</strong> padres se escandalizan cuando <strong>los</strong> v<strong>en</strong><br />
mirando cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> sexo, drogas o viol<strong>en</strong>cia: “mi padre me ve y me dice,<br />
¿esto es lo que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>s? o ¿qué miras? y me dice que vea docum<strong>en</strong>tales,<br />
que a ver si me culturizo”<br />
Con <strong>los</strong> amigos, se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e pero no se ve<br />
Lo habitual es ver <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> solitario o con <strong>la</strong> familia pero pocas<br />
veces con <strong>los</strong> amigos y con <strong>la</strong>s amigas (“hay otras cosas mejores que hacer”) y<br />
<strong>la</strong> única excepción es <strong>el</strong> fútbol, pues algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> chicos quedan con sus<br />
amigos para ir a ver <strong>los</strong> partidos al bar. En cambio, con <strong>los</strong> amigos y <strong>la</strong>s amigas<br />
<strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión su<strong>el</strong>e ser tema <strong>de</strong> conversación y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong><br />
gustos. En esto se advierte una c<strong>la</strong>ra difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre chicos y chicas. Los<br />
chicos su<strong>el</strong><strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r más <strong>de</strong> <strong>de</strong>portes y <strong>la</strong>s chicas más <strong>de</strong> series.<br />
Por reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, sobre todo <strong>la</strong>s chicas, son bastante<br />
fi<strong>el</strong>es a <strong>la</strong>s series. Si no pue<strong>de</strong>n ver un capítulo se lo graban o lo miran por<br />
Internet. Cuando se conectan a <strong>la</strong> red miran únicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> capítulo que les<br />
interesa, y afirman que no se fijan <strong>de</strong>masiado <strong>en</strong> otros cont<strong>en</strong>idos re<strong>la</strong>cionados<br />
(“vas a buscar lo que te interesa, que es <strong>el</strong> capítulo que te has perdido, y no<br />
otras cosas”), <strong>en</strong> cambio, otras afirman lo contrario (“ya que estás, aprovechas<br />
y navegas un rato”). Pero <strong>la</strong> mayoría afirma que es sólo ocasional, muy pocos<br />
v<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>idos t<strong>el</strong>evisivos al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se emit<strong>en</strong> y si no<br />
pue<strong>de</strong>n ver un capítulo, lo com<strong>en</strong>tan con <strong>los</strong> amigos y <strong>la</strong>s amigas y así sab<strong>en</strong><br />
140
lo que pasa. Son <strong>los</strong> más jóv<strong>en</strong>es y <strong>la</strong>s chicas <strong>la</strong>s que utilizan mecanismos<br />
grabadores o Internet como fu<strong>en</strong>te secundaria al visionado t<strong>el</strong>evisivo.<br />
Mirar <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e “por costumbre” y pasar <strong>el</strong> rato<br />
Los principales motivos que aduc<strong>en</strong> para mirar <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión están<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> distracción y con pasar <strong>el</strong> rato. Es una<br />
actividad que se realiza <strong>en</strong> casa, a falta <strong>de</strong> otras distracciones, o<br />
simultaneándo<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s comidas (“miro <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e porque, por <strong>la</strong> noche, <strong>en</strong> casa,<br />
no hay nada más que hacer”; “<strong>la</strong> miro cuando como, porque si miro <strong>el</strong> p<strong>la</strong>to me<br />
aburro”; “porque me aburro y no t<strong>en</strong>go nada <strong>en</strong> especial que hacer”, etc.). Una<br />
chica afirma que <strong>la</strong> mira “por costumbre”, como un hábito ya introducido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
dinámica diaria. Varios <strong>de</strong> <strong>los</strong> participantes <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> mirar <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e<br />
como una manera <strong>de</strong> “matar <strong>el</strong> tiempo” que les queda <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l<br />
instituto y salir a hacer algo (“normalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> miro cuando salgo <strong>de</strong>l cole a <strong>la</strong>s<br />
dos hasta <strong>la</strong>s cinco o <strong>la</strong>s seis, que quedo con <strong>los</strong> amigos”). Los y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> afirman que para <strong>de</strong>sconectar es mucho mejor salir <strong>de</strong> casa, ir<br />
con <strong>los</strong> amigos y <strong>la</strong>s amigas.<br />
Después <strong>de</strong> esa mayoritaria función <strong>de</strong> <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, otras<br />
motivaciones m<strong>en</strong>ores argüidas son <strong>la</strong> diversión (“porque algunos programas<br />
me hac<strong>en</strong> reír”), <strong>el</strong> interés (“porque me gusta ver competiciones <strong>de</strong>portivas”),<br />
estar informado o adquirir conocimi<strong>en</strong>tos.<br />
Las series crean adicción<br />
En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series, lo que les motiva a mirar <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión es seguir<br />
<strong>la</strong> trama <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong> (“como siempre te <strong>de</strong>jan a medias, pues al día<br />
sigui<strong>en</strong>te quieres saber qué pasa…”; “siempre <strong>la</strong>s cortan cuando está<br />
interesante, y así <strong>la</strong> continuas mirando...”) o porque son divertidas, hac<strong>en</strong> reír<br />
(como Los Simpson). Otro motivo para seguir <strong>la</strong>s series es com<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>s con <strong>los</strong><br />
amigos y <strong>la</strong>s amigas (“porque <strong>de</strong>spués pue<strong>de</strong>s hab<strong>la</strong>r con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te”). A<br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> con <strong>la</strong>s madres y con <strong>los</strong> padres, con <strong>la</strong>s amigas y con <strong>los</strong> amigos<br />
su<strong>el</strong><strong>en</strong> estar <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> sus opiniones. Los com<strong>en</strong>tarios con <strong>el</strong><strong>los</strong> son una<br />
manera <strong>de</strong> “s<strong>el</strong>eccionar” qué series les interesa más ver (“si ves una serie que<br />
te gusta se lo dices a tu amigo, y <strong>en</strong>tonces él también se <strong>en</strong>gancha, y así<br />
miramos lo mismo”). Incluso algunos participantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo com<strong>en</strong>tan que<br />
sus padres y sus madres no les <strong>de</strong>jan ver según que series, como Física o<br />
Química, porque consi<strong>de</strong>ran que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido no es apto para su edad (“dic<strong>en</strong><br />
que todo <strong>el</strong> rato es sexo o drogas, o que hay muertes y asesinatos, y <strong>en</strong><br />
realidad ti<strong>en</strong><strong>en</strong> razón, pero no pasa nada....”) pero aún así <strong>la</strong>s miran, pues se<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>scargan <strong>de</strong> Internet y <strong>la</strong>s miran <strong>en</strong> su habitación, o cuando <strong>los</strong> padres no<br />
están. Y lo hac<strong>en</strong> porque “si no ves <strong>la</strong> serie no ti<strong>en</strong>es <strong>de</strong> qué hab<strong>la</strong>r con <strong>los</strong><br />
amigos, porque todos <strong>la</strong> v<strong>en</strong>, y si tu no <strong>la</strong> ves, pues te quedas ahí parado y no<br />
pue<strong>de</strong>s <strong>de</strong>cir nada”.<br />
No ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> que <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> ver <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión les influya<br />
<strong>en</strong> su percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> moda, o que les dé pautas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to, y<br />
únicam<strong>en</strong>te una chica afirma que “te hace ver lo que te pue<strong>de</strong> pasar, y así<br />
sabes mejor cómo <strong>de</strong>bes actuar”.<br />
De noticias, sólo <strong>la</strong>s espectacu<strong>la</strong>res<br />
141
Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> su<strong>el</strong><strong>en</strong> ver <strong>los</strong> informativos t<strong>el</strong>evisivos con sus<br />
padres y madres, mi<strong>en</strong>tras están c<strong>en</strong>ando. No hay ningún jov<strong>en</strong> ni ninguna<br />
jov<strong>en</strong> que afirme ver<strong>los</strong> a diario ni tampoco nunca. La única excepción es una<br />
participante que dice que está bi<strong>en</strong> mirar <strong>los</strong> informativos “porque así sabes lo<br />
que pasa <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo”, otra cosa es hacerlo. En g<strong>en</strong>eral manifiestan muy poco<br />
interés por <strong>la</strong> actualidad (“todo lo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política es siempre lo mismo”; “sólo<br />
hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> política y <strong>de</strong> cosas aburridas que no interesa”) y percib<strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
informativos como algo aj<strong>en</strong>o, que interesa a <strong>los</strong> padres y madres pero que no<br />
está dirigido a <strong>el</strong><strong>los</strong> ni les ofrece información r<strong>el</strong>evante para su vida diaria. La<br />
excepción es, para <strong>los</strong> chicos, <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> <strong>de</strong>portes (“sólo me fijo cuando<br />
echan <strong>los</strong> <strong>de</strong>portes”).<br />
Los participantes afirman que sólo se fijan “cuando hay algo<br />
espectacu<strong>la</strong>r o impactante”, cuando aparece una noticia que les l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción se interesan por <strong>el</strong><strong>la</strong>, sobre todo <strong>la</strong>s morbosas. Por ejemplo, <strong>el</strong> caso<br />
<strong>de</strong>l Sr. Fritzl, lo conoc<strong>en</strong> y les ha interesado, incluso una chica explica que<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> verlo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s noticias incluso se compró <strong>el</strong> periódico para saber más<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> noticia, a pesar <strong>de</strong> que nunca lo lee.<br />
El humor, lo más valorado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción<br />
En g<strong>en</strong>eral, todos sigu<strong>en</strong> más <strong>de</strong> una serie. La más citada, con<br />
difer<strong>en</strong>cia, son Los Simpson; les gusta por <strong>el</strong> humor, y porque “no son dibujos<br />
animados para niños pequeños, son difer<strong>en</strong>tes”. A<strong>de</strong>más, com<strong>en</strong>tan que a<br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras series, Los Simpson son pequeñas historias que empiezan<br />
y acaban cada vez, <strong>de</strong> manera que no hace falta seguir <strong>la</strong> trama porque si te<br />
pier<strong>de</strong>s un capítulo o más no pasa nada. Esto les permite ver <strong>la</strong> serie <strong>de</strong><br />
manera intermit<strong>en</strong>te pero continuada. En cambio, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s otras series hay que<br />
seguir todos <strong>los</strong> capítu<strong>los</strong> para po<strong>de</strong>r estar al día <strong>de</strong> <strong>la</strong> trama, y hay algunas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s que “si te pier<strong>de</strong>s un capítulo ya no te <strong>en</strong>teras <strong>de</strong> nada”.<br />
Otras series muy vistas son El internado, pese a no ser <strong>de</strong>l agrado <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s madres y <strong>de</strong> <strong>los</strong> padres, y Los Hombres <strong>de</strong> Paco. Las otras series vistas por<br />
<strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> son muchas y variadas. Se observa una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a no<br />
expresar <strong>en</strong> público todas <strong>la</strong>s series que se consum<strong>en</strong>, por miedo a no obt<strong>en</strong>er<br />
<strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong>l grupo <strong>en</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s pero van apareci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión.<br />
En <strong>los</strong> cuestionarios y, por número <strong>de</strong> participantes que confiesan<br />
ver<strong>la</strong>s, sigu<strong>en</strong> este or<strong>de</strong>n: House (9 participantes, <strong>los</strong> <strong>de</strong> mayor edad y sobre<br />
todo <strong>en</strong> Madrid), Aida (8 participantes, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>de</strong> mayor edad), Padre <strong>de</strong><br />
familia (7 participantes, sobre todo <strong>en</strong> Madrid), La familia Mata (6 participantes,<br />
sobre todo <strong>en</strong> Madrid), La que se avecina (4 participantes, sobre todo <strong>en</strong><br />
Madrid), Yo soy Bea (4 participantes, <strong>los</strong> más jóv<strong>en</strong>es), Los Serrano (4), Física<br />
y química (4), CSI (3, <strong>los</strong> mayores), Fama (3). Con dos respuestas al<br />
cuestionario figuran <strong>la</strong>s series sigui<strong>en</strong>tes: Hospital C<strong>en</strong>tral, Anatomía <strong>de</strong> Grey,<br />
Tú sí que vales, El síndrome <strong>de</strong> Ulises, Perdidos, Fri<strong>en</strong>ds, Sin tetas no hay<br />
paraíso y, con una, Entre fantasmas, Mujeres <strong>de</strong>sesperadas, Sin rostro, Small<br />
Ville, Investigación criminal, Rex, Dragon Ball.<br />
142
En <strong>los</strong> grupos realizados <strong>en</strong> Catalunya m<strong>en</strong>cionan especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
series <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión autonómica V<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l p<strong>la</strong> (3) y Zoo (3) y, un participante,<br />
P<strong>la</strong>ts bruts, Majoria Absoluta y 13 anys i un dia. En <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión autonómica<br />
madrileña, <strong>la</strong>s series m<strong>en</strong>cionadas por dos participantes son: Me l<strong>la</strong>mo Earl,<br />
H2O, Futurama, Prison Break, Bones, Navy y, por uno, Dark ang<strong>el</strong>, Berlin<br />
Berlin, Crím<strong>en</strong>es imperfectos, Bleach.<br />
Los amigos y <strong>la</strong>s amigas como parte <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> consumo<br />
Algunas series <strong>la</strong>s su<strong>el</strong><strong>en</strong> ver so<strong>los</strong>/as, como por ejemplo El Internado, y<br />
otras con <strong>la</strong> familia como Aída (y más habitualm<strong>en</strong>te con madres y<br />
hermanos/as), ero afirman que cuando v<strong>en</strong> <strong>la</strong>s series <strong>en</strong> familia no su<strong>el</strong><strong>en</strong><br />
com<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>s ni hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> lo que suce<strong>de</strong>, sino que hab<strong>la</strong>n más con <strong>los</strong> amigos y<br />
amigas al día sigui<strong>en</strong>te porque su<strong>el</strong><strong>en</strong> ver <strong>la</strong>s mismas. Algunos/as atribuy<strong>en</strong><br />
este hecho a <strong>la</strong> “casualidad”, mi<strong>en</strong>tras que otros/as explican que a m<strong>en</strong>udo<br />
com<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong>/as si han visto alguna cosa interesante, y <strong>de</strong> esta forma<br />
todo <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> amigos y <strong>de</strong> amigas acaban vi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> misma serie. Con <strong>los</strong><br />
amigos hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tramas (“¿viste lo que pasó ayer?”) o <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores (“si<br />
son guapos...“). Un participante com<strong>en</strong>ta que con sus amigos utiliza <strong>la</strong>s mismas<br />
bromas o chistes que sal<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series.<br />
Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> confiesan ver <strong>la</strong>s series por <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to,<br />
porque les hac<strong>en</strong> reír, o por intriga (querer saber qué pasa <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />
capítulo). Algunos participantes, sobre todo chicos, afirman que les interesan<br />
<strong>la</strong>s series <strong>de</strong> miedo o policíacas y que, <strong>en</strong> cambio, dic<strong>en</strong> que les aburr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
series más “realistas” porque van pasando cosas que <strong>la</strong>s van haci<strong>en</strong>do más<br />
irreales (“te cansas, y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>jas <strong>de</strong> ver, porque siempre pasan <strong>de</strong>sgracias, y<br />
llega un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que ya no te lo crees”); otros, <strong>la</strong>s chicas<br />
mayoritariam<strong>en</strong>te, a difer<strong>en</strong>cia, les atrae justam<strong>en</strong>te eso, <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que se<br />
parezcan “a <strong>la</strong> vida real” y que “ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nuestra edad”, y<br />
citan como ejemplo Los hombres <strong>de</strong> Paco o Física y Química. El atractivo físico<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> protagonistas es también un motivo para ver series (“que hay tías<br />
bu<strong>en</strong>as…y tíos bu<strong>en</strong>os también)”.<br />
No a <strong>la</strong> publicidad pero conoc<strong>en</strong> <strong>los</strong> anuncios más espectacu<strong>la</strong>res<br />
Destaca <strong>el</strong> poco o nulo interés que manifiestan por <strong>la</strong> publicidad. Los<br />
anuncios no les interesan porque interrump<strong>en</strong> <strong>el</strong> programa que están vi<strong>en</strong>do,<br />
porque son muy repetitivos o porque duran mucho tiempo. La reacción más<br />
habitual ante <strong>los</strong> anuncios es cambiar <strong>de</strong> canal. A pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, com<strong>en</strong>tan que<br />
es imposible evitar ver anuncios, aunque no quieras (“y a veces te <strong>los</strong> ti<strong>en</strong>es<br />
que tragar, porque si no quieres arriesgarte a per<strong>de</strong>rte lo que va a pasar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
serie, <strong>los</strong> ti<strong>en</strong>es que ver”).<br />
Los anuncios que más les l<strong>la</strong>man <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción son <strong>los</strong> que impactan por<br />
su espectacu<strong>la</strong>ridad, porque son nuevos, originales o difer<strong>en</strong>tes, porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
una m<strong>el</strong>odía conocida (“que se te <strong>en</strong>gancha”), porque hac<strong>en</strong> gracia (“Ikea”, “<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> un miembro <strong>de</strong> una tribu que ve <strong>el</strong> metro <strong>de</strong> Madrid y luego explica lo que<br />
ha visto a su tribu”) o porque sal<strong>en</strong> personajes conocidos (<strong>de</strong>portistas o<br />
famosos como Paquirri o Rafa Nadal).<br />
143
Los espots que más les gustan son, básicam<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> re<strong>la</strong>cionados con<br />
productos dirigidos al público jov<strong>en</strong> o protagonizados por jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> su edad.<br />
Así <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuestionario citan sobre todo anuncios <strong>de</strong> productos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
(Fanta, Coca co<strong>la</strong>, Phoskitos, galletas Príncipe, pizza Tarra<strong>de</strong>l<strong>la</strong>s, agua<br />
Vi<strong>la</strong>drau, zumo Sunny, paté <strong>la</strong> Piara, cerveza Damm, Red Bull, galletas<br />
Oreo….). También citan otros anuncios que incorporan <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos o refer<strong>en</strong>cias<br />
a <strong>la</strong> infancia (“ese <strong>de</strong>l coche que le persigu<strong>en</strong> <strong>los</strong> muñecos” o “<strong>los</strong> <strong>de</strong> dodotis<br />
que <strong>los</strong> niños sal<strong>en</strong> haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cowboys”).<br />
Las noticias, no <strong>los</strong> tratan o “sólo por cosas ma<strong>la</strong>s”<br />
Consi<strong>de</strong>ran que <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> su<br />
edad <strong>en</strong> <strong>los</strong> informativos t<strong>el</strong>evisivos es muy baja y que cuando lo hac<strong>en</strong>, es con<br />
una <strong>imag<strong>en</strong></strong> pasiva: como víctimas o como protagonistas <strong>de</strong> temas m<strong>en</strong>ores<br />
(“cuando empieza <strong>el</strong> cole siempre sale alguna noticia con imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> niños<br />
que van a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>…. pero poco más”, "<strong>en</strong> <strong>la</strong>s noticias casi nunca sale g<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> mi edad, pero normalm<strong>en</strong>te salimos haci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> tonto <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> un<br />
<strong>en</strong>trevistado”.). También opinan que cuando sal<strong>en</strong> se ofrece <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
una <strong>imag<strong>en</strong></strong> muy negativa y alejada <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad: re<strong>la</strong>cionada con viol<strong>en</strong>cia<br />
(terroristas) o con <strong>de</strong>sgracias y acci<strong>de</strong>ntes (“<strong>los</strong> que se matan <strong>en</strong> moto no son<br />
sólo jóv<strong>en</strong>es, hay <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s, pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e siempre sal<strong>en</strong> jóv<strong>en</strong>es”,<br />
"sólo su<strong>el</strong><strong>en</strong> poner noticias <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te conflictiva, hac<strong>en</strong> que parezca que <strong>la</strong><br />
juv<strong>en</strong>tud está hecha <strong>de</strong> niñatos/as”, "un poco <strong>de</strong>sastre. Siempre están dici<strong>en</strong>do<br />
que hacemos mucho ruido o cosas así").<br />
En este s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong>s respuestas al cuestionario son bastante uniformes:<br />
“si sal<strong>en</strong>, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces es por cosas ma<strong>la</strong>s”; “se muestra sólo <strong>la</strong> cara<br />
reb<strong>el</strong><strong>de</strong> y déspota <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, como si no aportaran nada bu<strong>en</strong>o a <strong>la</strong><br />
sociedad”, “normalm<strong>en</strong>te sal<strong>en</strong> temas <strong>de</strong> bulliyng, o temas que nosotros<br />
creemos que están lejos <strong>de</strong> nosotros”, “como si no supiéramos <strong>de</strong> lo que va”,<br />
“<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> noticia, pue<strong>de</strong> ser que dos chicos se p<strong>el</strong>e<strong>en</strong> por una tontería y<br />
salgan por <strong>la</strong> TV y les hagan salir como <strong>los</strong> ma<strong>los</strong>”, “que estamos cha<strong>la</strong>dos,<br />
porque nos matamos con moto, somos unos <strong>de</strong>scuidados, vamos con bandas,<br />
etc.”, “<strong>en</strong> <strong>la</strong>s noticias, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong> cuales, se nos muestra como personas<br />
inoc<strong>en</strong>tes, es <strong>de</strong>cir, que no t<strong>en</strong>emos pres<strong>en</strong>te lo que t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong><strong>la</strong>nte y que<br />
pasamos un poco <strong>de</strong> todo. Sobre todo cosas ma<strong>la</strong>s y viol<strong>en</strong>tas, como bandas,<br />
etc.”.<br />
Los adjetivos que utilizan <strong>los</strong> participantes para <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que<br />
proyecta <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión son también muy negativos, como<br />
irresponsables, vagos, conflictivos o niñatos. Las temáticas que asocian a su<br />
tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>los</strong> noticiarios <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión giran <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s<br />
drogas, <strong>los</strong> acci<strong>de</strong>ntes o <strong>de</strong>sastres ("<strong>en</strong> <strong>la</strong>s noticias nos muestran como<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> que se <strong>de</strong>dican a <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y que se drogan mucho <strong>en</strong><br />
cualquier situación, <strong>en</strong> un parque, <strong>en</strong> una fiesta…", "noticias como acci<strong>de</strong>ntes y<br />
esas cosas. Muestra un poco <strong>el</strong> <strong>la</strong>do irresponsable <strong>de</strong> <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es”, “sacan una<br />
ma<strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong>, por culpa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas y <strong>el</strong> alcohol”, “sale que vio<strong>la</strong>n a <strong>la</strong>s<br />
chicas, o cosas que pasan <strong>en</strong> <strong>el</strong> colegio, acoso esco<strong>la</strong>r”, "siempre nos sacan<br />
como pasotas y vagos, que estamos <strong>en</strong>ganchados al mess<strong>en</strong>ger y al móvil, y<br />
es <strong>la</strong> verdad, pero también hay personas que son distintas (y me incluyo)",<br />
"siempre están liando alguna, fiesta, hu<strong>el</strong>ga, manifestación, rompi<strong>en</strong>do algo",<br />
144
“<strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que dan es que somos un poco viol<strong>en</strong>tos con <strong>los</strong> <strong>de</strong>más<br />
compañeros, por ejemplo <strong>de</strong>l instituto”).<br />
En g<strong>en</strong>eral cre<strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> mostrada o es inexist<strong>en</strong>te o bi<strong>en</strong> es<br />
peyorativa y estereotipada y que no necesariam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong><br />
realidad, al m<strong>en</strong>os, <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>el</strong><strong>la</strong>s no son así.<br />
Por lo que respecta a <strong>la</strong>s noticias <strong>de</strong> un informativo t<strong>el</strong>evisivo<br />
proyectadas para com<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate inicial, <strong>los</strong> m<strong>en</strong>ores com<strong>en</strong>tan<br />
que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que se muestra sobre <strong>el</strong> bot<strong>el</strong>lón es muy extrema y exagerada.<br />
Pi<strong>en</strong>san que pue<strong>de</strong> pasar, pero que es muy exagerada y muy extrema. “Si que<br />
pasa, pero no es tan bestia, ni todos <strong>los</strong> días, ni tanto alcohol”, “muestra una<br />
<strong>imag<strong>en</strong></strong> muy extrema y distorsionada, aunque a veces pasa”. En cambio, <strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
15 y 16 años opinan que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que se ofrece <strong>de</strong>l bot<strong>el</strong>lón es real y no<br />
distorsionada sino que refleja lo que está sucedi<strong>en</strong>do.<br />
En cambio, todos están <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> positiva que se<br />
transmite <strong>en</strong> una noticia sobre <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong>portivo <strong>de</strong> una chica que juega a<br />
baloncesto. Todos opinan que es muy raro que una chica mida más <strong>de</strong> 2<br />
metros a <strong>los</strong> 16 años y que es normal que salga por <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e. Ni <strong>los</strong> chicos ni <strong>la</strong>s<br />
chicas <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que <strong>la</strong> noticia sea exagerada, ni les l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>el</strong> tono<br />
<strong>de</strong>l locutor, ni <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que haya una percepción sexista <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong><br />
mostrar <strong>la</strong> noticia. De hecho, opinan que “si fuera un chico también saldría<br />
igual”. Otras participantes opinan que <strong>la</strong> chica que juega a baloncesto es una<br />
“marimacho”, que eso no es normal (“vaya múscu<strong>los</strong>, <strong>la</strong> tía”), y se escandalizan<br />
por que sea tan alta (“a<strong>de</strong>más, si ti<strong>en</strong>e 16 años aún pue<strong>de</strong> seguir creci<strong>en</strong>do...).<br />
En <strong>la</strong>s series sí sal<strong>en</strong> pero “o muy bu<strong>en</strong>os o muy ma<strong>los</strong>”<br />
En g<strong>en</strong>eral <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s participantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
series <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> están bastante repres<strong>en</strong>tados y que <strong>en</strong> casi todas<br />
su<strong>el</strong>e haber personajes <strong>de</strong> su edad (“<strong>en</strong> todas siempre hay algui<strong>en</strong> <strong>de</strong> tu<br />
edad”). Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que reflejan <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción t<strong>el</strong>evisiva <strong>la</strong> percib<strong>en</strong><br />
como alejada <strong>de</strong> su realidad, y no se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tados por <strong>los</strong> personajes<br />
y acciones que aparec<strong>en</strong> (“<strong>en</strong> <strong>la</strong>s series nunca sale nadie <strong>en</strong> <strong>el</strong> Mess<strong>en</strong>ger,<br />
cuando <strong>en</strong> realidad todos estamos <strong>en</strong>ganchados”). Sólo un participante afirma<br />
que “<strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series se acerca más a <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
noticias”. Cre<strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong>l colectivo aparece muy distorsionada y que<br />
<strong>los</strong> personajes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series son extremos: o <strong>de</strong>masiado f<strong>el</strong>ices o <strong>de</strong>masiado<br />
<strong>de</strong>sgraciados.<br />
En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral afirman que no se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificados e<br />
i<strong>de</strong>ntificadas con ninguno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> (“<strong>en</strong> <strong>la</strong>s series siempre sale g<strong>en</strong>te bastante<br />
perfecta, con problemas superficiales y fáciles <strong>de</strong> resolver”; “<strong>los</strong> muestran como<br />
muy in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, muy maduros…”; “que vamos <strong>de</strong> que lo sabemos todos y<br />
damos algún susto a <strong>los</strong> padres, como por ejemplo. fugarse <strong>de</strong> casa”; “reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> muchos casos, que no hac<strong>en</strong> caso a <strong>los</strong> padres”. En algunos casos reflejan<br />
una <strong>imag<strong>en</strong></strong> irresponsable y poco seria y cre<strong>en</strong> que se les trata como<br />
<strong>de</strong>spreocupados, pasotas, vagos o graciosil<strong>los</strong>. Y <strong>en</strong> otros, muy negativa, y <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> como vandálica, chu<strong>la</strong>, broncas, pasota, vaga o <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l pavo.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, un participante com<strong>en</strong>ta que "<strong>en</strong> <strong>la</strong>s series nos muestran como<br />
145
marginados, raros o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ados, locos por <strong>la</strong>s drogas y <strong>el</strong> sexo". Y, al<br />
contrario, también observan que algunos personajes son exageradam<strong>en</strong>te<br />
bu<strong>en</strong>os: bu<strong>en</strong>os estudiantes, obedi<strong>en</strong>tes, etc., <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong>l chico educado y<br />
estudioso, pero poco “porque si no sería siempre muy aburrido”.<br />
El estilo <strong>de</strong> vida que muestran <strong>la</strong>s series es muy difer<strong>en</strong>te al suyo: “todo<br />
es fantástico, nadie estudia, todos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> bu<strong>en</strong> rollo con <strong>los</strong> padres, o si no lo<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> hac<strong>en</strong> lo que les da <strong>la</strong> gana y nadie se <strong>en</strong>fada”, “<strong>los</strong> padres no <strong>los</strong><br />
marcan ni <strong>los</strong> riñ<strong>en</strong> ni pasa nunca nada, son muy in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y pue<strong>de</strong>n<br />
hacer lo que les da <strong>la</strong> gana”. En cambio, <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>los</strong> padres <strong>los</strong> marcan<br />
mucho más (“se te pasas un p<strong>el</strong>o, una semana sin salir…”) y no pue<strong>de</strong>n hacer<br />
lo que les apetezca como <strong>los</strong> protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series, ni tampoco todo es<br />
tan divertido y tan fantástico como <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e.<br />
En cuanto a <strong>la</strong>s tramas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión, consi<strong>de</strong>ran que son<br />
siempre muy “extremas” y que siempre muestran “<strong>de</strong>sgracias” y cosas que no<br />
pue<strong>de</strong>n suce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad (“pue<strong>de</strong> pasarte una <strong>de</strong>sgracia, pero no una<br />
cada día…”) pero afirman que lo que les “<strong>en</strong>gancha” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series son,<br />
precisam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sgracias (“porque cuando hay una <strong>de</strong>sgracia quieres saber<br />
cómo continua, y <strong>en</strong> cambio, si no pasa nada no te <strong>en</strong>ganchas”).<br />
Por <strong>el</strong> contrario, <strong>los</strong> <strong>de</strong> mayor edad y <strong>de</strong> Madrid opinan que esta <strong>imag<strong>en</strong></strong><br />
no les repres<strong>en</strong>ta a <strong>el</strong><strong>los</strong> y a <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r pero sí refleja bastante <strong>la</strong><br />
realidad <strong>de</strong>l colectivo adolesc<strong>en</strong>te, y afirman que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
series se aproxima a lo real (“nos muestran como <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad, tal como<br />
somos nosotros más o m<strong>en</strong>os”, “nos muestran como es <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te jov<strong>en</strong> hoy <strong>en</strong><br />
día, qué hac<strong>en</strong>, cómo se divierte, etc.”, “como chavales normales, un poco<br />
reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s, algún chulo”, “nos muestran tal y como somos”).<br />
En <strong>los</strong> anuncios, todos son “<strong>de</strong>masiado f<strong>el</strong>ices, guapos y<br />
<strong>de</strong>portistas”<br />
Resulta curioso observar como más o m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
participantes consi<strong>de</strong>ran que <strong>los</strong> jóv<strong>en</strong>es aparec<strong>en</strong> bastante repres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> anuncios pero <strong>la</strong> otra mitad, que poco o casi nada. Su<strong>el</strong>e coincidir con <strong>la</strong><br />
variable edad, <strong>los</strong> más jóv<strong>en</strong>es cre<strong>en</strong> que no sal<strong>en</strong> <strong>de</strong>masiado mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong><br />
mayores, al contrario.<br />
Respecto a <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que muestra <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>la</strong> publicidad,<br />
todos coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> que es muy “irreal”. Opinan que <strong>los</strong> chicos y chicas <strong>de</strong> su<br />
edad aparec<strong>en</strong> siempre como “<strong>de</strong>masiado f<strong>el</strong>ices”, que siempre rí<strong>en</strong> y están<br />
alegres, y que <strong>la</strong> realidad no es así. También afirman que todos son muy<br />
guapos y guapas (“porque <strong>de</strong> lo que se trata es <strong>de</strong> hacerte comprar, y que<br />
pi<strong>en</strong>ses que si ti<strong>en</strong>es eso que anuncian serás igual <strong>de</strong> guapo”).<br />
En g<strong>en</strong>eral, durante <strong>la</strong> discusión coinci<strong>de</strong>n que <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicidad se les<br />
infantiliza, y que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> chicos y chicas <strong>de</strong> su edad es más infantil y<br />
caprichosa <strong>de</strong> lo que son <strong>en</strong> realidad. Por ejemplo, com<strong>en</strong>tan que <strong>la</strong>s chicas <strong>de</strong><br />
13 y 14 años sal<strong>en</strong> jugando a muñecas, cuando <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad hace tiempo que<br />
ya no lo hac<strong>en</strong>. Esta distorsión <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> publicidad y su autopercepción se<br />
refleja c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respuestas a <strong>los</strong> cuestionarios: “<strong>en</strong> <strong>los</strong> anuncios sale<br />
146
g<strong>en</strong>te que le <strong>en</strong>canta lo que hace y que todo es perfecto. Normalm<strong>en</strong>te son<br />
bastante falsos”; “salimos muy poco, pero normalm<strong>en</strong>te es que somos<br />
fiesteros”, “<strong>de</strong> que estás muy a <strong>la</strong> última y que estás muy mo<strong>de</strong>rnizados”, "<strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> anuncios todos somos muy <strong>de</strong>portistas, muy bu<strong>en</strong>os, y tampoco es eso".<br />
Después <strong>de</strong> visualizar una pequeña muestra <strong>de</strong> anuncios<br />
protagonizados por <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>los</strong> participantes aprovechan para seguir<br />
criticando <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> proyectada. Pi<strong>en</strong>san que son casos ais<strong>la</strong>dos y que <strong>los</strong><br />
anuncios exageran <strong>la</strong> realidad (“no somos todos unos borrachos”, “sí que pasa,<br />
pero es exagerado”). No se i<strong>de</strong>ntifican con <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> negativa <strong>de</strong> personas<br />
conflictivas y reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s que muestran algunos anuncios proyectados.<br />
Com<strong>en</strong>tan que <strong>los</strong> anuncios se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> mostrar cosas que a <strong>los</strong> y a<br />
<strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es les gusta comer (pizza,....), hacer <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo libre (estar con <strong>los</strong><br />
amigos) o <strong>los</strong> valores que más aprecian (amistad) para tratar <strong>de</strong> ve<strong>de</strong>n. Se<br />
si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificados con <strong>el</strong> jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> un anuncio que se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> diversidad<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> amigos: “es verdad, porque parece que seamos todos difer<strong>en</strong>tes, pero<br />
somos iguales, porque si vamos juntos es porque nos parecemos, y aunque<br />
uno lleve un piercing luego no es tan difer<strong>en</strong>te” (anuncio <strong>de</strong> Donetes).<br />
Los espots proyectados son <strong>la</strong> excusa para introducir <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate <strong>la</strong><br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s madres y con <strong>los</strong> padres. Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> más jóv<strong>en</strong>es<br />
consi<strong>de</strong>ran que <strong>los</strong> padres y <strong>la</strong>s madres no están tan distanciados <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong><br />
como muestran dos anuncios, <strong>en</strong> cambio, <strong>los</strong> mayores están <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong><br />
que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> distancia <strong>en</strong>tre jóv<strong>en</strong>es y, madres y padres que reflejan es<br />
bastante real. Com<strong>en</strong>tan que es muy real que les <strong>de</strong> vergü<strong>en</strong>za que un padre<br />
se pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> colegio, o cuando están con <strong>los</strong> amigos, como pasa <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
anuncio, y que eso “da mucho corte”.<br />
Las chicas sal<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>e con peor <strong>imag<strong>en</strong></strong> que <strong>los</strong> chicos<br />
Después <strong>de</strong> ver <strong>el</strong> anuncio <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sodorante, <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
cre<strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s chicas es muy poco realista (“nadie gritaría por<br />
eso”) y muy estereotipada y que no refleja <strong>la</strong> realidad: “a <strong>la</strong>s chicas les<br />
adjudican que son unas cotil<strong>la</strong>s”, “unas pavas”… Pero todos conoc<strong>en</strong> chicas<br />
que son como <strong>el</strong> anuncio muestra (<strong>el</strong><strong>los</strong> dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong> mayoría, <strong>el</strong><strong>la</strong>s dic<strong>en</strong> que<br />
algunas...). La excepción es un grupo <strong>de</strong> Madrid don<strong>de</strong> hay cons<strong>en</strong>so sobre <strong>la</strong><br />
opinión expresada por <strong>los</strong> participantes <strong>de</strong> que no hay difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> género<br />
<strong>en</strong>tre chicos y chicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que muestra <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión. Sin embargo, lo<br />
que se recoge <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuestionarios previos es muy difer<strong>en</strong>te.<br />
En g<strong>en</strong>eral cre<strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s chicas <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> publicidad es<br />
más negativa que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> chicos. A <strong>los</strong> chicos se <strong>los</strong> muestra como<br />
impulsivos, simpáticos, traviesos, “superguapos”, “divertidos” o “<strong>los</strong> típicos<br />
chicos <strong>de</strong>portistas o que juegan a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>y”, y <strong>en</strong> cambio todos <strong>los</strong> adjetivos<br />
utilizados para <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s chicas es negativa o <strong>de</strong>spectiva, pues<br />
dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s chicas que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión son “ral<strong>la</strong>doras”, hab<strong>la</strong>doras,<br />
coquetas, presumidas, que les gusta arreg<strong>la</strong>rse, tontas, su<strong>el</strong>tecil<strong>la</strong>s, ligeritas o<br />
“ligeras <strong>de</strong> cascos”, cabezotas o que parec<strong>en</strong> tontas, pijas que sólo se<br />
interesan por <strong>el</strong><strong>la</strong>s mismas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> “edad <strong>de</strong>l pavo” y también reb<strong>el</strong><strong>de</strong>s. Otras<br />
imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>los</strong> chicos que cre<strong>en</strong> que muestra <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión son <strong>de</strong> chu<strong>los</strong>,<br />
147
irresponsables, tontines, <strong>de</strong>spreocupados, que no quier<strong>en</strong> estudiar pero no<br />
visto necesariam<strong>en</strong>te como negativo.<br />
Respecto al cuerpo, tanto a <strong>los</strong> chicos como a <strong>la</strong>s chicas cre<strong>en</strong> se les<br />
muestra “<strong>de</strong>lgados” y “guapos”. Consi<strong>de</strong>ran que <strong>la</strong>s chicas “siempre sal<strong>en</strong> muy<br />
<strong>de</strong>snudas, o vestidas muy extremadas”, mi<strong>en</strong>tras que <strong>los</strong> chicos no tanto<br />
(“algunos chicos también, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> anuncio <strong>de</strong> Lacoste, pero no tanto como<br />
<strong>la</strong>s chicas”).<br />
Obviam<strong>en</strong>te percib<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>los</strong> anuncios protagonizados por<br />
chicas y chicos, y mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s <strong>prime</strong>ras sal<strong>en</strong> <strong>en</strong> anuncios <strong>de</strong> “cremas,<br />
colonias y cosas <strong>de</strong> casa”, <strong>los</strong> chicos aparec<strong>en</strong> cuando se trata <strong>de</strong> “futbol,<br />
coches, r<strong>el</strong>ojes y <strong>de</strong>porte”.<br />
Un chico opina que “<strong>la</strong> sociedad ti<strong>en</strong>e una base machista, y por eso se<br />
<strong>de</strong>cantan más por <strong>los</strong> chicos, <strong>en</strong> cambio, a <strong>la</strong>s chicas <strong>la</strong>s muestra peor pero<br />
esto está cambiando y cada vez es m<strong>en</strong>os así”. Otro participante hace una<br />
observación respecto a <strong>la</strong> madurez con que se muestra a <strong>la</strong>s chicas, que sal<strong>en</strong><br />
“más mayores <strong>de</strong> lo que parec<strong>en</strong>” mi<strong>en</strong>tras que a <strong>los</strong> chicos se les muestra<br />
“más jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lo que realm<strong>en</strong>te son”.<br />
148
7<br />
7.1. Difusión <strong>de</strong> resultados<br />
RESULTADOS DE LA<br />
INVESTIGACIÓN<br />
Durante <strong>los</strong> dos años que ha durado <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación, <strong>el</strong> equipo<br />
siempre ha consi<strong>de</strong>rado oportuno llevar a cabo una amplia tarea <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> resultados alcanzados <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong>l estudio, sin que <strong>el</strong>lo<br />
pueda repercutir <strong>en</strong> futuras actuaciones <strong>de</strong> este tipo una vez que <strong>el</strong> trabajo ha<br />
concluido. Precisam<strong>en</strong>te, por <strong>el</strong> interés que <strong>de</strong>spierta <strong>en</strong> nuestra sociedad <strong>el</strong><br />
colectivo adolesc<strong>en</strong>te y su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación<br />
creíamos oportuno tras<strong>la</strong>dar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio a <strong>la</strong> comunidad ci<strong>en</strong>tífica <strong>la</strong>s<br />
<strong>prime</strong>ras aproximaciones a nuestro objeto <strong>de</strong> estudio a <strong>la</strong>s que habíamos ido<br />
llegando.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, son varias <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong>l grupo durante este<br />
bi<strong>en</strong>io. A continuación <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>mos dichas aportaciones. Año 2007:<br />
1. Pres<strong>en</strong>cia y aceptación <strong>de</strong> una pon<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Congreso Internacional<br />
<strong>de</strong> Comunicación, I<strong>de</strong>ntidad y Género, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Rey<br />
Juan Car<strong>los</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 25 y 26 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2007. El título <strong>de</strong>l trabajo<br />
pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> este congreso ha sido “La construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad<br />
adolesc<strong>en</strong>te: <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>prime</strong> <strong>time</strong><br />
t<strong>el</strong>evisivo”.<br />
Contribuciones realizadas durante <strong>el</strong> año 2008:<br />
2. Pres<strong>en</strong>cia y aceptación <strong>de</strong> una pon<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Congreso Internacional<br />
I+C: Investigar <strong>la</strong> Comunicación, congreso Fundacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación<br />
Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación (AE-IC), c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Santiago<br />
<strong>de</strong> Composte<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 30 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero y <strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> febrero. El título <strong>de</strong>l trabajo<br />
pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> este congreso fue “Marco teórico y diseño metodológico<br />
para un análisis complejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>los</strong> discursos t<strong>el</strong>evisivos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad adolesc<strong>en</strong>te”.<br />
3. Pres<strong>en</strong>cia y aceptación <strong>de</strong> una pon<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> congreso Child and Te<strong>en</strong><br />
Consumption 2008, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> Trondheim (Noruega) <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 24 y 25<br />
<strong>de</strong> abril. El título <strong>de</strong>l trabajo pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> este congreso fue “Te<strong>en</strong>ager<br />
Repres<strong>en</strong>tation on Spanish Prime Time T<strong>el</strong>evision: Fiction, News and<br />
Advertising”.<br />
4. Pres<strong>en</strong>cia y aceptación <strong>de</strong> una pon<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> congreso Tw<strong>en</strong>ty First<br />
C<strong>en</strong>tury Te<strong>en</strong>ager: Media Repres<strong>en</strong>tation, Theory and Policy, c<strong>el</strong>ebrado<br />
<strong>en</strong> Leeds (Reino Unido) <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 10 y 11 <strong>de</strong> Julio. El título <strong>de</strong>l trabajo<br />
149
pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> este congreso fue “The image of Te<strong>en</strong>agers on the<br />
Spanish T<strong>el</strong>evision”.<br />
5. Pres<strong>en</strong>cia y aceptación <strong>de</strong> una pon<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> congreso Media and<br />
Globarl Divi<strong>de</strong>s, IAMCR World Congress, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> Estocolmo<br />
(Suecia) <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 20 y <strong>el</strong> 25 <strong>de</strong> Julio. El título <strong>de</strong>l trabajo pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong><br />
este congreso fue “The image of wom<strong>en</strong> on the Spanish t<strong>el</strong>evisión:<br />
Pres<strong>en</strong>ce and repres<strong>en</strong>tation on fiction TV serials, news ans advertising”.<br />
6. Pres<strong>en</strong>cia y aceptación <strong>de</strong> una pon<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> First ISA Forum of<br />
Sociology, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> Barc<strong>el</strong>ona <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 5 y 8 <strong>de</strong> septiembre. El título<br />
<strong>de</strong>l trabajo pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> este congreso fue “Te<strong>en</strong>ager media<br />
repres<strong>en</strong>tation in Spanish Prime Time T<strong>el</strong>evision and its influ<strong>en</strong>ce on the<br />
s<strong>el</strong>f i<strong>de</strong>ntity construction”.<br />
7. Pres<strong>en</strong>cia y aceptación <strong>de</strong> una pon<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> ECREA Barc<strong>el</strong>ona 2008<br />
Confer<strong>en</strong>ce, congreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> European Communication Research and<br />
Education Association, c<strong>el</strong>ebrado <strong>en</strong> Barc<strong>el</strong>ona <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 25 y 28 <strong>de</strong><br />
noviembre. El título <strong>de</strong>l trabajo pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> este congreso fue “G<strong>en</strong>re<br />
Repres<strong>en</strong>tation and adolesc<strong>en</strong>ce in the differ<strong>en</strong>t t<strong>el</strong>evisual macro-g<strong>en</strong>res<br />
in Spanish Prime Time: 2007-2008”.<br />
8. Finalm<strong>en</strong>te, queremos hacer m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> un artículo <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> número 8 <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista Sphrera Pública (Revista <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación) <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad Católica San Antonio (Murcia),<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l monográfico “Medios responsables: Panorama internacional<br />
<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos programáticos para m<strong>en</strong>ores”. El título <strong>de</strong>l artículo es “La<br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>prime</strong> <strong>time</strong> t<strong>el</strong>evisivo: objeto <strong>de</strong> interés<br />
<strong>en</strong> informativos, ficción y publicidad”.<br />
Contribuciones realizadas durante <strong>el</strong> año 2009:<br />
9. Invitación a realizar dos pon<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong>l<br />
Cons<strong>el</strong>l Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Jov<strong>en</strong>tut <strong>de</strong> Catalunya: Els reptes <strong>de</strong>l movim<strong>en</strong>t<br />
associatiu juv<strong>en</strong>il p<strong>el</strong> Segle XXI. Las pon<strong>en</strong>cias se llevaron a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
mesa “Joves i mitjans <strong>de</strong> comunicació”.<br />
Todas <strong>la</strong>s contribuciones hasta aquí in<strong>de</strong>xadas son fruto <strong>de</strong>l trabajo<br />
colectivo <strong>de</strong>l grupo, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> autoría compartida <strong>en</strong> todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s y <strong>de</strong>stacando<br />
<strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad financiadora <strong>de</strong>l proyecto. A<strong>de</strong>más, hay que<br />
seña<strong>la</strong>r que <strong>el</strong> esfuerzo por llevar a cabo una difusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación lo más amplia posible no ha concluido con <strong>la</strong> finalización <strong>de</strong>l<br />
proyecto. El equipo ti<strong>en</strong>e previsto seguir con esta <strong>la</strong>bor durante <strong>el</strong> próximo año<br />
2009, continuando con <strong>la</strong> tónica iniciada <strong>de</strong> dar a conocer <strong>los</strong> logros<br />
alcanzados con este trabajo tanto a niv<strong>el</strong> nacional como internacional. Así<br />
hemos sido invitadas a participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s I Jornadas sobre mujer y medios <strong>de</strong><br />
comunicación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Universidad <strong>de</strong>l País Vasco; han aceptado <strong>la</strong> comunicación “La <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>prime</strong>-<strong>time</strong> t<strong>el</strong>evisivo español: transmisión, consumo y<br />
recepción <strong>en</strong> ficción, informativos y publicidad“ <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> G<strong>en</strong>ero y<br />
150
Medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>l Congreso Derechos Humanos y Comunicación<br />
2009 que organiza <strong>la</strong> IAMCR <strong>en</strong> Méjico.<br />
Para conseguir dicho objetivo, se ha llevado a cabo una búsqueda<br />
sistemática <strong>de</strong> <strong>la</strong>s revistas nacionales, pero especialm<strong>en</strong>te internacionales, que<br />
mejor se adaptan a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> nuestra investigación y se ha iniciado<br />
<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> artícu<strong>los</strong>. Creemos que es fundam<strong>en</strong>tal<br />
dar a conocer <strong>los</strong> resultados finales <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> <strong>los</strong> foros <strong>en</strong> <strong>los</strong> que mejor<br />
acogida por su interés pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er.<br />
Finalm<strong>en</strong>te reseñar que consi<strong>de</strong>ramos óptima <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong><br />
resultados durante este dos años (recor<strong>de</strong>mos que se trata <strong>de</strong> ocho<br />
contribuciones tanto <strong>en</strong> revistas como <strong>en</strong> congresos nacionales e<br />
internacionales), aunque nos gustaría <strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> grupo hubiera <strong>de</strong>seado<br />
asistir a más <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros con otros investigadores <strong>de</strong> <strong>los</strong> que aquí hemos<br />
m<strong>en</strong>cionado, si<strong>en</strong>do esto difícil con <strong>el</strong> presupuesto total con <strong>el</strong> que se contaba<br />
para esta <strong>la</strong>bor. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que, a pesar <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> trabajo logrado es más<br />
que meritorio y consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo es <strong>la</strong> satisfacción y <strong>la</strong>s ganas <strong>de</strong> seguir<br />
realizando contribuciones que <strong>el</strong> equipo manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />
7.2. Proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>los</strong> resultados académicos y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación han<br />
estado a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expectativas que nos p<strong>la</strong>nteamos al inicio <strong>de</strong>l proyecto,<br />
vemos que aún son muchos <strong>los</strong> vacíos que nuestro trabajo no ha podido ll<strong>en</strong>ar.<br />
La necesidad <strong>de</strong> continuar <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea iniciada y <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r cumplir con nuestros<br />
objetivos iniciales queda <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> nuestro trabajo.<br />
El proyecto no ha finalizado, nos quedan p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes tareas p<strong>la</strong>nteadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria inicial que no hemos podido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r por falta <strong>de</strong> tiempo y <strong>de</strong><br />
presupuesto. Nuestro trabajo y su aceptación académica, <strong>de</strong>mostrada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
difusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados, pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> continuar<br />
trabajando <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma línea <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar dar respuesta a<br />
nuevos interrogantes.<br />
Nos ha quedado p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>borar un material didáctico para <strong>el</strong><br />
colectivo <strong>de</strong> educadores y educadoras, ya sean profesores o profesoras <strong>de</strong><br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación formal, ya sean monitores y monitoras o animadores y<br />
animadoras <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> educación informal. Queremos e<strong>la</strong>borar un material<br />
educativo (taller o crédito variable) sobre cómo ser críticos con <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión<br />
para po<strong>de</strong>r implem<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros educativos. El material cont<strong>en</strong>dría una<br />
guía didáctica para <strong>los</strong> educadores y educadoras, dinámicas o ejercicios para<br />
p<strong>la</strong>ntear a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y un ví<strong>de</strong>o con ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas<br />
más vistos por <strong>el</strong><strong>los</strong> mismos. Las conclusiones <strong>de</strong> <strong>los</strong> talleres o sus reflexiones<br />
podrían ser compartidas con otros y otras jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> un forum virtual que se<br />
podría crear <strong>en</strong> un espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> página web <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conclusiones sería muy interesante po<strong>de</strong>r e<strong>la</strong>borar un<br />
manual o recom<strong>en</strong>daciones sobre <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos géneros audiovisuales (publicidad, informativos, ficción).<br />
151
Este manual se distribuiría <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas t<strong>el</strong>evisiones <strong>en</strong> nuestro país e<br />
incluso se podría firmar una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> int<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas y<br />
<strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer sobre <strong>el</strong> compromiso <strong>de</strong> su cumplimi<strong>en</strong>to. Estas<br />
recom<strong>en</strong>daciones podrían perfi<strong>la</strong>rse previam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> trabajo mixtos<br />
<strong>en</strong>tre repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer, <strong>de</strong>l equipo investigador <strong>de</strong> este<br />
proyecto y <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios medios <strong>de</strong> comunicación para que <strong>el</strong> resultado final<br />
fuera cons<strong>en</strong>suado por todas <strong>la</strong>s partes. A su vez, <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación<br />
difundirían <strong>los</strong> resultados y compromisos a través <strong>de</strong> sus propios canales a <strong>la</strong><br />
ciudadanía con lo que <strong>el</strong> proyecto t<strong>en</strong>dría una amplia repercusión <strong>en</strong> todos <strong>los</strong><br />
sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>. Por último, <strong>el</strong> manual podría también<br />
distribuirse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s múltiples faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> periodismo y comunicación<br />
audiovisual españo<strong>la</strong>s, para contribuir a <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> este campo <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
futuros y futuras profesionales, y también <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos Colegios <strong>de</strong><br />
periodistas <strong>de</strong>l Estado Español.<br />
152
8<br />
Conclusiones<br />
Empezamos nuestra exposición afirmando que <strong>el</strong> colectivo<br />
adolescesc<strong>en</strong>te ha sido tradicionalm<strong>en</strong>te excluido <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong><br />
comunicación a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> etapa adolesc<strong>en</strong>te es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más<br />
complejas y fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia i<strong>de</strong>ntidad y <strong>de</strong> que<br />
<strong>en</strong> este contexto <strong>de</strong> complejidad <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación juegan un pap<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción y vehicu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estereotipos. Hemos utilizado<br />
múltiples marcos teóricos que nos han permitido conocer mejor <strong>el</strong> colectivo<br />
adolesc<strong>en</strong>te, <strong>los</strong> conceptos <strong>de</strong> género y <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes macrogéneros<br />
t<strong>el</strong>evisivos estudiados: informativo, <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to (ficción) y publicidad.<br />
Hemos aplicado difer<strong>en</strong>tes metodologías cuantitativas y cualitativas <strong>de</strong> análisis,<br />
como <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido y <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l discurso a una muestra<br />
audiovisual repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong>l panorama t<strong>el</strong>evisivo español <strong>en</strong> horario <strong>de</strong><br />
máxima audi<strong>en</strong>cia. Y nuestra <strong>prime</strong>ra conclusión es que necesitamos saber<br />
más, que <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión como medio transmisor <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes adquiere una<br />
dim<strong>en</strong>sión comunicativa muy difícil <strong>de</strong> establecer sólo con números. Es<br />
imprescindible constatar que lo emitido y analizado llega a <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia como<br />
fue concebido y si <strong>el</strong> efecto que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> público adolesc<strong>en</strong>te lo es con <strong>la</strong><br />
int<strong>en</strong>sidad y <strong>el</strong> objetivo con <strong>el</strong> que <strong>el</strong> discurso fue diseñado.<br />
Los y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>, <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia, no son prioritarios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong>l <strong>prime</strong> <strong>time</strong> español, repres<strong>en</strong>tan m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong>l total<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> emisión t<strong>el</strong>evisiva <strong>en</strong> ese horario y mayoritariam<strong>en</strong>te como sujeto <strong>de</strong><br />
estado, es <strong>de</strong>cir, como observadores <strong>de</strong> una realidad que les <strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve y<br />
<strong>de</strong>termina <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción social <strong>de</strong> su propia i<strong>de</strong>ntidad; no<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> voz propia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> su <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
discurso audiovisual. A<strong>de</strong>más, <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> género sigue si<strong>en</strong>do<br />
marcadam<strong>en</strong>te masculino, aunque <strong>la</strong> paridad y <strong>la</strong> igualdad hayan sido<br />
discursos audibles <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años e incluso se hayan fom<strong>en</strong>tado iniciativas<br />
y políticas para arreg<strong>la</strong>r este <strong>de</strong>sajuste: <strong>el</strong> adolesc<strong>en</strong>te varón prevalece sobre<br />
<strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te mujer <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> <strong>los</strong> macrogéneros investigados.<br />
Las difer<strong>en</strong>cias son significativas cuando se asume <strong>el</strong> rol <strong>de</strong> sujeto <strong>de</strong><br />
acción, don<strong>de</strong> <strong>de</strong> nuevo <strong>la</strong> predominancia es masculina, <strong>en</strong> este caso, se<br />
observa una mayor difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s tramas <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to social,<br />
don<strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos utilizados para <strong>la</strong> integración <strong>de</strong>l grupo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l jov<strong>en</strong><br />
pasan por una <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> pasan por una<br />
asimi<strong>la</strong>ción social. Cuando <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te son causa directa <strong>de</strong> una acción<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s tramas t<strong>el</strong>evisivas <strong>de</strong> ficción, hemos <strong>de</strong>tectado que <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n roles negativos fr<strong>en</strong>te al género fem<strong>en</strong>ino (acciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sprecio,<br />
rechazo o agresión), mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a realizar acciones<br />
positivas a favor <strong>de</strong> <strong>los</strong> otros colectivos (solidaridad, g<strong>en</strong>erosidad o<br />
<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to). Sin embargo, cuando <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
masculinos son directam<strong>en</strong>te dirigidas a otros <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> masculinos, su rol<br />
<strong>de</strong> sujeto <strong>de</strong> acción es c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te positivo, priorizando valores como <strong>la</strong><br />
153
amistad, <strong>el</strong> honor y <strong>el</strong> compañerismo. En cuanto a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s<br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> con <strong>el</strong> colectivo adulto, po<strong>de</strong>mos concluir que no hay ninguna<br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> género, <strong>la</strong>s acciones que realizan son prácticam<strong>en</strong>te iguales y su<br />
resultado/consecu<strong>en</strong>cia no es difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función al género.<br />
La variable <strong>de</strong> género no es un factor <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al estudio<br />
<strong>de</strong>l y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te como objeto <strong>de</strong> valor, vemos que <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
son igualm<strong>en</strong>te víctimas <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>los</strong> adultos, ya sea castigados o<br />
premiados por <strong>el</strong><strong>los</strong>. De <strong>la</strong> misma manera esto se repite <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
variables posibles <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se pue<strong>de</strong> adoptar este rol <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tramas<br />
narrativas.<br />
El colectivo adolesc<strong>en</strong>te se ha convertido <strong>en</strong> parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>corado <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
productos <strong>de</strong> ficción, es un personaje sin voz ni acción que mayoritariam<strong>en</strong>te<br />
complem<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> terceros o simplem<strong>en</strong>te observa, como<br />
espectador pasivo, qué suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tramas narrativas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que está<br />
involucrado. Una situación que hace complejo un análisis <strong>de</strong> roles o<br />
estereotipos narrativos asumidos por <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> una franja <strong>de</strong> emisión <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> que <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia, con eda<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> 12 y 16 años,<br />
repres<strong>en</strong>ta un 7.8 <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuota <strong>de</strong> mercado (fu<strong>en</strong>te: TNS).<br />
En informativos <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te son prácticam<strong>en</strong>te invisibles, m<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong> un 3% <strong>de</strong> <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> noticias <strong>en</strong> total, no exist<strong>en</strong> como protagonistas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> información y se limitan a aparecer casi como objetos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es<br />
retransmitidas, y cuando aparec<strong>en</strong> están directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con<br />
noticias <strong>de</strong> espectro negativo construy<strong>en</strong>do una <strong>imag<strong>en</strong></strong> social <strong>de</strong>l colectivo que<br />
discrimina <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mismo <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>fectos. En re<strong>la</strong>ción a su<br />
difer<strong>en</strong>ciación por género, po<strong>de</strong>mos concluir que son <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> varones<br />
<strong>los</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una mayor repres<strong>en</strong>tatividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra.<br />
En <strong>la</strong>s tipologías <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te (sujeto <strong>de</strong> acción, <strong>de</strong> estado<br />
y objeto <strong>de</strong> valor) <strong>en</strong> <strong>el</strong> macrogénero informativo no po<strong>de</strong>mos concluir que haya<br />
gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> función al género; si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia masculina es<br />
s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te superior a <strong>la</strong> fem<strong>en</strong>ina, se trata <strong>de</strong> una repres<strong>en</strong>tación tan<br />
escasa que es muy difícil establecer conclusiones categóricas más allá <strong>de</strong>l<br />
hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l colectivo adolesc<strong>en</strong>te es nu<strong>la</strong>. A modo <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> resultados, y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>cia<br />
adolesc<strong>en</strong>te, po<strong>de</strong>mos seña<strong>la</strong>r que <strong>los</strong> temas <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>el</strong> y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te<br />
aparec<strong>en</strong> son marcadam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes, así <strong>el</strong> jov<strong>en</strong> está vincu<strong>la</strong>do a noticias<br />
<strong>de</strong> carácter viol<strong>en</strong>to mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> lo está a piezas <strong>de</strong> ocio y tecnología.<br />
En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas analizadas, si que es significativo que sea una<br />
ca<strong>de</strong>na privada, Cuatro, <strong>la</strong> que <strong>de</strong> más valor a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
su programación informativa, aunque es una ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ridad pública,<br />
TV3, T<strong>el</strong>evisió <strong>de</strong> Catalunya, <strong>la</strong> que <strong>en</strong> terminos globales <strong>de</strong>dica más tiempo a<br />
<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>te fem<strong>en</strong>ina, superando ampliam<strong>en</strong>te a TVE.<br />
En una <strong>prime</strong>ra aproximación al análisis <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong>l macrogénero<br />
publicidad se i<strong>de</strong>ntifican tres imág<strong>en</strong>es concretas que reflejan al colectivo<br />
adolesc<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong>l conflicto g<strong>en</strong>eracional; <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> su<br />
personalidad (básicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> reb<strong>el</strong>día y situación asocial); y <strong>la</strong> <strong>de</strong> colectivo<br />
154
unido por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> cualquier circunstancia como grupo social difer<strong>en</strong>ciado al<br />
resto (aunque realm<strong>en</strong>te responda a estereotipos y roles g<strong>en</strong>éricos a<br />
cualquiera <strong>de</strong> <strong>los</strong> otros grupos). Imág<strong>en</strong>es que respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> simplificación <strong>de</strong><br />
una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas más complejas <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo y construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong>l ser humano, y pue<strong>de</strong>n no correspon<strong>de</strong>r con <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> que <strong>el</strong><br />
colectivo ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> si mismo. Por lo que respecta a <strong>la</strong> variable <strong>de</strong> género no<br />
exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias significativas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dos muestras analizadas <strong>los</strong> datos son<br />
básicam<strong>en</strong>te simi<strong>la</strong>res, existe un gran equilibrio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia masculina y<br />
<strong>la</strong> fem<strong>en</strong>ina.<br />
El target al que se dirige <strong>la</strong> publicidad con pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te es<br />
exclusivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> colectivo adolesc<strong>en</strong>te, no hay ningún tipo <strong>de</strong> discriminación<br />
por género porque tanto chicos y chicas son consumidores pot<strong>en</strong>ciales. En <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas g<strong>en</strong>eralistas analizadas <strong>la</strong> publicidad ti<strong>en</strong><strong>de</strong> levem<strong>en</strong>te<br />
hacia <strong>el</strong> target fem<strong>en</strong>ino, exceptuando a TVE don<strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia está más<br />
equilibrada. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> anuncios analizados <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia adolesc<strong>en</strong>te<br />
se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto familiar, junto a sus prog<strong>en</strong>itores, prioritariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
madre, como eje c<strong>en</strong>tral alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l cual se estructura <strong>el</strong> concepto familia.<br />
Como conclusión fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l macrogénero publicidad po<strong>de</strong>mos establecer<br />
que <strong>el</strong> colectivo publicitario es <strong>el</strong> que más cuida <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l y <strong>la</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> medio t<strong>el</strong>evisivo, conjugando <strong>el</strong> equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
repres<strong>en</strong>tación por géneros con <strong>los</strong> roles que ambos, chicos y chicas,<br />
<strong>de</strong>sempeñan, dado que <strong>la</strong> publicidad t<strong>el</strong>evisiva está, <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do, regu<strong>la</strong>da por<br />
asociaciones <strong>de</strong> consumidores, colegios profesionales y Consejos<br />
Audiovisuales, y <strong>de</strong> otro no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un producto audiovisual dirigido a<br />
conv<strong>en</strong>cer a consumidores, por lo que no pue<strong>de</strong>s <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarte a <strong>el</strong><strong>los</strong>.<br />
En <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>de</strong> discusión, vemos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva<br />
adolesc<strong>en</strong>te cuál es su visión <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o mediático, hemos constatado que<br />
<strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es que se dan <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>el</strong><strong>la</strong>s no correspon<strong>de</strong>n con <strong>la</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
sí mismos. No se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificados con <strong>los</strong> roles y <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>tación que hac<strong>en</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> su colectivo, tampoco<br />
se trata <strong>de</strong> una audi<strong>en</strong>cia pasiva ni capturada por <strong>el</strong> m<strong>en</strong>saje, <strong>el</strong> cual no hace<br />
propio, y sólo es utilizado como medio <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>ción personal con otros<br />
miembros <strong>de</strong> su mismo grupo. Cre<strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>imag<strong>en</strong></strong> mostrada es peyorativa y<br />
estereotipada, no cre<strong>en</strong> que t<strong>en</strong>ga que ver necesariam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> realidad. En<br />
<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong>l consumo mediático por género, vemos que <strong>los</strong><br />
<strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> se interesan más por <strong>los</strong> <strong>de</strong>portes, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong><br />
prefier<strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción y <strong>los</strong> realities.<br />
Son muchas más <strong>la</strong>s conclusiones que pue<strong>de</strong>n leerse a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo<br />
<strong>el</strong> informe aquí pres<strong>en</strong>tado, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong> apartado cuantitativo como cualitativo;<br />
aquí sólo <strong>de</strong>jamos constancia <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que nos han parecido más<br />
significativas y repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> nuestra investigación.<br />
155
9<br />
Bibliografía<br />
ABRIL, N. (1994). Las mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa diaria vasca: protagonistas,<br />
temáticas, tratami<strong>en</strong>to periodístico. Leioa, Universidad <strong>de</strong>l País Vasco.<br />
ALBALADEJO, T. (1993). Retórica, Madrid, Síntesis.<br />
ALBERO, M. (2006). “Viol<strong>en</strong>cia, sexo y t<strong>el</strong>evisión” a Qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong>l CAC, n. 22<br />
ALONSO, L. (1997): “Investigación social cualitativa, grupos <strong>de</strong> discusión y<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ologías: una propuesta <strong>de</strong> integración”, <strong>en</strong> ALVAREZ-URÍA,<br />
Fernando (ed): Jesús Ibáñez: teoría y práctica. Madrid: Endimión.<br />
ALVARADO, M. & BUSCOMBE, E (1978) Haz<strong>el</strong>l: The Making of a TV Serie.<br />
London: BFI with La<strong>time</strong>r<br />
ALVAREZ BERCIANO, R. (1999) La comedia <strong>en</strong><strong>la</strong>tada. De Lucille Ball a Los<br />
Simpson. Barc<strong>el</strong>ona: Gedisa<br />
ALLEN, R.C . (1985) Speaking of soap operas. Chap<strong>el</strong> Hill; Londres: University<br />
of North Carolina Press, 1995.<br />
ALLEN, R.C., comp. (1995) To be continued…: soap operas around the world.<br />
Londres: Routledge, 1995.<br />
ANATRELLA (2001). Adolesc<strong>en</strong>ces Au Fil <strong>de</strong>s Jours. F<strong>la</strong>mmarion. Paris<br />
ANDERSON, C. (1994) Holywood Tv. The Studio System in the Fifties. Austin:<br />
University of Texas Press<br />
ANDERSON D.R., BRYANT, J. (1983), Childr<strong>en</strong>’s un<strong>de</strong>rstanding of T<strong>el</strong>evisión,<br />
New York, Aca<strong>de</strong>mic Press.<br />
ANDERSON D.R., Lorch E.P. (1983), Looking at T<strong>el</strong>evision: action or reaction,<br />
a Childr<strong>en</strong>’s un<strong>de</strong>rstanding of T<strong>el</strong>evision, New Cork, Aca<strong>de</strong>mic Press.<br />
ANG, I. (1982) Watching Dal<strong>la</strong>s: soap opera and the m<strong>el</strong>odramatic imagination.<br />
London: Methu<strong>en</strong>, 1985<br />
ANG, I. (1990) “M<strong>el</strong>odramatic i<strong>de</strong>ntifications: t<strong>el</strong>evision fiction and wom<strong>en</strong>'s<br />
fantasy”. A: BROWN, M.E., ed. T<strong>el</strong>evision and wom<strong>en</strong>'s culture: the politics of<br />
the popu<strong>la</strong>r. London: Sage, 1990.<br />
ANG, I. (1991): Desesperat<strong>el</strong>y Seeking the Audi<strong>en</strong>ce, Londres, Routledge,<br />
1991.<br />
ANTAKI, et al.: “El análisis <strong>de</strong>l discurso implica analizar: crítica <strong>de</strong> seis atajos<br />
156
analíticos”. Ath<strong>en</strong>ea Digital, 3.<br />
ARCURI, L. CADINU, M.R. (1988), Gli estereotipi, Bologna, Il Mulino.<br />
ARNETT, J.J. (1995) “Adolesc<strong>en</strong>ts’ uses of media for s<strong>el</strong>f-socialization” <strong>en</strong><br />
Journal of Youth and Adolesc<strong>en</strong>te, 24 (5)<br />
BACKER, C., ANDRE, J. (1996): “Did you see? Te<strong>en</strong>age Soap Talk and<br />
G<strong>en</strong><strong>de</strong>red I<strong>de</strong>ntity”, <strong>en</strong> Young Nordic Journal of Youth Research, 4 (4).<br />
BADVIDGE, J. (2004) “Chos<strong>en</strong> ones: Reading the Contemporary Te<strong>en</strong><br />
Heroine”. En Davis, G. & ickinson, K. (eds.) Te<strong>en</strong> TV. G<strong>en</strong>re, Consumption and<br />
I<strong>de</strong>ntity. London: British Film Institute.<br />
BAGET (1993). Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> España (1956-1975), Barc<strong>el</strong>ona:<br />
Feed Back Ediciones.<br />
BAGET (2003). “La nostra”. Vint anys <strong>de</strong> TV3. Barc<strong>el</strong>ona: Proa.<br />
BAGET, J. M. (1999): “Panorámica <strong>de</strong> les TV-movies”, publicat a <strong>la</strong> revista<br />
digital <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat Pompeu Fabra, Formats (n. 2, 1999).<br />
BALSEBRE, A. (1994). La credibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> radio informativa. Barc<strong>el</strong>ona,<br />
Feed-Back.<br />
BANDURA, A., WALTERS, R.H. (1980), Apr<strong>en</strong>dizaje social y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
personalidad, Madrid, Alianza Universidad.<br />
BANKS, M.J. (2004) “A Boy for All P<strong>la</strong>nets: Rossw<strong>el</strong>l, Smallville and the Te<strong>en</strong><br />
Male M<strong>el</strong>odrama.” En Davis, G. & ickinson, K. (eds.) Te<strong>en</strong> TV. G<strong>en</strong>re,<br />
Consumption and I<strong>de</strong>ntity. London: British Film Institute.<br />
BARKER, C. (1997) “T<strong>el</strong>evisión and the reflexive Project of the s<strong>el</strong>f: soaps,<br />
te<strong>en</strong>age talk and irbid i<strong>de</strong>ntities” <strong>en</strong> The British Journal of Sociology, 48 (4)<br />
BARKER, C. (1999) T<strong>el</strong>evision, globalization and cultural i<strong>de</strong>ntities.<br />
Buckingham [Phi<strong>la</strong><strong>de</strong>lphia]: Op<strong>en</strong> University Press, 1999. [Trad. cast.:<br />
T<strong>el</strong>evisión, globalización e i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s culturales. Barc<strong>el</strong>ona: Ediciones Paidós<br />
Ibérica, 2003].<br />
BARKER, C. & ANDRE, J. (1996). “Did you see? Te<strong>en</strong>age soaps talk and<br />
g<strong>en</strong><strong>de</strong>red i<strong>de</strong>ntity” <strong>en</strong> Young Nordic Journal of Youth Research, 4(4)<br />
BARRIOS, L. (1988) “T<strong>el</strong>evision, t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s, and family life in V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>”. A:<br />
LULL, J., comp. World families watch t<strong>el</strong>evision. Newbury Park; Londres: Sage,<br />
1988.<br />
BARRY, G.L. (1993), Child and T<strong>el</strong>evision: images in a changing sociocultural<br />
World, Newbury Park, Sage Publications.<br />
BERGER, P.; Luckmann, Th. (1966), The social construction of the reality.<br />
New York, Boubleday.<br />
157
BERRY, G., ASAMEN, J. (1993), Childr<strong>en</strong> and t<strong>el</strong>evisión, California, Sage<br />
Publications.<br />
BLANCO comp. (1996). Mujer, viol<strong>en</strong>cia y medios <strong>de</strong> comunicación. León:<br />
Universidad <strong>de</strong> León.<br />
BONDEBJERG, I. (1993), Elektroniske fictioner: Tv som forta<strong>el</strong>l<strong>en</strong><strong>de</strong>medie.<br />
Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>: Borg<strong>en</strong>. Consultado <strong>en</strong> Ruoho (2001)<br />
BRABBS, C. (2000), “Advertising mo<strong>de</strong>rn woman? Depiction of wom<strong>en</strong> in<br />
advertising”, Marketing, nº 9, pp. 67-70.<br />
BRIGGS & BURK (2002). De Gut<strong>en</strong>berg a Internet. Una historia social <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
medios <strong>de</strong> comunicación, Madrid: Taurus.<br />
BROWN, M.E. (1994) Soap opera and wom<strong>en</strong>'s talk: the pleasure of<br />
resistance. Thousand Oaks; London; New D<strong>el</strong>hi: Sage 1994.<br />
BRUNER, J. (2004): Realidad m<strong>en</strong>tal y mundos posibles. Barc<strong>el</strong>ona,<br />
Ed.Gedisa.<br />
BRUNER, J. (1996), Realidad m<strong>en</strong>tal y mundos posibles. Barc<strong>el</strong>ona, Gedisa.<br />
BRUNSDON, C. (1981) “Crossroads: notes on soap opera ”. Scre<strong>en</strong> Vol. 4<br />
(1981), núm. 22 .<br />
BRUNSDON, C. (1995) “The Role of soap opera in the <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of feminist<br />
t<strong>el</strong>evision scho<strong>la</strong>rship ”. A: ALLEN, R.C., ed. To Be continued…: soap operas<br />
around the world . London: Routledge, 1995. p. 49-64.<br />
BUCKINGHAM, D. (1987) Public Secrets. East<strong>en</strong><strong>de</strong>rs and its Audi<strong>en</strong>ce.<br />
Londres: BFI<br />
BUCKINGHAM & BRAGG (2003b): Young people, Sex and the Media. The<br />
Facts of life? Londres: Palgrave McMil<strong>la</strong>n.<br />
BUCKINGHAM, D. (2003a). Crecer <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>el</strong>ectrónicos.<br />
Madrid: Morata.<br />
BUERKEL-ROTHFUSS, N & MAYES, S (1980) “Soap opera viewing: the<br />
Cultivation Effect” <strong>en</strong> Journal of Communication, 31.<br />
BUONANNO, M . (1999) El Drama t<strong>el</strong>evisivo: i<strong>de</strong>ntidad y cont<strong>en</strong>idos sociales.<br />
Barc<strong>el</strong>ona: Ed. Gedisa, 1999.<br />
BUONANNO, M. (2004): Realtà Multiple. Concetti, g<strong>en</strong>eri e audi<strong>en</strong>ce <strong>de</strong>l<strong>la</strong><br />
fiction tv. Napoli, Liguori editori.<br />
BUTLER, J. G . (1995) “‘I'm not a doctor, but I p<strong>la</strong>y one on TV': characters,<br />
actors and acting in TV soap opera”. A: ALLEN, R.C., ed. To Be continued...:<br />
soap operas around the world. London: Routledge, 1995. p. 145-163<br />
158
BUSTAMANTE (2006). Radio y t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> España. Historia <strong>de</strong> una<br />
asignatura p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, Barc<strong>el</strong>ona: Gedisa.<br />
BUSTAMANTE, E., PRADO, E. & VILLAFAÑE, J. (1987). Fabricar noticias: <strong>la</strong>s<br />
rutinas productivas <strong>en</strong> radio y t<strong>el</strong>evisión. Barc<strong>el</strong>ona, Mitre.<br />
CAFFO, E. (1999), Crescere con lo spot. Mi<strong>la</strong>no, Il t<strong>el</strong>efono azzurro.<br />
CALLEJO, J. (2001). El grupo <strong>de</strong> discusión: introducción a una práctica <strong>de</strong><br />
investigación, Barc<strong>el</strong>ona, Ari<strong>el</strong><br />
CANTOR, M. (1988) The Hollywood T<strong>el</strong>evision Producer: His Work and His<br />
Audi<strong>en</strong>ce. New Brunswick<br />
CANTOR, M & CANTOR, J. (1982) Prime <strong>time</strong> t<strong>el</strong>evisión. Cont<strong>en</strong>t and Control.<br />
London: Sage<br />
CANTOR, M.; PINGREE, S. (1983) The Soap opera. Beverly Hills; London.<br />
CAPDEVILA y FERNÁNDEZ CAVIA. (2006): Un mo<strong>de</strong>lo retórico <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> publicidad. Trípodos. Extra 2006. Páginas 175-183.<br />
CAPDEVILA. (2004): El discurso persuasivo. La estructura retórica <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
espots <strong>el</strong>ectorales <strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión. Barc<strong>el</strong>ona: Universitat Autònoma<br />
CAPDEVILA; AUBIA; GÓMEZ. (2006): La cobertura informativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noches<br />
<strong>el</strong>ectorales. Estudio comparativo <strong>de</strong> <strong>los</strong> programas Especia Elecciones <strong>en</strong><br />
TVE, <strong>en</strong> T<strong>el</strong>e 5, <strong>en</strong> Ant<strong>en</strong>a 3 i <strong>en</strong> TV3”. A Vara Migu<strong>el</strong>, A. (coord.): La<br />
cobertura informativa <strong>de</strong>l 11-M. Pamplona, Ed. EUNSA<br />
CAPDEVILA; GÓMEZ; AUBIA. (2005) “Partisan Strategies faced with<br />
European Constitution in Spain”. A EpsNet Electronic Journal Kiosk Plus 5<br />
Op<strong>en</strong> forum: Questions on European In<strong>de</strong>ntity. Debating the European<br />
Constitution: I<strong>de</strong>as, Argum<strong>en</strong>ts Refer<strong>en</strong>dum Campaings (<strong>el</strong>ectronic and paper<br />
form). París-Roma. http://www.epsnet.org/2005/pps/Cap<strong>de</strong>vi<strong>la</strong>.pdf<br />
CARVETH, R & ALEXANDER, A (1984) “Soap Opera Viewing Motivations and<br />
Cultivation Process” <strong>en</strong> Journal of Broadcasting & Electronic Media, 29<br />
CASCAJOSA VIRINO, C. (2003). “Procesos <strong>de</strong> hipertextualidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficción<br />
t<strong>el</strong>evisiva norteamericana”. Revista Área Abierta, n. 5.<br />
CASCAJOSA VIRINO, C. (2005), Prime Time: Las mejores series americanas.<br />
De CSI a Los Soprano. Ca<strong>la</strong>mar Ediciones.<br />
CASCAJOSA VIRINO, C. (2006) De <strong>la</strong> TV a Hollywood: Un repaso a <strong>la</strong>s<br />
p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong>s basadas <strong>en</strong> series. Ediciones Arkadín.<br />
CASETTI, F., DI CHIO, F. (1999), Anàlisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión. Instrum<strong>en</strong>tos,<br />
métodos y prácticas <strong>de</strong> investigación, Barc<strong>el</strong>ona, Ed. Paidós.<br />
CASTELLÓ (2007): I<strong>de</strong>ntitat cultural <strong>en</strong> les sèries <strong>de</strong> ficció <strong>de</strong> producció pròpia<br />
159
<strong>de</strong> TVC. D<strong>el</strong>s discursos a <strong>la</strong> recepció. Estudi finançat p<strong>el</strong> Cons<strong>el</strong>l <strong>de</strong><br />
l’Audiovisual <strong>de</strong> Catalunya.<br />
CASTELLÓ, E. (2006): Series <strong>de</strong> ficció i construcció nacional: <strong>la</strong> producció<br />
pròpia <strong>de</strong> T<strong>el</strong>evisió <strong>de</strong> Catalunya (1994-2003). Tesis doctoral (inédita).<br />
Universidad Autónoma <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona. B<strong>el</strong><strong>la</strong>terra<br />
CASTRO DE PAZ, J.L. (1999) El surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l t<strong>el</strong>efilme. Madrid: Paidós<br />
CAUGHIE, J. (2000) realism, Mo<strong>de</strong>rnism, British Culture. Oxfor: Oxford<br />
University Press<br />
CLARK, D. (1995) “Sexualidad para t<strong>el</strong>evisión: lesbianismo, t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s y<br />
dramatización <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo”. A: PEÑAMARÍN, C.; LÓPEZ DÍEZ, P., coord. Los<br />
M<strong>el</strong>odramas t<strong>el</strong>evisivos y <strong>la</strong> cultura s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal . Madrid: Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Mujer I.I.F. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid, 1995. p. 127-136.<br />
COMPESI, R. (1980) “Gratifications of Day<strong>time</strong> TV Serial Viewers” <strong>en</strong><br />
Journalism Quarterly, 57.<br />
CORBETTA, P. (2003). Metodología y técnicas <strong>de</strong> investigación social. Madrid,<br />
Mcgraw Hill.<br />
COURTNEY, A. & LOCKERETZ, S. (1971).”A woman’s p<strong>la</strong>ce: an analysis of<br />
the roles portayed by wom<strong>en</strong> in magazine advertisem<strong>en</strong>ts”. Journal of<br />
Marketing Research, 8. Pp: 92-95.<br />
COURTÉS, J. (1980), Introducción a <strong>la</strong> semiótica narrativa y discursiva.<br />
Metodología y aplicación, Bu<strong>en</strong>os Aires, Hachette.<br />
COVARRUBIAS, K.Y.; BAUTISTA, A.; URIBE, B. (1994) Cuéntame <strong>en</strong> qué se<br />
quedó . Fe<strong>la</strong>facs [México]: Editorial Tril<strong>la</strong>s, 1994.<br />
CREEBER, G. (2004) Serial T<strong>el</strong>evision: big drama on the small scre<strong>en</strong>.<br />
Londres, British Film Institute.<br />
CULLEY, J. & BENET, R. (1976). “S<strong>el</strong>ling Wom<strong>en</strong>, S<strong>el</strong>ling B<strong>la</strong>cks”. Journal of<br />
Communication, 26. Pp: 160-174.<br />
DAVIS, G. (2004) ““Saying It Out Loud”: Revealing T<strong>el</strong>evision’s Queer Te<strong>en</strong>s.”<br />
En Davis, G. & Dickinson, K. (eds.) Te<strong>en</strong> TV. G<strong>en</strong>re, Consumption and<br />
I<strong>de</strong>ntity. London: British Film Institute<br />
DÍAZ (1994). La t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> España 1949-1995, Madrid: Alianza Editorial.<br />
DICKINSON, K. (2004) “My G<strong>en</strong>eration”: Popu<strong>la</strong>r Music, Age and Influ<strong>en</strong>ce in<br />
Te<strong>en</strong> Drama of the 1990s. En Davis, G. & Dickinson, K. (eds.) Te<strong>en</strong> TV.<br />
G<strong>en</strong>re, Consumption and I<strong>de</strong>ntity. London: British Film Institute<br />
DOMINIK, J.r. (1990) The Dynamics of Mass Communication. New Cork:<br />
McGraw-Hill<br />
160
DYER, R. [ et. al. ]. (1981) Coronation Street . London: BFI, 1981.<br />
ECO, Umberto (1993). Lector in fabu<strong>la</strong>, Barc<strong>el</strong>ona, Lum<strong>en</strong>.<br />
EDENS, K.M, McCORMICK, C.B. (2000), “How do adolesc<strong>en</strong>ts process<br />
advertisem<strong>en</strong>ts? The influ<strong>en</strong>ce of AD characteristics, processing objective and<br />
g<strong>en</strong><strong>de</strong>r”, Contemporary Educational Psychology, nº 25, pp. 450–463.<br />
EGUIZÁBAL (1998). Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Publicidad. Editorial Eresma y C<strong>el</strong>este.<br />
Madrid,<br />
ELZO (2000). El sil<strong>en</strong>cio <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>. Madrid: Temas <strong>de</strong> hoy.<br />
ELLIOT, Ph. (1972) The Making of a T<strong>el</strong>evisión Series. London: Constable<br />
ESCUDERO CHAUVEL, L. (1996) “El Secreto como motor narrativo: <strong>el</strong><br />
contrato mediático <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s”. Diálogos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación ( març <strong>de</strong><br />
1996), núm. 44.<br />
ESSERMAN, J.F. (1981), T<strong>el</strong>evision advertising and childr<strong>en</strong>, New York Child,<br />
Research Service.<br />
Eurofiction. Informes anuales <strong>de</strong>l Observatorio Europeo <strong>de</strong>l Audiovisual (1999-<br />
2006). Torino, RAI-ERI.<br />
FAOAGA, C. & SECANELLA; P. M. (1984). Umbral <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa españo<strong>la</strong>. Madrid, Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer.<br />
FEUER, J. (1990) “M<strong>el</strong>odrama, serial form and t<strong>el</strong>evision today”. A:<br />
ALVARADO, M.; THOMPSON, J.O., eds. The Media rea<strong>de</strong>r. London: British<br />
Film Institute, 1990.<br />
FERRÉS, J. (1996) T<strong>el</strong>evisión subliminal. Socialización mediante<br />
comunicaciones inadvertidas. Barc<strong>el</strong>ona: Paidós.<br />
FISHERKELER, J. (1997) “Eveeryday learning about i<strong>de</strong>ntities aong young<br />
adolesc<strong>en</strong>ts in t<strong>el</strong>evisión culture” <strong>en</strong> Anthropology and Education Quarterly,<br />
28(4).<br />
FISKE, J. (1987) T<strong>el</strong>evision culture. 5a edició. London: Routledge, 1993.<br />
FLECHA (Cood) (2002). La mujer ante <strong>el</strong> nuevo siglo. Sa<strong>la</strong>manca: Universidad<br />
Pontificia.<br />
FOUASSIER, V. (1997) “La T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong> para <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong> y su mediatización”.<br />
A: ESCUDERO, L.; VERÓN, E., comps. T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>: ficción popu<strong>la</strong>r y<br />
mutaciones culturales. Barc<strong>el</strong>ona: Ed. Gedisa, 1997. p. 251-260<br />
FRANÇA ROCHA, M.E. (2003) La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s series juv<strong>en</strong>iles <strong>de</strong><br />
t<strong>el</strong>evisión a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia. Análisis <strong>de</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido y <strong>de</strong> <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie Compañeros <strong>de</strong> Ant<strong>en</strong>a 3. Tesis<br />
161
doctoral (inédita), Universidad Autónoma <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona<br />
FRANQUET (1992). "La mujer, sujeto y objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> información t<strong>el</strong>evisiva", <strong>en</strong><br />
Síntesis <strong>de</strong> estudios e investigaciones <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer (1990-1994).<br />
Madrid: Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer.<br />
FRANQUET (2002). "El ciberperiodismo como <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> socialización e<br />
i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> género", <strong>en</strong> CanariasMediaFest. Las Palmas: Cabildo <strong>de</strong> Gran<br />
Canaria.<br />
FRANQUET, R., ARIAS, M. A., et al. (1991). “La mujer, sujeto y objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
información radiot<strong>el</strong>evisiva”, <strong>en</strong> Síntesis <strong>de</strong> estudios e investigaciones <strong>de</strong>l<br />
Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer (1990-1994). Madrid, Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer.<br />
FRANK, R. & GREENBERG, B. (1980) The Public’s Use of T<strong>el</strong>evisión. Beverly<br />
Hills: Sage Publications<br />
FREY-VOR, G. (1995) “Los Mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
cultura alemana”. A: PEÑAMARÍN, C.; LÓPEZ DÍEZ, P., coord. Los<br />
M<strong>el</strong>odramas t<strong>el</strong>evisivos y <strong>la</strong> cultura s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal . Madrid: Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Mujer I.I.F. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid, 1995. p. 93-115<br />
FUENZALIDA, V. (1992) “T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s y <strong>de</strong>sarrollo”. Diálogos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comunicación (1992), núm. 33, p. 35-40<br />
FUENZALIDA, V. ( 996) “La Apropiación educativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>”. Diálogos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación. ( 1996) , núm. 44, p. 91-105<br />
FUQUA, J.V. (1995) “ ‘There's a queer in my soap!': the homophobia/AIDS<br />
story-line of One Life to Life”. A: ALLEN, R.C. To Be continued...: soap operas<br />
around the world. London: Routledge, 1995. p. 199-212<br />
FURLONG & CARTMEL. (2001). Els contextos canviants <strong>de</strong> <strong>la</strong> jov<strong>en</strong>tut.<br />
Barc<strong>el</strong>ona: Secretaria G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Jov<strong>en</strong>tut, G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />
GALLAGHER (1983). Unequal opportunities. The case of wom<strong>en</strong> and Media.<br />
Paris: UNESCO<br />
GALLAGHER, M. (1987). Wom<strong>en</strong> and media <strong>de</strong>cision-making: the invisible<br />
barriers. París, Unesco.<br />
GALLEGO, J. & D<strong>el</strong> RÍO, O. (1993). El sostre <strong>de</strong> vidre. Situació socioprofessional<br />
<strong>de</strong>l les dones periodistes. Barc<strong>el</strong>ona, Institut Català <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dona.<br />
GALLEGO, J. (1998). Gènere i Informació. Barc<strong>el</strong>ona, Institut Català <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Dona.<br />
GALLEGO, J., et al (2002). La pr<strong>en</strong>sa por <strong>de</strong>ntro. Producción informativa y<br />
transmisión <strong>de</strong> estereotipos <strong>de</strong> género. Barc<strong>el</strong>ona, Libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Frontera.<br />
GARCÍA DE CASTRO, M. (2002). La ficción t<strong>el</strong>evisiva popu<strong>la</strong>r. Una evolución<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s series <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> España. Madrid: Gedisa<br />
162
GARCÍA JIMÉNEZ, J. (1993). Narrativa Audiovisual. Madrid, Cátedra.<br />
GARMENDIA (1998). ¿Por qué v<strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>la</strong>s mujeres? T<strong>el</strong>evisión y vida<br />
cotidiana. Bilbao: Universidad <strong>de</strong>l País Vasco, Servicio Editorial.<br />
GAUNTLETT. (2002): Media, G<strong>en</strong><strong>de</strong>r and I<strong>de</strong>ntity: an introduction. Londres:<br />
Routledge.<br />
GECA. Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> T<strong>el</strong>evisión <strong>de</strong>l Gabinete <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Comunicación<br />
Audiovisual. (1999-2005)<br />
GERAGHTY, C. (1991) Wom<strong>en</strong> and soap opera: a study of Prime Time soap.<br />
London: Polity, 1991.<br />
GERARGHTY, C. (1997) “Nuevas historias <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios antiguos: realismo y<br />
comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s británicas”. A: ESCUDERO, L.; VERÓN, E.<br />
T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong> y ficción popu<strong>la</strong>r. Barc<strong>el</strong>ona: Gedisa, 1997. p. 193-201<br />
GILLESPIE, M. (1995a) T<strong>el</strong>evision, ethnicity and cultural change. Londres;<br />
Nova York: Routledge, 1995.<br />
GILLESPIE, M. (1995b) “Sacred serials, <strong>de</strong>votional viewing, and domestic<br />
worship: a case-study in the interpretation of two TV versions of ‘The<br />
Mahabharata' in a Hindu family in west London ”. A: ALLEN, R.C., ed. To be<br />
continued…: soap operas around the world . London: Routledge, 1995. p. 354-<br />
379.<br />
GONZÁLEZ-SOLAZ, M.J., GARCÍA-CUBELLS, Ch.(2000), “Tratami<strong>en</strong>to<br />
difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>los</strong> sexos <strong>en</strong> <strong>los</strong> anuncios <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión”, Comunicación y<br />
estudios universitarios, Nº 10, pp. 147-154.<br />
GORDILLO, I. (1999). Informativos <strong>en</strong> Andalucía: estructuras narrativas <strong>de</strong>l<br />
informativo diario <strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión. Granada, Junta <strong>de</strong> Andalucía.<br />
GOULD, S.J.,GUPTA, P.B, GRABNER-KRAUTER, S. (2000), “Product<br />
P<strong>la</strong>cem<strong>en</strong>t in Movies: A cross-cultural analysis of Austrian, Fr<strong>en</strong>ch and<br />
American Consumer attitu<strong>de</strong>s toward this emerging, international promotional<br />
médium”, Journal of Advertising, nº 29 (4), pp. 41-64.<br />
GRANDI, R. (1995) Texto y contexto <strong>en</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> comunicación.<br />
Barc<strong>el</strong>ona: Ed. Bosch, 1995.<br />
GREENBERG, B. & HEETER, C. (1983) Soap, Sex and Col<strong>la</strong>ge Wom<strong>en</strong>.<br />
Paper <strong>de</strong>l Annual Meeting of the Speech Communication Association<br />
GREIMAS, A. J. (1990), Narrative semiotics and cognitive discourses, London.<br />
Pinter.<br />
GREIMAS, A.J. (1971) Semántica estructural. Madrid: Gredos, 1971. [Original<br />
<strong>en</strong> francès: Sémantique structurale. París: Larousse, 1996].<br />
GRISPRUD, J. (1995) The Dynasty years: Hollywood t<strong>el</strong>evision and critical<br />
163
media studies. London: Routledge, 1995.<br />
HAAG, D. (1997) “Using Beverly Hils, 90210 to explore <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>tal issues<br />
in female adolesc<strong>en</strong>ts” <strong>en</strong> Youth & Society, 29.<br />
HAMMOND, M; MAZDON, L. (eds) (2005). The Contemporary t<strong>el</strong>evision<br />
series, Edimburg, Edinburgh University Press.<br />
HARRISON, K. (2000), “T<strong>el</strong>evision viewing, fat stereotyping, body shape<br />
standards and eating disor<strong>de</strong>r symptomatology in Gra<strong>de</strong> School childr<strong>en</strong>”,<br />
Communication Research, nº 27, pp. 617-640.<br />
HELLER, A. (1977) Sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana. Madrid: Edicions<br />
P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>, 2001.<br />
HILLS, M. (2004) “Dawson’s Creek: “Quality Te<strong>en</strong> TV” and “Mainstream Cult”?”<br />
En Davis, G. & Dickinson, K. (eds.) Te<strong>en</strong> TV. G<strong>en</strong>re, Consumption and<br />
I<strong>de</strong>ntity. London: British Film Institute<br />
HILMES (2003). The T<strong>el</strong>evision History Book, London: British Film<br />
Institute/University of California Press.<br />
HOBSON, D . (1982) Crossroads: the drama of a Soap Opera. London:<br />
Methu<strong>en</strong>, 1982.<br />
HOBSON, D. (1990) “Wom<strong>en</strong> Audi<strong>en</strong>ces and the Workp<strong>la</strong>ce”. A: BROWN,<br />
M.E., ed. T<strong>el</strong>evision and wom<strong>en</strong>'s culture: the politics of the popu<strong>la</strong>r. London:<br />
Sage, 1990.<br />
HORTHON; WOHL (1956): “Mass Communication and Parasocial Interaction,<br />
Psychiatry, 19. Págs. 215-29.<br />
HUERTAS, A. (2003) “La recepción juv<strong>en</strong>il. Estudio cualitativo sobre <strong>el</strong><br />
consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie Compañeros” <strong>en</strong> Igartua, J.J. & Badillo, A. (eds.)<br />
Audi<strong>en</strong>cias y medios <strong>de</strong> comunicación. Sa<strong>la</strong>manca: Ediciones Universidad.<br />
IBÁÑEZ, J. (1986). Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología. El grupo <strong>de</strong> discusión: Técnica y<br />
crítica, Madrid, Siglo XXI<br />
IBÁÑEZ, J. (1990). “Cómo se realiza una investigación mediante grupos <strong>de</strong><br />
discusión” a García Ferrando, M.; Ibáñez, J. i Alvira, Francisco (comp). El<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social. Métodos y técnicas <strong>de</strong> investigación. Madrid:<br />
Alianza.<br />
HOBSON (1990). “Wom<strong>en</strong> Audi<strong>en</strong>ces and the Workp<strong>la</strong>ce”. A: BROWN, M.E.,<br />
ed. T<strong>el</strong>evision and wom<strong>en</strong>'s culture: the politics of the popu<strong>la</strong>r. London: Sage<br />
Instituto Nacional <strong>de</strong>l Consumo (1998), Juv<strong>en</strong>tud y consumo, Madrid, Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong>l Consumo.<br />
KAPFERER, J. N. (1985), L’<strong>en</strong>fant et <strong>la</strong> publicité: les chemins <strong>de</strong> <strong>la</strong> seduction,<br />
París, Ed. Dunod, París<br />
164
KATZ, E.; LIEBES, T. (1989) The Export of meaning: cross-cultural readings of<br />
Dal<strong>la</strong>s. Oxford: Oxford Unviersity Press, 1989.<br />
KIVIRUKU (1999). “Images <strong>de</strong> <strong>la</strong> femme dans les médias”, in Rapport sur les<br />
reserches dans l’Unión Europé<strong>en</strong>ne, Emploi & Affaires Sociales. Bruse<strong>la</strong>s,<br />
Comision Europé<strong>en</strong>ne.<br />
KLAGSBRUNN, M . (1997) “La T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong> brasileña: un género <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo”.<br />
A: ESCUDERO, L.; VERÓN, E., comps. T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>: ficción popu<strong>la</strong>r y<br />
mutaciones culturales. Barc<strong>el</strong>ona: Ed. Gedisa, 1997. p. 153-168<br />
KLITGAARD, K. (1996) “Global te<strong>en</strong> soaps go local: Beverly Hills, 90210 in<br />
D<strong>en</strong>mark” <strong>en</strong> Joung: Nordic Journal of Youth Research, 4.<br />
KREUTZNER, G.; SEITER, E. (1995) “ Not all ‘soaps' are created equal:<br />
toward a cross-cultural criticism of t<strong>el</strong>evision serials” . A: ALLEN, R.C., ed. To<br />
Be continued…: soap operas around the world . London: Routledge, 1995. p.<br />
234-254<br />
LACALLE, CH. (2003) “Inmigración y marginalidad: <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación t<strong>el</strong>evisiva<br />
<strong>de</strong>l ‘otro' <strong>en</strong> <strong>la</strong>s series españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ficción”. Comunicació pres<strong>en</strong>tada y<br />
publicada al II Congrés <strong>de</strong> Comunicació i Realitat organitzat per <strong>la</strong> Universitat<br />
Ramon Llull i <strong>el</strong> Cons<strong>el</strong>l <strong>de</strong> l'Audiovisual <strong>de</strong> Catalunya, 2003.<br />
LEMISH, D. (1985) “Soap opera viewing in col<strong>la</strong>ge” <strong>en</strong> Journal of Broadcasting<br />
& Electronic Media, 29<br />
LEÓN (1996). Los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad. Ed. Ari<strong>el</strong>. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
LEÓN (2000). Mitoanálisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad. Ed. Ari<strong>el</strong>, Barc<strong>el</strong>ona<br />
LITCHER & ROTHMANN (1986). "From Lucy to Lacey: TV's Dram Girls".<br />
Public Opinion, (9) 16-19.<br />
LIVINGSTONE, S. (1990) Making s<strong>en</strong>se of t<strong>el</strong>evision: the psychology of<br />
audi<strong>en</strong>ce's interpretation. Oxford: Pergamo Press, 1990.<br />
LÓPEZ PUMAREJO, T. (1987): Aproximaciones a <strong>la</strong> t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>, Madrid,<br />
Cátedra, 1987.<br />
LORCH (1985). T<strong>el</strong>evision viewing at home: age tr<strong>en</strong>ds in visual att<strong>en</strong>tion and<br />
<strong>time</strong> with TV, Child Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t, 57: 1024-1033.<br />
LYLE, J. & HOFFMAN, H. (1972) “Childr<strong>en</strong>’s Use of TV and other media” <strong>en</strong><br />
Rubinstein, E. (et al) T<strong>el</strong>evisión in Day-to-Day Life: Patterns of Use.<br />
Washington D.C.: Governm<strong>en</strong>t Printing Office.<br />
LLULL, J., comp. (1988) World families watch t<strong>el</strong>evision. Newbury Park;<br />
Londres: Sage, 1988.<br />
MACRAE, C.N., Stangor C, Hewstone M. (1996), Stereotypes and<br />
165
stereotyping, New York, The Guilford Press.<br />
MARTÍN BARBERO, J. (1999), Los ejercicios <strong>de</strong>l ver: hegemonía audiovisual y<br />
ficción t<strong>el</strong>evisiva, Barc<strong>el</strong>ona, Gedisa.<br />
MARTÍN BARBERO, J. (1987) De <strong>los</strong> Medios a <strong>la</strong>s mediaciones. México:<br />
Gustavo Gili, 1987.<br />
MARTÍN BARBERO, J. (1995a) “T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>, m<strong>el</strong>odramas e i<strong>de</strong>ntidad: <strong>la</strong><br />
t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong> colombiana”. A: PEÑAMARÍN, C.; LÓPEZ DÍEZ, P., coords. Los<br />
M<strong>el</strong>odramas t<strong>el</strong>evisivos y <strong>la</strong> cultura s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal . Madrid: Instituto <strong>de</strong><br />
investigaciones feministas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid, 1995. p.<br />
117-125<br />
MARTÍN BARBERO, J. (1995b) “Matrices culturales <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>”. A:<br />
PEÑAMARÍN, C.; LÓPEZ DÍEZ, P., coords. Los M<strong>el</strong>odramas t<strong>el</strong>evisivos y <strong>la</strong><br />
cultura s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal. Madrid: Instituto <strong>de</strong> investigaciones feministas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid, 1995. p. 21-39<br />
MARTÍN BARBERO I MUÑOZ, S. (1992) T<strong>el</strong>evisión y m<strong>el</strong>odrama: géneros y<br />
lecturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong> <strong>en</strong> Colombia. Bogotà: Tercer Mundo Editores, 1992.<br />
MARTÍN SERRANO, M. (1982), El uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación social por <strong>los</strong><br />
españoles, Madrid, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones sociológicas.<br />
MAZZIOTTI, N. (1993) (comp.) El espectáculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pasión, Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />
Colihue, 1993.<br />
MAZZIOTTI, N. (1996): “Monjas e indios, picardia y comedia. dos mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s arg<strong>en</strong>tinas <strong>de</strong> <strong>los</strong> 90”. Diálogos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación, nº44: 43-<br />
62 Lima 1996.<br />
MAZZIOTTI, N. I BORDA, L. (1997): “T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s arg<strong>en</strong>tinas: Andrea <strong>de</strong>l Boca<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> 90” a Escu<strong>de</strong>ro, L. i Verón, E. (comps.) T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>. Ficción Popu<strong>la</strong>r y<br />
mutaciones culturales. Ed. Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 1997. (pàgs. 143-152)<br />
MÉNDIZ NOGUERO, A. (2000), Nuevas formas publicitarias. Patrocinio,<br />
Product P<strong>la</strong>cem<strong>en</strong>t, Publicidad <strong>en</strong> Internet, Má<strong>la</strong>ga, Universidad <strong>de</strong> Má<strong>la</strong>ga.<br />
MILLER, D. (1995) “The Consumption of soap opera: ‘The Young and the<br />
Restless' and mass consumption in Trinidad”. A: ALLEN, R.C., ed. To Be<br />
continued…: soap operas around the world. London: Routledge, 1995. p. 213-<br />
232<br />
MODLESKI, T. (1982) Loving with a v<strong>en</strong>geance: mass-produced fantasies for<br />
wom<strong>en</strong>. London; New York: Rouledge, 1984.<br />
MONTERO, Y. (2006). T<strong>el</strong>evisión, valores y adolesc<strong>en</strong>cia. Barc<strong>el</strong>ona: Gedisa<br />
MORLEY, D. (1993) T<strong>el</strong>evision, audi<strong>en</strong>ces & cultural studies. London:<br />
Routledge, 1992. [trad. cast.: MORLEY, D. T<strong>el</strong>evisión, audi<strong>en</strong>cias y estudios<br />
culturales. Bu<strong>en</strong>os Aires: Amorrortu, 1996.<br />
166
MÚÑIZ SODRÉ (1997) “T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong> y nove<strong>la</strong> familiar”. A: ESCUDERO, L.;<br />
VERÓN, E., comp. T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>: ficción popu<strong>la</strong>r y mutaciones culturales.<br />
Barc<strong>el</strong>ona: Ed. Gedisa, 1997.<br />
MUÑOZ, S. (1995) “Apuntes sobre dos modos <strong>de</strong> ver t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s”. A:<br />
PEÑAMARÍN, C.; LÓPEZ DÍEZ, P., coord. Los M<strong>el</strong>odramas t<strong>el</strong>evisivos y <strong>la</strong><br />
cultura s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tal. Madrid: Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer I.I.F. <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid, 1995. p. 71-80<br />
NARIMAN, H. N. (1993): Soap opera for social change toward a methodology<br />
for <strong>en</strong>tertainm<strong>en</strong>t-education TV, Westport, Conn. Praeger, 1993.<br />
NEWCOMB, H., I ALLEY, R. S. (1993): The producer’s medium, Oxford<br />
University Press, 1983.<br />
NEWCOMB, H., I HIRSCH, P. (1983): “T<strong>el</strong>evision as a culture forum” a W. D.<br />
Row<strong>la</strong>nd i B. Warkins (comps.), Interpreting t<strong>el</strong>evision, Sage, Londres, 1984<br />
(pàgs. 58-73).<br />
O'DONNELL, H. (1999) Good <strong>time</strong>s, bad <strong>time</strong>s: soap operas and society in<br />
western Europe. London: Leicester University Press, 1999.<br />
OLIVA y SITJÀ (1996). Las noticias <strong>en</strong> t<strong>el</strong>evisión. Instituto oficial <strong>de</strong><br />
Radiot<strong>el</strong>evisión. Madrid.<br />
OLIVA y SITJÀ (2007). Las noticias <strong>en</strong> radio y t<strong>el</strong>evisión. Madrid. Omega<br />
ORTEGA LORENZO, M. (2002) Les T<strong>el</strong><strong>en</strong>ov<strong>el</strong>·les cata<strong>la</strong>nes “Poble Nou” i “El<br />
cor <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciutat”: una anàlisi <strong>de</strong>mogràfica i <strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> gènere.<br />
Tesi llegida <strong>el</strong> g<strong>en</strong>er <strong>de</strong> 2002 al Departam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Geografia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat<br />
Autònoma <strong>de</strong> Barc<strong>el</strong>ona.<br />
ORTÍ, Alfonso (1990). “Jesús Ibáñez, <strong>de</strong>be<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> catacresis (<strong>la</strong> sociología<br />
crítica como autocrítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología)” a Anthropos, nº 113.<br />
OSGERBY, B. (2004) ““So Who’s Got Time for Adults!”: Feminity,<br />
Consumption and the Dev<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t of Te<strong>en</strong> TV – from Gidget to Buffy.” En<br />
Davis, G. & Dickinson, K. (eds.) Te<strong>en</strong> TV. G<strong>en</strong>re, Consumption and I<strong>de</strong>ntity.<br />
London: British Film Institute<br />
PALACIO (2001). Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> España, Barc<strong>el</strong>ona: Gedisa.<br />
PASQUIER, D. (1997) “La T<strong>el</strong>evisión como experi<strong>en</strong>cia”. A: ESCUDERO, L.;<br />
VERÓN, E., comps. T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>: ficción popu<strong>la</strong>r y mutaciones culturales.<br />
Barc<strong>el</strong>ona: Ed. Gedisa, 1997. p. 235-250<br />
PASQUIER, D. (1999) La culture <strong>de</strong>s s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>ts. L’experi<strong>en</strong>ce télévisu<strong>el</strong>le <strong>de</strong>s<br />
adolesc<strong>en</strong>ts. París: Editions <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maison <strong>de</strong>s sci<strong>en</strong>ces <strong>de</strong> l’homme<br />
PASTORIZA, F.R. (1997). Perversiones t<strong>el</strong>evisivas. Una aproximación a <strong>los</strong><br />
nuevos géneros audiovisuales. Madrid: Instituto Oficial <strong>de</strong> Radio y t<strong>el</strong>evisión<br />
167
PEARSON; TURNER y TODD-MANCILLAS. (1993). Comunicación y género.<br />
Barc<strong>el</strong>ona: Paidós.<br />
PEÑAMARÍN, C. (1999) “Ficción t<strong>el</strong>evisiva y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to narrativo: cultura y<br />
procesos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación”. A: IMBERT, G., coord. T<strong>el</strong>evisión y cotidianeidad:<br />
<strong>la</strong> función social <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> <strong>el</strong> nuevo mil<strong>en</strong>io. Madrid: Instituto <strong>de</strong><br />
Cultura y Tecnología Migu<strong>el</strong> Unamuno: Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s y<br />
Comunicación: Universidad Car<strong>los</strong> III, 1999<br />
PERELMAN, Ch.; Olbretch-Tyteca, L. (1994). Tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong> argum<strong>en</strong>tación. La<br />
nueva retórica, Madrid, Cátedra.<br />
PERSE, E.M. (1986) “Soap Opera Viewing Patterns of Col<strong>la</strong>ge Stu<strong>de</strong>nts and<br />
Cultivation” <strong>en</strong> Journal of Broadcasting & Electronic Media, 30 (2)<br />
POCH, P; JIMÉNEZ, M. (2006) “La producció <strong>de</strong> t<strong>el</strong>efilms a Catalunya: ba<strong>la</strong>nç<br />
provisional” a Qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong>l CAC, n. 22<br />
POTTER, W.J. (1990). “Adolesc<strong>en</strong>ts’s Perception of RPiary Vaues of<br />
T<strong>el</strong>evisión Programming” <strong>en</strong> Journalism Quarterly, 67 (4)<br />
POWLISHTA, K.K. (2000), “The effect of target age on the activation of g<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
stereotypes”, Sex-Roles, Febrero, pp. 65-74.<br />
QUIROZ, M.T.; MÁRQUEZ, M.T. (1997) “Mujeres que <strong>la</strong> miran y mujeres que<br />
son vistas”. A: ESCUDERO, L.; VERÓN, E., comps. T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>: ficción<br />
popu<strong>la</strong>r y mutaciones culturales. Barc<strong>el</strong>ona: Ed. Gedisa, 1997. p. 205-222<br />
RADL; GÓMEZ VÁZQUEZ y GARCÍA MARÍN. (2001): “Influ<strong>en</strong>cia mediática<br />
t<strong>el</strong>evisiva, dinámica familiar y roles <strong>de</strong> género: algunos datos empíricos sobre<br />
<strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>adolesc<strong>en</strong>tes</strong>”, <strong>en</strong> RADL PHILIPP, Rita (coord). Cuestiones<br />
actuales <strong>de</strong> sociología <strong>de</strong> género. Madrid: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Sociológicas.<br />
RAMOS TRINTA, A. (1997) “T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s y docudramas: realidad y ficción”. A:<br />
ESCUDERO, L.; VERÓN, E., comps. T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>: ficción popu<strong>la</strong>r y mutaciones<br />
culturales. Barc<strong>el</strong>ona: Ed. Gedisa, 1997. p. 107-112<br />
RICHERI (1994). Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisió a Catalunya, Barc<strong>el</strong>ona: G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong><br />
Catalunya.<br />
RICOEUR, P. (1985): Temps et récit. III Paris, Seuil.<br />
ROGERS, E.; SINGHAL, A. (1989) “Estrategias <strong>de</strong> educación <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to”.<br />
Chasqui. Núm. 31, p. 9-16.<br />
ROMANA PUGGELLI, F. (2002), Spot g<strong>en</strong>eration. I bambini, <strong>la</strong> publicita, Milán,<br />
Ed. FrancoAng<strong>el</strong>i.<br />
ROSS, S. (2004) “Dormant Dormitory Fri<strong>en</strong>dships: Race and G<strong>en</strong><strong>de</strong>r in<br />
F<strong>el</strong>icity”. En Davis, G. & Dickinson, K. (eds.) Te<strong>en</strong> TV. G<strong>en</strong>re, Consumption<br />
168
and I<strong>de</strong>ntity. London: British Film Institute.<br />
RUBIN, A. (1979) “T<strong>el</strong>evisión use by childr<strong>en</strong> and adolesc<strong>en</strong>ts” <strong>en</strong> Human<br />
communication Research, 5 (2).<br />
RUBIN, A. (1985) “Uses of Day<strong>time</strong> T<strong>el</strong>evisión Soap Operas by Col<strong>la</strong>ge<br />
Stu<strong>de</strong>nts” <strong>en</strong> Journal of Broadcasting & Electronic Media, 29.<br />
RUIZ COLLANTES, X [et al.] (2006) “La <strong>imag<strong>en</strong></strong> pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmigración <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s series <strong>de</strong> ficción” <strong>en</strong> Qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong>l CAC, 23-24.<br />
RUOHO, I. (2001) Utility drama. Making of and talking about the serial drama<br />
in Fin<strong>la</strong>nd. Tampere University Press, Media Studies.<br />
SÁNCHEZ NORIEGA, J.L. (1997). Crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> seducción mediática. Madrid:<br />
Tecnos<br />
SCHAEFFER, J.M. (1999), Pourquoi <strong>la</strong> fiction?, París, Euil.<br />
SCHANK, A. (1977), Scripts, P<strong>la</strong>ns, Goals and Un<strong>de</strong>rstanding, New Jersey,<br />
Lawr<strong>en</strong>ce Erlbaum Associates Publishers.<br />
SCHUTZ, A. (1964), “Don Quixote and the problem of reality” a Collected<br />
Papers, vol. 3, Studies in ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>ological phi<strong>los</strong>ophy, La Haya, Martines<br />
Nijhoff.<br />
SCHUTZ, A.; Luckmann, Th. (1974), The structures of the life-world, London,<br />
Heinemann.<br />
SCOTT (1990). "El género: una categoría útil para <strong>el</strong> análisis histórico", <strong>en</strong><br />
AMELANG y NASH (ed.) Historia y género: <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> Europa Mo<strong>de</strong>rna<br />
y Contemporánea. Val<strong>en</strong>cia: Alfons <strong>el</strong> Magnàmim, Estudios Universitarios, 23-<br />
56.<br />
SEITER, E. [et. al.], eds. (1989) Remote control: t<strong>el</strong>evision audi<strong>en</strong>ces, and<br />
cultural power. London: Routledge, 1989.<br />
SEITER, E. [et. al.] (1989) “‘Don't treat us like we're so stupid and naïve':<br />
towards an ethnography of soap opera viewers”. A: SEITER, E. [et. al.], eds.<br />
Remote control: t<strong>el</strong>evision, audi<strong>en</strong>ces and cultural power. London: Routledge,<br />
1989.<br />
SILVERSTONE, R. (1991) T<strong>el</strong>evision and everyday life. London: Routledge,<br />
1991. [trad. cast.: SILVERSTONE, R . T<strong>el</strong>evisión y vida cotidiana. Bu<strong>en</strong>os<br />
Aires: Ed. Amorrortu, 1996]<br />
SIMATOS, A.; SPENCER, K. (1992), Childr<strong>en</strong> and Media. Learning from<br />
t<strong>el</strong>evisión, Liverpool, Manutius Press.<br />
SIMÔES BORELLI, S. H. (1997): “Los géneros ficcionales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s<br />
brasileñas” a Escu<strong>de</strong>ro, L. i Verón, E. (comps.) T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>. Ficción Popu<strong>la</strong>r y<br />
mutaciones culturales. Ed. Gedisa, Barc<strong>el</strong>ona, 1997. (pàgs. 169-178)<br />
169
SINGHAL, A.; ROGERS, E.M.; BROWN, W. (1993) “Entertainm<strong>en</strong>t t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s<br />
for <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t: lessons learned”. A: FADUL, A., comp. Serial fiction in TV:<br />
the Latin American t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s. San Pablo: ECA-USP, 1993. p. 149-165<br />
SIPES, S. (1987) Te<strong>en</strong>, sopas and social perceptions. Dissertation, Michigan<br />
State University.<br />
SOENGAS, J. (2003). El tratami<strong>en</strong>to informativo <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje audiovisual.<br />
Madrid, Ediciones <strong>de</strong>l Laberinto.<br />
SPENCE, L. (1995) “‘They killed off Marl<strong>en</strong>a, but she's on another show now':<br />
fantasy, reality, and pleasure in watching day<strong>time</strong> soap operas” . A: ALLEN,<br />
R.C., ed. To Be continued…: soap operas around the world. London:<br />
Routledge, 1995. p. 182-197<br />
STATERA, G., BENTIVEGNA, S., MORCELLINI, M. (1990), Crescere con lo<br />
spot: pubblicità t<strong>el</strong>evisiva e socializzacione infantile. Turín, Nuova ERI.<br />
STEIMBERG, O. (1997) “Nuevos pres<strong>en</strong>tes, nuevos pasados <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>”.<br />
Sociedad, (1994), núm. 5, p. 85-92. [Publicat posteriorm<strong>en</strong>t a STEIMBERG, O.<br />
“Estilo contemporáneo y <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>ción narrativa: nuevos pres<strong>en</strong>tes, nuevos<br />
pasados <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>”. A: ESCUDERO, L.; VERÓN, E., comps. T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>:<br />
ficción popu<strong>la</strong>r y mutaciones culturales. Barc<strong>el</strong>ona: Ed. Gedisa, 1997. p. 17-27]<br />
STEMPEL MUMFORD, L. (1995) “Plotting paternity: looking for dad on the<br />
day<strong>time</strong> soaps”. A: ALLEN, R.C. To Be continued...: soap operas around the<br />
world. London: Routledge, 1995. p. 164-181.<br />
STROM, M. (1996) “Sex roles and soap operas: what adolesc<strong>en</strong>ts learn about<br />
single motherhood” <strong>en</strong> Sex Roles, 35 (1-2)<br />
TAN, A. (1982). “T<strong>el</strong>evision use and social stereotypes”. Journalism Quaterly,<br />
59. Pp: 119-122.<br />
THOMPSON, R & BURNS, G. (1990) Making T<strong>el</strong>evisión. Authoship and the<br />
Production Process. London: Praeger<br />
TRAVERSA, O. (1997) “La T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong> mira hacia <strong>el</strong> pasado”. A: ESCUDERO,<br />
L.; VERÓN, E., comps. T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>: ficción popu<strong>la</strong>r y mutaciones culturales.<br />
Barc<strong>el</strong>ona: Ed. Gedisa, 1997. p. 63-72<br />
TRANCART, A. (1999). “Les femmes abs<strong>en</strong>ces <strong>de</strong> l’information. Quand les<br />
chiffres parl<strong>en</strong>t”, <strong>en</strong> Rapport sur les reserches dans l’Unión Europé<strong>en</strong>ne,<br />
Emploi & Affaires Sociales. Bruse<strong>la</strong>s, Comision Europé<strong>en</strong>ne<br />
TUCHMAN (1983). La producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> noticia. Gustavo Gili. Barc<strong>el</strong>ona.<br />
TUFTE, TH. (2000): Living with the Rubbish Que<strong>en</strong>. T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>s, culture and<br />
mo<strong>de</strong>rnity in Brazil. University of Luton Press, Luton, 2000<br />
TULLOCH, J. (1990) T<strong>el</strong>evision drama: ag<strong>en</strong>cy, audi<strong>en</strong>ce and myth. London:<br />
170
Routledge, 1990.<br />
TUNSTALL, J (1993) T<strong>el</strong>evisión Producers. London: Routledge<br />
UNNIKRISHNAN, N; Bajpai, S. (1996), The impact of t<strong>el</strong>evision advertising on<br />
childr<strong>en</strong>, Londres, Sage Publications.<br />
VAN EVRA (1990). T<strong>el</strong>evision and child <strong>de</strong>v<strong>el</strong>opm<strong>en</strong>t. Lawr<strong>en</strong>ce Erlbaum<br />
Associates. Communication textbook series. Mass Communication. New<br />
Jersey<br />
VARA MIGUEL, A. (coord.): La cobertura informativa <strong>de</strong>l 11-M. Pamplona, Ed.<br />
EUNSA<br />
VERÓN, E.; ESCUDERO, L ., comps. (1997) T<strong>el</strong><strong>en</strong>ove<strong>la</strong>: ficción popu<strong>la</strong>r y<br />
mutaciones culturales. Barc<strong>el</strong>ona: Editorial Gedisa, 1997.<br />
VILLAFAÑE, BUSTAMANTE y PRADO (1986). La t<strong>el</strong>evisión <strong>en</strong> España,<br />
mañana. Mo<strong>de</strong><strong>los</strong> t<strong>el</strong>evisivos y opciones i<strong>de</strong>ológicas, Madrid: Siglo XXI.<br />
WEE, V. (2004) “S<strong>el</strong>ling Te<strong>en</strong> Culture: How American Mul<strong>time</strong>dia<br />
Conglomeration Reshaped Te<strong>en</strong> T<strong>el</strong>evision in the 1990s” En Davis, G. &<br />
Dickinson, K. (eds.) Te<strong>en</strong> TV. G<strong>en</strong>re, Consumption and I<strong>de</strong>ntity. London:<br />
British Film Institute<br />
ZEMACH, T. & COHEN, A. (1986). “Perception of g<strong>en</strong><strong>de</strong>r and quality”. Journal<br />
of Broadcasting and Electronic Media, 30. Pp: 427-444.<br />
ZOONEN (1994). Feminist Media Studies. Londres: Sage.<br />
171